Jadwiga Sztaba, Rewitalizacja szansa dla regionow poprzemyslowych

Jadwiga Sztaba, Rewitalizacja szansa dla regionow poprzemyslowych

Studia i Materiały. Miscellanea Oeconomicae
Rok 17, Nr 1/2013
Wydział Zarządzania i Administracji
Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach
Ludzie, zarządzanie, gospodarka
Jadwiga Sztaba1
REWITALIZACJA
SZANSĄ DLA REGIONÓW POPRZEMYSŁOWYCH
1. Wstęp. Definicja pojęć
Pojęcie „rewitalizacja” pochodzi z języka łacińskiego, w którym termin „vitalis” oznacza „żywotny”. Obecność przed nim przedrostka „re” oznacza: „ponownie”, „znów”, „na nowo”, zatem „rewitalizacja” oznacza „ponowne ożywienie”,
„przywrócenie do życia”. Również w języku francuskim czasownik „revivre” (fr.
ożyć, ożywić), wiernie oddaje sens tego pojęcia. W ujęciu medycznym rewitalizacja oznacza przywrócenie sił witalnych, żywotnych, lub sprawności fizycznej.
Rewitalizacja terenów poprzemysłowych i poeksploatacyjnych oznaczać będzie
przywrócenie im pełnej funkcjonalności, lub nadanie innych korzystnych dla środowiska i człowieka funkcji. W sensie praktycznym „rewitalizacja oznacza działania podejmowane w obszarach miejskich, na których zaszły niepożądane, destrukcyjne procesy (degradacja pod względem przestrzennym, społecznym, i gospodarczym)”2.
Terminem bliskoznacznym pojawiającym się często także w tym kontekście
jest „rekultywacja”, która oznacza pełne „przywrócenie funkcjonalności gospodarce leśnej lub rolnej terenów zniszczonych lub zdegradowanych przez eksploatację”. Rekultywacja techniczna składowisk polega na technologii odpowiedniej
lokalizacji odpadów, zaś biologiczna na wysiewie traw, zalesianiu i nasadzaniu3.
Stosowany często w tym kontekście termin „remediacja”, oznacza „uleczenie” lub
1
2
3
Dr Sztaba Jadwiga, adiunkt, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach.
http://www.ursus.warszawa./pl/informaphp?dzial=rewitalizacja
J. Gorgoń i inni, Technologie rewitalizacji i zagospodarowania terenów zdegradowanych, w tym
poprzemysłowych, Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, Katowice 2009, s. 16 i nast.
109
„uzdrowienie” terenów skażonych (fr. le remède – lekarstwo)4, a „rewaloryzacja”
(fr. la valeur – walor, zaleta, cenna cecha) oznacza „odzyskanie walorów”, zalet
danego środowiska. Terminem bliskoznacznym jest także renowacja, reaktywacja,
rekonstrukcja, choć zdaniem badaczy procesów rewitalizacyjnych nie mogą one
być stosowane wymiennie, te pojęcia bardziej bowiem kojarzą się z szerokim terminem remontu, odnowy i przebudowy, a w mniejszym stopniu „ponownego
ożywienia”, „przeistoczenia”, „zmiany wizerunku”. W opinii praktyków spojrzenie na ujęcia teoretyczne definicji pojęcia rewitalizacja ulega stopniowej ewolucji,
można przyjąć więc, że wszelkie działania reaktywacyjne stanowią elementy składowe szeroko rozumianej „rewitalizacji”.
W zachodniej literaturze przedmiotu często stosowanym odpowiednikiem tego
pojęcia jest termin „rekonwersja przemysłowa”, który stosowany jest od lat 50.
w Cahiers de reconversion industrielle, publikowanych systematycznie przez
EWWiS. „Zeszyty rekonwersji przemysłowej” dostarczają informacji na temat
ewolucji terminu reconversion, którego zakres zmieniał się zależnie od narastającego problemu.
Poprzez kosztowne procesy remediacji gleb i gruntów metodami technicznymi
typu ekstrakcja pary wodnej, przemywanie gleby, elektrokinetyczne usuwanie
metali, oraz biologicznymi jak: fitoekstrakcja (niezbędna przy eliminacji metali
ciężkich typu ołów), czy fitodegradacja, dokonuje się oczyszczenia gruntów i zagospodarowania na nowo terenów poprzemysłowych, a także licznych obiektów
budowlanych o różnym niegdyś przeznaczeniu. Te techniki i liczne procesy mechaniczne kreują nową postać, nowy kształt i infrastrukturę, nowe przeznaczenie
terenu lub obiektu. Tego typu działania są bardzo kosztowne, nie mogą być prowadzone dorywczo, lecz z dużym wyprzedzeniem czasowym zaplanowane i realizowane pod kierunkiem kadr profesjonalnie przygotowanych. W opinii praktyków
dobrze przeprowadzony proces rewitalizacji realizuje następujące cele:
− ożywienie społeczno-gospodarcze regionu,
− przywrócenie nieruchomościom ich utraconej wartości,
− uzyskanie ładu przestrzennego,
− poprawa estetyki oraz wizerunku regionu i tożsamości lokalnej mieszkańców,
− współpraca między różnymi podmiotami,
− partycypacja społeczna, włączenie mieszkańców do procesów decyzyjnych,
− wsparcie konsultingowe i formalne społecznych grup inicjatywnych,
− poprawa standardu zasobów mieszkaniowych,
− wzrost ilości przedsięwzięć w obszarze realizacji inwestycji,
− zwiększenie udziału społeczności lokalnej w życiu kulturalnym5.
