Bankowość elektroniczna w europejskich systemach bankowych

72 BankowoÊç Komercyjna
BANK I KREDYT k w i e c i e ƒ 2 0 0 3
BankowoÊç elektroniczna
w europejskich systemach
bankowych: Szwecja*
To m a s z C h o j e c k i , A n n a M a t y s e k - J ´ d r y c h
Wprowadzenie
Rozwój technologii informatycznych uznawany jest za
jednà z najwa˝niejszych si∏ kierujàcych przekszta∏ceniami we wspó∏czesnym sektorze bankowym. PodkreÊlajàc wp∏yw rozwoju technologicznego na bankowoÊç
wskazuje si´ jednoczeÊnie na dwa chronologicznie odr´bne etapy oddzia∏ywania technologii na system bankowy1. Pierwszy z nich wià˝e si´ z zastosowaniem rozwiàzaƒ informatycznych „wewnàtrz” instytucji finansowej (internal wave) – co znalaz∏o odzwierciedlenie
m.in. w obni˝eniu kosztów zarzàdzania informacjà (tj.
gromadzenia, przetwarzania, przechowywania i rozprzestrzeniania informacji). „Wewn´trzna fala” automatyzacji funkcjonowania banków rozpocz´∏a si´
w rozwini´tych sektorach bankowych na prze∏omie lat
60. i 70. Kontynuacjà tego procesu jest drugi etap automatyzacji, okreÊlany mianem external wave – polegajàcy na zastosowaniu nowoczesnych technologii
w Êwiadczeniu us∏ug bankowych i komunikowaniu si´
z klientami.
Kontynuujàc rozwa˝ania na temat przekszta∏ceƒ
w europejskich systemach bankowych w kierunku powszechnego zastosowania technologii informatycz* Artyku∏ nt. bankowoÊci elektronicznej w Finlandii opublikowaliÊmy w nr.
2/2003 „Banku i Kredytu”.
1 Szerzej: The effects of technology on the UE banking systems. European Central Bank, July 1999.
nych, autorzy dokonujà analizy szwedzkiego systemu
bankowego. Podstawowy przedmiot badania stanowi∏y: czynniki determinujàce rozwój bankowoÊci elektronicznej w Szwecji, kierunki adaptacji rozwiàzaƒ teleinformatycznych w funkcjonowaniu banków oraz ich
konsekwencje dla szwedzkiego sektora bankowego.
Gospodarka Szwecji
Sytuacja gospodarcza kraju nie pozostaje bez wp∏ywu
na funkcjonowanie sektora finansowego, w tym równie˝ bankowego. Dlatego jako wst´p do rozwa˝aƒ na temat kierunków rozwoju szwedzkiego sektora bankowego zaprezentowana zostanie analiza najwa˝niejszych
wskaêników makroekonomicznych, decydujàcych
o sytuacji ekonomicznej przedsi´biorstw oraz gospodarstw domowych.
W Szwecji w ciàgu minionej dekady dokona∏y si´
zasadnicze przemiany, wa˝ne z punktu widzenia rozwoju poszczególnych dziedzin gospodarki, w tym równie˝ sektora finansowego. Podobnie jak w Finlandii,
nastàpi∏a transformacja gospodarki – od b´dàcej w zastoju, opartej na niekonkurencyjnym przemyÊle (lata
80.) do dynamicznie rozwijajàcej si´, dzi´ki wykorzystaniu najnowszych technologii teleinformatycznych
(lata 90.). Odmienne przyczyny kryzysów w Finlandii
i Szwecji doprowadzi∏y do przyj´cia jednolitego kierunku rozwoju obu krajów – zwi´kszenia roli sektora
BankowoÊç Komercyjna 73
BANK I KREDYT k w i e c i e ƒ 2 0 0 3
Tabela 1 Podstawowe dane makroekonomiczne gospodarki szwedzkiej (%)
Wskaêniki
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
Zmiana PKB
1,1
-1,1
-1,7
-1,8
4,1
3,7
1,1
2,1
3,6
4,5
3,6
1,2
Bezrobocie
1,7
3,0
5,3
8,2
8,0
7,7
8,0
8,0
6,5
5,6
4,7
4,0
10,4
9,7
2,6
4,6
2,4
2,9
0,8
0,9
0,4
0,3
1,3
2,6
Inflacja
2001
èród∏o: opracowanie w∏asnych na podstawie danych: Statistics Sweden, OECD.
ICT (Information and Communication Technology)2.
Znaczenie tego sektora dla ca∏ej gospodarki szwedzkiej
obrazujà nast´pujàce wielkoÊci3:
- w sektorze ICT znalaz∏o zatrudnienie 10,3% ogó∏u pracujàcych w Szwecji (w 2000 r.),
- udzia∏ produktów z sektora ICT w eksporcie
wzrós∏ z 14,3% w 1996 r. do 19,8% w 2000 r.
Decydujàce znaczenie dla powodzenia przekszta∏ceƒ rynkowych w Szwecji mia∏y dwa czynniki. Pierwszym z nich jest aktywnoÊç rzàdu w zakresie tworzenia
warunków sprzyjajàcych wprowadzaniu najnowszych
rozwiàzaƒ technologicznych w ró˝nych dziedzinach
gospodarki, drugim – poziom wydatków na badania i
rozwój (R&D – research and development), który od po∏owy lat 90. przekracza 3% PKB4.
Przemiany, które dokona∏y si´ w minionej dekadzie, znajdujà odzwierciedlenie w kszta∏towaniu si´
podstawowych zmiennych ekonomicznych gospodarki
szwedzkiej (por. tabela 1). Kryzys w Szwecji na poczàtku lat 90. – uwidoczniajàcy si´ m.in. spadkiem PKB
przez trzy lata z rz´du – stanowi∏ konsekwencj´ problemów strukturalnych gospodarki szwedzkiej, które pojawi∏y si´ ju˝ w latach 70. i nie by∏y radykalnie rozwiàzywane. Od 1994 r. mo˝na zauwa˝yç wyraênà popraw´
sytuacji ekonomicznej w Szwecji – zarówno w odniesieniu do stabilnoÊci cen, jak i kszta∏towania si´ PKB.
Nadal utrzymywa∏o si´ jednak wysokie bezrobocie, co
stanowi∏o relatywnie nowe zjawisko dla gospodarki
szwedzkiej. G∏´bokie reformy strukturalne – b´dàce
konsekwentnà realizacjà rzàdowego programu redukcji bezrobocia (w 1996 r. okreÊlono jako docelowe 4procentowe bezrobocie w 2000 r.) – doprowadzi∏y do
wyraênego zmniejszenia skali tego zjawiska5. Nale˝y
podkreÊliç, ˝e zasadniczy wp∏yw na kszta∏towanie si´
inflacji wywar∏a zmiana w polityce pieni´˝nej prowadzonej przez bank centralny Szwecji (Sveriges Riksbank). Od 1993 r. podstawowym zadaniem banku centralnego jest zapewnienie stabilnoÊci cen6. W 1995 r.
2 Zob.
Sweden: Selected Issues – the Role of Government. IMF Country Report,
Nr 01/169, September 2001.
3 Szerzej na temat znaczenia sektora ICT w gospodarce szwedzkiej zob. The ICT
Sector in the Nordic Countries 1995-2000. Statistics Denmark, December 2001.
4 Zob. równie˝ inne wskaêniki dotyczàce rozwoju technologicznego Szwecji:
Main Science and Technology Indicators, Vol. 1/2001, OECD, Paris 2001.
5 Szerzej na temat przekszta∏ceƒ strukturalnych w gospodarce szwedzkiej zob.
Sweden 2000-2001, OECD Economic Surveys, March 2001, s. 81-102.
6 Do listopada 1992 r. podstawowe znaczenie w polityce pieni´˝nej prowadzonej przez Bank Centralny Szwecji mia∏a polityka sta∏ego kursu walutowego.
okreÊlono cel inflacyjny (explicit inflation target) –
mierzony jako zmiana indeksu cen konsumpcyjnych
(CPI) – na poziomie 2% (z mo˝liwoÊcià odchylenia o 1
punkt procentowy)7.
Szwedzki system bankowy – struktura, cechy,
sytuacja ekonomiczno-finansowa
Szwedzki system finansowy podlega∏ licznym przemianom strukturalnym. Najwa˝niejsze z nich by∏y skutkiem kryzysu bankowego na poczàtku lat 90.8 oraz wynikiem tendencji zachodzàcych na rozwini´tych rynkach finansowych, zwiàzanych m.in. z: deregulacjà
rynku finansowego9, nasileniem konkurencji mi´dzy
uczestnikami rynku, procesem dezintermediacji (tj. odpoÊredniczenia w pozyskiwaniu i lokowaniu Êrodków
finansowych na rynku finansowym) oraz post´pem
technologicznym.
Przemiany te doprowadzi∏y do ukszta∏towania si´
szwedzkiego rynku finansowego (market of financial
corporations), na którym, obok banków, funkcjonuje
liczna i ró˝norodna grupa poÊredników finansowych10:
- instytucje rynku kredytowego (credit market
companies):
a) instytucje hipoteczne (mortgage companies),
b) instytucje finansowe (finance companies),
c) instytucje finansowania przedsi´biorstw i samorzàdów terytorialnych (corporate and municipality-financing companies),
- fundusze inwestycyjne (mutual funds),
- instytucje poÊredniczàce w obrocie papierami
wartoÊciowymi (securities companies),
- instytucje ubezpieczeniowe (insurance companies),
- paƒstwowe fundusze emerytalne (the AP funds).
7 Por. L. Heikensten, A. Vredin: Inflation targeting and Swedish monetary policy – experience and problems. “Quarterly Review” nr 4/1998, Sveriges Riksbank, s. 5-33; L. Heikensten: The Riksbank’s inflation target – clarification and
evaluation. “Quarterly Review” nr 1/1999, Sveriges Riksbank, s. 5-17.
8 Szerzej o kryzysie bankowym w Szwecji zob. m.in.: B. Drees, C. Pazar^
basioglu:
The Nordic Banking Crises. Pitfalls in Financial Liberalization? Oc,
casional Paper, No. 161, IMF, Washington 1998; M. Andersson, S. Viotti: Managing and Preventing Financial Crises – Lessons from the Swedish Experience. “Quarterly Review” nr 1/1999, Sveriges Riksbank, s. 71-89.
9 Chronologi´ deregulacji w szwedzkim systemie bankowym analizujà m.in.
^
B. Drees, C. Pazarbasioglu,
op.cit., s. 9-10; L. Engwall: Bridge, poker and ban,
king: deregulation and recession in the Swedish banking sector. École de Paris du management, June, Paris 1995.
10 The Swedish Financial Market 2001. Sveriges Riksbank, Stockholm 2002.
74 BankowoÊç Komercyjna
Banki odgrywajà wa˝nà rol´ na szwedzkim rynku
us∏ug finansowych. Jako jedyne instytucje finansowe
uprawnione sà do przyjmowania depozytów od klientów. Âwiadczà tak˝e wiele us∏ug finansowych z zakresu11: udzielania kredytów, po˝yczek i gwarancji bankowych, emisji papierów wartoÊciowych i obrotu nimi,
obs∏ugi walutowej, doradztwa finansowego, przeprowadzania rozliczeƒ pieni´˝nych. Banki mogà równie˝
uczestniczyç w Êwiadczeniu us∏ug ubezpieczeniowych.
Nale˝y podkreÊliç, ˝e w ciàgu minionej dekady wyraênie zmala∏o znaczenie banków jako poÊredników finansowych. Szczególnie w odniesieniu do tradycyjnej bankowoÊci (depozytowo-kredytowej) uwidoczni∏a si´
utrata znacznej cz´Êci rynku na korzyÊç pozosta∏ych
poÊredników finansowych (tendencja ta znajduje odzwierciedlenie m.in. w udziale depozytów bankowych
w aktywach finansowych gospodarstw domowych, który na poczàtku lat 80. kszta∏towa∏ si´ na poziomie oko∏o 50%, na poczàtku lat 90. – oko∏o 30%, natomiast w
2001 r. – poni˝ej 20%12).
