ydzi i judaizm we współczesnych badaniach streszczenia referatów

CZWARTA EDYCJA KONFERENCJI
ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓŁCZESNYCH BADANIACH
STRESZCZENIA REFERATÓW
SEKCJA I*
STAROŻYTNOŚĆ
Wojciech Bejda**
HEROD JAKO TYRAN
PROBLEMY MAŁŻEŃSKIE ŻYDOWSKIEGO WŁADCY
W NARRACJI MIKOŁAJA Z DAMASZKU / JÓZEFA
Panowanie Heroda jest fascynującym tematem rozważań badaczy zajmujących się psychologią władzy
oraz stosunkiem do tego władcy Mikołaja z Damaszku w jego Historii (obiektywny czy stronniczy?)
i Józefa, szczególnie w Starożytnościach żydowskich. Wiele wskazuje na to, że żydowski autor dążył
do ukazania Heroda jako tyrana. Wskazują na to liczne przypisywane mu cechy: pycha, poczucie
bezkarności, skłonność do zastraszania itd. Jego rządy mały zaznaczyć się w świadomości Żydów
mordami, prześladowaniami, gwałtami. Nie są to oczywiście wszystkie negatywne cechy idumejskiego władcy. W tym kontekście ważnym wydaje się pytanie, na ile obraz Heroda jako tyrana zależny był
od Mikołaja z Damaszku, a na ile od Józefa Flawiusza. Wreszcie należy rozważyć, jakie – ewentualnie
– wzorce wpływały na ukształtowanie narracji o panowaniu tego władcy. Częściowo można próbować
odpowiedzieć na to pytanie, analizując jeden z aspektów narracji o Herodzie. Szczególnie interesujący
wydaje się wątków dotyczący problemów rodzinnych, tzn. burzliwe i tragiczne dzieje małżeństwa
z Mariamme. Wstępnie można wskazać na wpływy dzieła Herodota i Polibiusza, w których problemy
małżeńskie i rodzinne tyranów są dość wyraźnie zarysowane. Równie ważne jest pytanie, czy występowały zależności od innych autorów greckich, jak choćby Dionizjusza i Diodora. Odpowiedź na
to, między innymi, pytanie pozwoli lepiej zrozumieć nie tylko rzetelność obrazu Heroda, ale również
wskaże na stosunek do tej postaci Mikołaja, jeśli wspomniane zależności literackie są jego udziałem,
oraz poszerzy wiedzę na temat znajomości literatury greckiej przez Józefa, gdyby to on był odpowiedzialny za wzbogacenie wizerunku żydowskiego władcy.
*
W obrębie sekcji układ alfabetyczny według nazwisk referentów.
Mgr, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin.
**
Andrzej Mrozek*
DEUTERONOMISTYCZNE KORZENIE WCZESNEGO JUDAIZMU
Początki judaizmu są datowane na czas wygnania babilońskiego (VI w.). Na tenże okres przypada
również jedna z redakcji tzw. „dzieła deuteronomistycznego”. Czy zatem można doszukać się relacji
pomiędzy rodzącym się judaizmem a szeroko rozumianym tak zwanym „ruchem deuteronomistycznym”? Jeśli bowiem są słuszne hipotezy określające czas obu tych wydarzeń przynależących do
dziejów religii starożytnego Izraela, to można usytuować – przynajmniej chronologicznie – „dzieło
deuteronomistyczne” u początków judaizmu. Przyjęte datowanie prowadzi do jeszcze jednego pytania:
czy deuteronomistyczne idee nie wpłynęły na powstawanie judaizmu, bądź może oba te wydarzenie
inspirowane były przez te same czynniki? Próbując odpowiedzieć na nie, należy wziąć pod uwagę, że
z jednej strony dysponujemy określonym tekstem odznaczającym się relatywnie długim okresem formowania przed uzyskaniem obecnego kształtu literackiego, a z drugiej strony dobrze opracowanym
ruchem religijnym, o którym miarodajne świadectwa pochodzą z czasów późniejszych. Zestawienie
dwóch tak zasadniczo różnych rzeczywistości i konfrontowanie ich wymaga posługiwania się adekwatnym aparatem badawczym. Jednym z celów referatu będzie między innymi poszukiwanie metod,
którymi należy się posługiwać w opracowywaniu powyżej przedstawionego zagadnienia.
Łukasz Niesiołowski-Spanò*
IZRAEL I JUDA
– OBCE WPŁYWY CZY WEWNĘTRZNA EWOLUCJA?
KILKA UWAG HISTORIOGRAFICZNYCH
Referat ma za zadanie przedstawienie metodologicznych implikacji sądów forowanych przez historyków i archeologów starających się odtwarzać początki starożytnych Izraela i Judy. Można wyróżnić
dwa skrajne – w stanie czystym zapewne nie istniejące – modele przyjmowane przez badaczy,
a mianowicie wskazujące na: 1. autochtoniczności i brak zewnętrznych bodźców przy powstaniu
hebrajskich wspólnot politycznych oraz 2. uzależnienie od zewnętrznego wpływu przy tworzeniu
nowej jakości, jakim były – typowe dla I tys. p.n.e. – państwa etniczne. Wystąpienie nie ma za zadani
odpowiedzieć na pytanie, który z tych modeli jest bliższy prawdzie, ponieważ jest to dylemat
nierozstrzygalny a ponadto metodologiczny bezsensowny. Zadaniem referenta jest jedynie wskazać na
*
*
Mgr, doktorant w Instytucie Religioznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Dr, Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego.
2
implikacje, jakie pociągają za sobą oba te modele. Widoczne są one niejednokrotnie w efektach prac
historyków i archeologów, a mieć mogą znaczenie nie tylko dla wyników prac nad przeszłością, lecz
również sposobem widzenia świata współczesnego.
Daria Szymańska-Kuta*
RELIGIJNE ASPEKTY INTERPRETACJI ALEGORYCZNEJ FILONA
ALEKSANDRYJSKIEGO
Celem referatu będzie analiza teoretycznych podstaw interpretacji alegorycznej Filona Aleksandryjskiego, szczególnie tych, które stanowią podbudowę sakralnego wymiaru tekstu biblijnego i jego
mistycznej interpretacji. Referat (1) wskaże możliwe paralele filiacyjne interpretacji alegorycznej
Filona (esseńczycy, terapeuci, gramatycy aleksandryjscy, stoicy, pitagorejczycy), (2) rozpatrzy tezę
misteryjną, zakładającą, że alegoryczna procedura interpretacyjna Filona wzorowana jest na strukturze
inicjacji w misteria, (3) zanalizuje pod tym kątem wybrane elementy metody alegorycznej Filona:
antropokosmiczna struktura tekstu świętego, zasada hierarchii warstw znaczeniowych, pluralizm
alegorii, relacja między sensem dosłownym (literalnym, historycznym) a przenośnym (alegorycznym,
symbolicznym), w końcu (4) skonfrontuje współczesne stanowiska badawcze na ten temat.
SEKCJA II
ŚREDNIOWIECZE I CZASY NOWOŻYTNE
Jurgen Heyde*
KOMUNIKACJA MIĘDZY ELITAMI ŻYDOWSKIMI
A CHRZEŚCIJAŃSKIMI NA RUSI CZERWONEJ
W XIV I XV WIEKU
W późnośredniowiecznym państwie polskim Ruś Czerwona zajmowała szczególne miejsce. W odróżnieniu od innych prowincji nie należała do piastowskich ziem rdzennych, które po okresie rozbicia
dzielnicowego na początku XIV wieku zjednoczyły się w ramach Królestwa Polskiego, lecz
*
*
Dr, Instytut Religioznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Dr, Institut für Geschichte, Martin-Luher-Universität Halle-Wittenberg, Halle/Salle (Niemcy).
3
wywodziła się z ziem staroruskich – księstwa halicko-włodzimierskiego. Wkrótce po przejęciu władzy
przez Kazimierza Wielkiego stało się widoczne, że nie zamierzał on przekształcić stosunki społeczne
nowego terytorium jednostronnie na wzór starych prowincji. Zapewnił – z jednej strony – poparcie
starym elitom, zachęcając – z drugiej strony – szlachtę, mieszczan i chłopów z zachodnich części
państwa do osiedlania się i wnikania w społeczeństwo Rusi Czerwonej. Tak w ciągu następnego
stulecia doszło do utworzenia się nowej elity prowincji, która była co prawda przeważnie katolicka,
ale umożliwiła integrację w zarząd terytorialny również przedstawicielom niekatolickich elit chrześcijańskich (prawosławnych, ormiańskich), jak i niechrześcijańskich (przede wszystkim żydowskich).
Wyjątkowość społecznej pozycji żydowskich dzierżawców celnych i podatkowych na Rusi
Czerwonej (jak również na terenach ruskich Wielkiego Księstwa Litewskiego) w skali ówczesnej
Europy od dawna już budzi zainteresowanie naukowców, o czym świadczą liczne prace np. Ignacego
Schipera, Majera Bałabana i przede wszystkim Maurycego Horna. W centrum uwagi niniejszego wykładu stoją kontakty i wzajemne oddziaływania między żydowskimi i nieżydowskimi elitami na Rusi
Czerwonej do końca XV wieku. W ten sposób wyeksponowane zostanie to, dlaczego akurat na Rusi
Czerwonej integracja elit żydowskich w zarząd terytorialny (administracji ceł i podatków) nastąpiła
w o wiele wyższym stopniu, niż na innych ziemiach polskich w tym okresie.