Tematyka rewitalizacji pojawia się coraz częściej w opracowaniach naukowych
z dziedziny zarządzania. Doniosłym źródłem wiedzy z tego zakresu jest 12 – to4
5
B. Pakosz i inni, Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa 1991, s. 737.
http://www.ursus.warszawa./pl/informaphp?dzial=rewitalizacja
110
mowe opracowanie naukowe pt. Rewitalizacja miast polskich, a także wydawany
od 2004 roku kwartalnik Instytutu Rozwoju Miast zatytułowany Problemy Rozwoju Miast. Cennym opracowaniem zwłaszcza dla praktyków jest cytowana poniżej
pozycja Technologie rewitalizacji i zagospodarowania terenów zdegradowanych,
w tym poprzemysłowych. Słusznie, bowiem teoria w tym zakresie winna wyprzedzać praktykę, by nie realizować działań kosztownych „metodą prób i błędów”,
Badania dowodzą, że bywało odwrotnie, zwłaszcza tuż po 1989 roku. Rewitalizacja nie była prowadzona po linii sukcesu, z powodu braku instrumentów prawnych, niejasnych praw własności, prywatyzacji nieruchomości, transformacji
ustrojowej pełnej „niepewności jutra”. Celem poniższych rozważań jest wyeksponowanie najistotniejszych kwestii z tej dziedziny i zaakcentowanie znaczenia
i wieloaspektowości działań rewitalizacyjnych.
Czynniki legislacyjne, obok mentalnych, finansowych i organizacyjnych stanowią istotną barierę w procesie rewitalizacji. Liczne regulacje prawne i lokalne
programy rewitalizacji opracowane zgodnie z wytycznymi Narodowej Strategii
Rozwoju Regionalnego 2001-2006 ożywiły reakcje decyzyjne menedżerów regionów o czym świadczą znakomite przykłady działań rewitalizacyjnych w miastach
polskich6. Doniosłe znaczenie w kwestii szkoleń i publikacji ma działające od
1998 roku Stowarzyszenie Forum Rewitalizacji, które wspiera teoretyków i praktyków w tych działaniach. Dobę obecną należy traktować jako okres pełnej stabilizacji i w ramach działań długofalowych w zakresie rozwoju regionów podejmować decyzje racjonalne, by w drodze do rankingów konkurencyjności, nie pominąć aspektu innowacyjności w procesie rewitalizacji. Rewitalizacja winna wszakże
być zsynchronizowana z innymi procesami rozwojowymi nowoczesnych regionów. Nie wystarczy bowiem zmienić wizerunek regionu. Istotny będzie wymieniany powyżej czynnik innowacyjności. Jak podkreśla Andrzej Klasik „restrukturyzacja i globalizacja wymagają całościowego podejścia do rozwoju regionów”,
bowiem wszystkie regiony zostaną włączone w „globalne tendencje rozwojowe”,
co doprowadzi do „umiędzynarodowienia ich gospodarek”7. W Polsce w opinii
Aleksandry Jewtuchowicz wiązać się to będzie z „prywatyzacją i wdrożeniem
nowych reguł gry”, a także powołaniem „nowych struktur instytucjonalnych”,
przy czym „jedną z kluczowych ról odgrywać w tym będą władze publiczne różnych szczebli”8. Kreatywność i przedsiębiorczość władz terytorialnych i liderów
regionalnych, a także mieszkańców, to dwa czynniki, które będą decydować
o konkurencyjności regionów i ich szansie pozyskiwania inwestorow zagranicznych wnoszących kapitał w ramach BIZ.
6
7
8
Por. http://rewitalizacja.silesia.org.pl
A. Klasik, Strategia rozwoju regionu, „Studia regionalne i lokalne” nr 3 (3) 2000, s. 7.
A. Jewtuchowicz (red.), Terytorialne i ekologiczne aspekty rozwoju gospodarczego, UŁ, Łódź
1997, s.15.