Struktura sektora bankowego równie˝ uleg∏a zasadniczemu przeobra˝eniu. W Szwecji tradycyjnie
funkcjonowa∏y trzy rodzaje banków: banki depozytowo-kredytowe (commercial banks), banki oszcz´dnoÊciowe (savings banks) oraz banki zorganizowane na
zasadach spó∏dzielczych (member banks/co-operative
banks13). Tendencje w zakresie przej´ç i fuzji, deregulacja rynku finansowego, a tak˝e nasilenie konkurencji
w szwedzkim sektorze bankowym doprowadzi∏y do
wyraênych zmian w strukturze ca∏ego sektora, w wyniku czego:
• Najwi´ksze znaczenie na rynku us∏ug bankowych odgrywajà banki depozytowo-kredytowe (ich
udzia∏ w sumie bilansowej sektora bankowego w 2000 r.
szacowano na 91%14).
• Znacznie zmniejszy∏a si´ liczba banków oszcz´dnoÊciowych oraz ich rola jako poÊredników finansowych; w 1991 r. po∏àczy∏o si´ jedenaÊcie najwi´kszych
banków oszcz´dnoÊciowych (Sparbankengruppen AB).
Nast´pnie grupa ta przekszta∏ci∏a si´ w Sparbanken Sverige (1993 r.), a od 1997 r. po po∏àczeniu z Föreningsbanken powsta∏ jeden z czterech najwi´kszych banków
w Szwecji – FöreningsSparbanken (Swedbank)15.
• Równie˝ banki spó∏dzielcze utraci∏y swojà pozycj´ na szwedzkim rynku finansowym (przede wszystkim w wyniku po∏àczenia dwunastu centralnych instytucji spó∏dzielczych w jeden bank depozytowo-kredytowy (Föreningsbanken) w 1992 r.16). Na koniec 2000 r.
w Szwecji funkcjonowa∏y tylko dwa banki spó∏dzielcze
i – z uwagi na ograniczonà ofert´ us∏ug bankowych –
mia∏y one marginalne znaczenie na rynku finansowym.
11
Section 2, Chapter 2, The Banking Business Act (SFS 1987:617).
The Swedish Financial Market 2001, op.cit., s. 26.
13 W publikacjach banku centralnego Szwecji (Sveriges Riksbank) oraz Zwiàzku Banków Szwedzkich (Svenska Bankföreningen) oba okreÊlenie stosowane
sà zamiennie.
12
BANK I KREDYT k w i e c i e ƒ 2 0 0 3
• Na szwedzkim rynku bankowym rozpocz´∏a
dzia∏alnoÊç liczna grupa mniejszych banków, zwanych
w Szwecji bankami niszowymi („niche banks” lub „boutique banks”).
• Konsekwencjà post´pujàcej deregulacji rynku finansowego sta∏a si´ aktywna dzia∏alnoÊç banków zagranicznych w Szwecji (w 2000 r. na szwedzkim rynku
bankowym funkcjonowa∏o 20 banków zagranicznych,
majàcych ∏àcznie blisko 7-procentowy udzia∏ w sumie
bilansowej sektora bankowego)17.
Wspó∏czesny szwedzki system bankowy kszta∏towa∏ si´ pod wp∏ywem ró˝norodnych czynników oddzia∏ujàcych zarówno na struktur´, jak i funkcje spe∏niane przez poszczególne banki. Analiza systemu bankowego w Szwecji pozwala na wyraêne wyodr´bnienie
nast´pujàcych kluczowych cech tego systemu:
- uniwersalny charakter banków,
- wysoka koncentracja dzia∏alnoÊci bankowej (przy
jednoczesnej tendencji do jej os∏abiania),
- funkcjonowanie banków w ramach grup finansowych (group of financial enterprises),
- internacjonalizacja rynku bankowego.
Rozwój bankowoÊci szwedzkiej jest klasycznym
przyk∏adem konsekwentnego realizowania regu∏y banku uniwersalnego18. Uniwersalizm w dzia∏alnoÊci
szwedzkiego sektora bankowego dostrzegany jest
przede wszystkim w odniesieniu do czterech najwi´kszych banków depozytowo-kredytowych (FöreningsSparbanken (Swedbanken), Svenska Handelsbanken,
Nordea i SEB). Swoiste zak∏ócenie tej regu∏y stanowià
licznie powstajàce w minionej dekadzie banki „niszowe”, gdy˝ – mimo uniwersalnych tendencji w sektorze
bankowym – przyj´∏y odmienny, specjalistyczny kierunek rozwoju. W swej dzia∏alnoÊci koncentrujà si´ na
wàsko zdefiniowanej grupie us∏ug bankowych i w tym
zakresie stanowià powa˝nà konkurencj´ dla pozosta∏ych uczestników rynku finansowego (np. Ikanobanken
za∏o˝ony przez IKEA lub HSB Bank, którego za∏o˝ycielem jest firma developerska HSB).
Funkcjonowanie szwedzkiego sektora bankowego
charakteryzuje równie˝ koncentracja dzia∏alnoÊci w obr´bie czterech najwi´kszych banków. Koncentracja,
wyra˝ona udzia∏em w sumie bilansowej sektora bankowego, wynosi∏a w 2001 r. ponad 84% (nale˝y równie˝
podkreÊliç, ˝e obserwuje si´ tendencj´ do os∏abiania
koncentracji, która jeszcze w 1997 r. wynosi∏a 87%)19.
14
Banks in Sweden. Swedish Bankers’ Association, Stockholm 2001.
L. Engwall, R. Marquardt, T. Pedersen, A.E. Tschoegl: Foreign bank penetration of newly opened markets in the Nordic Countries. Scandinavian Working Paper in Business Administration, Nr 2, March 1999.
16 Report on consolidation in the financial sector. The Group of Ten, BIS, January 2001, s. 52.
17 Statistical Yearbook 2000, Sveriges Riksbank, Stockholm 2001, s. 17.
18 Regu∏a ta obejmuje dwa elementy: po pierwsze banki mogà w sposób bezpoÊredni anga˝owaç si´ w pe∏en zakres dzia∏alnoÊci finansowej zwiàzanej z
doradztwem, emisjà i obrotem papierami wartoÊciowymi, po drugie dopuszczalne sà powiàzania banków z instytucjami niebankowymi, Report on consolidation..., op.cit., s. 47.
15
BankowoÊç Komercyjna 75
BANK I KREDYT k w i e c i e ƒ 2 0 0 3
Tabela 2a Sytuacja ekonomiczno-finansowa sektora bankowego w Szwecji (mld SEK)
Wskaêniki
1996
1997
1998
2000
2001
Przychody odsetkowe netto
37,89
34,51
32,28
32,10
32,30
37,15
Przychody z prowizji netto
13,13
16,14
17,13
18,60
23,36
20,24
Przychody operacyjne
67,13
64,11
76,76
70,50
79,38
86,78
Koszty operacyjne
38,03
42,94
46,55
48,47
51,38
52,63
Zysk netto
18,05
9,91
17,23
16,42
22,92
26,83
1861,63
2145,19
2410,48
2466,72
2883,51
3145,39
Suma bilansowa
1999
èród∏o: opracowanie w∏asnych na podstawie danych: Statistics Sweden, OECD.
Tabela 2b Sytuacja ekonomiczno-finansowa najwi´kszych szwedzkich banków *
Wskaêniki
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
Wspó∏czynnik kosztów (%)
57,4
60,9
47,6
49,3
52,2
49,5
56,4
60,2
62,0
58,7
62,9
ROE (%)
-2,8
-15,3
-0,9
11,3
17,1
22,6
18,9
14,2
16,0
15,7
13,0
Z∏e kredyty/ kredyty ogó∏em (%)
2,49
5,26
3,88
1,75
0,74
0,45
0,38
0,25
0,02
0,08
2001
0,16
* FöreningsSparbanken (Swedbanken), Svenska Handelsbanken, Nordea i SEB
èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie danych: Sveriges Riksbank, OECD, Statistics Sweden.
Cztery najwi´ksze banki w Szwecji wykazujà podobieƒstwo w zakresie przyj´tego kierunku rozwoju,
przede wszystkim z uwagi na:
- rozbudowanà sieç infrastrukturalnà (oddzia∏y
czterech najwi´kszych banków stanowi∏y na koniec
2001 r. prawie 84% wszystkich oddzia∏ów banków w
Szwecji20),
- aktywnoÊç w zakresie ekspansji w regionach: nordyckim i ba∏tyckim21,
- zaanga˝owanie we wprowadzanie najnowszych
rozwiàzaƒ teleinformatycznych w Êwiadczenie us∏ug
bankowych22.
W minionej dekadzie dokona∏y si´ równie˝ zasadnicze zmiany w strukturze rynku finansowego wynikajàce z powiàzaƒ kapita∏owych mi´dzy odmiennymi instytucjami finansowymi (m.in. w 1991 r. zezwolono
bankom na nabywanie instytucji ubezpieczeniowych23). W wyniku tych procesów, wszystkie najwa˝niejsze banki w Szwecji funkcjonujà w ramach grup finansowych, które oprócz banków obejmujà równie˝:
instytucje rynku kredytowego, instytucje ubezpieczeniowe i fundusze inwestycyjne.
Elementem charakterystycznym dla szwedzkiego
systemu bankowego (podobnie jak pozosta∏ych sektorów bankowych paƒstw skandynawskich) jest du˝a
19
Koncentracja dzia∏alnoÊci bankowej w szwedzkim systemie bankowym
osiàgn´∏a swój maksymalny poziom w 1992 r. – udzia∏ czterech banków w
kredytach udzielonych gospodarstwom domowym wynosi∏ 87% (w 1998 r. –
73%), a na rynku kredytów dla przedsi´biorstw – 93% (w 1998 r. – 85%). Podobna sytuacja mia∏a miejsce w odniesieniu do depozytów gospodarstw domowych – koncentracja si´ga∏a 86% (w 1998 r. – 77%). Por. “Financial Stability Report” nr 1/1999, Sveriges Riksbank, s. 12-13 oraz 55-56.
20 The Swedish Financial Market 2001, op. cit., s. 24.
21 Zob. “Financial Market Report” nr 1/1997, Sveriges Riksbank, s. 36.
22 Banks in Sweden, op.cit., s. 9.
23 The Swedish Credit Market. Swedish Bankers’ Association, Stockholm
1999.
aktywnoÊç banków rodzimych poza granicami paƒstwa macierzystego. W odniesieniu do banków
szwedzkich mo˝na mówiç o dwóch rodzajach ekspansji: pierwszej, wynikajàcej z klasycznej internacjonalizacji, oraz drugiej, okreÊlanej mianem „nordycyzacji”
(„Nordicisation”). Rozgraniczenie to wynika przede
wszystkim z postrzegania ca∏ego regionu skandynawskiego jako rynku wewn´trznego – home market
(wskazuje si´, ˝e czynnikami sprzyjajàcymi pog∏´biajàcej si´ „nordycyzacji” sà przede wszystkim nieznaczne ró˝nice kulturowe mi´dzy paƒstwami skandynawskimi oraz tendencje w zakresie fuzji i przej´ç
mi´dzy bankami poszczególnych paƒstw w celu wzajemnego wzmocnienia ich mi´dzynarodowej konkurencyjnoÊci)24.
Przemiany w szwedzkim systemie finansowym
znalaz∏y równie˝ odzwierciedlenie w kszta∏towaniu si´
sytuacji ekonomiczno-finansowej banków (zob. tabele
2a i 2b)25. WielkoÊç sektora bankowego – wyra˝ona w
sumie bilansowej – wykazuje tendencje rosnàce (jedynie w 1992 r. – w zwiàzku z kryzysem bankowym – nastàpi∏ spadek sumy bilansowej). RentownoÊç banków w
Szwecji kszta∏towa∏a si´ przede wszystkim pod wp∏ywem dynamicznie malejàcego udzia∏u z∏ych kredytów
w portfelach banków (wielkoÊç z∏ych kredytów w portfelach czterech najwi´kszych banków zmala∏a z 72,53
mld SEK w 1992 r. do oko∏o 1,8 mld SEK w 2000 r.26).
Równie˝ efektywnoÊç funkcjonowania banków szwedzkich – wyra˝ona wspó∏czynnikiem ROE – zdecydowanie si´ poprawi∏a, szczególnie w obliczu niskiej inflacji.
24
Financial Market Report nr 1/1997, op.cit., s. 32-37; “Financial Stability Report”, 2/1999, Sveriges Riksbank, s. 14.