Ewa Kocój*
ROLA TEKSTÓW I SZTUKI CHRZEŚCIJAŃSKIEJ
W UKSZTAŁTOWANIU NEGATYWNEGO STEREOTYPU ŻYDÓW
NA TERENACH BIZANTYJSKO-SŁOWIAŃSKICH
W 313 r. Konstantyn Wielki edyktem mediolańskim uczynił chrześcijaństwo oficjalną religią w Cesarstwie Rzymskim. Wraz z tym wydarzeniem rozpoczyna się nowy jego etap w historii. Od momentu
legalizacji chrześcijaństwa intensywniej zaczęło ono wypracowywać swoją teologię, czyniąc to stopniowo, w trakcie dysput i obrad soborowych, a także poprzez dalszy rozwój literatury zwanej
patrystyczną. W refleksji teologicznej nie zabrakło też miejsca na ścieranie się poglądów na temat
kanonu pism chrześcijańskich, który stanowił listę pism uznanych przez Kościół za natchnione i dozwolone w edukacji chrześcijan jako norma wiary i moralności. W pismach teologicznych ich autorzy
odnosili się często do innych religii -judaizmu, religii świata grecko-rzymskiego oraz odłamów
chrześcijaństwa, które wyodrębniły się w trakcie sporów teologicznych (Ormian, nestorian,
monofizytów).
*
Dr, współpracownik Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
4
Już w patrystycznej literaturze pojawił się negatywny obraz Żydów. W 4 w. Atanazy z Aleksandrii czy Nifon z Konstancji uznali wyznawców judaizmu za potępionych na sądzie ostatecznym
i skazanych na wieczny ogień zagłady. Sobór Nicejski II (787 r.) zakazał Żydom dostępu do świątyń i
modlitw, dopóki nie nawrócą się na chrześcijaństwo. Negatywny obraz Żydów pojawił się także
w tekstach liturgicznych Kościoła prawosławnego (Triod Paschalny, Synodikon Ortodoksji). Jednocześnie z rozpowszechnianymi tekstami kanonicznymi zaczęła powstawać i krążyć na terenach
bizantyjsko-słowiańskich tzw. literatura apokryficzna. Mimo że oficjalnie nie była ona uznawana
przez Kościół, wywarła ogromny wpływ na wierzenia religijne zwykłych chrześcijan. Ze względu na
obrazowy język, stylistykę i tematykę bliską zwykłemu wierzącemu, teksty te przyswajane były przez
duchowieństwo i wykorzystywane do celów kaznodziejskich, stając się jednym z najważniejszych
źródeł kształtujących negatywne stereotypy dotyczące Żydów (m.in. motyw Żyda wiecznego tułacza;
pasja Matki Bożej i wierzenia dotyczące wyglądu zewnętrznego Żydów czy pożywienia). Z tekstów
kanonicznych i apokryficznych negatywny obraz Żydów przeniknął także stopniowo do sztuki chrześcijańskiej. Odnajdujemy w niej wiele szczegółów lub nawet samodzielnych tematów ikonograficznych, powielających utrwalone w literaturze stereotypy odnoszące się do wyznawców judaizmu
(m.in. ikona sądu ostatecznego, ikona wyjścia Żydów z Egiptu).
Jarosław Kuczer*
CZYNNIKI WARUNKUJĄCE EGZYSTENCJĘ SPOŁECZNOŚCI ŻYDOWSKIEJ
KSIĘSTWA GŁOGOWSKIEGO W EPOCE HABSBURSKIEJ (1526-1741)
Sytuacja prawna i pozycja społeczno-ekonomiczna gminy żydowskiej na terenie księstwa głogowskiego w okresie habsburskim na Śląsku (1526-1740) stanowi otwarte zagadnienie badawcze. Gmina
żydowska w Głogowie – obok wrocławskiej i prudnickiej – cieszyła się względną przychylnością
starostów księstwa do końca XVI w. Dopiero w okresie późniejszym nastąpiły zmiany, które
zachwiały stabilnością jej rozwoju. Zachowaną ciągłość istnienia zawdzięczali tutejsi Żydzi określonym czynnikom.
Pierwszym z nich były podstawy prawne egzystencji – edykty i przywileje z lat 1598, 1627,
1650, 1659, 1713 – oraz umiejętność ich wykorzystania przez miejscową społeczność żydowską.
W jej życie ingerowała nie tylko władza zwierzchnia, ale również szlachta, magistrat oraz cechy miejskie, dla których stanowili konkurencję ekonomiczną. Ich pozycję w księstwie osłabiały ponadto tak
niepokoje społeczne, jak i kryzysy polityczno-militarne, np. tzw. „zagrożenia tureckie”, czy wojna
*
Dr, Zakład Historii Powszechnej i Polski (XVI-XVIII w.) Instytutu Historii Uniwersytetu Zielonogórskiego.
5
trzydziestoletnia. Ich kondycja ekonomiczna była też zależna od dynamiki działań i operacji handlowych. Bez korzystnego dla siebie bilansu obrotu kapitałem i zaangażowania w pracach administracji
majątków szlacheckich trudno sobie wyobrazić trwałość i ciągłość losów gminy aż po rok 1741. Żydzi
głogowscy doprowadzili do sytuacji, w której zaciągane u nich pożyczki, wysokość odprowadzanego
podatku do skarbu wiedeńskiego oraz znajomość miejscowego rynku lokalnego stały się gwarantami
ich egzystencji, a natychmiastowe ich oddalenie było niemożliwe. Ostatecznie działania podejmowane
przez Habsburgów zaowocowały zmianą położenia prawnego Żydów głogowskich i śląskich.
Gminom żydowskim udzielono de facto sankcji państwowych (edykt tolerancyjny z 1713 r.), co
w XIX w. umożliwiło otwarcie drogi procesom integracji i emancypacji społeczności żydowskiej
z ostatecznym zamknięciem jej w świecie mieszczańsko-burżuazyjnym nowoczesnego typu.
Andrzej Trzciński*
PIŃCZOWSKIE GRAFFITI SYNAGOGALNE
W 1998 roku, podczas wstępnej inwentaryzacji wystroju malarskiego synagogi w Pińczowie, zauważone zostały graffiti wyryte na ścianach pomieszczeń. Prowadzone od 2002 roku prace renowacyjne
ujawniły – po zdjęciu warstw pobiały – setki, jeśli nie tysiące, indywidualnych inskrypcji wykonanych
ostrymi narzędziami na elementach kamiennych (portale, obramienie kominka, pilastry) i tynku ścian
przedsionka (tu najliczniejsze), sali męskiej i babińca. Z napisów nawarstwionych od początku
istnienia synagogi (wzniesionej około 1600 roku) przez kolejne stulecia, do dziś przetrwały i są czytelne tylko te, ryte najgłębiej w warstwie spodniej. Ten wyjątkowy zbiór graffiti (jakościowo porównywalny z tymi w murowanej cerkwi w Posadzie Rybotyckiej, lecz ilościowo znacznie obszerniejszy),
odczytywany jako „tekst kultury” ujawnia szereg interesujących aspektów. Pierwszym z nich jest
ogólny przekaz o dość popularnym – sądząc z liczby napisów – zwyczaju pozostawiania po sobie
śladu-podpisu w znaczeniu: tu byłem. Napisy mają różną objętość i zawartość informacji: od wyłącznie imienia po rozbudowane – zawierające imię podpisującego się, patronymicum, tytulatury, przynależność rodową, eulogie oraz niekiedy pełnioną funkcję, nazwę miejscowości, datę. Podpisy mężczyzn
rozpoczynają się zwykle od wyrazu ani (ja). W aspekcie historycznym interesujące są – pośród
składników informacyjnych – zwłaszcza daty (pośród czytelnych najwcześniejsza przed 1638 lub
1648 rokiem, najpóźniejsza 1746/1747) oraz nazwy miejscowości (około dwudziestu, w tym spoza
granic Rzeczypospolitej). W kontekście ogromnej liczby napisów i znaczenia gminy pińczowskiej
w strukturze kahalnej Korony większość tych podpisów łączyć można ze zjazdami delegatów na
*
Dr, Zakład Kultury i Historii Żydów Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin.
6
sejmiki żydowskie a ponadto z rozprawami sądu kahalnego, którego sala znajduje się za przedsionkiem, a ten stanowił wówczas poczekalnię. Oznaczano też swoje miejsca w sali modlitw (ta funkcja
napisów dominuje w babińcu, gdzie inskrypcje rozpoczynają się zwrotem maqom (miejsce…). Istotny
jest też aspekt paleograficzny, a pińczowski zbiór graffiti jest pod tym względem unikalny i zawiera
interesujące dla badaczy zabytki pisma, głównie z wieków XVII-XVIII. Pod względem rodzajów
pisma mamy tu różne warianty pisma niekwadratowego (rzadko reprezentowanego w zachowanych
epigrafach), w mniejszej liczbie kwadratowego.
SEKCJA III
XIX WIEK DO 1939 ROKU
Zbigniew Baran*
RUDOLF MARIA HOLZAPFEL
– W KRĘGU JUDAIZMU I KULTURY UNIWERSALNEJ
W referacie podjęta zostanie ważna dla historii Żydów w XIX wieku problematyka asymilacji na
wybranym przykładzie Rudolfa Marii Holzapfla (1874-1930) – szwajcarskiego myśliciela urodzonego
w Krakowie, filozofa kultury, poety i kompozytora. Casus R.M. Holzapfla świadczy o niemożności
pełnej asymilacji, a jednocześnie pozwala postawić zasadnicze pytanie o relacje kultury uniwersalnej
i judaizmu. Wychowany przez ojca w duchu oświecenia żydowskiego – haskali, pomimo asymilacji
i zmiany religii (konwersja na katolicyzm, a później protestantyzm) nie był w stanie oderwać się od
swoich judaistycznych korzeni. Obsesyjnie wracał do żydostwa w poezji (np. w młodzieńczym
wierszu Sen Żyda); jako wyalienowany Żyd budował naukową utopię ładu wiecznego w rozprawach:
Panideal i Welterlebnis, a pod koniec życia w Muri k. Berna napisał w hołdzie biblijnemu Mojżeszowi teksty do własnych utworów muzycznych Moses Berufung i Moses Tod.