111
2. Proces restrukturyzacji i jego skutki
Idea rewitalizacji towarzyszyła nieodłącznie procesowi restrukturyzacji w regionach przemysłowych, w których podejmowano decyzje transformacji zakładów
pracy, ich likwidacji w wyniku niskiej rentowności lub wyczerpania pokładów
złóż, stanowiących przez dziesięciolecia główne źródło utrzymania dla społeczeństw lokalnych i regionów. Na terenach postindustrialnych i poeksploatacyjnych pozostały liczne nasypy, zwałowiska podpoziomowe i nadpoziomowe9, hałdy, lub wgłębienia powstałe w wyniku zapadającej się ziemi. Przykładem obszarów zdegradowanych jest Rybnicki Okręg Węglowy (ROW) i Górnośląski Okręg
Przemysłowy (GOP), w których widnieją symboliczne „elementy” przeszłości.
Należą do nich między innymi: zwałowisko „Borynia – Jar” w Katowicach10, hałda skalna o wysokości 92 m. w Łaziskach Górnych, hałda w Chwałowicach, zwałowisko Brzeszcze – Silezia itp. W województwie śląskim jeszcze w 2004 roku
powierzchnię terenów zdegradowanych określało się na 10 tysięcy hektarów. Podobne problemy mają regiony w innych krajach, jak Fornebu w Norwegii po likwidacji lotniska lub francuski Nord Pas de Calais po likwidacji kopalń. Zagospodarowania w regionach polskich wymagają także obszary pokolejowe i powojskowe, a także opustoszałe tereny i hale produkcyjne zakładów przemysłu tekstylnego i innych, różnej wielkości przedsiębiorstw w miastach i miasteczkach, które
nie wytrzymały silnej konkurencji na wolnym rynku i zakończyły swą działalność.
Upadające zakłady były przyczyną utraty pracy i grupowych zwolnień pracowniczych, co wiązało się nieuchronnie ze wzrostem wskaźnika bezrobocia
w regionie i prowadziło do pogłębiania się skali ubóstwa, bezdomności, bezradności i chorób psychicznych, zwłaszcza tam, gdzie 90% mieszkańców osiedla
utrzymywało się z pracy w danej kopalni lub fabryce. W licznych dzielnicach
miast województwa śląskiego, jeszcze 50 lat temu kwitło życie, historycznie
utrwalona dominacja przemysłu wydobywczego i ciężkiego przesądzała o integracji społecznej w środowisku pracy. Od początku XIX w. kopalnie węgla kamiennego i huty żelaza budowały osiedla pracownicze obok kopalń. Były to osiedla
homogeniczne i silnie zintegrowane. W latach osiemdziesiątych aż 70% ogólnej
liczby pracujących stanowili pracownicy zatrudnieni w przemyśle paliwowo-energetycznym, metalurgicznym i elektromaszynowym11. Restrukturyzacja spowodowała zachwianie równowagi i dezorganizację w życiu całych blokowisk.
W województwie śląskim stopa bezrobocia z 6,5% w roku 1997 wzrosła do 18,1%
w roku 2004, a liczba bezrobotnych przekroczyła 340 tysięcy12, z których tylko
12,2% było uprawnionych do pobierania zasiłku. Skutkiem tych przemian było
wykluczenie społeczne, a więc „brak lub ograniczone możliwości uczestnictwa,
J. Gorgoń i inni, Technologie..., op.cit. s. 15.
Ibidem, s. 17 i nast.
11
L. Frąckiewicz (red.), Wykluczenie. Rewitalizacja. Spójność społeczna. Wyd. Śląsk, Katowice
2004, s. 17.
12
H. Misiawicz, Wybrane elementy diagnozy społecznej województwa śląskiego [w:] Wykluczenie ...,
op.cit., s. 34.
9
10
112
wpływania i korzystania z podstawowych instytucji publicznych i rynkowych,
które powinny być dostępne dla wszystkich, a w szczególności dla ubogich”13.
Wykluczenie prowadziło do osamotnienia, alkoholizmu, narkomanii, poczucia, że
jest się ofiarą dyskryminacji.
Elity polityczne podejmowały liczne próby łagodzenia niekorzystnych skutków
restrukturyzacji decyzjami prawnymi, można więc mówić o pewnych sukcesach
na tym polu i o tendencjach pozytywnych. Problematyka rewitalizacji została
uwzględniona w art. 3 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 roku (Prawo ochrony środowiska), ponowiona w Programie Rządowym dla Terenów Poprzemysłowych,
przyjętym przez Radę Ministrów 27 kwietnia 2004 roku i w Strategii KE z dnia 22
września 2006 roku dotyczącej Programu działań w kwestiach ochrony środowiska. Również ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 roku o zapobieganiu szkodom
w środowisku, stanowi odwołanie do kwestii rewitalizacji zawartych w dyrektywach 2004/35 WE Parlamentu Europejskiego i Rady Europy z 21 kwietnia 2004
roku. Te i inne regulacje prawne umożliwiają podejmowanie intensywnych działań rewitalizacyjnych upoważnionym do zagospodarowania przestrzennego organom terytorialnym.