25 W celu bardziej kompleksowego uj´cia problematyki zwiàzanej z kondycjà
finansowà banków w Szwecji pos∏u˝ono si´ danymi odnoszàcymi si´ do ca∏ego sektora banków, jak równie˝ do czterech najwi´kszych banków w Szwecji.
26 “Financial Stability Report” nr 1/2001, op. cit.
76 BankowoÊç Komercyjna
Analiza danych dotyczàcych sytuacji finansowo-ekonomicznej sektora bankowego w Szwecji pozwala wskazaç dwie zasadnicze tendencje w kszta∏towaniu si´ przychodów operacyjnych banków, a mianowicie: malejàcy
udzia∏ przychodów odsetkowych w przychodach ogó∏em27 oraz dynamicznie rosnàca wartoÊç przychodów z
tytu∏u prowizji. Kszta∏towanie si´ wspó∏czynnika kosztów (relacja poniesionych kosztów do osiàgni´tych przychodów – C/I ratio) pozwala zaliczyç szwedzkie banki do
jednych z najefektywniejszych w Europie. Na pogorszenie si´ tego wskaênika w ciàgu kilku ostatnich lat wp∏yn´∏y przede wszystkim rosnàce koszty IT (udzia∏ tych
kosztów w kosztach ogó∏em czterech najwi´kszych banków kszta∏towa∏ si´ na nast´pujàcym poziomie: w 1990 r.
– oko∏o 12%, w 1995 r. – 15,5%, a w 1998 r. – 23%28).
Determinanty rozwoju bankowoÊci
elektronicznej w Szwecji
Powszechne wykorzystanie elektronicznych form
Êwiadczenia us∏ug bankowych i komunikacji z klientami stanowi konsekwencj´ licznych przemian i czynników oddzia∏ujàcych z jednej strony na banki, z drugiej
natomiast na klientów instytucji bankowych. Do najwa˝niejszych elementów determinujàcych rozwój elektronicznych kana∏ów dystrybucji us∏ug bankowych,
bàdê sprzyjajàcych mu, nale˝y zaliczyç:
- konkurencj´ na rynku us∏ug finansowych,
- rozwój systemu p∏atniczego,
- przemiany gospodarcze, które dokona∏y si´ w
Szwecji, oraz dzia∏ania rzàdu w kierunku stworzenia
spo∏eczeƒstwa informacyjnego,
- nasycenie gospodarstw domowych technologiami teleinformatycznymi.
Grup´ potencjalnych konkurentów banków dzia∏ajàcych na szwedzkim rynku finansowym stanowià
przede wszystkim licznie powstajàce instytucje bankowe – banki „niszowe” i oddzia∏y banków zagranicznych – oraz instytucje niebankowe, do których nale˝à
m.in. fundusze inwestycyjne. W zwiàzku z rozwojem
rynku kapita∏owego i wykorzystaniem najnowszych
technologii – dzi´ki czemu obni˝y∏y si´ koszty transakcyjne, u∏atwiono dost´p do informacji oraz uproszczono procedury. Banki utraci∏y cz´Êç klientów, którzy
zdecydowali si´ na bezpoÊrednie bàdê poÊrednie (poprzez fundusze inwestycyjne) inwestowanie oszcz´dnoÊci poza sektorem bankowym29. Nasilajàca si´ konkurencja ze strony pozosta∏ych uczestników rynku finansowego i b´dàca tego konsekwencjà obawa przed
27
W 1991 r. przychody odsetkowe stanowi∏y niemal 73% ogó∏u przychodów,
w 1995 r. – 65%, natomiast w 2000 r. – 52,62% (dane dla czterech najwi´kszych
banków). Szerzej: “Financial Stability Report” nr 1/2001, Sveriges Riksbank.
28 “Financial Stability Report” nr 1/1999, op.cit., s. 10.
29 U. Bäckström: Households, stock markets and the financial system. “Economic Review” nr 1/2002, Sveriges Riksbank.
BANK I KREDYT k w i e c i e ƒ 2 0 0 3
utratà klientów sta∏y si´ dodatkowymi impulsami do
szybkiej reorganizacji dystrybucji us∏ug bankowych.
Rozwój systemu p∏atniczego w Szwecji
Ju˝ od kilkudziesi´ciu lat instytucje szwedzkie finansowe dà˝à do zautomatyzowania operacji p∏atniczych
kosztem typowego obrotu gotówkowego. Jednym
z pierwszych przejawów tych dà˝eƒ by∏o opracowanie
i wprowadzenie dwóch niezale˝nych detalicznych systemów p∏atniczych – postgiro (uruchomiony w 1925 r.30;
oferowany przez poczt´ i dost´pny poczàtkowo tylko w
placówkach pocztowych) i bankgiro (powsta∏ w 1959 r.
i oferowany by∏ w oddzia∏ach bankowych, s∏u˝àc do
przeprowadzania transakcji mi´dzy rachunkami bankowymi).
Od momentu powstania system bankgiro charakteryzowa∏ si´ du˝ym stopniem automatyzacji. Ju˝ w 1965 r.
wszystkie procedury zosta∏y przeniesione do systemu
elektronicznego przetwarzania danych – stanowiàc powa˝ne osiàgni´cie w tamtych czasach. Umo˝liwi∏o to
uruchomienie nowych, automatycznych form p∏atnoÊci, takich jak np. polecenie zap∏aty. Us∏uga ta poczàtkowo by∏a dost´pna tylko dla rozliczeƒ mi´dzy przedsi´biorstwami, ale ju˝ w 1971 r. zaoferowano jà tak˝e
osobom fizycznym. Obok wielu nowoczesnych rozwiàzaƒ wprowadzanych i wykorzystywanych przez system
bankgiro warto wspomnieç o opracowaniu elektronicznego podpisu (1981 r.), s∏u˝àcego do zabezpieczenia
przesy∏anych informacji, czy modu∏u e-giro, wykorzystywanego do wystawiania i p∏atnoÊci faktur w Internecie (1998)31.
Rozwijajàcy si´ system postgiro przez d∏ugi okres
mia∏ monopol w zakresie obs∏ugi p∏atnoÊci instytucji
paƒstwowych. Konsekwencjà tego by∏a dominacja systemu opartego na przelewach pocztowych nad przelewami dokonywanymi przez banki. Monopol ten zosta∏
zniesiony dopiero w po∏owie 1994 r. Równie˝ w 1994 r.,
na podstawie systemu postgiro utworzono Bank Pocztowy (Postgirot Bank), którego us∏ugi by∏y oferowane
g∏ównie w placówkach pocztowych.
Istnienie dwóch niezale˝nych systemów rozliczeniowych zmusza∏o przedsi´biorstwa oraz innych klientów banków do posiadania kilku rachunków, prowadzonych w bankach komercyjnych oraz Banku Pocztowym (Postgirot Bank). W 2000 r., w wyniku decyzji rzàdu o sprzeda˝y Banku Pocztowego, pojawi∏a si´ równie˝ szansa na ujednolicenie obu systemów p∏atnoÊci
detalicznych. Podj´te dzia∏ania doprowadzi∏y do uzyskania przez Bank Pocztowy pe∏noprawnego cz∏onkostwa w systemie bankgiro, jednak po przej´ciu banku
przez grup´ Nordea (jesieƒ 2001 r.) oraz sprzeciwie
w∏adz antymonopolowych (Swedish Competition Au-
30
31
Sweden: an innovator in banking. Banking 1979, Vol. 71 Issue 1, s. 82.
Szerzej: Bankgirocentralen History. www.bankgirot.se.
BankowoÊç Komercyjna 77
BANK I KREDYT k w i e c i e ƒ 2 0 0 3
Tabela 3 Poziom automatyzacji transakcji p∏atniczych w Szwecji33 (%)
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
WartoÊç p∏atnoÊci
66
66
62
63
70
70
76
74
81
81
82
Liczba p∏atnoÊci
46
56
64
67
69
70
70
72
76
81
83
èród∏o: Sveriges Riksbank.
thority) wycofano si´ z projektu ca∏kowitego po∏àczenia obu systemów.
System p∏atniczy w Szwecji zdominowany jest
w∏aÊnie przez systemy giro – bankowy oraz pocztowy, poprzez które dokonuje si´ oko∏o 75% transakcji
bezgotówkowych, z czego oko∏o 80% dokonywanych
jest w sposób elektroniczny32. WÊród nich najwi´kszà popularnoÊcià cieszà si´ polecenia przelewu,
chocia˝ ich przewaga nad pozosta∏ymi formami p∏atnoÊci zmniejsza si´ ju˝ od kilku lat. Konsekwentna
polityka banków oraz rozwijajàca si´ infrastruktura
s∏u˝àca dokonywaniu p∏atnoÊci w sposób elektroniczny sprawi∏y, ˝e coraz wi´kszy udzia∏ we wszystkich operacjach bezgotówkowych zyskiwa∏y elektroniczne formy w miejsce funkcjonujàcych jeszcze form
opartych na papierze.
Czeki, pomimo d∏ugiej obecnoÊci w obrocie, przestajà mieç istotne znaczenie w szwedzkim systemie
p∏atniczym. W ostatnim dziesi´cioleciu ich udzia∏ w
p∏atnoÊciach bezgotówkowych drastycznie si´ obni˝y∏.
W przeciwieƒstwie do Finlandii, gdzie czeki sta∏y si´
instrumentem p∏atniczym dla transakcji o du˝ych wartoÊciach, w Szwecji Êrednia wartoÊç wypisywanego
czeku nie uleg∏a istotnemu wzrostowi: w 1990 r. stanowi∏a 5,8 tys. szwedzkich koron, a w 2000 r. – 11 tys.
koron (równowartoÊç 1.300 euro). BezpoÊrednià przyczynà malejàcego znaczenia czeków w obrocie banko-
32
Payment and securities settlement systems in the European Union. ECB
Blue Book, Frankfurt am Main 2001, s. 457.
33 Poziom automatyzacji jest wskaênikiem uwzgl´dniajàcym wartoÊç/liczb´
transakcji otrzymanych elektronicznie od p∏atnika w stosunku do wszystkich
transakcji. Do transakcji otrzymanych w sposób elektroniczny od p∏atnika nale˝à: p∏atnoÊci w EFTPOS, polecenia zap∏aty oraz przelewy wykonane poprzez Internet.
wym – oprócz rosnàcej liczby bankomatów i terminali
akceptujàcych karty p∏atnicze – by∏a Êwiadoma polityka banków, majàca na celu zredukowanie liczby transakcji czekowych, jako zdecydowanie dro˝szych ni˝ alternatywne Êrodki p∏atnicze34.
Z roku na rok wzrasta∏o w Szwecji znaczenie kart
p∏atniczych. Jeszcze w 1992 r. liczba transakcji dokonanych za pomocà czeków przekracza∏a liczb´ operacji
p∏atniczych dokonywanych kartami, ale w nast´pnych
kilku latach ta proporcja si´ odwróci∏a. Przy prawie ca∏kowitej marginalizacji czeków w obrocie udzia∏ kart
p∏atniczych charakteryzuje si´ wcià˝ silnie rosnàcà dynamikà wÊród pozosta∏ych instrumentów p∏atniczych
(tabela 4). Z porównania liczby transakcji przeprowadzanych przez statystycznego Szweda wynika, ˝e w
2000 r. dokona∏ on 0,2 transakcji czekiem oraz 36 transakcji kartà p∏atniczà.
Dzia∏ania rzàdu wspierajàce rozwój infrastruktury IT
Czynnikiem majàcym niewàtpliwie decydujàcy wp∏yw
na rozwój finansowych us∏ug elektronicznych w Szwecji jest szerokie wykorzystanie nowoczesnych form komunikacji w spo∏eczeƒstwie i wÊród przedsi´biorstw.
Inspiracjà takiego stanu rzeczy by∏a celowa i konsekwentna polityka rzàdu, majàca na celu zbudowanie
w Szwecji spo∏eczeƒstwa informacyjnego, konkurencyjnego wobec globalnych wyzwaƒ spo∏eczno-gospodarczych. Liczne programy oraz projekty realizowa34 BezpoÊrednim wyrazem podj´tej polityki by∏o zastosowanie przez jeden z
najwi´kszych banków, na poczàtku lat 90., podwy˝szonych op∏at od operacji
czekowych. W efekcie podobnych dzia∏aƒ ze strony innych banków udzia∏
czeków w systemie p∏atniczym zosta∏ zmarginalizowany. Zob. Payment and
..., op. cit., s. 463.