W pierwszej części referatu ukazany zostanie krakowski, żydowsko-polski rodowód Rudolfa M. Holzapfla. Na podstawie opublikowanych źródeł rodzinnych i nowych, odkrytych przeze
mnie dokumentów w Państwowym Archiwum w Krakowie (Księga wypisów urodzin Izraelitów
w okręgu metrykalnym krakowskim oraz Świadectwa C. K. Gimnazjum św. Jacka w Krakowie) przedstawione zostanie miejsce zamieszkania i atmosfera domu Rudolfa, którego ojciec Dawid Ezechiel był
wybitnym doktorem medycyny i wolnomyślicielem; odtworzone zostaną także lata szkolne, podczas
*
Mgr, doktorant prof. dr hab. Krystyny Chojnickiej z Katedry Historii Doktryn Politycznych i Prawnych
Uniwersytetu Jagiellońskiego.
7
których Rudolf pisał wiersze pod wpływem polskich romantyków. W drugiej części poddane zostaną
analizie prace naukowe Rudolfa Marii Holzapfla powstałe w Austrii i Szwajcarii, z uwzględnieniem
dostrzegalnych wątków judaistycznych. Przedmiotem ostatniej zaś stanie się ideowe przesłanie
późnych kompozycji muzycznych R.M. Holzapfla, w których powraca symbolicznie do polskożydowskiego matecznika. W jednej z nich wykorzystuje Prolog "Pana Tadeusza" i IV Księgę dzieła
zatytułowanej Litewski matecznik.
Piotr Bartkowiak*
ŻYDOWSKIE FUNDACJE W GRODZISKU WIELKOPOLSKIM
NA PRZYKŁADZIE FUNDACJI RODZINNY MOSSE
Społeczność Grodziska Wielkopolskiego przez wieki była wielonarodowa i wielokulturowa. Samo
miasto miało wpływ na wielką politykę i ona na nim czasami odciskała swoje piętno. Żyli w nim obok
siebie i ze sobą ludzie, którzy bardzo różnili się od siebie, ale jednocześnie łączyło ich bardzo wiele.
O dziejach tej koegzystencji w XIX i na początku XX wieku będzie traktował referat.
W XIX wieku na ziemiach polskich praktycznie w każdym większym skupisku żydowskim
można było spotkać szpitale, sierocińce czy domy opieki utworzone z myślą o potrzebujących.
W sytuacji, w której biedota stanowiła znaczny odsetek wśród ogółu Żydów, ich obecność była jednym z ważniejszych czynników rozładowujących wewnętrzne napięcia, a jednocześnie łagodzących
skutki nierówności społecznej. Instytucje charytatywne dające opiekę i schronienie, starały się zaspokoić przynajmniej najbardziej podstawowe potrzeby najuboższych. Ich istnienie było też zarazem idealnym rozwiązaniem dla bardziej zamożnych przedstawicieli żydowskiego społeczeństwa. Pozwalało
bowiem na skuteczniejszą, a więc bardziej racjonalną i przemyślaną niż w przypadku przysłowiowej
jałmużny, realizację biblijnego nakazu czynienia miłosierdzia. Instytucje dobroczynne z czasem stały
się też podstawą do powoływania licznych prywatnych fundacji, zakładanych właśnie z myślą o tym,
by zaangażowane w nie środki i świadczona pomoc odpowiadały w sposób możliwie najpełniejszy
oczekiwaniom potrzebujących, dając im nie tylko możliwość zaspokojenia tzw. potrzeb głównych, ale
także pewne określone miejsce w strukturze społecznej gminy.
W ten model pomocy społecznej wpisywał się również Grodzisk Wielkopolski. Fundacje, na
których skupiona zostanie uwaga, zostały założone pod koniec XIX lub na początku wieku XX,
jeszcze za czasów pruskich. Ale mimo różnych zawirowań historycznych, prawie wszystkie funkcjonowały w dalszym ciągu również w II Rzeczpospolitej i – jak się okaże – nadal spełniały one swoją
*
Mgr, Grodzisk Wielkopolski.
8
pierwotną funkcję, to znaczy niosły pomoc ubogim mieszkańcom miasta. Nawet obecnie, mimo że
Żydów w Grodzisku już nie ma, nadal funkcjonują materialne pozostałości tychże fundacji.
W pierwszej części wystąpienia opisana zostanie rola mniejszości żydowskiej w Grodzisku,
zresztą bardzo istotna dla miasta. Kolejna część poświęcona zostanie protoplaście rodu fundatorów,
doktorowi Markusowi Mosse, którego działalność miała kluczową rolę w powołaniu do życia fundacji. Natomiast główna część referatu skupi się na zasadach funkcjonowania fundacji i ich działalności. Zbierany materiały do niego okazał się niezwykle bogaty. Dokumenty, do których udało się
dotrzeć, prawdopodobnie nigdy wcześniej nie były wykorzystywane. Naprowadzają one na ślad
istnienia przynajmniej kilku fundacji związanych z rodziną Mosse. Dodatkowo okazało się, że funkcjonowały jednocześnie jeszcze inne żydowskiej fundacje, o których wcześniej nie wiedziano,
niemniej te, które opisuję różniły się od nich ogólnospołecznym charakterem – ukierunkowaniem na
wszystkich obywateli miasta bez względu na przynależność narodową i religijną.
Jan Główka*
DZIAŁALNOŚĆ GOSPODARCZA DAWIDA CHAJMANA
PRZYKŁADEM LOSÓW PRZEMYSŁOWCA KIELECKIEGO
NA PRZEŁOMIE XIX I XX WIEKU
W latach 1884-1893 przybysze z Łodzi, Dawid Chajman (Hajman, Heimann, Heiman) wraz ze swym
bratem Emanuelem, zajmowali się produkcją szkła w Nowej Hucie w pobliżu Krasocina w powiecie
włoszczowskim w guberni kieleckiej, dzierżawiąc zakład od właściciela miejscowości Hipolita
Stojowskiego. Hutę szkła zamknięto w 1893 r. z powodu braku paliwa mineralnego, drewna, które
pozyskiwano z okolicznych lasów. W 1896 r. Dawid i Emanuel Chajmanowie przenieśli produkcję do
Kielc, korzystając z posiadanych złóż piasku oraz koniunktury na wyroby szklane i braku tego rodzaju
wytwórczości w stolicy guberni i najbliższych okolicach. Huta nosząca nazwę „Leonów” powstała
w tym samym miejscu i czasie, gdzie organizowano produkcję cegielni Arona Rosenholtza, tartaku
parowego Henryka Nowaka, młyna parowego Michała Goldhaara, browaru Judki Cukiermana,
kamieniołomów i wapienników „Kadzielnia” Judki Ehrlicha i Wietrznia Abrahama Zagajskiego. Była
w końcu XIX w. jednym z 25 istniejących w Kielcach zakładów o charakterze przemysłowym, a jednocześnie jednym z trzech zakładów tej branży w Guberni Kieleckiej. Huta zatrudniająca w 1898 r.
60 pracowników produkowała szklanki, kieliszki, spodki, klosze do lamp, serwisy do wódek, patery,
dzbany, butelki, szkło płytowe, szkło lampowe i szkło apteczne. Wyroby zakładu zaprezentowano
*
Dr, Muzeum Historii Kielc.
9
w 1898 r. na wystawie rolniczo-przemysłowej w Kielcach. Interesującym epizodem w dziejach Huty
„Leonów” był udział robotników w wydarzeniach rewolucji 1905-1907 r., a szczególnie zapobieżenie
rozruchom sprowokowanym przez władze rosyjskie i próbom pogromu. Liczne operacje finansowe
prowadzone w pierwszych latach nowego wieku spowodowały osłabienie pozycji finansowej rodziny
Chajmanów na miejscowym rynku. Po 1905 r. zakład przeszedł w ręce Zygmunta Ziembińskiego
i Floriana Jarońskiego, a tradycje przemysłowe po I wojnie światowej kontynuował w tym samym
miejscu Stanisław Giertych (ojciec Jędrzeja) zakładając Kielecką Odlewnię.
Gideon Kouts*
STEREOTYPES OF SEPHARDIM AND ASHKENAZIM
IN 19TH CENTURY PALESTINE
Tensions between the Jewish communities, particularly in the context of the division between
‘Ashkennazim’ and ‘Sephardim’, are reflected in the world of images.These images create stereotypes
that 'attach' some characteristics to this or that community. However, stereotypes can also have a
function in the formation and transformation of cultural identities.
The claim regarding discrimination against oriental communities in shaping the cultural
identity of the State of Israel is well known. The rivalry between Ashkenazim and Sephardim
constitutes the accepted foundation for this claim. It could be assumed that the phenomenon is as old
as the State of Israel- the melting pot and the merging of diasporas, or as old as the great immigration
waves to Israel and the demographic dnamics they created in the 20th century. However the previous
waves of immigration as well created a situation of communal identification.
A document from the year 1878 demonstrates that the attempt to identify ‘Ashkenazi characteristics’ and ‘Sephardi characteristics’ was evident already among the ‘Old Jewish Establishment’ in
19th century Palestine. It is written by Yehiel Bril, founder and editor of the first Hebrew newspaper
in Palestine “Ha-Levanon” (1863). Bril writes from Mainz, an additional in the wonderings of his
newspaper throughout Europe. He devotes most of its contents to analyze 'communal problems' of
Jerusalem. His observations are more sympathetic to the Sephardim. They are respectable people and
exemplary hosts, they are courteous and also like to be conplimented. they keep within bounds their
prayers in holidays and refrain from the Ashkenazi ‘exaggerations’. The Ashkenazim are regarded
with distrust. They are politicians, with whom one should negociate; they are also individualists…
*
Prof. dr hab., University o Paris 8.