Wagę tego problemu dostrzegają nade wszystko środowiska intelektualne.
Krzysztof Skalski, wiceprezes SFR w swym artykule Szanse i zagrożenia programowe, dowodził, że w Polsce w 2004 roku około 38% ludności i 15 mln osób
było zagrożonych wykluczeniem społecznym14, a Waldemar Siemiński w opracowaniu Rewitalizacja miast w Polsce podkreślał opóźnienia w realizacji zadań rewitalizacyjnych w Polsce i niedoskonałość podręczników do rewitalizacji
(r. 2003), w których pomijano kwestię synergii, a problem efektów rewitalizacji
minimalizowano. Jednakże, podkreślał Siemiński „mimo niedoskonałości w planowaniu i organizacji działań rewitalizacyjnych w latach 2004–2006 proces rewitalizacji w polskich miastach po raz pierwszy został oparty na systemowych podstawach, ustalonych przez KE. Przyjęty sposób podejścia do planowania i wdrażania należało uznać za przełom w rozwoju naszych miast według koncepcji zrównoważonego i trwałego rozwoju. Wdrażane w latach 2004–2008 Działanie 3.3.
ZPORR Zdegradowane obszary miejskie, poprzemysłowe i powojskowe zainicjowało w Polsce rewitalizację na szerszą skalę, przekraczającą przedsięwzięcia rewitalizacyjne w miastach sprzed 2004 roku. W latach 2004–2006 aż 113 miast i 9
gmin miejsko-wiejskich pozyskało środki na realizację do końca 2008 roku 178
projektów rewitalizacyjnych. W ten sposób w Polsce została niejako zapoczątkowana akcja rewitalizacji obszarów kryzysowych w miastach i trwa do chwili
obecnej. Efekty społeczne i ekonomiczne nie będą natychmiastowe, podkreśla
Siemiński, a istotną rolę odgrywać tu będzie znajomość dobrych przykładów”15.
Ibidem, s. 9.
Ibidem, s. 84 i nast.
15
W. Siemiński , T. Łopczewska, Rewitalizacja miast w Polsce, Difin, Warszawa 2009, s. 87.
13
14
113
3. Przykłady dobrych praktyk
W chwili obecnej można mówić o licznych przykładach dobrych praktyk zarówno w kraju jak za granicą. Po likwidacji kopalni KWK w Gliwicach postanowiono utworzyć Centrum Edukacji i Biznesu. Zagospodarowano teren o powierzchni 15,86 ha. Dysponując kwotą 24 mln euro (9,5 mln z funduszu Phare,
pozostałą część z budżetu miasta) uzbrojono teren pod działki inwestycyjne z myślą o inwestorach, część terenu przeznaczono na strefę aktywności gospodarczej.
Cechownię z łaźnią i maszynownię przeznaczono do nowych funkcji. W cechowni
już działa pierwsza w mieście niepubliczna Gliwicka Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Kolegium Językowe, a w maszynowni Inkubator Przedsiębiorczości16.
W Chorzowie dokonano rewitalizacji na obszarze 15,68 ha gruntów, po dwu
akwenach wodnych Amelung z lat 20, gdzie w początkach XX wieku jeszcze eksploatowano węgiel. Usunięto osady denne z akwenów, zmodernizowano gospodarkę wodno-ściekową, uszczelniono niecki zbiorników, umożliwiając zasiedlenie
przez faunę i florę, poprowadzono ciągi rowerowe i ścieżki spacerowe, nasadzono
zieleńce, wybudowano place zabaw, w parkach ustawiono atrakcyjne ławeczki dla
wypoczywających, oświetlono wszystkie szlaki spacerowe. Opuszczony niegdyś
teren stał się najatrakcyjniejszym miejscem spotkań dla Chorzowian i gości z zewnątrz. Rewitalizacja terenu kosztowała 6 mln. 75% stanowiły fundusze unijne
część pozostałą pokrył Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska17.
Przykładem regionu europejskiego, który przechodził proces restrukturyzacji
w latach 50 i 60 jest Północna Nadrenia - Westfalia. W Zagłębiu Ruhry w latach
70–80 zapadła decyzja o budowie 14 muzeów na terenach dawnych kopalń. Emscherpark (IBA) tuż po 1989 roku opracował „Szlak Kultury Przemysłowej”, a w 1995
roku założono „Fundację na Rzecz Zachowania Zabytków Przemysłu”, która utrzymuje 13 terenów: 11 po kopalniach węgla i 2 po koksowniach18. Celem Fundacji jest
troska o konserwację i utrzymanie na właściwym poziomie wszystkich obiektów pogórniczych, które stanowią istotną z ekonomicznego punktu widzenia atrakcję turystyczną dla regionu. To niezwykle interesujące Muzeum Przestrzenne jest licznie odwiedzane nie tylko przez Niemców, lecz przez turystów z całej Europy.