Tabela 4 Bezgotówkowe transakcje p∏atnicze – najwa˝niejsze instrumenty
Liczba transakcji (mln)
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
Czeki
120
77
71
51
49
46
40
18
4
4
2000
2
Karty p∏atnicze
54
68
62
68
97
101
131
168
212
254
320
Polecenia zap∏aty
30
34
37
40
45
50
54
65
74
85
91
Polecenia przelewu, w tym:
602
598
590
589
605
620
637
660
633
712
715
276
210
165
161
170
189
196
208
175
171
154
326
388
425
428
435
431
441
452
458
541
561
807
777
760
748
796
817
863
912
927
1060
1131
przelewy
zlecone w oddziale
przelewy elektroniczne,
np. Internet, telefon
Ogó∏em
èród∏o: opracowanie na podstawie danych: Swedish Bankers’ Association, ECB, BIS.
78 BankowoÊç Komercyjna
BANK I KREDYT k w i e c i e ƒ 2 0 0 3
Tabela 5 Dost´p i wykorzystanie nowoczesnych technologii telekomunikacyjnych wÊród spo∏eczeƒstwa szwedzkiego (%)
Wskaêniki
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
Dost´p do komputera osobistego w domu (grupa wiekowa: 16-84)
27,7
34,5
40,5
52,6
61,8
64,9
67,7
Dost´p do Internetu w domu (grupa wiekowa: 9-79)
3
8
17
31
47
52
59*
Aktywni u˝ytkownicy Internetu
0,5
2,1
6,0
14,4
18,9
23,2
28,9
11,7
17,8
27,3
40,7
54,6
69,7
78,8
Posiadanie telefonu komórkowego w systemie GSM
* wartoÊç przybli˝ona
èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie danych: Statistics Sweden, Nordicom – Nordic Information Centre for Media and Communication Research, SIKA –
Swedish Institute for Transport and Communications Analysis, The National Post and Telecommunication Agency.
ne wspólnie poprzez agencje rzàdowe, uczelnie, a tak˝e prywatne przedsi´biorstwa sprawiajà, ˝e zaawansowanie szwedzkiego spo∏eczeƒstwa w obs∏udze i praktycznym wykorzystaniu technik informacyjno-komunikacyjnych zdecydowanie si´ poprawi∏o. Warto podkreÊliç, ˝e stymulowanie rozwoju nowoczesnej infrastruktury telekomunikacyjnej przez rzàd, poza kooperacyjnymi dzia∏aniami, wià˝e si´ tak˝e z ulgami podatkowymi dla osób fizycznych oraz przedsi´biorstw.
Przyk∏adowo, ulga przys∏uguje podatnikom, którzy ponieÊli koszty w zwiàzku z pod∏àczeniem szerokopasmowego dost´pu do Internetu35. Uregulowanie kwestii wykorzystywania przez pracowników sprz´tu komputerowego, b´dàcego w∏asnoÊcià pracodawcy, poprzez skonstruowanie korzystnych warunków podatkowych równie˝ znaczàco wp∏yn´∏o na zwi´kszenie jego
dost´pnoÊci oraz umiej´tnoÊci obs∏ugi wÊród gospodarstw domowych36.
Nale˝y stwierdziç, ˝e pragmatyczne podejÊcie rzàdu do zach´cania spo∏eczeƒstwa do intensywnego korzystania z technologii informatyczno-komunikacyjnych przejawia∏o si´ w wielu aspektach politycznogospodarczych: poczàwszy od szybkiego zliberalizowania rynku us∏ug telefonicznych, stworzenia zach´cajàcych uregulowaƒ podatkowych, po czynne wspieranie
i stymulowanie wielu projektów infrastrukturalnych.
Szwecja by∏a jednym z krajów, w którym koncesje na
budow´ telefonii trzeciej generacji (3G) zosta∏y przyznane bez op∏at koncesyjnych (w zamian aplikanci musieli zobowiàzaç si´ do dokonania du˝ych inwestycji w
infrastruktur´ nowo tworzonej sieci).
W Szwecji powsta∏o tak˝e kilka specjalnych
stref badawczo-rozwojowych oraz parków technologicznych (clusters), skupiajàcych na swoim teryto35
Szerzej: Follow-up of the Swedish Government IT Policy. Ministry of Industry, Employment and Communications, Budget Bill for 2002.
36 Poczàwszy od 1998 r. zrezygnowano z opodatkowania korzyÊci, które osiàgajà pracobiorcy z tytu∏u u˝ytkowania firmowego sprz´tu komputerowego w
celach prywatnych. Dotychczas uzyskane korzyÊci traktowane by∏y jako dodatkowe wynagrodzenie. BezpoÊrednim celem ulgi by∏o sk∏onienie pracodawców do zwi´kszonego wykorzystania komputerów w dzia∏alnoÊci przedsi´biorstw, a poÊrednim – mo˝liwoÊç podnoszenia umiej´tnoÊci obs∏ugi sprz´tu
komputerowego wÊród pracowników w warunkach domowych. Zob. Computers lent to employees – special tax provisions. The Swedish Ministry of Finance, 2000.
37 Szerzej: Welcome to innovative Sweden. Invest in Sweden Agency (ISA),
Stockholm 2001, s. 17-21
rium przedsi´biorstwa b´dàce Êwiatowymi liderami
technologicznymi, instytucje badawcze oraz wyspecjalizowane oÊrodki akademickie. Celem tych oÊrodków jest stworzenie klimatu do jak najefektywniejszych post´pów i badaƒ w nowoczesnych dziedzinach gospodarki, jak np.: technologie bezprzewodowe czy szerokopasmowy dost´p do Internetu. Najwi´kszym i najbardziej znanym jest obszar Stockholm/Kista, zwany Wireless Valley, który porównywany ju˝ jest z Silicon Valley czy regionem bostoƒskim w USA37.
Wysoki poziom zaanga˝owania instytucji rzàdowych oraz biznesowych w zach´canie do zachowaƒ
sprzyjajàcych rozwojowi elektronicznego Êrodowiska
oraz jego jak najkorzystniejszego wykorzystania zosta∏o
zauwa˝ony i potwierdzony w wielu rankingach instytutów badawczych czy renomowanych czasopism.
Przyk∏adowo, w corocznym rankingu Economist Intelligence Unit (The Economist Group), porównujàcym
Êrodowisko e-business w najbardziej rozwini´tych krajach Êwiata, w 2003 r. Szwecja zosta∏a uznana za Êwiatowego lidera, po raz pierwszy wyprzedzajàc Stany
Zjednoczone38.
Wykorzystanie nowoczesnych technologii
informatyczno-komunikacyjnych w spo∏eczeƒstwie
W wyniku podj´tych dzia∏aƒ od kilku lat dynamicznie
wzrasta∏ poziom nasycenia gospodarstw domowych
nowoczesnym sprz´tem komputerowym i telekomunikacyjnym. Coraz wi´ksza liczba osób ma dost´p do Internetu i decyduje si´ aktywnie z niego korzystaç, co
obrazujà wskaêniki posiadania i wykorzystywania nowoczesnych technologii w spo∏eczeƒstwie szwedzkim
w warunkach domowych (por. tabela 5).
W rzeczywistoÊci dost´p do komputera czy Internetu oraz liczba telefonów komórkowych sà znacznie
wi´ksze, a wynika to z du˝ego nasycenia technologià
ca∏ej gospodarki oraz szkolnictwa. W 2000 r. dost´p do
komputera w pracy mia∏o ponad 70% zatrudnionych,
natomiast dost´p do Internetu (niezale˝nie od miejsca)
38 W
rankingu tym ocenia si´ m.in.: jakoÊç infrastruktury IT, dzia∏ania rzàdów
podejmowane w celu rozwoju nowych technologii oraz faktyczny poziom wykorzystania ich w gospodarce. Zob.: The 2003 e-readiness ranking. Economist
Intelligence Unit, www.eiu.com.
BankowoÊç Komercyjna 79
BANK I KREDYT k w i e c i e ƒ 2 0 0 3
Tabela 6 Wykorzystanie kart w Szwecji
1996
Liczba kart w obiegu; ogó∏em (mln)
Liczba p∏atnoÊci kartami; ogó∏em (mln), w tym:
9,27
1997
1998
1999
10,31
11,27
11,83
2000
12,97
131
168
212
254
320
kartami debetowymi
88
121
160
198
254
kartami kredytowymi i obcià˝eniowymi
44
48
53
57
66
WartoÊç p∏atnoÊci kartami; ogó∏em (mld SEK)
101
124
149
174
209
èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie danych BIS.
mia∏o nieco ponad 80% spo∏eczeƒstwa39. Osiàgane
wskaêniki stawiajà Szwecj´ w Êcis∏ej czo∏ówce paƒstw
o najbardziej rozwini´tej infrastrukturze telekomunikacyjnej na Êwiecie.
Odnoszàc powy˝sze dane, obrazujàce wyniki dla
populacji, na wskaêniki dotyczàce gospodarstw domowych, nale˝a∏oby stwierdziç, ˝e w 2001 r. odsetek gospodarstw domowych majàcych komputer osobisty wyniós∏ 80%, a oko∏o 60% gospodarstw mia∏o tak˝e dost´p do Internetu40. Coraz szybszemu rozwojowi nowoczesnej infrastruktury towarzyszy∏ wzrost liczby gospodarstw domowych z szerokopasmowym dost´pem do
sieci (powy˝ej 0,5 Mb). Na koniec 2001 r. 11,7% gospodarstw domowych dysponowa∏o takim pod∏àczeniem;
w stosunku do 3,7% w 2000 r.41
Szczególnie istotne dla banków sà informacje i statystyki zwiàzane z tà cz´Êcià populacji, która ju˝ jest
lub w przysz∏oÊci stanie si´ klientami banków. Poziom
wykorzystania nowoczesnych technologii przez osoby
w wieku 16-84 lat przedstawia si´ nast´pujàco (dane
dla 2001 r.):
1) dost´p do komputera osobistego w domu – 68%,
2) dost´p do Internetu w domu – 58%,
3) u˝ytkownicy Internetu (przynajmniej 1 w tygodniu) – 39%.
Wzrasta∏a równie˝ ogólna liczba komputerów stale
pod∏àczonych do Internetu (serwerów) w przeliczeniu
na tysiàc mieszkaƒców. W 1994 r. by∏o 9 serwerów, w
1997 r. – 37, a w 1999 r. osiàgni´to poziom 60, co w
tych latach stawia∏o Szwecj´ w gronie pi´ciu paƒstw o
najwy˝szych wskaênikach na Êwiecie42.
Obok wysokiego poziomu dost´pnoÊci do Internetu wa˝nà rol´ odgrywa równie˝ koszt jego wykorzystania. W wyniku stosunkowo szybkiej liberalizacji rynku
telekomunikacyjnego nastàpi∏ wzrost konkurencji na
tym rynku, czego bezpoÊrednim skutkiem by∏ spadek
39 Facts about information and communications technology in Sweden. Swedish Institute for Transport and Communications Analysis, Falth & Hassler,
Vernamo 2001.
40 Dane przybli˝one na podstawie The National Post and Telecommunication
Agency.
41 ICT – information and telecommunications technologies. Invest in Sweden
Agency (ISA), Stockholm 2002, s. 15.
42 Szerzej: Number of Internet connected computers (hosts) in some countries
1994-1999. Ministry of Transport and Communications Finland oraz Telecommunication indicators in the Eurostat area, International Telecommunication
Union 2001.
cen oraz pojawienie si´ alternatywnych technologii
umo˝liwiajàcych dost´p do sieci43.
Rozwój us∏ug bankowoÊci elektronicznej
w Szwecji
Karty p∏atnicze oraz infrastruktura p∏atnicza
Szwecja jest krajem charakteryzujàcym si´ du˝ym stopniem wykorzystywania kart p∏atniczych, wydawanych
zarówno przez banki, instytucje kredytowe, jak i koncerny paliwowe oraz sieci detaliczne. Klienci szwedzkich banków majà du˝y wybór kart, poczàwszy od typowych kart bankomatowych, s∏u˝àcych do wyp∏at gotówkowych, poprzez ró˝nego rodzaju karty p∏atnicze,
a skoƒczywszy na wielofunkcyjnych kartach bankowych, coraz cz´Êciej wyposa˝onych w funkcj´ elektronicznego pieniàdza (e-money). Istotnà konkurencjà dla
kart emitowanych przez banki sà karty wydawane
przez koncerny paliwowe i sieci detaliczne, których
mo˝liwoÊci sà wprawdzie mocno ograniczone, ale liczba w obrocie bardzo du˝a44. Poziom wykorzystania
kart dystrybuowanych przez banki oraz instytucje finansowe w Szwecji przedstawia tabela 6.
