РОЗДІЛ I

Jan ZIMNY, Wydziału Zamiejscowego Nauk o Społeczeństwie
w Stalowej Woli Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II
SAMOKSZTAŁCENIE PEDAGOGÓW A EFEKTYWNOŚĆ PRACY
Wstęp
Zawód nauczyciela i pedagoga wymaga podejmowania się permanentnego samokształcenia.
Nauczyciel musi być skuteczny w swoich działaniach wychowawczych i w nauczaniu dzieci i
młodzieży. Ważny jest jego pozytywny stosunek do wykonywanej pracy i dobra organizacja pracy.
Nauczyciele winni aktualizować swoją wiedzę i starać się dobrze radzić sobie z powierzonymi im
obowiązkami9. To od nauczycieli zależą w dużym stopniu wyniki osiągane przez uczniów w
uczeniu się. Od nauczycieli wymaga się motywowania uczniów do nauki i pracy nad własnym
charakterem. Nauczyciele stanowią dla wychowanków przykład osoby ceniącej pracę nad sobą i
wartość nauki. Ważne jest odpowiednie przygotowanie nauczycieli do zawodu, aby móc sprostać
wszystkim tym wymaganiom10.
Zawód nauczyciela to zawód wymagający ciągłego dokształcania się. Prawidłowy rozwój
zawodowy nauczyciela jest związany z ciągłym samokształceniem się i z motywacją do wykonywania
zawodu. Bezpośrednio związany jest z awansem zawodowym i przydatnością zawodową nauczyciela.
Nauczyciel pracuje w warunkach nieustannej niepewności, dlatego tak ważny jest jego ciągły rozwój.
Rozwój zawodowy jest związany z rozumieniem, z gotowością i umiejętnością wychodzenia poza
utrwalone stereotypy. Samokształcenie się wpływa na pracę opiekuńczo-wychowawczą pedagogów.
Dzięki samokształceniu nauczyciele osiągają lepsze rezultaty w przekazywaniu wiedzy dzieciom i
młodzieży, a także pomaga w procesie wychowawczym i przekazywaniu wychowankom wartości
moralnych. Zapewne koniecznym jest postawienie pytania: czy i na ile samokształcenie pedagogów
wpływa na efektywność pracy opiekuńczo-wychowawczej?
1. Potrzeba samokształcenia się pedagogów
Kompetencje nauczycieli są bardzo ważne w procesie edukacji. Nauczyciel musi być
odpowiednio przygotowany, aby był rzeczywistym organizatorem procesu edukacji. Bardzo duży
nacisk kładzie się na odpowiednie przygotowanie merytoryczne, metodyczne i dydaktyczne
nauczycieli. Ważne jest, czy nauczyciel wykazuje wolę samokształcenia się i czy podejmuje się
doskonalenia swoich umiejętności11. Nauczyciel, aby osiągać sukcesy w nauczaniu powinien
dokształcać się przez cały okres pracy zawodowej. Prowadzone badania wykazują, że w
programach kształcenia nauczycieli brakuje związków między teorią, a praktyką. Istnieje wprost
konieczność kształcenia i doskonalenia się nauczycieli12. Doskonalenie stanowi warunek sukcesu i
rozwoju zawodowego nauczyciela i szkoły. Nauczyciel ma możliwość rozwijać swoje umiejętności
praktyczne i umiejętnie łączyć teorię z praktyką pedagogiczną13.
Samo pojęcie samokształcenia, to proces pedagogiczny o bogatej tradycji. Zwykle
samokształcenie jest określane, jako dobrowolne starania, aby własną osobę upodobnić do pewnego
wzoru, osiąganiem wykształcenia poprzez działalność, której treść, cele, warunki i środki ustala sam
podmiot14. Istotą samokształcenia jest samodzielne uczenie się i obejmuje głównie samodzielne starania
w kierunku aktualizowania kwalifikacji zawodowych, pogłębiania specjalizacji w toku pracy
zawodowej oraz usprawnienia procesu pracy. Jest ono podstawową formą doskonalenia zawodowego15.
Rozwój zawodowy nauczycieli to pojęcie często używane w najnowszych tekstach
pedagogicznych, w opracowaniach dotyczących edukacji. Idea rozwoju zawodowego dokonuje sie
9
J. Janiszewski. Rola polityków i Kościoła w okresie transformacji rolnictwa polskiego i dobie integracji z Unią Europejską. [w:] Kalendarz
Rolników 1996. Wydawnictwo Duszpasterstwa Rolników. Włocławek 1996.
10
Z. Kobylińska. Drogi i bezdroża tolerancji. [w:] Prawo do życia a jakość życia w wielokulturowej Europie. Diritto alla vita e qualita della vita nel
Europa multiculturale, tom II, red. B. Sitek, G. Dammacco, Olsztyn – Bari 2007, s. 448-458. ISBN 978-83-89112-23-1.
11
M. T. Michalewska (red). Kompetencje nauczycieli w reformowanej szkole. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. Katowice 2003, s. 7.
12
A. Rękawek. System kształcenia ustawicznego nauczycieli- ocena i kierunki zmian. [w] Dyrektor Szkoły. Miesięcznik Kierowniczej Kadry
Oświatowej, nr 7/8, lipiec/sierpień 2005, s. 20-24.
13
M. Kazimierowicz. Doskonalenie zawodowe nauczycieli. [w] Nowa Szkoła. Miesięcznik Społeczno-Pedagogiczny, nr 5, maj 2009, s. 25-28.
14
Półturzycki. dz. cyt. s. 209.
15
T. W. Nowacki. U. Jeruszka. Podstawy dydaktyki pracy. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej TWP. Warszawa 2004, s. 60.
Пленарне засідання
69
dzięki uporządkowanemu przekazowi wiedzy w formalnych ramach. Coraz częściej idea rozwoju
zawodowego nauczycieli dokonuje się także w rożnych kontekstach formalnych i nieformalnych.
Obejmuje konferencje, seminaria, kursy, studia podyplomowe, doktoranckie oraz wszelkiego
rodzaju kontakty z innymi pedagogami, poprzez osobisty kontakt czy rozmowy przez Internet i inne
środki przekazu16. Zapewne samokształcenie jest wyzwaniem i szansą współczesnej cywilizacji.
Jest ono związane z ideą kształcenia ustawicznego, czyli kształcenia przez cale życie. Dzięki
samokształceniu pedagog rozwija się jako specjalista w swojej dyscyplinie, uczy się nowych
umiejętności potrzebnych w jego pracy17.
Nauczyciel, który czuje potrzebę ciągłego dokształcania się, będzie szukał nowych
informacji i umiejętności potrzebnych w jego pracy zawodowej. To czy nauczyciel angażuje się we
własny rozwój zawodowy, zależy z jakich wychodzi założeń, jak patrzy na swój zawód.
Nauczyciele w odniesieniu do samych siebie przyjmują pewne normy postępowania
charakterystyczne dla danej szkoły, placówki, w której pracują 18. Aby zmienić postrzeganie siebie,
jako pedagoga, potrzeba zmiany radykalnej interpretacji siebie jako nauczyciela i swojej roli do
odegrania w danej placówce. Często nauczyciele pozostają w miejscach ograniczeń na własne
życzenie. Blokada rozwoju zawodowego nauczycieli tkwi często w tym, że nie poszukują oni
nowych możliwości. Natomiast niektórzy nauczyciele, choć chcą się rozwijać, często natrafiają na
ogromne bariery edukacyjnej biurokracji, co zniechęca ich do dalszej aktywności19.
Najczęściej wymienia się cztery ogólne cele samokształcenia: stałe dążenie do rozwijania,
doskonalenia i wzbogacania osobowości człowieka w kierunku uznanych powszechnie wartości;
należyte przygotowanie do zawodu, wykonywania pracy i obowiązków zawodowych; aktywny
udział każdego w dorobku kultury narodowej, w poznawaniu jej dziedzictwa, tradycji i osiągnięć, w
kształtowaniu jej aktywnego oblicza, jej cech i wartości; kierowanie rozwojem własnej
indywidualności, przygotowanie się do należytego samokształcenia i samowychowania, to
stawianie przed sobą ambitnych celów oświatowych i stopniowe ich realizowanie20.