Innym regionem o tradycjach przemysłowych jest Nord Pas de Calais. Wskutek restrukturyzacji kopalń i koksowni w latach 60 i 70 rozpoczęto dyskusje na
temat przyszłości regionu. Po 1982 roku, po zatwierdzeniu ustawy o decentralizacji władze regionalne uzyskały uprawnienia do zarządzania na swym terenie. Region otrzymał znaczne wsparcie finansowe na zagospodarowanie terenu poprzemysłowego. Dokonano spektakularnych zmian zwłaszcza w ramach realizacji
Programu „Agenda 21” i wciąż ponawianych działań innowacyjnych. Region uzyskał nową jakość, dzięki czemu zgłoszono go do wpisu na Listę Dziedzictwa Kulturowego UNESCO, w kategorii „Zmieniony Krajobraz Kulturowy”. Jednakże da
się jeszcze zauważyć relikty przeszłości w postaci hałd powęglowych, czy wież
J. Gorgoń i inni, Rewitalizacja..., op.cit., s. 48.
Ibidem, s. 15.
18
Ibidem, s. 53 i nast.
16
17
114
wyciągowych nieczynnych kopalń, a w osiedlach górniczych mieszkające tam
rodziny byłych górników. Proces rewitalizacji, to proces długofalowy, winien być
odpowiednio rozplanowany w czasie z dużym wyprzedzeniem i żadne działanie
w nim nie może być dziełem przypadku. Nord Pas de Calais odnosi sukcesy na
polu rewitalizacji19, ale realizowany nawet obecnie program rewitalizacji został
zaplanowany już w ramach „Agendy 21”, po 1992 roku, a potem na bieżąco udoskonalany. Przyszłe działania perspektywiczne zgodne będą z przyjętą w dniu
27 lipca 2010 roku Strategią SNDD / Stratégie Nationale de Développement Durable 2010 – 2013 z dewizą przewodnią „Vers une économie verte et équitable”20.
W Polsce także nie można liczyć na szybką finalizację działań rewitalizacyjnych. Są to procesy kosztowne, pracochłonne i długotrwałe. Choć liczne przedsiębiorstwa typu: DEKONTA – Kielce, EKOTECH – Szczecin, ENERGOPOL –
Sosnowiec, HALLER – Katowice, HALDEX – Katowice dysponują znakomitym
sprzętem do rekultywacji, wciąż brak wystarczających funduszy na realizację
śmiałych, innowacyjnych rozwiązań, niekiedy także pełnego zrozumienia dla
sprawy przez liderów regionalnych.
4. Rewitalizacja a rozwój zrównoważony regionu
Przytoczone powyżej regiony poprzemysłowe wciąż poszukują funduszy
na dalsze projekty rewitalizacyjne. W miarę narastających wyzwań czasowych
i dynamicznych zmian globalizacyjnych poszczególne kraje opracowują strategie
działań, których priorytety stają się także indykatorami rewitalizacyjnych działań
regionalnych. Programy rewitalizacyjne nie mogą nie uwzględniać zaleceń krajowych i wspólnotowych kierowanych do wszystkich regionów. Przyjęta 27 lipca
2010 roku francuska SNDD została opracowana na bazie wypracowanych od lat
sześćdziesiątych i siedemdziesiątych raportów ogólnoświatowych dotyczących
zrównoważonego rozwoju. Jest w niej odwołanie do zaleceń Klubu Rzymskiego,
Deklaracji Sztokholmskiej z 1972 r., Raportu Brundtlanda z 1987 r., szczytu
w Rio de Janeiro w 1992 roku, szczytu w Londynie z kwietnia 2009 roku. Jego
wnioski zawarte są w Raporcie.
G–20 i bardzo istotnej Loi Grenelle 1 de l`Environnement z dnia 3 sierpnia
2009 roku, której art. 1 obliguje do natychmiastowego opracowania nowej strategii działań w obliczu zagrożenia ekonomicznego i ekologicznego w świecie.
Świat, zdaniem uczestników G-20 w Londynie, Ottmara Edenhoffera i Lorda
Nicholasa Sterna musi stawić czoła nowym wyzwaniom już natychmiast. Zatem
opracowana w Paryżu przez Komitet Międzyministerialny ds. Zrównoważonego
Rozwoju pod przewodnictwem Jeana Louisa Borloo francuska SNDD jest reakcją
na dyrektywy ogólnoświatowe w kwestiach rozwoju regionów dla przyszłości.