W ∏àcznej liczbie kart, uwzgl´dnionych w tabeli 6,
znajdujà si´ tak˝e karty bankomatowe. Ich udzia∏ w
rynku jest znaczny, jednak wykazuje zdecydowanà tendencj´ malejàcà. Pomimo pewnych trudnoÊci ze szczegó∏owà klasyfikacjà kart w Szwecji – w konsekwencji
istnienia kart wielofunkcyjnych – udzia∏ kart bankomatowych mo˝na oszacowaç na oko∏o 30% (w 2000 r.).
Najwi´kszà dynamikà wzrostu charakteryzowa∏y
si´ dane dotyczàce kart debetowych. W latach 19962000 ich liczba wzros∏a o prawie 110%, natomiast liczba przeprowadzonych transakcji niemal o 190%. Liczba transakcji p∏atniczych kartami debetowymi w ogóle
transakcji kartami p∏atniczymi stanowi∏a na koniec
2000 r. oko∏o 80% i nale˝y si´ spodziewaç jej wzrostu
w nast´pnych latach.
Karty przedp∏acone (cash card, prepaid card,
e-purse card) z funkcjà elektronicznego pieniàdza, ofe-
43
44
Zob. “Financial Stability Report” nr 2/1999, s. 11.
Wed∏ug danych BIS, w 1994 r. by∏o ponad 9 mln takich kart w obrocie.
80 BankowoÊç Komercyjna
BANK I KREDYT k w i e c i e ƒ 2 0 0 3
Tabela 7 Liczba bankomatów oraz ich wykorzystywanie
Liczba bankomatów
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2102
2221
2203
2226
2281
2359
2379
2370
2485
2580
2617
Liczba wyp∏at gotówkowych (mln)
170
208
218
247
270
281
297
312
333
310
320
WartoÊç wyp∏at gotówkowych (mld SEK)
107
152
163
195
218
226
239
249
287
257
271
èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie danych: ECB, BIS.
rowane przez cztery najwi´ksze banki, opierajà si´ na
jednym systemie (Proton). Banki, wydajàc karty niezale˝nie od siebie, wspó∏pracujà w zakresie rozwoju technologicznego, dzia∏alnoÊci marketingowej oraz administrowania markà – umieszczajàc obok swojego logo
wspólnà nazw´ „Cash Card”. Rozwój tego rynku zagwarantowany jest poprzez akceptowalnoÊç kart w terminalach i urzàdzeniach ∏adujàcych niezale˝nie od
banku – wydawcy karty. Program pilota˝owy zwiàzany
z zastosowaniem kart z chipem zosta∏ uruchomiony w
1996 r., jednak znaczàcy rozwój produktu nastàpi∏ dwa
lata póêniej. W 2000 r. by∏o oko∏o 600 tys. aktywnych
kart z funkcjà e-money oraz 43 tys. terminali akceptujàcych45. Liczba ta jednak w rzeczywistoÊci jest du˝o
wi´ksza, poniewa˝ coraz wi´ksza liczba kart debetowych i kredytowych ma funkcj´ e-money. Wed∏ug informacji firmy Proton ju˝ w po∏owie 1999 r. na rynku
funkcjonowa∏o oko∏o 2,5 mln kart z funkcjà elektronicznego pieniàdza46. Po wst´pnych doÊwiadczeniach
banki zrezygnowa∏y bowiem z wprowadzania tych kart
jako samodzielnego produktu i zdecydowa∏y si´ dodawaç funkcj´ e-money do innych, wielofunkcyjnych kart
bankowych.
Rosnàce zainteresowanie tego typu kartami w
Szwecji roÊnie ze wzgl´du na rozszerzajàcà si´ baz´ instytucji wspó∏pracujàcych i akceptujàcych. Ju˝ w poczàtkowym okresie pojawienia si´ kart e-money konsorcjum banków zawar∏o porozumienie ze zwiàzkiem
detalistów szwedzkich (Svensk Handel), co w znaczàcym stopniu pozwoli∏o na szybki rozwój tego rynku. Do
instytucji wspó∏pracujàcych nale˝à tak˝e m.in.: poczta,
operatorzy parkingów, maszyn samoobs∏ugowych (vending machine), niektórzy przewoênicy, producenci telefonów47. Rozpocz´to tak˝e wspó∏prac´ z operatorem
telekomunikacyjnym (Telia) w celu u∏atwienia klientom mo˝liwoÊci ∏adowania kart poprzez komputer osobisty lub specjalny telefon48.
Kolejnymi wyzwaniami dotyczàcymi rozwoju kart
z funkcjà e-money by∏o zaadaptowanie ich do handlu
elektronicznego (e-commerce – zakupów i p∏atnoÊci w
sklepach internetowych) oraz stworzenie mo˝liwoÊci
do∏adowywania ich bezpoÊrednio przez Internet, z wykorzystaniem specjalnego czytnika. Dzia∏aniom majà-
cym na celu spopularyzowanie p∏atnoÊci elektronicznymi portmonetkami sprzyjaç powinien równie˝ rozwój interaktywnej telewizji cyfrowej i jej zastosowanie
w realizowaniu p∏atnoÊci.
Dynamicznemu wzrostowi liczby kart p∏atniczych
w obiegu towarzyszy∏ rozwój infrastruktury p∏atniczej.
Pierwsze bankomaty (maszyny s∏u˝àce do wyp∏at gotówkowych) pojawi∏y si´ w koƒcu lat 60. i wolno zyskiwa∏y sobie uznanie wÊród klientów. Szczególnie aktywne w poczàtkowej rozbudowie sieci by∏y banki
oszcz´dnoÊciowe, które ju˝ w pierwszych dwóch latach od ich pojawienia si´ dysponowa∏y 370 urzàdzeniami, bardziej zaawansowanymi technologicznie od
bankomatów banków depozytowo-kredytowych49. W
latach 90. stopniowo rozbudowywana by∏a sieç bankomatów, w których z roku na rok dokonywano coraz
wi´kszej liczby wyp∏at gotówkowych. Wzrostowi liczby dost´pnych bankomatów w latach 1990-2000 – o
oko∏o 25% - towarzyszy∏ blisko 90% wzrost liczby dokonywanych transakcji. JednoczeÊnie ros∏a równie˝
ogólna wartoÊç przeprowadzanych transakcji i w badanym okresie ten wzrost wyniós∏ ponad 150% (por. tabela 7).
Na poczàtku lat 90. istnia∏y dwie sieci bankomatów: Bankomat i Minuten. W po∏owie 1994 r. banki
zdecydowa∏y o po∏àczeniu tych sieci i jesienià 1995 r.
proces ten zosta∏ zakoƒczony50. Zgodnie z porozumieniem, dost´p klientów ró˝nych banków do bankomatów jest swobodny – klienci mogà dokonywaç transakcji we wszystkich bankomatach, niezale˝nie od tego, w
którym banku majà rachunek. FunkcjonalnoÊç bankomatów w Szwecji jest jednak dosyç ograniczona –
wszystkie urzàdzenia s∏u˝à g∏ównie do wyp∏at gotówkowych (bankomaty typu CD – Cash Dispenser). Mo˝liwe jest tak˝e sprawdzenie sald oraz transfery mi´dzy
w∏asnymi rachunkami w jednym banku. W ogóle nie
instaluje si´ bankomatów typu ATM (Automated Teller
Machine), w których klienci mogliby dokonywaç równie˝ przelewów bankowych51. Przypuszczalnie, ten
etap rozwoju infrastruktury uda∏o si´ w Szwecji pominàç celowo, stosunkowo szybko rozszerzajàc sieç terminali samoobs∏ugowych, bazujàcych na po∏àczeniach
telefonicznych i internetowych.
45
Zob. Statistics on payment and settlement systems in selected countries.
BIS, 2002, s. 113.
46 Cash in Sweden. Proton World, Brussels, www.protonworld.com.
47 Cash in Sweden, ibidem.
48 Szerzej: Payment and ..., op. cit., s. 464 i 470; Survey of electronic money
developments. BIS, Basle 2001, s. 76-77.
49
Sweden: an innovator…, op.cit., s. 83.
Payment systems in the European Union. ECB Blue Book, Frankfurt am Main 1996.
51 Pojawiajà si´ wprawdzie terminale depozytowe (np. w FöreningsSparbanken), nie oferujà one jednak funkcji p∏atniczych.
50
BankowoÊç Komercyjna 81
BANK I KREDYT k w i e c i e ƒ 2 0 0 3
Tabela 8 Liczba terminali EFTPOS oraz ich wykorzystywanie
Liczba terminali
Liczba transakcji (mln)
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
6,1
8,9
14,3
26,6
48,5
54,4
61,4
68,8
74,4
81,1
2000
87,1
16
33
46
63
77
101
132
169
213
254
322
WartoÊç transakcji (mld SEK) 8
17
27
33
48
86
101
123
149
172
209
èród∏o: jak w tabeli 6.
Liczba bankomatów w Szwecji, w porównaniu z
innymi rozwini´tymi krajami europejskimi, jest stosunkowo niedu˝a. Trudno wskazaç jednoznacznà przyczyn´ takiego stanu rzeczy. Wydaje si´ jednak, ˝e kluczowe znaczenie, obok wczesnego ale stosunkowo wolnego rozwoju sieci bankomatów i terminali EFTPOS52,
ma fakt bardzo du˝ego udzia∏u w transakcjach p∏atniczych przelewów, szczególnie tych oferowanych przez
placówki pocztowe. Rozwini´ta sieç placówek pocztowych oraz popularnoÊç systemu postgiro stanowià silnà konkurencj´ dla oferty banków. Dynamiczny wzrost
klientów korzystajàcych z elektronicznych kana∏ów
dystrybucyjnych, przede wszystkim internetowych,
równie˝ radykalnie zmniejsza zapotrzebowanie na bankomaty p∏atnicze. Innym wa˝nym czynnikiem decydujàcym o s∏abo rozwini´tej sieci bankomatów w Szwecji
mo˝e byç znaczna liczba kart p∏atniczych wydanych
przez detalistów.
Wp∏yw na liczb´ instalowanych bankomatów mo˝e mieç równie˝ geograficzna odmiennoÊç Szwecji od
innych rozwini´tych krajów europejskich. Poza dwoma
wi´kszymi miastami: Sztokholmem i Goeteborgiem (w
których w sumie zamieszkuje oko∏o 1,2 mln mieszkaƒców), nie wyst´pujà inne bardzo du˝e oÊrodki miejskie.
Mo˝na zatem przyjàç, ˝e w zwiàzku z wysokimi kosztami instalacji bankomatów nie sà one szeroko rozpowszechnione na terenach s∏abo zaludnionych. Dane z
innych krajów skandynawskich, czyli o podobnych warunkach geograficznych, zdajà si´ jednak przeczyç takim czynnikom53.
Dane dotyczàce iloÊci gotówki w obiegu, mogàcej
mieç wp∏yw na liczb´ urzàdzeƒ oraz liczby wyp∏at gotówkowych z bankomatów, w porównaniu z innymi
krajami europejskimi, kszta∏tujà si´ w Szwecji na Êrednim poziomie54. Zauwa˝alna jest natomiast porównywalnie du˝a liczba transakcji bankomatowych w przeliczeniu na mieszkaƒca, co tym bardziej prowokuje do
52 W 1987 r. w Szwecji istnia∏o tylko 1.650 bankomatów oraz 520 terminali
EFTPOS, co w porównaniu z innymi krajami europejskimi by∏o s∏abym osiàgni´ciem. Zob. J. Snelmann, J. Vesala, D. Humphrey: Substitution of noncash
payment instruments for cash in Europe. “Bank of Finland Discussion Papers”
nr 1/2000, Helsinki, s. 34-35.