Prawidłowy rozwój zawodowy nauczyciela związany jest z ciągłym samokształceniem się i
z motywacją do wykonywania zawodu, bezpośrednio związany jest z awansem zawodowym i
przydatnością zawodową nauczyciela. Ważne jest z jakiego powodu i po co nauczyciele podejmują
się samokształcenia21.
2. Wyzwania dla współczesnych pedagogów
Współczesne czasy stawiają przed nauczycielami nowe zadania. Od nauczyciela wymaga się
bardzo dużo. Stawia się mu obowiązki w ramach nauczania i wychowania. Nauczyciel powinien
mieć dziś także inne umiejętności niż dawniej, gdyż świat zmienił się i oczekiwania wobec edukacji
także są inne. Współczesność pociąga za sobą zasadnicze zmiany w edukacji, a także w sposobie
myślenia o kształceniu i wychowaniu uczniów. Nauczyciel musi umieć odnaleźć się we
współczesnym świecie, które przynosi ciągle nowe wyzwania. Konieczne jest wiec modyfikowanie
i poszerzanie pedagogicznego profesjonalizmu nauczycieli22.
Zmiany w edukacji i w prawie oświatowym prowadzą według K. Szmyda i M. Uberman do
zmian w pojmowaniu roli nauczyciela. Zmienia się myślenie o nauczycielu w sposób tradycyjny.
Bierze się to stąd, że zachodzą zmiany w sposobie myślenia o sprawach wychowania i o sprawach
16
B. Murawska. E. Putkiewicz. R. Dolata. Wsparcie rozwoju zawodowego a potrzeby nauczycieli w tym zakresie. Instytut Spraw Publicznych.
Warszawa 2005, s. 9, 10.
17
H. Dybek. Doradztwo metodyczne i doskonalenie zawodowe nauczycieli. Oficyna Wydawnicza ,,Impuls’’. Kraków 2000, s. 31, 32.
18
Por. J. Janiszewski. Razem możemy nie obawiać się przyszłości. [w:] Kalendarz Rolników 1999. Wydawnictwo Duszpasterstwa Rolników.
Włocławek 1999.
19
J. Michalski. Wstęp do wydania polskiego. [w] J. Jones. M. Jenkin. S. Lord. Jak wspierać rozwój zawodowy nauczycieli. Wydawnictwa Szkolne i
Pedagogiczne. Spółka Akcyjna. Warszawa 2008, s. 9-12.
20
Półturzycki. dz. cyt. s. 210-211.
21
Z. Kobylińska. Moralność jako supermarket w kulturze postmoderny. [w:] Pro animarum salute, red. E. Wiązowaty. Olsztyn 2007, s. 161-178.
ISBN 978-83-7299-517-9.
22
J. Kowalikowa. Zawód nauczyciela w świetle reformy szkolnej. [w] Kompetencje nauczyciela w zreformowanej szkole. (red) M. T. Michalewska.
WUS. Katowice 2003, s. 11-17.
70
Збірник наукових праць третьої Міжнародної науково-практичної конференції
«Інформаційно-комунікаційні технології в сучасній освіті: досвід, проблеми, перспективи»
edukacji, a także o roli nauczyciela-wychowawcy w procesie cywilizacyjno-kulturowym. Jednak
zmiany te zachodzą stopniowo, ewolucyjnie i z widocznym opóźnieniem w stosunku do
całokształtu innych przemian cywilizacyjnych, standardów i koncepcji życia 23. Współczesnemu
nauczycielowi towarzyszą dylematy tożsamości swojego zawodu. Pedagog dzisiaj musi na nowo
określić swoją rolę społeczną. Nauczycielowi stale towarzyszy napięcie między zależnością od
zewnętrznego otoczenia a poczuciem swojej odrębności i niezależności. Często otoczenie
nauczyciela zbyt surowo i krytycznie ocenia jego dokonania oraz stawia się nauczycielowi
nierealnie lub wykluczającą się nawzajem zadania do wykonania. Współczesnemu nauczycielowi
potrzebna jest autonomia moralna, wysoki status życiowo-kulturalny i racjonalny etos zawodu-misji
nauczyciela. Potrzeba pedagogom intelektualnej niezależności i odpowiedzialności osobowej,
zawodowej i publicznej. Potrzeba określić klarownie rolę i znaczenie zawodu nauczyciela24.
Nauczyciel powinien tak kształtować młode pokolenie, aby mogło dobrze radzić sobie w
świecie pełnym technologii. Pedagog ma za zadanie uczyć wychowanków tak korzystać z nowych
technologii, aby rozwijać się, a nie popaść w uzależnienie. Nauczyciel ma informować
wychowanków nie tylko o zaletach technologii, ale i o zagrożeniach z nich płynących. Aby
nauczyciel nauczył wychowanków korzystać w bezpieczny sposób z nowych technologii (Internet,
komunikatory, mobilna sieć telefoniczna) sam musi posiadać tę umiejętność25.
Wielu pedagogów podkreśla rolę komputera i technologii informacyjnej w edukacji dziecka.
Komputer może wpłynąć na świadomość i życie dziecka. Trzeba pamiętać o negatywnych skutkach
technologii. Nauczyciel powinien zwracać uwagę rodzicom i dzieciom na ilość czasu spędzanego
przez dziecko przed komputerem i na rodzaj treści, z których korzysta dziecko. Badania organizacji
The Alliance for Childhood pokazują szkodliwość komputera dla małych dzieci. Przedstawicielka
tej organizacji J. Almon przypomina, że dzieci potrzebują zdrowej edukacji z żywymi ludźmi, a
komputery nie są im w stanie tego zapewnić. Komputer kojarzy się z nauką i budzi w rodzicach i
nauczycielach czasem naiwne przekonanie, że może stać się przyszłością dzieci i zapewnić im
dobrobyt. Komputer to nie tylko programy edukacyjne, do rysowania, czytania, pisania, ale i gry,
które zabierają zbyt dużo czasu dzieciom. Także telewizja zdominowała prawdziwy świat i
niejednokrotnie stała się dla dzieci niańką. Pedagog powinien dostrzegać problemy wynikające ze
zdominowania życia przez telewizję, takie jak znieczulenie na przemoc, bezkrytyczna wiara w
treści reklam, alienacja czy zaangażowanie w życie gwiazd telewizyjnych zamiast we własne
stosunki rodzinne, międzyludzkie26.
Nauczyciel ma za zadanie nauczyć swych wychowanków aktywnego korzystania z mediów,
wybierana rzetelnych źródeł informacji, selekcji zdobytych wiadomości, i co ważne, nauczyć jak
być odpornym na manipulacje reklam. Młody człowiek powinien umieć korzystać z Internetu,
dostrzegać zalety, ale i zagrożenia z niego płynące. Nauczyciele powinni wspierać rodziców w
edukacji medialnej. Do tego można wykorzystać lekcje wychowawcze. E. Grzesiak, R. JanickaSzyszko i M. Steblecka stworzyli poradnik, który pomaga nauczycielom w konstruowaniu takich
zajęć. Poszczególne lekcje wychowawcze poświęcają oni obecności mediów w naszym życiu
(Internet, telewizja, prasa)27.
Nauczyciel powinien pamiętać, że nie jest sam, że ma swoich kompetentnych sojuszników
w wykonywaniu swojej pracy. Z praktyki wynika, że jednak tak nie jest. Choć każda szkoła ma
swoją rejonową poradnię psychologiczno-pedagogiczną, a większość szkół ma też pedagoga, a
niektóre także psychologa, na szkolnym etacie, to wielu nauczycieli nie wykorzystuje tej pomocy.
N. Grochowska pisze, że poradnia psychologiczno-pedagogiczna jest partnerem i sojusznikiem
23
J. Janiszewski, Modernizacja wymogiem chwili, [w:] Biuletyn Informacyjny Agencji Rynku Rolnego, 2003, nr 7.
K. Szmyd. M. Uberman. Nauczyciel w obliczu edukacyjnych dylematów ponowoczesności. [w] Nauczyciel w świecie współczesnym. (red)
Muchacka. Szymański. OFI. Kraków 2008, s. 31-36.
25
Lubina. E-learning w kształceniu nauczycieli przedszkoli. w] Nauczyciel w świecie współczesnym. (red) B. Muchacka. M. Szymański. OFI.
Kraków 2008, s. 297.