19
Por. J. Sztaba, Gospodarowanie zasobami regionu na przykładzie Nord Pas de Calais [w:]
A. Szplit (red.), „Gospodarowanie zasobami w regionie w warunkach zagrożenia” , Miscellanea
Oeconomicae Nr 2/ 2010, WZiA UJK, Kielce 2010, s. 185.
20
SNDD - Krajowa Strategia Zrównoważonego Rozwoju: 2010 – 1013 „W kierunku ekonomii zielonej i sprawiedliwej”.
115
Regiony francuskie nadal będą realizować opracowane wcześniej na ten okres swe
strategie innowacyjności z dalszą perspektywą czasową, lecz już od 2011 roku
uwzględnią priorytety obecnej SNDD. Władze regionalne Conseil Régional oraz
państwowe Préfecture Régionale czuwają, by:
− Zapewnić wysoki wzrost gospodarczy w regionie
− Sprawić, by na tym wzroście skorzystali wszyscy i by on był motorem
wzrostu w dziedzinie socjalnej
− Upewnić się, że wzrost ekonomiczny nie przekłada się na skutki negatywne
w środowisku.
W dalszej perspektywie działań samorządy nade wszystko dostosują kierunki
rozwoju do treści SNDD uwzględniającej nie tylko kwestie klimatyczne, lecz
wszystkie, ujęte także w 45 indykatorach zrównoważonego rozwoju 45 indicateurs de développement durable, une contribution de l`Ifen opracowanych przez
Institut Français de l`Environnement21. Regiony poprzemysłowe otrzymają wyższe
dotacje i skorzystają z dodatkowych subwencji dla stref uprzywilejowanych.
5. Waga problemu
Choć zdaniem niektórych środowisk intelektualnych „procesy rewitalizacyjne
dopiero w Polsce są inicjowane”22, mówi się o nich coraz więcej. Na VIII Kongresie Miast Polskich w Kaliszu, zorganizowanym w 2010 roku, dokonano oceny
działań dotychczasowych i przedłożono projekty na przyszłość. Z danych krakowskiego Instytutu Rozwoju Miast wynika, że w polskich miastach obszary zdegradowane zajmują powierzchnię ponad 120 tysięcy hektarów. Około 4,5 mln mieszkańców polskich miast mieszka na terenach uznawanych przez władze samorządowe za zdegradowane. Programy rewitalizacji do końca 2013 roku pochłoną
ponad 30 mld złotych, które zostaną przeznaczone na rewitalizację terenów poprzemysłowych. Zmiana ich wizerunku zachęci potencjalnych inwestorów do
lokowania tam kapitału zagranicznego, którzy poprzez zakładanie przedsiębiorstw
dadzą szansę mieszkańcom regionów na nowe miejsca pracy. Słusznie zatem opiniował Wojciech Jarczewski, dyrektor IRM, że środki na rewitalizację przynoszą
społecznościom lokalnym ogromne zyski, znacznie przewyższające poniesione
nakłady. Najważniejsze jest podkreślał, by problem postrzegać kompleksowo
i przystępując do odbudowy i modernizacji brać pod uwagę nie tylko dziedzictwo
materialne danego miejsca, ale i potrzeby społeczności związanej z tym miejscem23.
Zapewne będą to działania kompleksowe, spójne z cenną ideą rewitalizacji
opiniowaną między innymi przez Tomasza Tosza w artykule Rewitalizować ludzi,
nie kamienie, który podkreśla, iż istotą rzeczy w tym procesie jest sprostanie celom rewitalizacji, a najważniejszym celem rewitalizacji „jest zapobieżenie trwałej
http://www.insee.fr/fr/regions/nord-pas-de-calais/default.asp?page=themes/ouvrages/ dev_durable/
DV_index.htm
22
W. Siemiński, T. Topczewska, Rewitalizacja..., op.cit., s. 86.
23
E. Parchimowicz, Rewitalizacja to inwestycja, „Samorząd Miejski” Nr 8 (168), październik 2010.
21
116
peryferyzacji obszarów i marginalizacji dużych grup mieszkańców zdegradowanych społecznie i ekonomicznie miast i dzielnic miast oraz obszarów poprzemysłowych”24. Prace badawcze autora dotyczą realizacji programu rewitalizacji pod
nazwą „Park Północny” dla osiedla robotniczego Pieczyska w Jaworznie, po byłej
Cementowni Szczaków, przekształconej w Zakłady Dolomitowe, które zbankrutowały w 1994 roku. Likwidacja Zakładów i upadek pobliskiej Huty Szkła Okiennego miały drastyczny wpływ na życie osiedla liczącego 1400 mieszkańców. Obniżył się poziom życia mieszkańców. Ten stan generował negatywne zjawiska
społeczne. Dosięgło ich ubóstwo, bezdomność, rozpad rodzin, alkoholizm. Wszyscy szukali pomocy w Miejskim Ośrodku Pomocy Społecznej. „Większość osób
bezrobotnych wciąż utrzymuje się z pracy dorywczej na pobliskim wysypisku
śmieci, inni zajmują się zbieractwem złomu”25.