10
In the year 1883 Bril visited Palestine, headinga group of Russian farmers who came to settle.
In the course of his travels, he also reached Safed, where he found another good quality among the
Sephardim: their readiness to settle and develop the Holy Land. There are other testimonies about the
Jews of Tiberias, Haifa and Jaffa.
Hanna Kozińska-Witt*
RADNI ŻYDOWSCY
W SAMORZĄDACH GMIN WIELKOMIEJSKICH II RZECZYPOSPOLITEJ
(KRAKÓW I POZNAŃ)
Kraków i Poznań były miastami, które w II Rzeczypospolitej z racji swoich przeszłości zaborczych
reprezentowały cenzusowy typ środkowoeuropejskiego samorządu komunalnego. W obu miastach
ludność żydowska tradycyjnie wysyłała swoich odpowiednio bogatych albo wykształconych przedstawicieli do Rady Miasta. Mimo znacznej ilościowej różnicy procentowej (w okresie międzywojennym Kraków miał ca. 23% żydowskich mieszkańców, Poznań ca. 1%) radni żydowscy byli w polityce
lokalnej w obu centrach ważnym ugrupowaniem. Jednocześnie Kraków i Poznań stawiano na dwóch
biegunach pod względem ustosunkowania się ich mieszkańców do kwestii żydowskiej: o ile Kraków
miał być miastem Żydom przyjaznym, Poznań uchodził za miasto antysemitów.
Samorządy miejskie zmieniły gruntownie charakter po demokratyzacji ordynacji wyborczej
w II Rzeczypospolitej, kiedy to weszły do nich silne ugrupowania reprezentujące nowoczesne partie
i para-partie (m.in. syjonistów i BBWR). Równocześnie bardzo osłabły, lub całkowicie zaniknęły
liberalne ugrupowania centrowe, stanowiące dotychczas bazę samorządów miejskich. Wiązały się
z tym zmiany tożsamościowe: odejście od gospodarczego rozumienia samorządu w kierunku jego
nacjonalizacji. Celem referatu jest charakterystyka i porównanie działalności samorządów oraz radców
żydowskich obu ośrodków miejskich w zmieniającej się rzeczywistości politycznej. Oś analizy stanowi pytanie, jaką rolę odgrywały regionalizmy w lokalnych „kwestiach żydowskich” artykułowanych na forum rad miejskich, jak i problem, w jaki sposób rozumiano na niższych płaszczyznach
administracyjnych zalecenia ogólnopaństwowej polityki wewnętrznej.
*
Dr, Simon-Dubnow Institut, Leipzig.
11
Artur Markowski*
SOJUSZ BIEDY I CIEMNOTY, CZYLI RZECZ O PROBLEMACH SPOŁECZNYCH
ROBOTNIKÓW ŻYDOWSKICH NA BIAŁOSTOCCZYŹNIE
NA PRZEŁOMIE XIX I XX WIEKU
Przełom XIX i XX wieku był okresem znacznego postępu industrializacji zachodnich guberni
Cesarstwa Rosyjskiego. Wśród powiększającej się masy robotniczej na Białostocczyźnie,
znaczną część stanowiła ludność żydowska. Zamieszkiwała prócz Białegostoku (będącego
sercem białostockiego okręgu włókienniczego) okoliczne sztetlech. Przełom wieków przyniósł radykalizację poglądów politycznych, kryzysy ekonomiczne oraz aktywizację ruchów
emancypacyjnych (kobiety) i antypaństwowych. W tych warunkach zubożałe rodziny żydowskie podejmowały codzienny trud o uzyskanie środków do życia. Skandaliczne warunki
mieszkaniowe i brak środków utrzymania były najistotniejszym przejawem procesu pauperyzacji żydowskich robotników. Efektem naczyń połączonych pauperyzacja wprowadzała tą
grupę ludności w orbitę wpływów rozlicznych ideologii o charakterze radykalnym (anarchizm, bolszewizm). W wystąpieniu prześledzimy, w jaki sposób sytuacja ekonomicznospołeczna tych ludzi wpływała na relacje rodzinne i przemiany ról kobiet i mężczyzn.
Spróbujemy pokazać, jak zmieniały się aspiracje życiowe i możliwości ich realizacji w kręgu
podkreślanym przez Perelmana „sojuszu biedy i ciemnoty”. Określimy także, jakie problemy
z kręgu warunków życia i pracy żydowskich robotników Białostocczyzny budziły zainteresowanie społeczności żydowskiej carskiej Rosji. Referat oparty został przede wszystkim na
materiałach swoistych „inspekcji” publikowanych na łamach „Kniżek Woschoda”, pamiętnikach z przełomu XIX i XX wieku oraz materiałach spisu powszechnego.
Agnieszka Oleszak*
MIT SARY SZENIRER W ORTODOKSYJNEJ HISTORIOGRAFII
Tematem wystąpienia jest konstrukcja mitu Sary Szenirer w ortodoksyjnej historiografii. Sara Schenirer otworzyła w roku 1917 w Krakowie pierwszą na ziemiach polskich religijną szkołę dla dziewcząt,
*
*
Mgr, Instytut Historyczny (Centrum im. M. Anielewicza) Uniwersytetu Warszawskiego.
Mgr, Uniwersytet Viadrina we Frankfurcie nad Odrą.
12
Beit Ja’akov. Tym samym udało się Szenirer stworzyć zinstytucjonalizowaną przestrzeń dla religijnego kształcenia dziewcząt. W niedługim czasie, dzięki wsparciu Agudy Israel, Beit Ja’akov zyskało
uznanie wśród ortodoksyjnych Żydów w Europie Środkowowschodniej. Na potrzebę edukacji dziewcząt zwrócono już uwagę wcześniej podczas Kongresu Rabinicznego w Krakowie w 1903 roku,
jednakże jako idea sprzeczna z halachicznym prawem, została odrzucona. Tym samym Szenirer,
otwierając szkołę, skonfrontowała ortodoksyjne elity z tradycyjnymi rolami społecznymi wśród
ortodoksyjnego społeczeństwa żydowskiego w Polsce. W historiografii powstał już za życia Szenirer
mit „pobożnej krawcowej”, która mimo prostego wykształcenia zrewolucjonizowała system kształcenia dziewcząt. Fenomen tego „kultu” w dużej mierze przypomina kult, jakim otaczani byli cadycy
czy też chrześcijańscy święci. Według Debory Weissman, Schenirer stanowiła „udaną syntezę żywiołowego polskiego chasydyzmu z bardziej oświeconą orientacją zachodnich Żydów” (Weissman 1977).
Analizując materiały źródłowe (wspomnienia uczennic, księgi pamiątkowe, artykuły prasowe, publikacje książkowe), które wskazują na elementy kształtujące ortodoksyjny dyskurs, uwaga zwrócona
zostanie na proces kreowania mitu Schenirer. Odwołując się do terminologii użytej przez Adę
Rappoport-Albert („hagiografia z przypisami” 1988) oraz przez Israela Bartala („ortodoksyjna historiografia” 1994), źródła potraktowane zostaną jako społeczno-historyczna interpretacja rzeczywistości,
która udzieliła działalności Szenirer legitymizacji w ramach ortodoksyjnego światopoglądu.
Artur Patek*
IMIBRACJA TYPU B (ALIJA BET) DO PALESTYNY
PRZED II WOJNĄ ŚWIATOWĄ
Aliję bet, czyli nielegalną imigrację Żydów do Palestyny, brytyjskiego mandatu Ligi Narodów, uważa
się za jedną z najbardziej skutecznych metod walki ruchu syjonistycznego o suwerenny Izrael. O jej
powodzeniu zadecydowało to, że rezygnowała z aktów przemocy na rzecz działań politycznych
i propagandowych. Z jednej strony stanowiła wyraz odwiecznych dążeń diaspory do powrotu do
Ziemi Obiecanej, z drugiej była reakcją na politykę Wielkiej Brytanii, która przeszła znamienną
ewolucję: od pełnego poparcia idei „żydowskiej siedziby narodowej” w Palestynie (Deklaracja
Balfoura, 1917) po faktyczne wycofanie się z działań na jej rzecz („Biała Księga” MacDonalda, 1939).
Brytyjczycy sympatie ulokowali ostatecznie po stronie „siedzących na ropie” Arabów, wierząc, że
dzięki temu zachowają wpływy w strategicznym rejonie Bliskiego Wschodu. Gdy zaczęli ograniczać
napływ Żydów do Palestyny, ci ostatni zintensyfikowali nielegalną imigrację. Początkowo alija bet nie
*
Dr hab., Instytut Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
13
przybierała sformalizowanych ram. Sytuacja uległa zmianie w latach 30., gdy w następstwie wydarzeń
w Europie (wielki kryzys gospodarczy, dojście do władzy Hitlera i prześladowania ludności żydowskiej w Niemczech, perspektywa wybuchu wojny) rosła liczba potencjalnych emigrantów. Najbardziej
spektakularnym wyrazem aliji bet były morskie transporty z uchodźcami. Pierwszy, statek „Velos”
z 350 pasażerami, w większości Żydami z Polski, obrał kurs na Palestynę w 1934 roku. Do wybuchu
wojny wyruszyło dalszych ponad 50 jednostek (przeważnie z portów Włoch, Grecji, Rumunii i Bułgarii) z około 22 tys. nielegalnych imigrantów. Większości udało się dotrzeć do celu. Część Brytyjczycy zawrócili, innych internowali. Kilka statków uległo katastrofom na morzu. Aliję bet organizowali, niezależnie od siebie, działacze Nowej Organizacji Syjonistycznej (tzw. rewizjoniści), Hagana
i kierownictwo jiszuwu oraz osoby i instytucje prywatne. Największą rolę odegra powstała w 1938
roku z inicjatywy Hagany Mosad le-Alija Bet (Organizacja Nielegalnej Imigracji), której apogeum
działalności przypadnie po II wojnie światowej.