26
J. Łukasiewicz-Wieleba. Komputer w edukacji dziecka. Refleksje pedagoga. [w] Nauczyciel w świecie współczesnym. (red) Muchacka.
Szymański. OFI. Kraków 2008, s. 303, 304.
27
E. Grzesiak. R. Janicka-Szyszko. M. Steblecka. Edukacja medialna. Scenariusze zajęć. GW. Gdańsk 2004, s. 7, 8.
24
Пленарне засідання
71
szkoły. Tymczasem wielu nauczycieli poprzestaje na wysłaniu dzieci do poradni „za karę” lub ,,na
przebadanie”. Do zadań poradni należy także diagnoza przyczyn trudności dziecka, ale to tylko
fragment oferty poradni. Samo przebadanie dziecka, na przykład w kierunku dysleksji nic nie
zmieni. Potrzebna jest dłuższa, ścisła współpraca nauczyciela i dziecka z psychologiem,
pedagogiem pracującym w poradni. Innym sojusznikiem w pracy nauczyciela jest pedagog szkolny.
Zakres jego obowiązków rożni się w zależności od szkoły, oczekiwań dyrekcji i grona
nauczycielskiego, a także od potrzeb danego środowiska28. Sojusznikiem nauczyciela są także
rodzice29. Udział rodziców w szkolnym życiu bywa skromny. Działalność komitetów rodzicielskich
czy klasowych trójek ogranicza się często do zbiorki funduszy na klasowe cele, organizowanie
klasowej wigilii czy wycieczek. Rodzice znają się często słabo lub wcale, a nauczyciele znają
większość rodziców głównie z masowych wywiadówek. W procesie nauczania i wychowania
brakuje więzi między uczestnikami tego procesu. Inicjatywa musi wyjść od szkoły oraz powinna
być atrakcyjna dla rodziców30.
J. Bednarek podkreśla znaczenie kwalifikacji i kompetencji, w tym ogólnych i
specjalistycznych nauczycieli. W związku z dynamicznym rozwojem technologii podejmuje się
zagadnienie miejsca mediów w kształcenia ustawicznym nauczycieli. Media cyfrowe i najnowsze
technologie stanowią w działalności nauczyciela i ucznia, największe wyzwanie. Są technologie
wielka szansą, ale i potencjalnym zagrożeniem. Nauczyciel ma obowiązek przygotować dzieci i
młodzież do życia i pracy w społeczeństwie wiedzy. Ma nauczyć uczniów korzystać z
dobrodziejstw technologii i nauczyć rozpoznawać i unikać zagrożeń z nich wynikających 31.
Nauczyciele mają do wykonania w społeczeństwie dużą i szlachetna rolę. Cz. Banach
uważa, że nauczyciele mają za zadanie realizację dwóch strategicznych idei współczesnej edukacji.
Po pierwsze mają oni za zadanie rozumieć świat, kierować sobą oraz po drugie powinni
przygotowywać ludzi do uczestnictwa w procesie edukacji ustawicznej, czyli uczenia się przez całe
życie. Nauczyciele powinni umieć nauczać i organizować proces uczenia się uczniów. Powinni tez
wpływać pozytywnie na postawy wychowanków i wspierać ich w rozwoju osobowościowym32.
Każdy nauczyciel musi pamiętać, że wymaga się tak dużo, gdyż jest też wychowawcą dzieci
i młodzieży. E. Nerwińska pisze, że nawet nieświadomie i nieintencjonalnie nauczyciel oddziałuje
na uczniów w sposób pozytywny, jak i negatywny. Nauczyciel oddziałuje na uczniów swoim
wyglądem, postawami, wygłaszanymi opiniami. Wywiera on duży wpływ na system wartości
uczniów, ich postawy i poglądy33.
Prawidłowy rozwój zawodowy nauczyciela jest związany z ciągłym samokształceniem się i
z motywacją do wykonywania zawodu. Bezpośrednio jest związany z awansem zawodowym i
przydatnością zawodową nauczyciela. Rozwój zawodowy nauczyciela jest związany z rozumieniem
rzeczywistości, radzeniem sobie z pojawiającymi się problemami. Czym innym jest natomiast
procedura awansu zawodowego, gdzie chodzi o udokumentowanie faktycznych kompetencji
nauczyciela. Jeśli nauczyciel dyplomowany stwierdzi, że już dość się napracował i teraz czas na
innych, to znaczy, że nie rozumie kontekstu rozwoju zawodowego. Taki nauczyciel osiada na
laurach, zadowolony z tego, co dotychczas osiągnął, poprzestaje na dotychczasowej osiągniętej
wiedzy i umiejętnościach. Natomiast nauczyciel, który czuje potrzebę samokształcenia, będzie
rozwijał się i będzie coraz lepszym pedagogiem.
28
Z. Kobylińska. Wychowanie w kulturze pokus. [w:] Odczarowania. Człowiek w społeczeństwie, red. M. Urban, WAM, Kraków 2007, s. 221-231.
ISBN 978-83-89631-94-7
29
J. Janiszewski, Paradygmat wsi polskiej, [w:] Biuletyn Informacyjny Agencji Rynku Rolnego, 2004, nr 1.
30
N. Grochowska. Co robić, kiedy nie wiadomo co robić. Wydawnictwo ,,Seventh Sea’’. Warszawa 2001, s. 135-143.
31
J. Bednarek. Multimedialne kształcenie ustawiczne nauczycieli. Teoria, badania, praktyka. Wydawnictwo ,,Comandor’’. Warszawa 2010, s. 179181.
32
C. Banach. Nauczyciel wobec zadań reformy i własnego rozwoju zawodowego. [w] NS. nr 2, luty 2003, s. 4-9.
33
Nerwińska. dz. cyt. s. 13-18.
72
Збірник наукових праць третьої Міжнародної науково-практичної конференції
«Інформаційно-комунікаційні технології в сучасній освіті: досвід, проблеми, перспективи»
3. Cele i motywy samokształcenia pedagogów
Problem edukacji nauczycielskiej jest zagadnieniem otwartym. Zajmują się nim
pedeutolodzy, pedagodzy, a także psychologowie. We współczesnym świecie wymaga się od
nauczycieli nowych umiejętności i umiejętności przystosowywania się do zmieniających się
warunków. Nauczyciel musi umieć sprostać zadaniom współczesnej edukacji. Edukacja w
dzisiejszym świecie odgrywa centralną i twórczą rolę w nadawaniu kształtu przyszłości. Od
pedagogów wymaga się wiele, a szczególnie fachowości w tym co robi, kreatywności,
pomysłowości, prawidłowego wprowadzania innowacji i indywidualnego podejścia do każdego
wychowanka34.
Istnieje konieczność nieustannego dostosowywania się pedagogów do współczesnego
świata, nabywania nowych umiejętności, a szczególnie posiadanie umiejętności radzenia sobie ze
stresem i z presją wywieraną na pedagogów. Praca nauczyciela jest pracą twórczą, ma zatem
ułatwiać wychowankom zrozumienie rzeczywistości i otaczającego świata, a także przygotować do
dorosłego życia. Współczesny nauczyciel nie może być tylko specjalistą w dziedzinie, której uczy,
ale musi być także doradcą ucznia i organizatorem procesu kształcenia i wychowania. Pedagog
powinien być wrażliwym na potrzeby ucznia, wychowanka. Jednak, na ile pedagodzy są
przygotowani do sprostania tym wymaganiom, a także sprostaniu zmianom wynikającym z reform,
trudno odpowiedzieć. Niejednokrotnie przekraczają te wymagania możliwości pedagoga i stają się
dodatkowym czynnikiem stresogennym35.
Nauczycielom towarzyszy coraz większe zagubienie we współczesnym świecie. Zagubienie
to wynika z nadmiaru wymagań i oczekiwań stawianym pedagogom ze strony rodziców, uczniów,
władz oświatowych, a także ze zmienności przepisów i reform przeprowadzanych w prawie
oświatowym. Istnieje ogromna potrzeba konsolidacji środowiska nauczycielskiego, wzajemnej
pomocy, gdyż często nauczyciele nie mówią jednym głosem i istnieją wśród nich podziały36. Stres
obecny w pracy nauczycielskiej powinien być niwelowany przez nieustanny rozwój zawodowy
nauczycieli. Ważna jest umiejętność wyciągania wniosków z dotychczasowych doświadczeń i
współpraca z innymi nauczycielami37.