6. Zakończenie
Rewitalizacja, to problem złożony, liczy się jego wieloaspektowość. Ważne są
unormowania prawne, ale także możliwości finansowe, organizacyjne, wiedza,
operatywność, kreatywność, elastyczność, przedsiębiorczość władz lokalnych
i wiele innych czynników drugorzędnych. Olgierd Dziekoński, podsekretarz Stanu
w Ministerstwie Infrastruktury, w czasie Kongresu Miast Polskich w Kaliszu podkreślał brak środków na palące zadania i ostrzegał władze lokalne przed podejmowaniem szybkich, istotnych, wiążących decyzji bez uwzględniania szerszego
kręgu spraw. Podkreślał między innymi, że „decyzjami dnia dzisiejszego łatwo
zniszczyć historyczną ciągłość i zaprzepaścić tradycje miejsca”26.
Troska o dziedzictwo kulturowe regionów staje się zatem kwestią równie pilną,
jak los mieszkańców z opuszczonych dzielnic postindustrialnych. Turystyka jest
szansą ekonomiczną dla inteligentnych regionów, a wieloletnie zaniedbania w tym
obszarze wymagają działań natychmiastowych. Wizerunek regionu jest cenny dla
turysty, ale także dla inwestora, który chętniej inwestuje kapitał, tworząc tym samym miejsca pracy tam, gdzie są większe skupiska ludzi i miłe dla oka, ekskluzywne pejzaże. Renowacja zabytkowych dzielnic ma swe uzasadnienie; konserwacja obiektów monumentalnych z ukierunkowaniem na atrakcyjność turystyczną
jest procesem kosztownym, choć koniecznym. Sukcesy na tym polu w Polsce będą
odczuwalne w dalszej perspektywie czasowej i przyniosą, podobnie jak prężnie
działające przedsiębiorstwa w regionie, szansę ekonomiczną społecznościom lokalnym.
Szansę dla regionów mogą przynieść także różnorodne celujące decyzje menedżerów regionalnych: marszałków, wojewodów, starostów, burmistrzów, którzy
w sposób właściwy wykorzystają także w procesie rewitalizacji kapitał społeczny,
zakłady pracy, grona przemysłowe, klastry, uczelnie, inkubatory przedsiębiorczości, wiedzę oraz umiejętności twórcze i kreatywne mieszkańców. „Kreowaniu
T. Tosza, Rewitalizować ludzi, nie kamienie [w:] Wykluczenie..., op.cit., s. 162.
Ibidem, s. 165.
26
E. Parchimowicz, Rewitalizacja..., op.cit.
24
25
117
przedsiębiorczości lokalnej niezbędna jest przychylność władz samorządowych
i merytoryczna pomoc liderów, zaś liderom potrzebna jest wiedza oparta o pozytywne wzory”27.
Takim celującym i sprawdzonym działaniem w Nord Pas de Calais był apel
władz do mieszkańców regionu, by każdy mieszkaniec wykorzystując portal internetowy z hasłem „j`innove” (ja wprowadzam innowację) podał swą wizję ekonomicznego i kulturowego rozwoju regionu lub miejsca pracy wprowadzając element innowacyjności. Tysiące pomysłów innowacyjnych tą drogą uzyskanych
wykorzystuje się w działaniach kulturowych, gospodarczych i społecznych, a władze regionalne w Lille będące w stałym kontakcie ze społeczeństwem, ceniące
techniki z zakresu B+R, badają przydatność projektów innowacyjnych i wykorzystują je na szeroką skalę w praktyce. Widzi się pełne ożywienie w regionie, dynamikę życia kulturowego, bogactwo imprez, festiwali innowacyjności w każdej
dyscyplinie, począwszy od sztuki kulinarnej, a skończywszy na sztuce awiacyjnej,
co osobliwie testują potencjalni inwestorzy, którzy inwestują chętnie w tak atrakcyjnym regionie donośny kapitał. Wzrasta potencjał ekonomiczny regionu, i miejsce w rankingach konkurencyjności. Innowacyjność, to sprawa priorytetowa także
w konkurencyjności regionalnej.
Rewitalizacja jest szansą dla wszystkich regionów poprzemysłowych. Szansą
na zmianę wizerunku, budowę innych instytucji pożytku publicznego na miejscu
dawnych zakładów przemysłowych, szansą na pozyskanie inwestorów zagranicznych, którzy na terenach atrakcyjnych i zaludnionych lokują swój kapitał, dając
nowe miejsca pracy. Rewitalizacja jest procesem długotrwałym, pracochłonnym
i kosztochłonnym, zatem winna być odpowiednio przygotowana przez ekspertów
i realizowana przy odpowiednim wsparciu finansowym. Jest procesem niezbędnym, a dynamika działań rewitalizacyjnych obszarów poprzemysłowych uzależniona jest nie tylko od wysokości nakładów finansowych, ale także od poziomu
wiedzy menedżerów lokalnych, stopnia ich zaangażowania w proces przemian,
przedsiębiorczości osób kreujących wizerunek regionu.