53 Por. T. Chojecki: Wp∏yw rozwoju elektronicznych kana∏ów dystrybucji us∏ug
bankowych na dzia∏alnoÊç banków w krajach skandynawskich. W: Zastosowania rozwiàzaƒ informatycznych w instytucjach finansowych. Praca pod red.
A. Gospodarowicza. Wroc∏aw 2002 Wyd. Akademii Ekonomicznej we Wroc∏awiu, s. 173.
54 IloÊç gotówki w obiegu w relacji do PKB kszta∏tuje si´ na poziomie 4,34,4% (lata 1999-2000). Zob. Statistics on payment ..., op. cit., s. 160.
zastanowienia si´ nad mniejszà liczbà bankomatów w
tym kraju.
O prze∏omie w przyzwyczajeniach klientów
szwedzkich banków – w zakresie zwi´kszajàcej si´ roli
bezgotówkowych transakcji p∏atniczych – Êwiadczà dane obrazujàce liczb´ instalowanych terminali EFTPOS
oraz dokonywanych za ich pomocà operacji p∏atniczych (tabela 8). W latach 1990-2000 liczba terminali
zwi´kszy∏a si´ z oko∏o 6 tysi´cy do ponad 87 tysi´cy
urzàdzeƒ, czyli o 1.350%. Rosnàca dost´pnoÊç kart
p∏atniczych oraz terminali, jak równie˝ preferencje
klientów zdecydowa∏y o wzroÊcie liczby transakcji dokonywanych w tych terminalach o prawie 2.000% oraz
wzroÊcie wartoÊci przeprowadzonych transakcji o ponad 2.500%. Ârednia wartoÊç transakcji dokonanej w
terminalu EFTPOS w tym okresie wzros∏a z 500 do 650
koron szwedzkich.
Elektroniczne kana∏y dystrybucji us∏ug bankowych
Rozwój nowoczesnych technologii informacyjno-komunikacyjnych, sprzyjajàca infrastruktura oraz sk∏onnoÊç
Szwedów do wykorzystywania elektronicznych kana∏ów dystrybucji us∏ug finansowych zdecydowa∏y o dynamicznym rozwoju oferty bankowej w tym zakresie.
Równie˝ silny kryzys bankowy sta∏ si´ impulsem dla
podejmowania dzia∏aƒ majàcych na celu redukcj´ kosztów dzia∏alnoÊci, m.in. poprzez wykorzystanie bardziej
skutecznych i jednoczeÊnie mniej kosztownych metod
dystrybucji us∏ug. Przyk∏ady mniejszych, nowo powsta∏ych banków, które opar∏y strategi´ komunikacji z
klientami na ma∏ych placówkach bankowych oraz zdalnych kana∏ach dystrybucji, zdynamizowa∏y dzia∏ania
najwi´kszych szwedzkich banków. Ju˝ w latach 80. jako nowà form´ kontaktu z bankiem zacz´to wykorzystywaç telefon, jednak zdecydowany rozkwit bankowoÊci telefonicznej nastàpi∏ w latach 90. Stopniowo wprowadzane by∏y nowe rozwiàzania techniczne, pozwalajàce klientom na swobodnà i kompleksowà obs∏ug´ rachunków zarówno przez telefon stacjonarny, jak i komórkowy. Na prze∏omie 1999 i 2000 r. bank Svenska
Handelsbanken, jako jeden z pierwszych na Êwiecie,
zdecydowa∏ si´ uruchomiç nowy telefoniczny kana∏
dystrybucji, bazujàcy na protokole WAP (Wireless Application Protocol). W fazie testowej bank wyposa˝y∏
swoich doradców finansowych oraz wybranych klien-
82 BankowoÊç Komercyjna
BANK I KREDYT k w i e c i e ƒ 2 0 0 3
tów w telefony komórkowe (firm: Nokia i Ericsson) i
udost´pni∏ serwis informacji gie∏dowych55. W konsekwencji wielu przemian w 2002 r. zdecydowana wi´kszoÊç banków oferuje klientom kontakt telefoniczny z
pracownikiem banku, wykonywanie operacji w ramach
automatycznych serwisów obs∏ugi oraz korzystanie z
systemu WAP w telefonach komórkowych.
Prawdziwym prze∏omem w rozwoju elektronicznych kana∏ów dystrybucji us∏ug finansowych by∏ dynamiczny rozwój Internetu. Poczàwszy od 1996 r. zaczà∏
byç wykorzystywany w bankach jako dodatkowa metoda komunikacji i sprzeda˝y us∏ug56. W poczàtkowym
okresie rozwoju zakres us∏ug w Internecie by∏ ograniczony. Stopniowo jednak, w wyniku dzia∏aƒ podj´tych
przez banki, a wywo∏anych rosnàcà popularnoÊcià tego
kana∏u marketingowego wÊród klientów, znaczàco si´
zwi´kszy∏. Poza mo˝liwoÊcià dokonywania codziennych operacji bankowych klienci mogà tak˝e inwestowaç w papiery wartoÊciowe, jednostki funduszy inwestycyjnych, nabywaç polisy ubezpieczeniowe, a nawet
korzystaç z us∏ug leasingowych. W niektórych bankach
(np. SEB) klienci us∏ug elektronicznych otrzymujà comiesi´czny komentarz inwestycyjny wraz z analizà
rynku. Rosnàca kompleksowoÊç oferty dost´pnej przez
elektroniczne kana∏y dystrybucji oraz du˝a sk∏onnoÊç
Szwedów do korzystania z Internetu zdecydowa∏y o
zmianie preferencji klientów banków w zakresie komunikacji z bankiem. Na szczególnà uwag´ zas∏uguje fakt,
˝e us∏ugi bankowe przez Internet oraz telefon w Szwecji nie sà wcale us∏ugami tanimi. Banki skrupulatnie
wykorzysta∏y upodobania klientów w zakresie nowoczesnych form komunikacji i nie zamierzajà oferowaç
swoich us∏ug po niskiej cenie. Klienci muszà zap∏aciç
za wygod´, szybkoÊç oraz kompleksowoÊç. Takie po-
55
Szerzej: T. Uimonen: Swedish Bank in Big Wireless App Test. Computerworld 1999, Vol. 33 Issue 41, s. 25.
56 O silnej pozycji szwedzkich banków w zakresie wykorzystania Internetu,
ju˝ w poczàtkowym etapie jego rozwoju, Êwiadczy sklasyfikowanie 3 z nich
(FöreningsSparbanken, Merita Nordbanken oraz SEB) w pierwszej czwórce
najbardziej znanych finansowych marek w Internecie. W rankingu firm: IBM
oraz Interbrand (firma konsultingowa) szwedzkie banki wyprzedzi∏ tylko Citibank. Zob: C. Power: European Internet Bank Plans Late-Summer Debut.
“American Banker” nr 1999, Vol. 164, Issue 144, s. 14.
Wykres 1 Liczba klientów bankowoÊci
internetowej w Szwecji
tys.
5000
4300
3900
4000
3000
2670
57
2000
1604
1000
0
dejÊcie banków wywo∏uje pewnà krytyk´ wÊród klientów, ale jednoczeÊnie nie przeszkadza im w coraz wi´kszym stopniu korzystaç z mo˝liwoÊci elektronicznych
kana∏ów dystrybucji us∏ug bankowych57. Na wykresie
1 przedstawiono dane dotyczàce liczby klientów korzystajàcych z bankowoÊci internetowej.
Zdecydowana wi´kszoÊç korzystajàcych z us∏ug
bankowych dystrybuowanych poprzez Internet jest, z
oczywistych wzgl´dów, klientami najwi´kszych
szwedzkich banków. Sukces w tej materii jest jednoczeÊnie tak˝e udzia∏em wielu mniejszych banków, szczególnie tych nie majàcych sieci oddzia∏ów bankowych58. Obok stopniowego wprowadzania zdalnych
kana∏ów dystrybucji w ofertach najwi´kszych szwedzkich banków, pojawi∏y si´ równie˝ banki „niszowe”,
koncentrujàce si´ na us∏ugach dystrybuowanych za poÊrednictwem Internetu czy telefonu59. Mo˝liwoÊci
stworzone przez nowoczesne technologie informatyczno-komunikacyjne zosta∏y dostrze˝one równie˝ przez
instytucje dotychczas nie konkurujàce na rynku us∏ug
bankowych.
Nale˝y zauwa˝yç, ˝e w ramach najwi´kszych grup
finansowych, w których znaczàcà rol´ odgrywajà w∏aÊnie cztery najwi´ksze szwedzkie banki, istniejà ró˝ne
koncepcje i warianty wykorzystywania kana∏ów elektronicznych. Przyk∏adowo, w grupie skupionej wokó∏
Svenska Handelsbanken obok oferty tego banku dost´pnej równie˝ poprzez zdalne kana∏y dystrybucji, istnieje
bank „niszowy” – Stadshypotek Bank, który jest jednym z g∏ównych banków telefonicznych i internetowych w Szwecji. Bank ten – stworzony z myÊlà o klientach prywatnych, jako bank do codziennych nieskomplikowanych operacji finansowych – dzia∏a wykorzystujàc odr´bnà mark´ i oferuje w∏asny zakres us∏ug bankowych60.
Bank Svenska Handelsbanken zdecydowa∏ si´
równie˝ na unikatowà koncepcj´ zindywidualizowania
stron internetowych swoich oddzia∏ów. Docelowo, ka˝dy z oddzia∏ów banku w krajach skandynawskich ma
mieç w∏asnà stron´ startowà w Internecie, na której
klienci b´dà mogli znaleêç informacje dotyczàce konkretnie ich oddzia∏u. Mo˝liwoÊç zindywidualizowania
serwisu bankowego dla poszczególnych klientów –
dzi´ki czemu sami decydujà o zawartoÊci wyÊwietlanych dla nich stron – jest ju˝ w szwedzkich bankach
standardem.
Tak˝e FöreningsSparbanken poza podstawowà
ofertà bankowà dost´pnà dla klientów w oddzia∏ach
oraz elektronicznych kana∏ach dystrybucji rozszerza
swojà ofert´ dla specjalnych grup klientów, na przy-
654
14
216
1996 1997 1998 1999 2000 2001 I po∏.2002
èród∏o: Swedish Bankers’ Association.
Zob.: Capitals, Europe. Dec2001/Jan2002 Issue 412, s. 16.
U. Lundquist: Internet Banking in Sweden. Swedish Bankers’ Association,
Stockholm 2001.
59 Przyk∏adowo: JP Bank (powsta∏ w 1989 r.), WASA Banken czy Stadshypotek Bank (1995 r.), który jednak zosta∏ przej´ty przez Svenska Handelsbanken
w 1997 r.
60 Szerzej: Annual Report 2001. Svenska Handelsbanken.
58
BANK I KREDYT k w i e c i e ƒ 2 0 0 3
k∏ad tworzàc internetowy bank dla m∏odych ludzi. Jednak pomimo dynamicznego wzrostu liczby klientów korzystajàcych z nowoczesnych technik komunikacyjnych
strategia banku opiera si´ na „tradycyjnych” za∏o˝eniach. Bank zdecydowa∏ si´ na strategi´ rozwoju wykorzystujàcà szerokà sieç oddzia∏ów bankowych, jednoczeÊnie rozwijajàc i oferujàc us∏ugi poprzez kana∏y komplementarne. Celem banku jest, aby 80% czasu pracy
personelu w oddzia∏ach przeznaczone by∏o na obs∏ug´
klienta. Wed∏ug zarzàdzajàcych bankiem kontakt osobisty ma decydujàce znaczenie dla zwi´kszenia dodatkowej sprzeda˝y. Przyj´ta strategia opiera si´ na wynikach
badaƒ klientów, wÊród których roÊnie zapotrzebowanie
na us∏ugi doradcze w zakresie finansowym. Rozwój
elektronicznych kana∏ów ma umo˝liwiç kontakt z klientami w oddzia∏ach w wi´kszym wymiarze czasu61.