B. Muchacka i M. Szymański zwracają uwagę na przestrzeni lat oczekiwań związanych z
kompetencjami pedagogów na znaczny wzrost w tej materii. Za nadrzędne zadanie pedagogów
uważa się zapewnienie uczniom, wychowankom kompetencji. Kompetencjami tymi najczęściej
określa się nauczenie wychowanków jak uczyć się, jak być samodzielnym w życiu, jak kierować
własnym życiem? To także wspieranie rozwoju wychowanków, kształtowanie ich postaw,
diagnozowanie sytuacji i potrzeb, socjalizacja i przeciwdziałanie patologiom społecznym. Dążenie
do awansu, konkurencja, obawa przed zwolnieniem, brak zawodowej stabilizacji, prowadzą do
tego, że dla wielu nauczycieli to jedyny powód do samokształcenia. Ta sytuacja nie jest zbyt dobra
ani dla pedagogów ani dla wychowanków, gdyż procedury i wymogi administracyjne zasłaniają i
uniemożliwiają współczesnemu polskiemu nauczycielowi zaspokojenie potrzeby coraz wyższego
profesjonalnego rozwoju38.
Istnieją ogromne różnice w jakości kształcenia pomiędzy poszczególnymi krajami. Najlepsze
wyniki kształcenia osiągają nauczyciele i uczniowie, nie w tych krajach, które wydają najwięcej
pieniędzy na edukację, ale te, w których największy nacisk kładzie się na wykształcenie najlepszych
nauczycieli. Bywa, że mimo, iż nastąpił wzrost wydatków na szkolnictwo i przeprowadzone reformy,
nie zwiększyła się jakość kształcenia w większości systemów edukacji szkolnej, a w niektórych
34
Z. Kobylińska. Koncepcja wychowania moralnego człowieka w świetle katolickiej etyki wychowawczej ojca Jacka Woronieckiego OP, Zeszyty
Teologiczne, rok II, nr 2 (6), 1993, s. 7-11. ISNN 1425-8145.
35
M. Grzegorzewska. Wpływ zmian wynikających z reformy oświaty na poziom stresu w grupie zawodowej nauczycieli. [w] Nauczyciel w świecie
współczesnym. (red) B. Muchacka. M. Szymański. OFI. Kraków 2008, s. 71-73.
36
Por. J. Janiszewski, Polska liga europejska, „Rzeczpospolita”, 14 marzec 2005.
37
J. Mastalski. Integracja środowiska nauczycielskiego. [w] Nauczyciel w świecie współczesnym. (red) Muchacka. Szymański. OFI. Kraków 2008, s.
50-55.
38
Muchacka. Szymański. Kompetencje jako transgresyjny potencjał nauczycieli. [w] Nauczyciel w świecie współczesnym. (red) Muchacka.
Szymański. OFI. Kraków 2008, s. 41-45.
Пленарне засідання
73
krajach nawet spadła. Samokształcenie i rozwój nauczycieli ma rzeczywisty wpływ na osiągnięcia i
rozwój talentów uczniów39. Nauczyciele muszą umieć dostrzegać zmiany zachodzące w
współczesnym świecie. Zmiany te związane są z rozwojem Internetu, z pojawieniem się nowych
metod nauczania, z nowym sposobem myślenia o szkole i przekazywania wiedzy. Stąd nauczyciel
powinien ciągle dokształcać się, zdobywać aktualną wiedzę40.
Cele samokształcenia możemy wyprowadzać z ogólnych celów kształcenia i wychowania, a
także z konkretnych celów operacyjnych właściwych dla działań samokształceniowych. Z punktu
widzenia motywacji mówimy o celach utylitarnych, których spełnienie ma przynieść korzyści o
charakterze materialnym (awans, nagroda, uznanie, zarobki, ułatwienie sukcesu). Dominują one w
praktyce oraz celach bezinteresownych, czyli takich, które pozwalają zaspokoić własne
subiektywne potrzeby kulturalne, bez chęci wyciągania z tego korzyści41.
Przez cały czas swej działalności zawodowej pedagog musi rozwijać swe umiejętności
dotyczące nauczania, planowania swej pracy i osobistych relacji z uczniami i z innymi
nauczycielami. Pedagog musi posiadać zdolność szybkiego reagowania i dostosowywania się do
zmian. Potrzeba mu umiejętności rozpoznawania i podejmowania nowych inicjatyw. Potrzeba
dobrego przygotowania nauczycieli do zawodu i nauczenie ich współpracy w grupie.
4. Przebieg samokształcenia pedagogów
Od nauczycieli zależy również to, czy dzieci i młodzież będą przekonani o konieczności
nauki przez całe życie. Dziś często współczesną szkołę nazywa się instytucją uczącą się. Zmiany w
edukacji powodowane są transformacją dokonującą się w społeczeństwie. Zmiany w technologii
informacyjnej mają również wpływ na tworzenie się społeczeństwa, w którym liczy się wiedza.
Deklaracje i dokumenty instytucji unijnych świadczą o olbrzymiej wadze edukacji w świecie.
Umiejętność posługiwania się technologią informacyjną jest w ostatnich latach jednym z
podstawowych fundamentów wykształcenia42. Internet jest bardzo ważnym narzędziem w pracy
nauczyciela. Jest to źródło informacji, pomocy naukowych, wykorzystuje się go w procesie
kształcenia na odległość. Nauczyciel może na stronach internetowych znaleźć materiały, informacje
potrzebne do przygotowania lekcji, pomocy dydaktycznych43.
Samokształcenie opiera się na różnorodnych metodach. Chcąc dokonywać samokształcenia,
należy zacząć od uświadomienia sobie jakie kompetencje chcemy zdobyć i dopiero wtedy wybrać
najbardziej efektywną i odpowiednia formę doskonalenia. Istnieje wiele ośrodków proponujących
rożnego rodzaju szkolenia zawodowe i treningi rozwoju osobistego. W ofercie można znaleźć:
długoterminowe studia akademickie, krótkoterminowe szkolenia akademicko-seminaryjne,
długoterminowe cykle treningowo-warsztatowe, krótkie cykle warsztatowe (wąskotematyczne),
pojedyncze warsztaty z danego obszaru aktywności, treningi rozwoju osobistego. Trening
nastawiony jest na rozwój osobisty, poszerzanie swoich umiejętności44.
David Tuohy poddał analizie założenia dotyczące rozwoju zawodowego nauczycieli na
trzech płaszczyznach: treści programów rozwoju zawodowego kadry pedagogicznej szkoły, kariery
nauczyciela oraz stosunku szkoły do programów rozwoju. Należy analizować nauczycielskie
założenia dotyczące rozwoju zawodowego nauczyciela. Trzeba badać na ile jego elementy zostały
zrównoważone i jakie zadania zostały podjęte w programach tego rozwoju. Nauczyciel może
pogrupować te zadania jako: zewnątrz osobowe (jakość nauczania), międzyosobowe (stosunki z
uczniami, uczenie się), wewnątrzosobowe (cele i sens kształcenia szkolnego, czyli wykształcenie)45.
39
A. Salcher. Utalentowany uczeń i jego wrogowie. Wydawnictwo Oświatowe FOSZE. Rzeszów 2009, s. 63-65.
I. Dzierzgowska. Nauczanie nauczycieli. Podręcznik dla edukatora. Wydawnictwo Fraszka edukacyjna. Warszawa 2002, s. 7.
41
Dybek. dz. cyt. s. 37, 38.
42
M. Sysło. Szkoła instytucją ucząca się. [w] Informatyczne przygotowanie nauczycieli. Kształcenie zdalne, uwarunkowania, bariery, prognozy. (red)
Migdałek. Kędzierska. WR. Kraków 2003, s. 35-41.
43
M. Andrzejewska. Internet w pracy nauczyciela -analiza badań sondażowych. w] Informatyczne przygotowanie nauczycieli. Kształcenie zdalne,
uwarunkowania, bariery, prognozy. (red) Migdałek. Kędzierska. WR. Kraków 2003, s. 417-425.
44
T. Garstka. J. Marszałek. Nauczyciel na starcie. Wydawnictwa CODN. Warszawa 2000, s. 203.
45
D. Tuohy. Dusza szkoły, o tym, co sprzyja zmianie i rozwojowi. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 2002, s. 153, 154.