Sebastian Piątkowski*
ROLA KAPITAŁÓW I INWESTYCJI ŻYDOWSKICH W FUNKCJONOWANIU
PRYWATNYCH DÓBR ZIEMSKICH WOJEWÓDZTWA SANDOMIERSKIEGO
W PIERWSZEJ POŁOWIE XIX WIEKU
Stosunki gospodarcze między reprezentantami ludności żydowskiej a ziemiaństwem centralnych ziem
polskich w dobie nowożytnej są już od dawna przedmiotem zainteresowania historyków. Liczne,
obecne w historiografii informacje dotyczące wzajemnych kontaktów o tym charakterze bazują jednak
na literaturze popularnej i wspomnieniach, przyczyniając się do tworzenia stereotypowych opinii
i sądów. Rodzajem źródła, pozwalającym na wydobycie najpełniejszych informacji związanych z tą
problematyką, są akta notarialne i hipoteczne. Przy badaniach kompleksowych sięga się jednak do
nich rzadko, gdyż jest to związane z koniecznością przeprowadzania uciążliwych i czasochłonnych
kwerend. Niniejsze opracowanie bazuje na aktach notarialnych województwa sandomierskiego,
wytworzonych przede wszystkim w kancelariach działających w ośrodkach małomiasteczkowych
(Kozienice, Lipskjo, Solec nad Wisłą i in.). Przedstawiono w nim i poddano analizie skalę udzielania
przez osoby narodowości żydowskiej pożyczek gotówkowych ziemianom, zawieranych przez obie
strony kontraktów kupna-sprzedaży dotyczących towarów hurtowych (drzewo, produkty zbożowe),
*
Dr, Archiwum Państwowe w Radomiu.
14
a także dzierżawienia przez Żydów inwestycji gospodarczych (karczmy, młyny itp.). Ustalenia
pozwalają na określenie bardzo dużej roli kapitałów i inwestycji żydowskich w życiu gospodarczym
wsi i podtrzymywaniu sprawnego funkcjonowania dóbr ziemskich, zwłaszcza w okresach klęsk
elementarnych i kryzysów agrarnych.
Andrzej Pukszto*
ŻYDZI NA LITWIE W OKRESIE PRZEMIAN LAT 1915-1920:
CHARAKTERYSTYKA INICJATYW POLITYCZNYCH
I KULTURALNO-OŚWIATOWYCH
Lata 1915-1920 to okres wielkich przemian dla wszystkich żydów Europy Wschodniej i Środkowo-Wschodniej. Na Litwie składa się nań czas okupacji niemieckiej, bolszewickiej, intensywnych walk i konfliktów polsko-litewskich o Wilno oraz Wileńszczyznę, aż do momentu
zajęcia miasta przez oddziały generała Lucjana Żeligowskiego. Jakie postawy dostrzegamy
wśród Żydów litewskich wobec nowej władzy niemieckiej, tworzącego się państwa litewskiego i polskich zmagań o Wilno, zazwyczaj nazywanego Jerozolimą Północy? Po utworzeniu
pierwszego rządu Litwy w listopadzie 1918 roku doszło do litewsko-żydowskiego sojuszu:
litewscy politycy zaoferowali Żydom projekt autonomii narodowo-kulturalnej. Propozycja ta
zaspokajała dążenia polityczne dużej ich części. W wyniku negocjacji mniejszość żydowska
otrzymała w grudniu 1918 roku stanowiska: ministra bez teki i wiceministrów spraw
zagranicznych oraz handlu. Litwa z kolei mogła liczyć na lojalną postawę przedstawicieli tej
wspólnoty w staraniach o uznanie niepodległości ze stolicą w Wilnie na arenie międzynarodowej. Ze strony Polaków wileńskich w okresie okupacji niemieckiej nie wyszła żadna
propozycja uznania żydowskich dążeń politycznych, oświatowych czy nawet kulturalnych.
Tragiczne wydarzenia, towarzyszące wkroczeniu wojsk polskich do Wilna w kwietniu 1919
roku jeszcze bardziej pogłębiły przepaść między przedstawicielami dwóch narodowości, ale
nie do takiego stopnia, by była ona nie do pokonania: świadczy o tym udział Żydów – pomimo litewskiego bojkotu – w zorganizowanych przez polski Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich wyborach do Tymczasowej Rady Miasta Wilna w dn. 7 września 1919 roku. Okres
*
Dr, Katedra Politologii Uniwersytetu Witolda Wielkiego w Kownie (Litwa).
15
okupacji niemieckiej zbiegł się w czasie z utworzeniem placówek oświatowych na poziomie średnim
z językiem nauczania hebrajskim i jidysz. Pomimo zawieruchy wojennej nie brakło poważnych
inicjatyw kulturalnych, które swym rozmachem często urastały do skali europejskiej. Najjaskrawsza
z nich to debiut Trupy Wileńskiej w 1916 roku.
Janusz Spyra*
SYJONIZM NA MORAWACH I ŚLĄSKU AUSTRIACKIM
(DO 1918 R.) : RECEPCJA, ORGANIZACJA, BARIERY
Ludność żydowska na Morawach (w 1910 r. ponad 40 tys. osób) i na Śląsku Austriackim (ponad 13
tys.) w 2 połowie XIX i na pocz. XX wieku żyła w podobnych warunkach wyznaczanych przez ustrój
monarchii konstytucyjnej, z zagwarantowaną równością wobec prawa i swobodą wyznania; w krajach
o wysokim stopniu uprzemysłowienia i urbanizacji, pomiędzy Niemcami a ludnością słowiańską
(Polakami i Czechami). Na skutek postępów emancypacji żydowskie rodziny charakteryzowały się
znacznym stopniem integracji społecznej, identyfikując się mocno z kulturą niemiecką. Wpływało to
na szybkość recepcji oraz możliwości rozwoju ruchu syjonistycznego. Syjonizm w obu krajach miał
wspólne korzenie. Ani na Morawach, ani na Śląsku Austriackich nie funkcjonowała w tym okresie
żadna uczelnia wyższa, żydowska młodzież najczęściej studiowała więc w Wiedniu. Tu wielu z nich
zapoznało się z ideami Th. Herzla, tworząc w austriackiej stolicy pierwsze zrzeszenia syjonistyczne,
początkowo wspólne dla studentów z Moraw i Śląska Austriackiego („Ivria”), które następnie propagowały idee syjonizmu w swoich rodzinnych środowiskach. Od 1901 roku syjoniści Moraw i Śląska
Austriackiego tworzyli jeden dystrykt. Recepcja syjonizmu na terenie Moraw i Śląska Austriackiego
była szybka, ale jego podstawy organizacyjne dość długo słabe. Barierą hamującą rozwój ruchu była
stosunkowo dobra sytuacja większości osiadłej tu ludności żydowskiej, zwłaszcza żydowskich elit,
które przez pierwszą dekadę działalności syjonistów do głoszonych przez nich idei odnosiły się
niechętnie. Dopiero niekorzystne dla ogółu ludności żydowskiej wydarzenia polityczne (tzw. ugoda
morawska z 1905 r.), a przede wszystkim rozwój antysemityzmu wśród miejscowych Niemców
zmusił także żydowski establishment do przewartościowania swojego stanowiska wobec syjonizmu.
*
Dr, Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji w Cieszynie Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.
16
Jerzy Tomaszewski*
ŻYDZI POLSCY W LIPSKU 1928-1938
Przyjazdy kupców żydowskich z ziem polskich i litewskich do Lipska udokumentowane są od końca
XV w. W następnych stuleciach liczba ich wzrastała, a niektórzy osiedlali się w tym mieście. Liczniejsza imigracja Żydów polskich rozpoczęła się w drugiej połowie XIX wieku. Na początku lat
trzydziestych liczba ich wynosiła 5-6 tys. Wśród nich była stosunkowo znaczna grupa ludzi zamożnych, większość jednak żyła skromnie. Działały tutaj organizacje społeczne, a elita społeczności
żydowskiej nawiązała od końca lat dwudziestych XX wieku dobre stosunki z Konsulatem RP. Rok
1928 zakończył okres względnej pomyślności, następnie – pod wpływem kryzysu gospodarczego oraz
nasilającego się w Niemczech antysemityzmu – położenie Żydów polskich ulegało systematycznemu
pogorszeniu. Działalność Konsulatu RP w Lipsku przynosiła początkowo pewne rezultaty, choć
ograniczone ze względu na skrajnie antyżydowskie postawy decydującej od 1933 roku administracji
hitlerowskiej. Rok 1938 przyniósł praktyczną likwidację społeczności żydowskiej w tym mieście.
Wyróżnił się wówczas konsul Feliks Chiczewski, który podczas wielkiej akcji deportowania Żydów
polskich w końcu października 1938 roku udzielił na terenie konsulatu schronienia około 1300 osób.
Jacek Walicki*
DOZORY BÓŻNICZE W KRÓLESTWIE POLSKIM (1821-1914)
Dozory Bóżnicze powołane zostały w 1821 roku na miejsce dotychczasowego samorządu gmin żydowskich („kahałów”). Nowe przepisy, których główną część wydano w okresie do 1831 roku, wprowadziły drobiazgową kontrolę nie tylko nad sprawami finansowymi wyznawców religii mojżeszowej,
ale dawały możliwość ingerencji także w sprawy kultu. Jednocześnie na organy Dozoru nałożono
obowiązki w zakresie pomocy dla władz państwowych. Nowym okresem w działalności Dozorów był
okres popowstaniowy. Wraz z reformą podziału administracyjnego kraju, połączoną z wprowadzeniem rosyjskiej administracji, uległy zmianie kompetencje organów „nadzorczych”. Równocześnie,
w wyniku rozwoju gospodarczego, działające na podstawie dotychczasowych przepisów Dozory
musiały rozwiązywać zadania nieprzewidziane przez ustawodawcę z początku XIX wieku. Dozory
największych gmin – jak łódzkiej czy warszawskiej – przekształciły się z początkiem XX wieku
*
*
Prof. dr hab. (emeryt), Wyższa Szkoła Gospodarki Krajowej w Kutnie.