Szwedzkie banki w coraz wi´kszym stopniu starajà
si´ wykorzystaç fakt, ˝e ich strony internetowe sà jednymi z najcz´Êciej odwiedzanych w kraju62. Wspólnie z
innymi instytucjami wywodzàcymi si´ z tradycyjnych
ga∏´zi gospodarki, jak hotele czy biura podró˝y, oraz nowo powsta∏ymi przedsi´wzi´ciami z obszaru tzw. nowej
ekonomii banki stwarzajà swoim klientom mo˝liwoÊç
bezpiecznych zakupów w sieci czy umieszczenia swojej
oferty handlowej lub us∏ugowej. Mo˝na zaryzykowaç
stwierdzenie, ˝e poza funkcjà swoistych portali finansowych, strony internetowe banków przekszta∏cajà si´ w
wielop∏aszczyznowe portale biznesowe.
Kierujàc si´ potrzebà dalszego rozwoju elektronicznych us∏ug finansowych, szwedzkie banki zawierajà liczne kooperacje. Jednym z dzia∏aƒ jest podj´cie staraƒ o wypracowanie wspólnego standardu numerów
identyfikacyjnych klientów banków (ID). W ramach tego projektu powo∏ano tak˝e wspólnà jednostk´ operacyjnà, majàcà na celu opracowanie certyfikatów dla
zwi´kszenia bezpieczeƒstwa operacji finansowych w
Internecie. W 2001 r. opracowano technologi´, w której
do kontaktów z bankiem wykorzystuje si´ ma∏e komputery przenoÊne. Ten nowy kana∏ dystrybucji ma byç
wykorzystywany g∏ównie do operacji p∏atniczych. Pomimo rynkowej walki konkurencyjnej szwedzkie instytucje bankowe – cz´sto we wspó∏pracy z innymi przedsi´biorstwami – starajà si´ stworzyç jak najlepszà infrastruktur´ do dalszej elektronizacji us∏ug.
Podobnie jak w Finlandii, bankowoÊç elektroniczna w Szwecji prawdopodobnie b´dzie si´ rozwijaç w
kierunku wykorzystania us∏ug telefonii trzeciej generacji i cyfrowej telewizji interaktywnej (iTV). Szacuje si´,
˝e w ciàgu kilku lat penetracja cyfrowej telewizji interaktywnej mo˝e osiàgnàç poziom 95%63.
61
Szerzej: Annual Report 2001. FöreningsSparbanken.
62 Przyk∏adowo: ju˝ w 1999 r. liczba wejÊç na strony SEB Banku wynosi∏a
oko∏o 1 mln miesi´cznie. Wg dyrektora ds. badaƒ w Gartner Group, strony
banków traktowane sà w Szwecji jak strony portali. Zob.: A. Senior: Swedish
Bank Further Diversifies Web Offerings. „American Banker” Vol. 164, Issue
191, s. 18.
63 U. Lundquist, op.cit.
BankowoÊç Komercyjna 83
Konsekwencje przeobra˝eƒ szwedzkiego
sektora bankowego
Zmiany w szwedzkim sektorze bankowym znajdujà odzwierciedlenie nie tylko w rozwoju nowych kana∏ów
dystrybucji oraz powstawaniu elektronicznych produktów bankowych. Determinujà równie˝ przekszta∏cenia:
- struktury sektora bankowego,
- tradycyjnej infrastruktury bankowej,
- efektywnoÊci funkcjonowania banków.
Rozwój elektronicznych form Êwiadczenia us∏ug
finansowych istotnie wp∏ynà∏ na struktur´ sektora bankowego w Szwecji. Nale˝y wskazaç przede wszystkim
na licznie powstajàce banki „niszowe” oraz dzia∏alnoÊç
transgranicznà (cross-border activity). Obie formy
Êwiadczenia us∏ug bankowych uleg∏y dynamicznemu
rozwojowi w zwiàzku z obni˝ajàcymi si´ barierami
wejÊcia64 na szwedzki rynek finansowy. Znalaz∏o to
odzwierciedlenie m.in. w malejàcej koncentracji sektora bankowego. Cz´Êciowa (postrzegana jako fragmentaryczna – oko∏o 5-procentowa65) utrata rynku przez
cztery najwi´ksze banki nastàpi∏a na korzyÊç banków
„niszowych” i zagranicznych. Znaczne obni˝enie kosztów zmiany instytucji finansowej przez klienta (consumer switching costs), w zwiàzku z wykorzystywaniem
technik teleinformatycznych, mo˝e w przysz∏oÊci skutkowaç post´pujàcà dekoncentracjà sektora bankowego
w Szwecji.
Zachowania i przyzwyczajenia klientów banków
nie pozosta∏y bez wp∏ywu na przekszta∏cenia o charakterze iloÊciowym i jakoÊciowym tradycyjnej, stacjonarnej infrastruktury bankowej. Dotychczasowe strategie
du˝ych banków, cz´sto oparte na silnie rozwini´tej sieci oddzia∏ów bankowych, zosta∏y poddane weryfikacji
i modernizacji. Okaza∏o si´ bowiem, ˝e praktycznie
niemo˝liwe jest Êwiadczenie us∏ug bankowych jedynie
przy wykorzystaniu stacjonarnej sieci dystrybucji. Jednak pomimo dynamicznego rozwoju kana∏ów elektronicznych sieç ta nadal jest bardzo wa˝nym elementem
dalszej ekspansji banków. Wprowadzeniu nowych rozwiàzaƒ technologicznych towarzyszy∏a zatem iloÊciowa i jakoÊciowa reorganizacja tradycyjnych sieci sprzeda˝y. W analizowanym okresie w Szwecji zauwa˝alny
by∏ spadek liczby oddzia∏ów bankowych. Tendencja ta
utrzymuje si´ ju˝ od ponad 20 lat, podczas których nastàpi∏a silna redukcja liczby oddzia∏ów – z 3.700 w
1980 r. do blisko 2.100 w 2001 r. By∏o to poczàtkowo
wynikiem licznych fuzji i przej´ç, a w póêniejszym
okresie tak˝e du˝ego post´pu technologicznego66. W
64 Najwa˝niejszym czynnikiem decydujàcym o obni˝eniu barier jest rozwój technologii umo˝liwiajàcy prowadzenie dzia∏alnoÊci i niewymagajàcy jednoczeÊnie
znacznych nak∏adów inwestycyjnych na rozbudowanà sieç infrastrukturalnà.
65 Utrata rynku analizowana jest w wielkoÊci udzia∏u w sumie bilansowej sektora bankowego; znacznie wi´ksze straty zanotowa∏y cztery najwi´ksze banki
w zakresie udzia∏u w przyjmowanych depozytach i udzielanych kredytach (ponad 10-procentowe). Por. „Financial Stability Report” nr 2/1999, op. cit., s. 18.
66 Banks in Sweden, op.cit., s. 13.
84 BankowoÊç Komercyjna
BANK I KREDYT k w i e c i e ƒ 2 0 0 3
Tabela 9 Liczba oddzia∏ów bankowych oraz zatrudnienie w szwedzkich bankach
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
Oddzia∏y bankowe
1990
2,84
2,75
2,90
2,83
2,68
2,59
2,51
2,47
2,17
2,11
2,03
2001
2,09
Zatrudnienie (tys.)
44,20
45,10
43,80
41,00
42,90
43,00
42,40
42,30
42,16
43,90
42,00
42,33
Liczba mieszkaƒców
na oddzia∏
3023
3135
2989
3086
3291
3415
3525
3585
4080
4198
4382
4263
194
191
198
213
206
206
209
209
210
202
211
210
Liczba mieszkaƒców
na zatrudnionego
Liczba zatrudnionych
na 1 tys. km2
98,2
100,2
97,3
91,1
95,3
95,6
94,2
94,0
93,7
97,6
93,3
94,1
Liczba oddzia∏ów
na 1 tys. km2
6,32
6,11
6,44
6,28
5,95
5,75
5,58
5,48
4,82
4,69
4,50
4,64
Liczba zatrudnionych
na oddzia∏
15,6
16,4
15,1
14,5
16,0
16,6
16,9
17,1
19,4
20,8
20,7
20,3
èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie danych: BIS, OECD.
latach nast´pujàcych bezpoÊrednio po kryzysie bankowym, b´dàcych jednoczeÊnie okresem wielu wdro˝eƒ
systemów teleinformatycznych w szwedzkiej bankowoÊci, proces ten nabra∏ jeszcze szybszego tempa, chocia˝ nale˝y zauwa˝yç jego wyhamowanie w ostatnim
okresie (tabela 9).
Zmiany iloÊciowe oddzia∏ów bankowych nie urzeczywistniajà skali dokonanych przemian. Ewolucji podlegajà tak˝e funkcje, jakie majà spe∏niaç klasyczne oddzia∏y bankowe; powstaje coraz liczniejsza grupa innych
stacjonarnych form Êwiadczenia us∏ug. Zauwa˝alne sà
dwie tendencje w zakresie kszta∏towania sieci placówek
bankowych. Jednà z nich jest przekszta∏canie istniejàcych
oddzia∏ów bankowych w wyspecjalizowane punkty konsultacyjne, doradcze i informacyjne dla dotychczasowych i potencjalnych klientów. Drugà jest tworzenie kooperacji mi´dzy bankami a supermarketami czy stacjami
benzynowymi. Ich celem jest umo˝liwienie klientom dokonywania podstawowych transakcji p∏atniczych i wyp∏at gotówkowych w tych punktach. Jednà z form takiej
wspó∏pracy jest wykorzystanie sklepów jako agentów
banku (dzia∏alnoÊç ta nazywana jest: in-store banking)67
oraz umo˝liwienie pracownikom – w czasie godzin pracy – dost´pu do telefonu lub komputera w celu dokonania operacji bankowych (on-the-job banking)68.
Analizujàc stacjonarnà sieç sprzeda˝y us∏ug bankowych w Szwecji, nie mo˝na pominàç wykorzystywanej przez banki sieci placówek pocztowych69. Zwa67
U. Lundquist, op.cit.
Annual Report 1999. FöreningsSparbanken, s. 39.
69 Przyk∏ad przebudowy sieci placówek pocztowych, w szerokim stopniu wykorzystywanych w sprzeda˝y i Êwiadczenia us∏ug p∏atniczych, mo˝e stanowiç
interesujàcà lektur´ dla zarzàdzajàcych bankami. W okresie 1990-2000, w wyniku pojawienia si´ nowych technologii telekomunikacyjnych oraz zniesienia
monopolu na Êwiadczenie us∏ug pocztowych, nastàpi∏ drastyczny spadek zapotrzebowania na tradycyjne us∏ugi pocztowe. Wymusi∏o to likwidacj´ i przekszta∏cenie wielu tradycyjnych oddzia∏ów pocztowych. W 1990 r. istnia∏y
1.934 oddzia∏y pocztowe i 120 punktów w sklepach, natomiast plan na najbli˝sze lata przewiduje istnienie 3.100 punktów obs∏ugi, w tym tylko 300 oferujàcych rozbudowany zakres us∏ug oraz 2800 mniejszych punktów obs∏ugi, g∏ównie w sklepach, na stacjach benzynowych i osiedlach mieszkalnych. Zob. The
liberalized Swedish postal market. National Post and Telecom Agency, 2001.
68
˝ywszy na du˝à popularnoÊç dokonywania operacji finansowych za pomocà systemu pocztowego - m.in.
p∏atnoÊci, wp∏at czy wyp∏at gotówkowych - sieç tych
placówek wydaje si´ byç komplementarnà i jednoczeÊnie substytucyjnà formà dost´pu do operacji bankowych. Cz´Êç banków (Nordea, FöreningsSparbanken),
zdajàc sobie z tego spraw´, zawar∏a z pocztà porozumienie o sprzeda˝y ich us∏ug w niektórych placówkach
pocztowych oraz poprzez listonoszy, szczególnie dzia∏ajàcych na terenach wiejskich. W 2002 r. poczta zdecydowa∏a si´ na wydzielenie specjalnej spó∏ki (Cashier
Service), która oferuje mo˝liwoÊç sprzeda˝y us∏ug bankowych wszystkim bankom dzia∏ajàcym w Szwecji70.
Dokonywanie przelewów w systemie postgiro jest ju˝
mo˝liwe w elektronicznych serwisach transakcyjnych
banków.