40
74
Збірник наукових праць третьої Міжнародної науково-практичної конференції
«Інформаційно-комунікаційні технології в сучасній освіті: досвід, проблеми, перспективи»
K. Kochan przeprowadziła wśród 30 nauczycielek kształcenia zintegrowanego, badanie
dotyczące problemu świadomości nauczyciela-wychowawcy i jej wpływu na podejmowane przez
niego działania wychowawcze. Większość nauczycielek, bo aż 70% badanych, deklarowała
uczestnictwo w rożnych formach dokształcania bądź doskonalenia zawodowego. Były to
najczęściej kursy, studia podyplomowe związane z podniesieniem poziomu warsztatu
dydaktycznego lub umożliwiające zdobycie dodatkowych kwalifikacji (80%). Znacznie rzadziej
(20%) były to kursy dotyczące problemów wychowawczych 46. W ramach badań wyciągnięto
wniosek, że samokształcenie może przebiegać w dwóch płaszczyznach: merytorycznej i
metodycznej. Aktualizacja wiedzy merytorycznej pozwala przekazywać uczniom treści zgodnych z
aktualnymi osiągnięciami nauki. Wiedzę metodyczną zdobywają pedagodzy głównie korzystając z
podręczników szkolnych i z oprogramowania metodycznego. Wiedzę merytoryczną nauczyciele
pozyskują natomiast korzystając z książek popularnonaukowych, z czasopism metodycznych, z
Internetu i programów multimedialnych. Samodoskonalenie pedagogów może przebiegać drogą
własnej pracy z literaturą fachową i wtedy jest to samokształcenie indywidualne. Także
uczestnicząc w kursach, seminariach czy warsztatach, organizowanych przez ośrodki metodyczne,
mogą nauczyciele zdobywać nową wiedzę i umiejętności. Jest to wtedy samodoskonalenie
zespołowe. Nauczyciele muszą umieć samodzielnie ocenić ważność i przydatność informacji
zawartych w licznych publikacjach i opracowaniach internetowych47.
Samokształcenie się pedagogów to proces doskonalenia ich umiejętności i kompetencji.
Ważne jest to szczególnie dla tych nauczycieli, którzy nie mają znacznego doświadczenia
zawodowego i odpowiedniego przygotowania specjalistycznego. Nauczyciele spotykają się z
problemami, których rozwiązanie wymaga rozległej wiedzy specjalistycznej i odpowiednich
umiejętności48. D. Elsner podaje, iż jest wiele rodzajów kwalifikacji zawodowych. Wymienia dwa z
nich, a mianowicie kwalifikacje formalne i kwalifikacje przydatne. Kwalifikacje formalne to te,
które potwierdzane są odpowiednim zaświadczeniem, świadectwem lub dyplomem. Natomiast
kwalifikacje przydatne to takie, które są niezbędne do zadowalającego wykonywania określonej
pracy lub pewnego typu zadań49. Ważne jest, aby nauczyciele wspierali się nawzajem, a nowi
nauczyciele mogli liczyć na pomoc starszych stażem nauczycieli. Pomocną okazuje się także
fachowa literatura, a także choć znacznie rzadziej doradcy zawodowi i stowarzyszenia zawodowe.
Istotną kompetencją nauczyciela jest uczenie się uczenia. Nauczyciel jest organizatorem procesu
uczenia się uczniów. Musi umieć współpracować z rodzicami i środowiskiem lokalnym50.
W swojej pracy nauczyciele muszą nieustannie stawiać czoło nowym wyzwaniom. Ich źródłem
są zmiany społeczne, polityka oświatowa państwa, koncepcja rozwoju szkoły. Inne wyzwania mają
raczej osobisty charakter, czyli pogodzenie własnych potrzeb i zamiarów z tym, co dzieje się w pracy.
Nauczyciel powinien wspomagać wychowanków w kształtowaniu swoich planów edukacyjnych i
życiowych. Do zadań pedagoga należy współpraca z rodzina i środowiskiem lokalnym. Świadomy
nauczyciel jest profesjonalistą, zdolnym do samooceny i samodoskonalenia51.
5. Formy i treści samokształcenia pedagogów
Wielu autorów podkreśla, że poza wstępnym przygotowaniem do zawodu pedagog musi
doskonalić swój profesjonalizm przez cały czas trwania kariery zawodowej. Spośród różnych koncepcji
rozwoju profesjonalnego pedagogów wyróżnia się jako najbardziej skuteczną koncepcję SMART
(1997), w którym to modelu podkreśla się współzależność rozwoju wymiaru jednostkowego i
46
K. Kochan. Świadomość nauczycielek-wychowawczyń kształcenia zintegrowanego. [w] Kobieta i mężczyzna w zawodzie nauczycielskim. (red) R.
Fudala. M. Kowalski. OFI. Kraków 2006, s. 131-142.
47
I. Paśko. M. Kucharska-Żądło. Doskonalenie nauczycieli. Mity i rzeczywistość. w] Nauczyciel w świecie współczesnym. (red) Muchacka.
Szymański. OFI. Kraków 2008, s. 291-293.
48
A. Burewicz. Strategia zdalnego kształcenia i doskonalenia nauczycieli. [w] Edukacja Medialna. Kwartalnik Polskiego Towarzystwa Technologii i
Mediów Edukacyjnych, nr 2, luty 2011, s. 11-13.
49
D. Elsner. Doskonalenie kwalifikacji zawodowych nauczycieli. Tak! Ale jakich? [w] DS. nr 1, styczeń 2004, s. 16, 17.
50
Rękawek. dz. cyt. s. 20-24.
51
Z. Kobylińska. Wychowanie w kulturze pokus. [w:] Rocznik Teologii Katolickiej, VI, 2007, s. 76-84. ISNN 1644-8855.
Пленарне засідання
75
instytucjonalnego. W tym modelu tworząc projekt edukacyjny należy uwzględnić aktywne
zaangażowanie lokalnej społeczności, mobilizacje zasobów, monitorowanie i ewaluację, współpracę
między ośrodkami decyzyjnymi a instytucjami lokalnymi, ukierunkowane działanie, kierowanie
instytucjami edukacyjnymi. W kształceniu i doskonaleniu nauczycieli ta strategia jest najbardziej
profesjonalna52. Rekompensatą braku zainteresowania zorganizowanymi formami doskonalenia jest
Internet. W procesie samokształcenia Internet odgrywa istotną rolę dla dużej grupy nauczycieli. Internet
stanowi źródło informacji, jak i narzędzie komunikacji. Jednak nauczyciele musza pamiętać, że należy
dokonywać zawsze odpowiedniej selekcji dokumentów i oceny ważności informacji53. Wielu
specjalistów edukacji uważa, że znaczne walory edukacyjne posiada e-learnin jako nowoczesna metoda
doskonalenia zawodowego nauczycieli. Za pomocą Internetu można swobodnie i wygodnie docierać do
niezbędnych wiadomości. Określenie e-learning jest najnowszym określeniem nauczania na odległość.
Dzięki upowszechnieniu Internetu znacznie zwiększyły się możliwości i jakość takiego kształcenia. Elearning jest wykorzystywany do krótkookresowych szkoleń, ale i coraz częściej w kształceniu
długookresowym, szczególnie na poziomie wyższym. To uczenie się od nauczyciela, ale jednocześnie
bez ciągłego z nim kontaktu. Należy jednak odróżnić pojęcie e-learningu od kształcenia przez Internet.
E-learning jest szerszym pojęciem i obejmuje wszystkie formy kształcenia na odległość. W e-learningu
proces edukacji realizowany jest przy użyciu nowoczesnych technologii elektronicznych. Treści
dydaktyczne przekazywane są studentom, za pomocą globalnej sieci komputerowej - Internet, bądź
mniej otwartych sieci - intranetów i ekstranetów54.
Nauczyciele wiedzą o tym, iż uczniowie potrzebują także nowych umiejętności potrzebnych
w codziennym życiu. Technologia nieustannie i nieodwracalnie wkracza do wszystkich aspektów
naszego życia55. Nauczyciel, aby być skuteczny w swym zawodzie, powinien być skłonnym do
autorefleksji. Jeśli nauczyciel umie spojrzeć na swoją pracę w sposób krytyczny i obiektywny, to
ma wszystkie cechy potrzebne, aby udoskonalić swoje umiejętności. Nauczyciel taki poświęca czas
na refleksję nad własną pracą, nad własnym sposobem pracy. Nauczyciel analizuje własne sukcesy,
jak i obszary pracy wymagające dalszego rozwoju. Jeśli pojawiły się trudności, to nauczyciel
świadomy, zacznie poszukiwać sposobów naprawy, sięgnie do dostępnych książek, znajdzie
potrzebne mu informacje56.