Dr, Instytut Historii Uniwersytetu Łódzkiego.
17
w Zarządy Gmin Wyznaniowych, posiadające rozbudowaną strukturę organizacyjną. Z tego też okresu
dysponujemy, co prawda niewielką, ich spuścizną aktową. Dozory zlikwidowane zostały dopiero
w czasie I wojny światowej. Stanowiska członków Dozoru, początkowo bardzo niechętnie obejmowane, z czasem stały się przedmiotem walki między asymilatorami i różnymi odłamami ortodoksów;
od początku XX wieku struktury Dozorów chcieli też wykorzystać do budowy organów żydowskiej
autonomii syjoniści. Szerokość uprawnień władz państwowych wobec Dozorów nie pozwala na
uznanie ich za organy samorządu wyznaniowego. Natomiast posiadamy informacje wskazujące, iż
oficjalna struktura stanowiła często „przykrywkę” dla działających nadal tradycyjnych struktur,
w rzeczywistości nie zlikwidowanych przez reformy z lat 20. XIX wieku.
Marcin Wodziński*
REFORMA A WYKLUCZENIE
POLSKIE WIZJE REFORMY LUDNOŚCI ŻYDOWSKIEJ
Wiele projektów formułowanych przez czołowych polskich ideologów i polityków oświecenia skupiało uwagę na zagadnieniu reformy społeczności żydowskiej. Charakterystyczną ich cechą była
jednak ambiwalencja między deklaratywnym celem pełnej społecznej integracji ludności żydowskiej
a bardzo wyraźnymi tendencjami do separacji tejże społeczności. Zjawisko to nasiliło się zwłaszcza
w schyłkowej fazie polskiej formacji oświeceniowej, a więc w pierwszych dekadach Królestwa Kongresowego (1815-1830). Proponowany referat skupi się na analizie owych ambiwalencji w trzech
najbardziej charakterystycznych projektach politycznych, w których tendencja separatystyczna znalazła wyraz. Są to projekty żydowskiego osadnictwa rolnego, utworzenia żydowskich rewirów
w kilkudziesięciu miastach Królestwa oraz fascynujące, a niemal zupełnie nieznane projekty powołania autonomicznego „państwa żydowskiego”. Analizie poddane zostaną przede wszystkim przyczyny znamiennej ewolucji owych planów od form filosemickich do obsesyjnie wrogich ludności
żydowskiej, ideologiczny i społeczny kontekst owej zmiany oraz mechanizmy decydujące o ostatecznym kształcie polityki Królestwa Kongresowego wobec Żydów. Podstawą źródłową referatu będzie
bogata literatura polityczna lat 1815-1830 oraz zasoby archiwalne. Znaczna część tych źródeł nie była
dotychczas wykorzystywana i nie jest znana w literaturze przedmiotu.
*
Prof. UWr dr hab., Zakład Studiów Żydowskich Uniwersytetu Wrocławskiego.
18
Grzegorz Zackiewicz*
POLSCY SYNDYKALIŚCI
WOBEC PROBLEMATYKI ŻYDOWSKIEJ W LATACH 1918-1939
Referat podejmuje mało znane zagadnienie odniesień międzywojennego syndykalizmu polskiego do
problematyki żydowskiej. Skupieni wokół Jerzego Szuriga i Kazimierza Zakrzewskiego syndykaliści
wywodzili się z radykalnego społecznie ruchu „zetowego”, który od końca XIX wieku związany był
z obozem demokratycznej irredenty. Uznając, iż budowa silnego państwa stanowi cel nadrzędny,
postulowali nadanie terminowi nacjonalizm nowych treści – zerwanie z endecką koncepcją narodu na
rzecz interpretacji, w myśl której „naród wytwórców” tworzą wszyscy pracujący ofiarnie dla dobra
wspólnego, jakim jest odrodzona Polska. Z tak rozumianej wspólnoty syndykaliści wykluczali „elementy pasożytnicze”, niezależnie od ich etnicznego pochodzenia. Społeczność żydowska była więc
postrzegana jako bardzo zróżnicowana, obejmująca zarówno burżuazję, jak i masy biedoty, tak środowiska utożsamiające swe losy z II RP, jak też grupy niechętne państwu polskiemu. Wpływ na formułowane oceny miał również fakt, iż w 1926 r. syndykaliści opowiedzieli się za Piłsudskim, stając się
częścią obozu sanacji. W latach 30. punkt widzenia syndykalistów ulegał pewnej ewolucji. Środowisko krytycznie oceniało wzrost nastrojów antysemickich w Polsce, jako w głównej mierze podsycanych przez endecję, kontestowało również przeobrażenia w łonie sanacji. Jednocześnie dostrzegano
i analizowano obiektywne czynniki zaogniające relacje polsko-żydowskie. Rozwiązanie narastającego
konfliktu syndykaliści widzieli na gruncie bezklasowej, opartej na związkach zawodowych Polski
Pracy. Dobrowolna emigracja części Żydów była brana pod uwagę, jednakże nie przywiązywano do
tego istotnego znaczenia. Objęcie władzy w Niemczech przez NSDAP, syndykaliści rozpatrywali
początkowo jako kolejny dowód bankructwa modelu liberalno-demokratycznego. Antysemickie ostrze
rządów Hitlera nie było zrazu uwypuklane. Reprezentanci środowiska dowodzili nawet, że interesy
żydowskiej burżuazji nie zostały w znaczący sposób naruszone. Z czasem tego typu interpretacje
przestały się pojawiać, a opinie syndykalistów stawały się w tej kwestii coraz bliższe ocenom
formułowanym w kręgach PPS.
*
Dr, Instytut Historii Uniwersytetu w Białymstoku.
19
Andrei Zamoiski*
TRANSFORMATION OF SHTETLEKH OF SOVIET BELARUS (1920-1939)
IN HISTORIOGRAPHY
The 1920s and 1930s were the decisive decades in the history of Belarus, one of the Soviet
republics of the USSR. After Bolsheviks gained power in 1917, a number of radical changes
took place in all spheres of life. The Soviet Union was transforming itself from a predominantly agricultural, rural and developing-capitalist society into an industrial, urban society.
Enormous social, economical, cultural transformations had totally remade the Belarusian
Soviet Socialistic Republic (so called the BSSR). The shtetlekh of Belarus were multinational
settlements. The Jews, Belarusians, Poles, Tatars lived there for centuries. The transformation
processes of 1920-1939 changed the face of small towns of Belarus and influenced the sociodemographic profile of their population. In historiography evolution of small towns of Belarus
usually was examined as a considerable part of history of Jewish communities in the USSR.
Problems of transformation of shtetl of Soviet Union in the interwar period were mentioned
by Soviet, Polish, American, British, French, modern Russian and Belarusian authors. I can
define different approaches explaining the problem of transformation of the shtetlekh of
Belarus:
1. Positive Reconstruction approach dominated in the Soviet literature of the 1920-1930-ies
and emphasized "positive and constructive» changes in life of the Jewish population, it marked
prospects of involving of the Jews in the construction of the socialist society.
2. Transformation was showed as Inevitable Destruction. The shtetlekh experienced painful
transformation, as a consequence of social, economic and cultural policy of the Bolsheviks’ regime.
The main socio-occupational groups of the small towns (artisans, merchants, peddlers, storekeepers,
traders) were under the economic and social pressure. The group of deprived of rights so-called
“lishentsy” faced enormous difficulties. Soviet policy intensified acculturation and assimilation of
inhabitants of shtetl as well as all Soviet Jewry.
3. Transformation as a part of accelerated modernization approach refers to deep analysis of
the course of transformation of Jewish communities under Soviet regime, its results and consequences
for certain groups of Jewish population.
*
Dr, Szkoła Nauk Spolecznych, Instytut Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa.
20
In my report I intend to focus on main problems of studying history of Soviet Belarus in the
case of shtetl history. I hope to concentrate on main problems of Soviet and modern Belarussian
historiography as well to illustrate main difficulties in studying Jewish history in present day Belarus.
Konrad Zieliński*
OD BOJKOTU DO POGROMU?
O ZAJŚCIACH ANTYSEMICKICH W KRÓLESTWIE POLSKIM
JESIENIĄ 1918 ROKU
Stosunki polsko-żydowskie na ziemiach Królestwa Polskiego w latach I wojny światowej wyraźnie się
pogorszyły, i to zarówno w dużych miastach, jak i w środowiskach wiejskich i małomiasteczkowych,
wcześniej względnie wolnych od antysemityzmu i szowinizmu. Rozpętana przez endecję akcja
bojkotowa okazała się swoistym preludium wydarzeń, jakie miały miejsce w pierwszym roku Wielkiej
Wojny, kiedy to denuncjowano i oskarżano Żydów o zdradę, czego efektem była wielka liczba
procesów i wyroków skazujących, a przede wszystkim rabunki ich mienia dokonywana wspólnie lub
za zgodą i aprobatą wojsk carskich. Następne lata przyniosły krótkie momenty odprężenia, ale ten
relatywnie „lepszy” okres trwał krótko: do połowy 1916 roku, gdy po manifestacjach patriotycznych
z okazji rocznicy Konstytucji 3 Maja, rozpoczęła się kampania wyborcza do rad miejskich. Uzyskanie
stosunkowo dużej liczby mandatów przez Żydów spotkało się z niechęcią i ostrą reakcją strony
polskiej. W miarę przybliżania się niepodległości nasilała się wrogość wobec ludności żydowskiej;
głównym obszarem konfliktu pozostawały sprawy gospodarcze, ale po przewrotach w Rosji, zwłaszcza po rewolucji październikowej, potężnej „siły sprawczej” nabrały oskarżenia Żydów o propagowanie komunizmu. Takie wydarzenia, jak zmiana stosunków prawno-ustrojowych w Królestwie, żądania
autonomii kulturalno-narodowej wysuwane przez część środowisk żydowskich, postanowienia traktatu brzeskiego i echa konfliktu polsko-ukraińskiego w Galicji były istotnymi stymulatorami niekorzystnych zmian w stosunkach polsko-żydowskich. W Galicji doszło nawet do szeregu pogromów
ludności żydowskiej jeszcze przed końcem 1918 roku. Zajścia antysemickie miały miejsce również
w Królestwie Polskim: czy miały one charakter pogromów? Referat jest próbą odpowiedzi na to
pytanie.