Inaczej przedstawia si´ sytuacja w zakresie liczby
zatrudnionych w szwedzkich bankach. Pomimo spadku liczby oddzia∏ów bankowych liczba pracujàcych
kszta∏tuje si´ wzgl´dnie stabilnie. Wprawdzie nastàpi∏a
redukcja zatrudnienia w ciàgu ostatniego dziesi´ciolecia, nie jest to jednak spadek odpowiadajàcy zmianom
w kszta∏towaniu si´ liczby oddzia∏ów bankowych (tabela 9). Przyk∏ad najwi´kszych szwedzkich banków pokazuje, ˝e pomimo dynamicznego rozwoju elektronicznych form Êwiadczenia us∏ug bankowych oraz stopniowej redukcji oddzia∏ów bankowych wielkoÊç zatrudnienia mo˝e utrzymywaç si´ na sta∏ym poziomie. Koncentracja banków na zapewnieniu klientowi jak najlepszej obs∏ugi – przejawiajàca si´ w kszta∏towaniu istotnego dla banków wskaênika satysfakcji71 – a jednoczeÊnie dà˝enie banków do zwi´kszenia efektów sprzeda˝y wiàzanej, w ramach stworzonych grup finansowych,
prawdopodobnie spowodowa∏y utrzymanie poziomu
zatrudnienia.
70 Szacuje si´, ˝e 2.700 wiejskich listonoszy obs∏uguje oko∏o 700 tys. mieszkaƒców Szwecji. Zob. Annual Report 2002. Posten, s. 19-21.
71 The Swedish Quality Index jest corocznie opracowywany przez The Stockholm School of Economics, The Swedish Institute of Quality (SIQ) oraz spó∏k´ Garantidata AB.
BankowoÊç Komercyjna 85
BANK I KREDYT k w i e c i e ƒ 2 0 0 3
Tabela 10 Alternatywne miary efektywnoÊci funkcjonowania banków w Szwecji
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
Koszty operacyjne
aktywa ogó∏em* (%)
2,21
3,38
5,35
6,46
3,28
2,98
2,36
2,49
2,17
2,04
bd.
Aktywa na oddzia∏**
100
103,9
104,1
102,3
108,0
118,4
148,1
169,7
207,3
229,9
279,4
Aktywa na 1 pracownika**
100
89,2
85,4
83,0
78,4
80,8
97,2
111,5
117,9
127,7
152,2
b.d.
-0,27
-0,88
-0,39
0,28
0,43
0,69
0,37
0,55
0,42
0,62
Zysk operacyjny na 1
pracownika (mln SEK)
* Dane dotyczà tylko sektora banków depozytowo-kredytowych.
**indeks zmian, 1990 r. = 100
èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie danych OECD, Sveriges Riksbank i Swedish Bankers’ Association.
WyjaÊnieniem niewielkich zmian w zatrudnieniu
mo˝e byç fakt, ˝e liczba zatrudnionych w bankach w relacji do ogólnej liczby zatrudnionych w Szwecji ju˝ od
poczàtku lat 90. kszta∏tuje si´ na stosunkowo niskim i
stabilnym poziomie. Podczas gdy w 1990 r. wskaênik
ten wynosi∏ 1,01, a w latach 1995, 1997, 1999 – 1,05, w
2001 r. osiàgnà∏ wartoÊç 0,9772. Dla porównania, w Finlandii w 1990 r. wskaênik ten kszta∏towa∏ si´ na poziomie 1,97, by dopiero w 2000 r. osiàgnàç wartoÊç 1,06.
O braku jednoznacznego odzwierciedlenia rozwoju bankowoÊci elektronicznej w tradycyjnej infrastrukturze bankowej Êwiadczà równie˝ wskaêniki
efektywnoÊci funkcjonowania banków. Redukcja zatrudnienia nie by∏a istotna na tyle, by zdecydowanie
wp∏ynàç na efektywnoÊç funkcjonowania banków.
Jednoznacznie Êwiadczy o tym kszta∏towanie si´ zysku operacyjnego na jednego pracownika banków w
Szwecji (wyraêna poprawa wskaênika nastàpi∏a
przede wszystkim w konsekwencji przezwyci´˝enia
kryzysu bankowego). Zdecydowanie natomiast poprawi∏ si´ – w latach 1996-2000 – wskaênik aktywów
przypadajàcych na jeden oddzia∏ bankowy. Podobnà
tendencj´ wykazuje udzia∏ kosztów operacyjnych w
aktywach sektora bankowego. Nale˝y jednak podkreÊliç, ˝e najistotniejszymi elementami kosztów operacyjnych w Szwecji sà koszty osobowe (które z uwagi
na brak jednoznacznej redukcji kszta∏tujà si´ na stabilnym poziomie73) oraz koszty IT. Nie nale˝y si´ zatem
spodziewaç zmian w analizowanym aspekcie funkcjonowania szwedzkich banków.
72
Obliczenia w∏asne na podstawie danych OECD oraz Komisji Europejskiej.
Dane na temat kszta∏towania si´ kosztów osobowych w bankach w Szwecji
wskazujà na ich 30% wzrost w latach 1996-2001. Zob. Statistical Yearbook for
Sweden 2003. Vol. 89, Statistics Sweden, Stockholm 2002.
73
Podsumowanie
Konsekwentne przekszta∏cenia ca∏ej gospodarki, zmiany zachodzàce na rynku finansowym oraz rozwój technologii teleinformatycznych znaczàco wp∏yn´∏y na
kszta∏towanie si´ zapotrzebowania przedsi´biorstw oraz
spo∏eczeƒstwa szwedzkiego na us∏ugi bankowe. Mia∏o
to szczególne znaczenie w zakresie ewolucji form komunikacji mi´dzy bankiem a jego klientami. Obok istniejàcej sieci oddzia∏ów bankowych, której tradycyjne
funkcje uleg∏y przekszta∏ceniu, powstaje wiele elektronicznych kana∏ów dystrybucji us∏ug bankowych, zyskujàcych coraz powszechniejszà aprobat´ klientów. Ponad
30% klientów szwedzkich banków dokonuje operacji
bankowych poprzez Internet czy telefon. JednoczeÊnie
dynamika wzrostu liczby klientów akceptujàcych nowoczesne formy kontaktu z bankiem pozwala prognozowaç dalszy post´p w tej dziedzinie. Stawia to banki
szwedzkie w czo∏ówce banków europejskich, które potrafi∏y sprostaç wyzwaniu intensywnego rozwoju elektronicznych technologii komunikacyjnych.
Wykorzystanie nowych technologii w procesie
Êwiadczenia us∏ug bankowych w Szwecji nie znalaz∏o
jednoznacznego odzwierciedlenia ani w tradycyjnej infrastrukturze bankowej, ani w sytuacji ekonomicznej
banków. Rozbudowa infrastruktury bankowej s∏u˝àcej
wi´kszemu wykorzystaniu elektronicznych kana∏ów
dystrybucji oraz zwiàzane z tym koszty ponoszone na
informatyzacj´ banków niwelujà pozytywne efekty ich
wykorzystywania. Nale˝y sàdziç, ˝e przyk∏ady fiƒski i
szwedzki, w których faktyczny poziom wykorzystywania elektronicznych kana∏ów dystrybucji us∏ug bankowych jest bardzo du˝y, prawdopodobnie jako jedne z
pierwszych na Êwiecie powinny wskazaç kierunek dalszego rozwoju bankowych sieci sprzeda˝y.
Literatura
1. M. Andersson, S. Viotti: Managing and Preventing Financial Crises – Lessons from the Swedish Experience.
“Quarterly Review” nr 1/1999, Sveriges Riksbank.
2. Annual Report 2001. FöreningsSparbanken.
3. Annual Report 2001. Posten.
86 BankowoÊç Komercyjna
BANK I KREDYT k w i e c i e ƒ 2 0 0 3
4. Annual Report 2001. Svenska Handelsbanken.
5. U. Bäckström: Households, stock markets and the financial system. “Economic Review” nr 1/2002, Sveriges
Riksbank.
6. Bank Profitability: financial statements of banks. OECD, Paris 1999.
7. Banks in Sweden. Stockholm 2001 Swedish Bankers’ Association.
8. Capitals, Europe, Dec2001/Jan2002, issue 412, s. 16.
9. Cash in Sweden. Proton World, Brussels, www.protonworld.com.
10. T. Chojecki: Wp∏yw rozwoju elektronicznych kana∏ów dystrybucji us∏ug bankowych na dzia∏alnoÊç banków w
krajach skandynawskich. W: Zastosowania rozwiàzaƒ informatycznych w instytucjach finansowych. Praca pod
red. A. Gospodarowicza. Wroc∏aw 2002 Wyd. Akademii Ekonomicznej we Wroc∏awiu.
11. Computers lent to employees – special tax provisions. The Swedish Ministry of Finance, 2000.
12. B. Drees, C. Pazarba_io_lu: The Nordic Banking Crises. Pitfalls in Financial Liberalization? Occasional Paper,
nr 161, IMF, Washington 1998.
13. L. Engwall: Bridge, poker and banking: deregulation and recession in the Swedish banking sector. École de Paris du management, June, Paris 1995.
14. L. Engwall, R. Marquardt, T. Pedersen, A.E. Tschoegl: Foreign bank penetration of newly opened markets in the
Nordic Countries. Scandinavian Working Paper in Business Administration, nr 2, March 1999.
15. Facts about information and communications technology in Sweden. Swedish Institute for Transport and Communications Analysis, Falth & Hassler, Vernamo 2001.
16. “Financial Market Report” nr 1/1997, Sveriges Riksbank.
17. Financial Stability Report, Sveriges Riksbank, ró˝ne wydania z lat 1999 i 2001.
18. Follow-up of the Swedish Government IT Policy. Ministry of Industry, Employment and Communications, Budget Bill for 2002.
19. L. Heikensten, A. Vredin: Inflation targeting and Swedish monetary policy – experience and problems. “Quarterly Review” nr 4/1998, Sveriges Riksbank.
20. L. Heikensten: The Riksbank’s inflation target – clarification and evaluation. “Quarterly Review” nr 1/1999,
Sveriges Riksbank.
21. ICT – information and telecommunications technologies. Invest in Sweden (ISA), Stockholm 2002.
22. Information technology. Statistics Sweden.
23. U. Lundquist: Internet Banking in Sweden. Swedish Bankers’ Association, Stockholm 2001.
24. Main Science and Technology Indicators. Vol. 1/2001, OECD, Paris 2001.
25. Payment systems in the European Union. ECB Blue Book, Frankfurt am Main 1996.
26. Payment and securities settlement systems in the European Union. ECB Blue Book, Frankfurt am Main 2001.
27. C. Power: European Internet Bank Plans Late-Summer Debut. American Banker 1999, vol. 164, issue 144.
28. Report on consolidation in the financial sector. The Group of Ten, BIS, January 2001.
29. A. Senior: Swedish Bank Further Diversifies Web Offerings. “American Banker” 1999, vol. 164 issue 191.
30. J. Snelmann, J. Vesala, D. Humphrey: Substitution of noncash payment instruments for cash in Europe.Bank of
Finland Discussion Papers, nr 1/2000, Helsinki 2000.
31. Statistical Yearbook 2000. Sveriges Riksbank, Stockholm 2001.
32. Statistical Yearbook for Sweden 2003. Vol. 89, Statistics Sweden, Stockholm 2002.
33. Statistics on Payment and Settlement Systems in selected countries. BIS, Basle 2002.
34. Survey of electronic money developments. BIS Committee on Payment and Settlements Systems, Basle 2001.
35. Sweden: an innovator in banking. Banking 1979, vol. 71 issue 1.
36. Sweden: Selected Issues – the Role of Government. IMF Country Report, nr 01/169, September 2001.
37. Telecommunication indicators in the Eurostat area. International Telecommunication Union, Geneva 2001.
38. The 2003 e-readiness ranking. Economist Intelligence Unit, www.eiu.com.
39. The Banking Business Act, (SFS 1987:617).
40. The effects of technology on the UE banking systems. European Central Bank, July 1999.
41. The ICT Sector in the Nordic Countries 1995-2000. Statistics Denmark, December 2001.
42. The Swedish Credit Market. Swedish Bankers’ Association, Stockholm 2002.
43. The Swedish Financial Market 2001. Sveriges Riksbank, Stockholm 2002.
44. The Swedish Telecommunication Market 2001. The National Post and Telecommunication Agency, Stockholm
2002.
45. T. Uimonen: Swedish Bank in Big Wireless App Test. Computerworld 1999, vol. 33 issue 41.
46. Welcome to innovative Sweden. Invest in Sweden Agency (ISA), Stockholm 2001.