Do właściwego funkcjonowania szkoły konieczne jest efektywne komunikowanie się
nauczycieli i uczniów, jako osób biorących udział w procesie edukacyjnym. Nauczyciele i
uczniowie powinni respektować zasadę podmiotowego i pomocnego traktowania siebie nawzajem.
W programach kształcenia nauczycieli musi znaleźć się kształcenie umiejętności
psychopedagogicznych i kształcenie umiejętności dobrego komunikowania się. Praktyka jednak
pokazuje, że nauczyciele z uniwersyteckim wykształceniem są dość dobrze przygotowani
merytorycznie do nauczania określonego przedmiotu, a gorzej jest z przygotowaniem metodycznym
i pedagogicznym. Nauczyciele niewyposażeni w profesjonalne umiejętności psychopedagogiczne
są narażeni na szybkie wypalenie się optymizmu pedagogicznego i życiowego. Nauczyciele, którzy
nie radzą sobie w kontaktach interpersonalnych z uczniami, mogą dość szybko stracić zapał do
pracy, poczucie sensu i potrzeby własnej działalności wychowawczej57.
Ostatnie dziesięciolecia to czas istotnych zmian w społeczeństwie i w polskiej szkole. Dziś
potrzeba nam nauczycieli, którzy wyposażeni są w odpowiednie kompetencje, aby być dla uczniów
przewodnikiem po nowo odkrywanej rzeczywistości. Nauczyciele mają nauczyć uczniów
poprawnego funkcjonowania w społeczeństwie informacyjnym. Nowe technologie przetwarzania
informacji stanowią dla nauczycieli i uczniów źródło wiedzy, ale i pozwalają na wykorzystywanie
52
Muchacka. Szymański. Kompetencje jako transgresyjny potencjał nauczycieli. [w] Nauczyciel w świecie współczesnym. (red) Muchacka.
Szymański. OFI. Kraków 2008, s. 45, 46.
53
Paśko. Kucharska-Żądło. dz. cyt. s. 291-296.
54
E. Musiał. E-learing-nowoczesne narzędzie doskonalenia zawodowego nauczyciela. [w] Nauczyciel w świecie współczesnym. (red) Muchacka.
Szymański . OFI. Kraków 2008, s. 309, 310.
55
Podręcznik nauczyciela. Intel- nauczanie ku przyszłości. Wspierane przez Microsoft. Kurs dokształcający w umiejętności posługiwania się
komputerem podczas pracy dydaktyczno-wychowawczej nauczycieli. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza. Zakład Dydaktyki Chemii. Poznań 2002.
56
Jones. Jenkin. Lord. Jak wspierać rozwój zawodowy nauczycieli. WSiP. Warszawa 2008, s. 63-65.
57
J. Janowska. Rozwijanie umiejętności psychopedagogicznych w procesie kształcenia nauczycieli. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii CurieSkłodowskiej. Lublin 2002, s. 86-88.
76
Збірник наукових праць третьої Міжнародної науково-практичної конференції
«Інформаційно-комунікаційні технології в сучасній освіті: досвід, проблеми, перспективи»
nowych metod uczenia się i komunikowania58. Od nauczycieli oczekuje się, aby posiadał wiedzę o
technologiach informacyjnych i komunikacyjnych. Nauczyciel powinien mieć świadomość ryzyka i
zagrożeń płynących z cywilizacji elektroniczno-informacyjnej. Narzędzia technologii powinny być
stosowane w warsztacie pracy nauczyciela. Niestety nie każdy nauczyciel ma właściwe kwalifikacje
i nie każdy jest przygotowany do posługiwania się technologią informacyjną. Istnieje potrzeba
ciągłego metodycznego dokształcania nauczycieli w tej dziedzinie poprzez ich uczestnictwo w
kursach, szkoleniach i warsztatach59.
Dokształcanie nauczycieli może przybierać formę uczestnictwa w zorganizowanych
szkoleniach, odczytach, konferencjach, czy szkoleniach, czy podejmowanie studiów
podyplomowych, które kończy zdobycie dyplomu. To także samodzielne szukanie informacji,
poszerzanie fachowej wiedzy, szlifowanie technik nauczania. Praktyka pokazuje jednak, że
szkolenia, odczyty czy konferencje zazwyczaj zaspokajają tylko niewielki procent indywidualnych
potrzeb związanych z pogłębianiem wiedzy. Odbywają się one kilka razy w roku i nie ma
gwarancji, ze są one efektywne. Często nauczyciele wysyłani są na szkolenia z polecenia dyrektora.
Zazwyczaj nauczyciele korzystają z dokształcania najwięcej wtedy, gdy podejmują go z własnej
inicjatywy60.
6. Efekty samokształcenia nauczycieli
Nauczyciel, aby dobrze wykonywać swą pracę powinien podejmować trud samokształcenia.
Pedagog musi posiadać wiedzę z różnych dyscyplin, mieć określony system wartości, umiejętności
organizacyjne i interpersonalne. Podkreśla się dlatego rolę doskonalenia przez nauczycieli.
Efektywny nauczyciel planuje działania edukacyjne, kierując się celami programu dydaktycznego i
celami do realizacji. Bierze przy tym pod uwagę, czy grupa jako całość i poszczególni uczniowie,
są na to gotowi. Podstawowy model edukacji nauczyciela polega na kształceniu przedmiotowym i
pedagogicznym. Kształcenie pedagogiczne przygotowuje pedagogów do wykonywania funkcji,
czynności i zadań, a kształcenie przedmiotowe zapewnia kwalifikacje potrzebne do nauczania
określonych przedmiotów szkolnych. Pozwala to pedagogom między innymi sprostać wyzwaniom,
jakie niesie współczesność, czy podnosić własne kwalifikacje i kompetencje. Nauczyciel
dokonujący samokształcenia może zwiększyć efektywność pracy, rozwijać swą osobowość, a także
rozwijać swą motywację do zawodu61.
Dziś mówimy o społeczeństwie informacyjnym. Wszyscy korzystamy z technologii
informacyjnej, w każdej sferze swego życia. Już dla dziecka komputer to także narzędzie edukacji,
rozwoju. Komputer po prostu jest od zawsze. Pedagog powinien starać się nadążyć za swym
wychowankiem, pomoc mu korzystać prawidłowo z komputera, pamiętając o zachowaniu
równowagi między życiem w realnym świecie a życiem fikcyjnym. Dla prawidłowego rozwoju
psychicznego młody człowiek potrzebuje zdrowego układu odniesienia w postaci dorosłego
mentora. Dlatego doświadczenie psychospołeczne wychowawcy, choć często nieoparte na
doświadczeniach w sieci, jest potrzebne dla prawidłowego rozwoju społecznego wychowanka62.
Technologia informacyjna może być wykorzystana w pracy wychowawcy. Nauczyciel
powinien nauczyć młodego człowieka prawidłowego korzystania z Internetu, telewizji, mediów. To
wychowawca powinien przypominać o wartości kontaktów społecznych, o właściwych proporcjach
między korzystaniem z mediów a spędzaniem czasu z realnymi ludźmi. W sieci nie jest się samemu, nie
58
Z. Kobylińska. Rola cnoty roztropności w formacji życia moralnego człowieka na podstawie analizy filozoficznej artykułu „Utrum prudentia sit
virtus specialis” (Thomas Aquinatis, Summa Theologiae II-II, q. 47, a., [w:] „Studia Warmińskie”, T. XLIV-XLV (2007-2008), s. 85-111. ISNN
0137-6624.
59
B. Miodek. Rola i miejsce technologii informacyjnej w warsztacie pracy nauczyciela. [w] Nauczyciel w świecie współczesnym. M. Muchacka, M.
Szymański (red.). Kraków 2008, s. 171-175.
60
K. Schaefer. Nauczyciel w szkole. Jak przeżyć szkołę? Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Gdańsk 2003, s. 154-160.
61
Paśko. Kucharska-Żądło. dz. cyt. 289-290.