*
Dr hab., Zakład Badań Etnicznych na Wydziale Politologicznym Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
w Lublinie.
21
SEKCJA IV
ZAGŁADA ŻYDÓW
Marcin Chruściel*
POMIĘDZY DOKUMENTEM A LITERATURĄ
DYLEMATY OPISU HOLOKAUSTU NA PRZYKŁADZIE KSIĄŻKI HANNY KRALL
KRÓL KIER ZNÓW NA WYLOCIE
Historia powstania i recepcji książki Hanny Krall „Król kier znów na wylocie” jest dobrą okazją do
zaprezentowania kilku aspektów pisania o zagładzie Żydów w Polsce i w ogóle. (1) Każde dzieło
literackie próbujące się zmierzyć z tematem Holokaustu oscylować musi w ocenie odbiorcy pomiędzy
dokumentem a literaturą piękną. Czysto dokumentujący ton i stosunek – nieadekwatne stają się wobec
wagi tematyki. Natomiast forma tradycyjnej powieściowej prozy – okazuje się być zbyt mało pojemna, sugeruje niestosowność środków. Sposoby podejścia do problemu u różnych pisarzy powojennych
w Polsce to okazja do prezentacji kształtowania się świadomości społecznej, zbiorowej pamięci i historycznej tożsamości narodu polskiego. (2) Pojawiająca się w tytule wystąpienia powieść Krall napisana została na zamówienie głównej bohaterki. To historia życia, które ma zostać ocalone od zapomnienia, historia niezwykłych losów kobiety, która przetrwała wojnę. Zaznaczyć trzeba, że omawiana
powieść to drugie podejście Hanny Krall do tego konkretnego tematu. Bohaterka opowieści nie była
zadowolona z pierwszej wersji. Wypadnie zatem zastanowić się nad następującym problemem: jaki
jest stosunek pomiędzy artystą (historykiem utrwalającym rzeczywistość) a bohaterami wydarzeń. Kto
jest właścicielem powstałej narracji, kto ma prawo ją zmieniać, krytykować. W przypadku tak
delikatnej materii jak zagłada Żydów jest to tym ważniejsze – czy pisarz, historyk to przezroczyste
medium utrwalające opowiedziane fakty, czy też może – poprzez sam fakt przekazania doświadczeń,
wrażeń – bohaterowie przestają być jedynymi właścicielami swoich historii i muszą się pogodzić
z hipotetycznością najróżniejszych, niekoniecznie trafionych interpretacji. To ostatnie jest jakby
powieleniem dramatycznej sytuacji wyobcowania ludzi, którzy przeżyli Holokaust. (3) Odbiór książki
w środowisku krytyków oraz czytelników – to pole do zbadania świadomości i stosunku współczesnych Polaków wobec tematyki zagłady Żydów. Ponad pół wieku od wydarzeń – tematyka pozostaje aktualna i ważna, ale jednocześnie (czego dowodem nietrafione recenzje) może być miejscem
przeinaczeń i manipulacji. Krótko omówione zostaną losy książki H. Krall. Streszczone powyżej trzy
główne części planowanego wystąpienia sondują różne aspekty utrwalania, zapisywania historii
zagłady Żydów. Miejsca problematyczne – stosunek do tematu; sieć napięć pomiędzy ludźmi, którzy
doświadczyli koszmaru a „opowiadaczem” oraz społeczny odbiór narracji (pokazujący świadomość
zbiorową) – to elementy ważkie zarówno w warsztacie pisarza, reportera jak i historyka Holokaustu.
*
Mgr, doktorant w Instytucie Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
22
Marta Janczewska*
ŚMIERĆ W WARSZAWSKIM GETCIE – PROBLEM JĘZYKA
(NA PRZYKŁADZIE DYSKURSU URZĘDOWEGO)
Śmierć była codzienną rzeczywistością mieszkańców warszawskiego getta. Wszechobecna z powodu
głodu i tyfusu była nie tylko stałym elementem doświadczenia mieszkańców zamkniętej dzielnicy, ale
także wyzwaniem dla Gminy Żydowskiej oraz licznych żydowskich instytucji pomocowych. Jednocześnie temat śmierci stanowi zawsze problem dla języka, który musi poradzić sobie z wyrażeniem
tego, co niewyrażalne i nie do ogarnięcia. Różnego typu dyskursy na różne sposoby próbują sprostać
temu zadaniu (inaczej poezja, dyskurs publicystyczny, etc.). Dyskurs urzędowy zdaje się stawać przed
szczególnymi wyzwaniami. Autorzy dokumentów urzędowych warszawskiego getta muszą przy
pomocy stylu biurowego, dążącego do precyzji i utrwalającego wizję świata, w której bezosobowy
nadawca ukrywa swoją podmiotowość, oddać rzeczywistość, która wykracza poza wszelkie standardy.
Referat poświęcony jest właśnie analizie dyskursu urzędowego warszawskiego getta w dokumentach
w języku polskim – urzędowym języku żydowskiej administracji getta oraz w języku niemieckim.
W centrum rozważań pozostaje pytanie o sposób zapisu doświadczenia śmierci w wyżej wymienionych w tekstach, ich obrazowanie i poetykę. Wykorzystano materiały wydziałów Gminy Żydowskiej,
Służby Porządkowej oraz organizacji społecznych.
Jacek Leociak*
OBRAZ ŻYDÓW NA FOTOGRAFIACH NIEMIECKICH ŻOŁNIERZY
I POLICJANTÓW Z OKUPOWANEJ POLSKI
Przedmiotem referatu będą zdjęcia pochodzące z czasów okupacji podczas II wojny światowej
wykonane przez niemieckich żołnierzy i policjantów niejako „prywatnie”, na własny użytek, krążące
w kręgu koleżeńskim i rodzinnym. Fotografie te potraktowano jako szczególnego rodzaju zapis doświadczeń granicznych, ekstremalnych (takich jak śmierć, cierpienie, okrucieństwo, terror i ludobójstwo). Tak rozumiane fotografie stają się przedmiotem interpretacji, ukazującej nie tylko ich wartość
dokumentalną, lecz także wydobywającej walor świadectwa zachowań, postaw i emocji zarówno
fotografujących, jak i fotografowanych. Zajmuję się szczególnie codziennością: jako tematem zdjęć,
*
Mgr, Żydowski Instytut Historyczny-IN-B i Centrum Badań nad Zagładą Żydów Instytutu Filozofii i Socjologii
PAN, Warszawa.
*
Dr, Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa.
23
ich przewodnim motywem oraz kategorią antropologiczna. Rozważania interpretacyjne wprowadzono
w szerszy kontekst porównawczy: historyczny i kulturowy, ukazując i antecedencje i kontynuacje
fenomenu dokumentowania własnych zbrodni i pozowania na tle ofiar własnego okrucieństwa.
SEKCJA V
ŻYDZI W POLSCE I ŚWIECIE PO 1945 ROKU
Adam Kopciowski*
ZAJŚCIA ANTYŻYDOWSKIE NA LUBELSZCZYŹNIE
W LATACH 1944-1946
W pierwszych latach po II wojnie światowej Lubelszczyzna stanowiła jedno z najważniejszych
centrów życia żydowskiego w Polsce. W drugiej połowie 1944 roku w stolicy województwa odrodziły
się żydowskie partie polityczne, prasa w języku jidysz, rozkwitło życie kulturalne i artystyczne, zaś
w listopadzie utworzono naczelną instytucję żydowską w kraju – Centralny Komitet Żydów w Polsce.
Do początków 1945 roku czyli do przenosin centralnych instytucji żydowskich do Warszawy i Łodzi,
Lublin stanowił nieoficjalną stolicę polskich Żydów. Z drugiej strony, w tym samym czasie województwo lubelskie stanowiło jeden z najbardziej niebezpiecznych dla Żydów obszarów kraju. W latach 1944-1946 spośród 327 dobrze udokumentowanych zabójstw Żydów, aż 66 popełniono właśnie
na Lubelszczyźnie. W referacie zaprezentowana zostanie geneza zajść antyżydowskich na omawianym
obszarze (w kontekście sytuacji ogólnopolskiej). Przedstawione zostaną najbardziej reprezentatywne
przykłady tego typu wypadków, w tym: pogrom Żydów w Parczewie, morderstwa na tle gospodarczym (osób próbujących odzyskać utracony w czasie okupacji majątek) i politycznym (m.in.
zabójstwo Chaima Hirszmana – jednego z dwóch Żydów ocalałych z obozu zagłady w Bełżcu), próby
wywołania ekscesów antysemickich w Lublinie i Chełmie sprowokowane plotkami o mordzie rytualnym, wypadki morderstw Żydów w ramach tzw. „akcji kolejowej”, zabójstwa Żydów powracających
z obozów koncentracyjnych oraz inne przykłady zachowań i zajść antysemickich – indywidualnych
i zbiorowych, a także reakcje na nie ze strony administracji lokalnej. Zaprezentowana zostanie w końcu sprawa zabójstwa w kwietniu 1945 r. w Lublinie Leona Feldhendlera, przywódcy powstania
w obozie w Sobiborze. W podsumowaniu ujęte zostaną skutki omawianych wydarzeń oraz reakcje
środowiska żydowskiego, w tym próby przeciwdziałania kampanii antysemickiej. Wykładowi
towarzyszyć będzie prezentacja ikonografii: zdjęć, ulotek i druków ulotnych.