Bibliografia:
1.
Frąckiewicz L. (red.), Wykluczenie. Rewitalizacja. Spójność społeczna, Wyd. Śląsk,
Katowice 2004.
Gorgoń J., Starzewska – Sikora A., Michaliszyn B., Krzyżak J., Technologie rewitalizacji i zagospodarowania terenów zdegradowanych, w tym poprzemysłowych, Instytut
Ekologii Terenów Poprzemysłowych, Katowice 2009.
http://www.insee.fr/fr/regions/nord-pas-decalais/default.asp?page=themes/ouvrages/dev_durable/DV_index.htm
http://www.scribd.com/doc/33079869/technologie-Rewitalizacji
http://rewitalizacja.silesia.org.pl
http://www.ursus.warszawa./pl/informaphp?dzial=rewitalizacja
2.
3.
4.
5.
6.
27
J. Sztaba, Przedsiębiorczość, cechą menedżera przyszłości [w:] „Rozwój regionów”, J. Prońko
(red.), Miscellanea Oeconomicae Numer specjalny / 2010, WZiA UJK, Kielce 2010, s. 85.
118
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
Jewtuchowicz A., Terytorialne i ekologiczne aspekty rozwoju gospodarczego, UŁ,
Łódź 1997.
Klasik A., Strategia Rozwoju Regionu, „Studia Regionalne i Lokalne” Nr 3 (3)/2000.
Misiawicz H., Wybrane elementy diagnozy społecznej województwa śląskiego [w:]
Wykluczenie. Rewitalizacja. Spójność społeczna, L. Frąckiewicz (red.), Wyd. Śląsk,
Katowice 2004.
Pakosz B. i inni, Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa 1991.
Parchimowicz E. Rewitalizacja to inwestycja, „Samorząd Miejski” Nr 8 (168), październik 2010.
Siemiński W., Topczewska T., Rewitalizacja miast w Polsce, Difin, Warszawa 2009.
Skalski K., Szanse i zagrożenia programów rewitalizacji [w:] Wykluczenie. Rewitalizacja. Spójność społeczna, L. Frąckiewicz (red.), Wyd. Śląsk, Katowice 2004.
Sztaba J., Przedsiębiorczość, cechą menedżera przyszłości [w:] Prońko J. (red.),
„Rozwój regionów”, Miscellanea Oeconomicae, WZiA UJK, Kielce 2010.
Sztaba J., Gospodarowanie zasobami regionu na przykładzie Nord Pas de Calais [w:]
Gospodarowanie zasobami w regionie w warunkach zagrożenia, A. Szplit (red.), Miscellanea Oeconomicae, WZiA UJK, Kielce 2010.
Tosza T., Rewitalizować ludzi, nie kamienie [w:] Wykluczenie, Rewitalizacja. Spójność społeczna, L. Frąckiewicz (red.), Wyd. Śląsk, Katowice 2004.
Abstrakt:
Rewitalizacja, to proces ożywienia terenów zdegradowanych przez przemysł.
Poprzez różnorodne techniki oczyszcza się teren celem ponownego zagospodarowania. Istotna jest rewitalizacja nieruchomości, ale również ludzi, którzy w ramach restrukturyzacji zakładów utracili pracę powiększając rzeszę bezrobotnych.
Dzięki kosztownym procesom rewitalizacji opustoszałe tereny pozyskują nowy
wizerunek, stają się atrakcyjne dla turysty, co zachęca mieszkańców do rozwijania
tam działalności usługowej, a potencjalnych inwestorów do budowania zakładów
pracy, które są szansą dla bezrobotnych. W działaniach na rzecz regionu winni
uczestniczyć mieszkańcy, a ich pomysły innowacyjne winny być wykorzystane
przez władze lokalne.
Revitalization opportunity for former industrial regions
Revitalization is a process of regeneration of the land degraded by industry.
Trough a variety of techniques area is purified for the purpose of reilevelopment.
Revitalization of the real estates is important but also revitalization of people, who
lost their jobs during restructurisaction and become unemployed. Thanks to expensive process of revitalization abandonded areas gain new image, become attractive for tourists, what encourages inhabitants to develope service activities as well
as private investors to build new workplaces which are chance for unemployed. In
all of those activities dedicated to regional development inhabitants should participate, and their innovative ideas should be used.
PhD Jadwiga Sztaba, assistant professor, Jan Kochanowski University in Kielce.
119