62
E. Lubina. K. Gilewski. Wykorzystanie technologii informacyjnej w procesie wychowawczym- możliwości wspomagania procesu rozwoju
społecznego młodzieży. [w] Informatyczne przygotowanie nauczycieli. Kształcenie zdalne, uwarunkowania, bariery, prognozy. (red) J. Migdałek. B.
Kędzierska. WR. Kraków 2003, s. 459-463.
Пленарне засідання
77
jest się do końca anonimowym. To złudzenie, że jest się samemu w sieci, może być powodem zagrożeń
dla młodych ludzi. Zadaniem wychowawcy jest nauczenie rozpoznawania zagrożeń i unikania ich.
Wychowawca razem z rodzicami ma obowiązek stale nadzorować wychowanków w sieci. Powinien
także umieć interweniować w sytuacjach ryzykownych63. Skuteczny nauczyciel ma ogromny wpływ na
dobre funkcjonowanie szkoły i przebieg lekcji. To zaś przekłada się na efektywność nauczania i
osiągane przez uczniów wyniki. W związku z tym próby określenia cech wyróżniających skutecznego
nauczyciela staje się bardzo ważną kwestia. Najnowsze badania (2005- badacze Mujis i Reynold)
wykazują, że skuteczny nauczyciel ma pozytywny stosunek do wykonywanej pracy, buduje w klasie
przyjemną atmosferę, ma duże oczekiwania co przyszłych osiągnięć uczniów, prowadzi lekcje w
sposób przejrzysty, dobrze rozplanowuje plan zajęć, stosuje wyraźnie zarysowaną strukturę godziny
lekcyjnej, używa różnorakich metod nauczania, korzysta z pomysłów uczniów i wciela je w życie,
zadaje odpowiednie i zróżnicowane pytania64.
Nauczyciel powinien umieć budować dobre relacje z uczniami i ich rodzicami. Dla
nauczycieli ważną rzeczą jest umiejętność dobrej komunikacji z uczniami i ich rodzicami.
Szkolenie pod tytułem ,,Jak sobie radzić z roszczeniowym rodzicem?” wykazują, że skuteczna
współpraca z osobą roszczeniową jest trudna i wzbudza w nas poczucie bezradności i
nieskuteczności. Teoretycy kształcenia i wychowania są zgodni, że od osoby nauczyciela zależy
jakość i efektywność pracy szkoły. Rozważania nad cechami i właściwościami dobrego nauczyciela
mają długą tradycję. Ukształtowała się też specjalna dziedzina wiedzy pedagogicznej, nazwana
pedeutologią. Jej podstawy tworzyli znakomici polscy uczeni. Wielu polskich uczonych prowadziło
rozważania na temat pożądanych cech nauczyciela. Dobry nauczyciel powinien posiadać określone
wysokie kompetencje i być profesjonalistą w swoim zawodzie. Nauczyciel jest doradcą
wychowawczym i życiowym dla swoich uczniów65.
Podnoszenie swoich kwalifikacji bardzo poszerza możliwości nauczycieli. Wybierając
kierunek czy specjalizacje studiów podyplomowych, pracujący już w zawodzie nauczyciele, kierują
się swoimi zainteresowaniami i rzeczywistymi barakami w wiedzy czy potrzebą poszerzenia swojej
wiedzy. Wielu nauczycieli uważa studia podyplomowe za szkołę dającą znacznie więcej niż ich
wcześniejsze studia. Mogą oni natychmiast zastosować w praktyce to, czego dowiadują się na
wykładach. Mają możliwość spotykania się i współdziałania z nauczycielami z innych szkół. Mogą
wreszcie uzyskać drugi dyplom, co zwiększa ich szanse na rynku pracy66.
Pedagog pracujący z uczniem ma do wykorzystania wiele możliwości dostarczanych przez
nowoczesne narzędzia multimedialne i nowe technologie. Warto zdawać sobie sprawę z ich
istnienia i korzystać z nich w procesie kształcenia i samokształcenia. Rodzaje nowoczesnych
technologii informacyjnych i komunikacyjnych użytecznych w procesie edukacji to między innymi:
komputery stacjonarne, multimedialne urządzenia przenośne, tablety i e-podręczniki, tablice
multimedialne, aparaty słuchowe, aparatura do echolokacji, odtwarzacze plików dźwiękowych,
nośniki danych. Natomiast narzędzia bazujące na rzeczywistości wirtualnej to: kształcenie na
odległość, platformy edukacyjne, portale edukacyjne, wortale edukacyjne, interaktywne
podręczniki, biblioteki multimedialne, biblioteki wirtualne, komputery z oprogramowaniem i
oprzyrządowaniem specjalistycznym, serwisy i fora internetowe dla rodziców67. Zbyt teoretyczne
kształcenie nauczycieli nie wychodzi naprzeciw praktycznym wymaganiom zawodu nauczyciela i
problemom, z jakimi stykają się oni w swojej pracy zawodowej.
Poziom edukacji i przygotowania nauczycieli do pracy zawodowej zależy w znacznym
stopniu od poziomu szkół wyższych i jakości kształcenia. Cz. Banach podkreśla w tym także, w
głównej mierze, rolę samych nauczycieli. To od osobowości nauczycieli, posiadanych kompetencji
63
Jw. s. 455-458.
Jones. Jenkin. Lord. dz. cyt. s. 21.
W. Strykowski. J. Strykowska. J. Pielachowski. Kompetencje nauczyciela szkoły współczesnej. WE. Poznań 2003, s. 21-23.
66
B. Hurst. G. Reding. Profesjonalizm w uczeniu. Jak osiągnąć sukces? WU. Warszawa 2011, s. 118,119.
67
M. Miotk-Mrozowska. Nowoczesne technologie informacyjne i komunikacyjne w procesie edukacji. [w] Psychologia ucznia i nauczyciela.
Podręcznik akademicki. (red) S. Kowalik. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 2011, s. 250-273.
64
65
78
Збірник наукових праць третьої Міжнародної науково-практичної конференції
«Інформаційно-комунікаційні технології в сучасній освіті: досвід, проблеми, перспективи»
i umiejętności, motywacji do pracy zależą efekty nauczania i efekty ich pracy opiekuńczowychowawczej68. Konieczne jest podejmowanie przez nauczycieli systematycznego
samokształcenia, gdyż wtedy gromadzone doświadczenie wzbogaca się ustawicznie zdobywaną
teorią. Ciągłe dokształcanie w zakresie nauczanego przedmiotu jest ważne, aby dobrze
wywiązywać się z powierzonych zadań i być fachowcem w swojej dziedzinie.
7. Przeszkody w samokształceniu pedagogów
Jednym problemów z którym przychodzi zmierzyć się współczesnym pedagogom jest
ewidentny kryzys społecznych wartości, zasad moralnych i tradycji rodzinno-środowiskowych.
Groźba utraty pracy, mniejszych zarobków, konieczność podnoszenia swoich kwalifikacji stanowi
źródło stresu i obciążenia dla pedagogów. Trzeba rozróżnić doskonalenie nauczycieli, którzy czują
potrzebę samokształcenia się dla siebie, a samokształcenie do którego zmusza procedura awansu
zawodowego. Autor zwraca uwagę na zmiany zachodzące we współczesnym świecie, które mają
ogromny wpływ na funkcjonowanie szkoły. Większość pedagogów wypełnia swe obowiązki lepiej
czy gorzej, po to głównie, aby zadowolić osoby oceniające ich pracę i aby zachować stanowisko
pracy. Szkoła nie podejmuje większości edukacyjno-społecznych problemów jak np.: problemy
degradacji osobowej, zjawiska bezdomności, bezrobocia, samotności człowieka. Konieczna jest
więc przede wszystkim pomoc pedagogom ze strony państwa, posiadanie rozległej wiedzy,
niezależność finansowa, określenie roli i znaczenia zawodu nauczyciela i spełnionych wiele innych
czynników, aby mógł dobrze wypełniać swe obowiązki69.
Helena Wrona-Polańska zwraca uwagę na dokonujące się w Polsce w ostatnich kilkunastu latach
przemiany społeczne, na transformację ustrojową, na reformę edukacji. Stwarza to liczne zagrożenia
związane z koniecznością dokształcania się przez pedagogów, a niekiedy zmusza ich do całkowitej zmiany
kwalifikacji. Życie w ciągłej niepewności i w stresie może doprowadzić do pogorszenia się kondycji
zdrowotnej nauczycieli. Nadmierne obciążenie pracą prowadzić może do zmęczenia objawiającego się
objawami, takimi jak: utrata apetytu, bezsenność, apatia, trudności w koncentracji uwagi i tym podobne.
Czynniki utrudniające pracę nauczyciela to m. in. brak pomocy szkolnych, brak zrozumienia ze strony
przełożonych, niechęć uczniów, brak współpracy z rodzicami, utrzymanie dyscypliny w klasie, konieczność
samokształcenia, groźba utraty pracy, brak finansów czy kłopoty z zdrowiem70.
J. Kowalikowa podkreśla, że nauczyciel musi do wielu rzeczy dojść samodzielnie. Musi
znaleźć w sobie siłę i determinację, aby mógł sprostać stawianym przed nim wymaganiom.
Nauczyciel musi posiadać rozległą wiedzę, aby w umiejętny sposób przekazać ją uczniom. Pedagog
powinien dawać dobry przykład swoim wychowankom. Jednak sferę kompetencji zawodowej,
mogą zablokować dwa pozostałe obszary. Jest to obszar woli i okoliczności zewnętrzne.
Nauczyciel, który posiada wiedzę, ale nie chce jej z jakiś powodów użyć z przyczyn niezależnych
od niego, nie jest w stanie działać efektywnie, nie może pokazać wszystkiego co potrafi. Pozytywna
motywacja jest bardzo ważna dla nauczyciela, ale może ją osłabić brak przekonania, że to, co
nauczyciel robi jest potrzebne i ważne71. Zdarza się, że z upływem lat nauczyciel odczuwa
wyczerpanie emocjonalne, fizyczne i brakuje mu sił do pracy. Stan ten określany jest wypaleniem
zawodowym. Jest to proces składający się z pewnych etapów, a w nich występują pewne objawy.
Są to takie objawy jak: obniżenie lub utrata zaangażowania w pracę i zadowolenia z niej,
postrzeganie w sposób przedmiotowy osób, z którymi się pracuje i dystansowanie się od nich,
wyczerpanie emocjonalne i psychofizyczne. Często jest to także utrata marzeń, co do własnej roli
zawodowej, a także rozczarowanie sobą, swoją pracą. Nauczyciele powinni tak organizować sobie
pracę, aby nie była ani zbyt monotonna, ani nie obciążała psychicznie72.
Rozwój zawodowy nauczyciela to złożony proces, który wymaga sporo wysiłku i gotowości
do wprowadzenia zmian. Przebiega zarówno sferze zawodowej jak i osobistej. Jest procesem
złożonym, systematycznym i zaplanowanym73. Bycie pedagogiem to trudne zadanie, obarczone
68
C. Banach. Nauczyciel wobec zadań reformy i własnego rozwoju zawodowego. [w] NS. nr 2, luty 2003, s. 4-9.
Jw. s. 36-38.
70
H. Wrona-Polańska. Zdrowie nauczyciela w sytuacji przemian społecznych i reformy edukacji. [w] Nauczyciel w świecie współczesnym. (red)
Muchacka. Szymański . OFI. Kraków 2008, s. 57-67.
71
M. T. Michalewska (red). Kompetencje nauczycieli w reformowanej szkole. WUS. Katowice 2003, s. 15.
72
M. Frąckowiak. Dlaczego niektórzy nauczyciele zawsze odnoszą sukces? Wydawnictwo eMPi Mariana Pietraszewskiego. Poznań 2010, s. 117-134.
73
M. Kazimierowicz. Rozwój nauczyciela poprzez awans zawodowy. [w] NS. nr 4, kwiecień 2008, s. 20-24.
69
Пленарне засідання
79
ogromną odpowiedzialnością wychowywania i nauczania dzieci i młodzieży. Oczekiwania
społeczne wobec nauczycieli są dość duże i dotyczą kompetencji. Oczekuje się od pedagogów, że
odpowiednie kompetencje będą mieć już na starcie i nie daje się im możliwości czasu na ich
zdobycie. Zawód pedagoga to wyjątkowa i odpowiedzialna profesja. Nauczyciele czują presje
społeczną i swą odpowiedzialność za edukację dziecka. Rosnące wymagania wobec pedagogów,
przerzucanie na nich wyłącznej odpowiedzialności za nauczanie i wychowanie dzieci i młodzieży
przez rodziców i społeczeństwo, powoduje u nich wzrost stresu, presji czasu i obciążenia pracą.
Nadmiar ról i obowiązków powoduje, że żadne z nich nie jest wykonane wystarczająco dobrze, z
należytym zaangażowaniem. Wzrastają także koszty psychiczne i fizyczne, jakie muszą ponosić
nauczyciele wypełniając swoje obowiązki.
Ku podsumowaniu
Nauczyciele stwarzają uczniom warunki do uczenia się i przyjmowania coraz większej
odpowiedzialności za własną naukę. Nauczyciele i pedagodzy odpowiadają za bezpieczeństwo swych
wychowanków i za ich rozwój moralny. Dlatego nauczyciele i pedagodzy powinni być dobrze
przygotowani do wykonywania swych obowiązków i do współpracy z uczniami, rodzicami i innymi
pracownikami oświaty. Kompetentny nauczyciel jest zobowiązany realizować funkcje dydaktyczną,
wychowawczą i opiekuńczą wobec swych uczniów i wychowanków. Nauczyciel powinien
wspomagać ucznia w rozwoju. Sam musi dokształcać się i pracować nad sobą. Doskonalenie się jest
nieodzownym elementem pracy nauczyciela. Nauczyciel powinien być skuteczny w nauczaniu i
wychowywaniu uczniów. Musi być on wyposażony w wiedzę związaną z nauczanym przedmiotem
oraz w wiedzę i umiejętności psychologiczno oraz pedagogiczne. Świat ciągle zmienia sie dlatego
nauczyciele muszą ciągle aktualizować swoją wiedzę i umiejętności. Nauczyciele dokształcają się,
aby móc wykorzystywać je w praktyce i być dobrym i skutecznym nauczycielem.
Wykorzystywanie w praktyce wiedzy i umiejętności nabytych w trakcie samokształcenia
przekłada się na sukcesy zawodowe nauczycieli. Doskonalenie swego warsztatu pomaga
nauczycielom i pedagogom osiągać coraz lepsze wyniki w uczeniu i wychowywaniu dzieci i
młodzieży. Nauczyciele poszerzają swoją wiedzę i umiejętności poprzez czytanie fachowej
literatury, poprzez uczestniczenie w kursach i szkoleniach. Dzięki samokształceniu nauczyciel
uzyskuje szereg korzyści. Wpływa doskonalenie na rozwój zawodowy i osobowy nauczyciela.
Dzięki doskonaleniu się nauczyciel uzyskuje certyfikaty dokumentujące jego rozwój, osiąga
standardy akceptowane przez innych nauczycieli. Nauczyciel, który pracuje nad sobą i poszerza
zakres swojej wiedzy, czuję się bardziej skuteczny i kompetentny w tym, co robi. Przekłada się to
na wyniki nauczania uczniów, a także często na profity finansowe i uznanie społeczne dla
nauczyciela. Należy wspierać nauczycieli w samokształceniu się. Procedurom samodoskonalenia
nauczycieli powinny towarzyszyć profity finansowe ze strony pracodawców i docenienie
doskonalenia się nauczycieli przez społeczeństwo. Potrzeba doceniania pracy nauczycieli i dbania o
jego autorytet w społeczeństwie.
Samokształcenie jest ważne także dla poczucia bezpieczeństwa nauczycieli. Wprowadzona
reforma systemu edukacji nałożyła na nauczycieli obowiązek rozwoju zawodowego i zdobywania
kolejnych stopni awansu zawodowego. Podejmują się nauczyciele samokształcenia, aby odzyskać
poczucie bezpieczeństwa i być pewnym utrzymania pracy. Poczucie kompetencji zawodowej i
aktualizacja wiedzy stanowi istotny czynnik podejmowania się doskonalenia przez nauczycieli.
80
Збірник наукових праць третьої Міжнародної науково-практичної конференції
«Інформаційно-комунікаційні технології в сучасній освіті: досвід, проблеми, перспективи»