*
Dr, Zakład Kultury i Historii Żydów Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.
24
Joanna Nalewajko-Kulikov*
POLSKI PAŹDZIERNIK – ŻYDOWSKI KWIECIEŃ
ROK 1956 I JEGO KONSEKWENCJE W SPOŁECZNOŚCI ŻYDOWSKIEJ W POLSCE
Rok 1956 był, obok lat 1967-1969, najbardziej burzliwym w powojennej historii polskich Żydów.
Wydarzeniem, które zapoczątkowało gruntowne przemiany w społeczności żydowskiej był kwietniowy artykuł Hersza Smolara w „Fołks-Sztyme”, ujawniający prawdę o represjonowaniu w ZSRR
w czasach stalinowskich kultury jidysz i zamordowaniu jej najwybitniejszych przedstawicieli.
Niedługo później III Zjazd Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce i następujące po
nim w ciągu roku zebrania w lokalnych oddziałach TSKŻ w całym kraju pokazały, że rewelacje
„Fołks-Sztyme” były dla komunistów żydowskich szokiem, a dla społeczeństwa żydowskiego –
swoistym katharsis i wywołały istną falę uwag i krytyki pod adresem Towarzystwa. Tak zdecydowana
reakcja zmusiła władze Towarzystwa do korekty dotychczasowej polityki, zwłaszcza w połączeniu
z dochodzącym znów do głosu – po kilkuletnim wyciszeniu – antysemityzmem w kraju, repatriacją
Żydów polskich z ZSRR i otwartą ponownie możliwością emigracji do Izraela. Na podstawie źródeł
archiwalnych, prasowych i pamiętnikarskich pokazane zostanie, jak kwiecień 1956 roku, bardziej
nawet niż Październik, wpłynął na postawę i położenie mniejszości żydowskiej.
Martyna Rusiniak*
ANTYSYJONIZM „BUNDU” W POLSCE W LATACH 1944-1949
Celem referatu jest pokazanie jednego z głównych założeń programowych Żydowskiej Socjalistycznej
Partii „Bund”, a mianowicie: antysyjonizmu. Bazę źródłową stanowić będą między innymi takie tytuły
prasowe jak: „Fołks-Cajtung”, Biuletin fun Bund” oraz „Głos Bundu”. Na tych łamach jej przedstawiciele prezentowali swe stanowisko wobec emigracji ludności żydowskiej z Polski, a w tym w szczególności do bricha(h) (nielegalnej emigracji) do Palestyny, oraz dotyczące tzw. displaced persons
(bezdomnych, osób znajdujących się w obozach przejściowych). W drugiej części wystąpienia przedmiotem zainteresowania będą oceny dokonywane przez bundowców ówczesnej sytuacji w Palestynie,
a następnie w nowopowstałym Państwie Izrael.
*
*
Mgr, Instytut Historii PAN, Warszawa.
Mgr, Instytut Historyczny (Centrum im. M. Anielewicza) Uniwersytetu Warszawskiego.
25
Hanoch Daniel Wagner*
TOWARDS THE VIRTUAL RECONSTITUTION
OF JEWISH SHTETLS
Most Jewish communities of Europe were devastated during World War II. Towns in Poland and
elsewhere were emptied of their Jewish residents, and entire families disappeared, often leaving no
descendants to attest of their very existence. After the war, exhaustive efforts were invested to collect
the names of victims and of survivors. Attempts of a new kind are currently underway to memorialize
the victims by virtually reconstructing the family trees of individuals on a community-by-community
basis, and to ‘re-create’ the Jewish populations that existed just before the Holocaust. The development of sophisticated tools designed to combine and compile –to merge- family data from different
sources and databases, from different repositories, is currently viewed as a major objective in the
virtual reconstruction of past Jewish families and communities. An overview of some of the benefits
and complexity involved in database merging is presented here by means of specific examples.
SEKCJA VI
JĘZYKI I LITERATURA
Mirosława M. Bułat*
CZŁOWIEK TO POSŁANIEC,
KTÓRY ZAPOMNIAŁ, JAKĄ PRZYNOSI WIADOMOŚĆ
MOTYW POSŁAŃCA W WYBRANYCH DRAMATACH
SZ. AN-SKIEGO I P. HIRSZBEJNA ORAZ ICH EKRANIZACJACH
Motto referatu stanowić będą słowa Abrahama Joszuy Heschela (1907-1972) „Człowiek to posłaniec,
który zapomniał, jaką przynosi wiadomość”. Przedmiotem zaś wystąpienia będzie motyw posłańca
w dramatach Tkies-kaf [Ślubowanie] (1908) i Grine felder [Zielone pola] (1916) Pereca Hirszbejna
(1880-1948) oraz Der dibek [Dybuk] (ok. 1914) Sz. An-skiego (1863-1920) oraz w czterech wersjach
filmowych tych trzech sztuk (z 1924, 1933 i 1937 r.).
*
*
Prof., Weizmann Institute of Science, Rehovot (Izrael).
Dr, Katedra Teatru na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków.
26
Tkies-kaf i Der dibek, choć napisane niezależnie od siebie, noszą znamiona dziwnego podobieństwa. Oba utwory opierają się na legendzie o oblubieńcach, którzy zostają sobie przeznaczeni na
małżonków przez rodziców jeszcze przed narodzeniem. Potem jednak to ślubowanie poświadczone
uściskiem dłoni odchodzi w zapomnienie. Młodzi nie mogą zaznać szczęścia, dopóki obietnica nie
zostanie wypełniona. Staje się to w obu przypadkach za sprawą tajemniczego wysłańca z innego
świata. W dramacie P. Hirszbejna w funkcji tej występuje sam prorok Eliasz (nieprzypadkowo, wszak
to jego utożsamia się z Sandalfonem, rzecznikiem unii Boga z człowiekiem). W kilku wcieleniach
(jako chasyd, żebrak, włóczęga, drwal, wreszcie szejner balebos) doprowadza on do zrealizowania
przyrzeczenia, a przy tym przywraca sprawiedliwość, nagradzając cnotliwych biedaków, a karząc
występnych bogaczy.
W znanej nam wersji legendy dramatycznej Sz. An-skiego pojawia się Meszulach (dodany
zresztą za radą reżysera rosyjskiego Konstantina Stanisławskiego). Porusza się on „na pograniczu
dwóch światów” (tak brzmi właściwy tytuł utworu) jako mediator między porządkiem fizycznym,
metafizycznym oraz społeczno-wspólnotowym (reprezentowanym przez cadyka z Miropola).
W komedii Grine felder jako posłańca, który „odpomina” „zapomnianą wiadomość”, traktować można głównego bohatera Lewiego-Icchaka. Jeszybotnik-sierota, nie mogąc zaznać ukojenia
w studiowaniu Tory, gnany tęsknotą za prawdą, trafia do środowiska Żydów wioskowych, gdzie
pomiędzy niebem należącym do Boga, a ziemią oddaną w posiadanie człowiekowi może głosić i jednocześnie uprawiać Heschelowską „teologię zwykłych czynności”.
Referat ilustrowany będzie fragmentami filmów Tkies-kaf, Dem rebns kojech, Der dibek
i Grine felder.
Małgorzata Domagalska*
KREACJE BOHATERÓW ŻYDOWSKICH
W ANTYSEMICKIEJ PROZIE NA ŁAMACH „ROLI”
W 1883 roku ukazał się pierwszy numer antysemickiego tygodnika Jana Jeleńskiego. Antysemickiej
propagandzie w „Roli” służyły nie tylko artykuły publikowane na łamach pisma. Tygodnik o charakterze społeczno – kulturalnym zamieszczał też powieści. W każdym numerze drukowano przynajmniej
dwa teksty prozatorskie i rzadko zdarzało się tak, żeby wśród bohaterów tych utworów nie występowali Żydzi. Zgodnie z tytułem jednego z opowiadań – „Szukaj Żyda”, tropienie i demaskowanie
przypisywanych Żydom zachowań stało się dla autorów publikujących w piśmie tendencyjną dominantą. W fikcyjnym świecie pojawiali się różni bohaterowie o żydowskiej proweniencji, poczynając
*
Dr, Katedra Literatury Polskiej Oświecenia, Pozytywizmu i Młodej Polski Uniwersytetu Łódzkiego.
27
od ortodoksyjnych wyznawców judaizmu, po asymilujących się czy wreszcie zwolenników socjalizmu. Mimo odmiennych postaw światopoglądowych ich cel był ten sam – doprowadzenie do ruiny
polskiego stanu posiadania i zdobycie władzy, zgodnie ze spiskową teorią dziejów. Propagowanie
antysemickich tez wymagało także od autorów użycia odpowiedniej formuły, stąd też korzystali oni
nie tylko z chwytów charakterystycznych dla powieści w odcinkach, lecz także czerpali z różnych
formuł gatunkowych. Często wykorzystywali atrakcyjną dla czytelnika strategię powieści romansowej, kryminalnej czy science-fiction. Wciągając czytelników w powieściową grę, kształtowali
negatywne widzenie żydowskiego świata i jego przedstawicieli. Celem referatu jest więc ukazanie
typologii postaci a także przybliżenie problematyki powieści antysemickiej publikowanej w „Roli”,
która dotąd nie była przedmiotem naukowych dociekań. Wskazanie jak obieg popularnej literatury
wpływał na kształtowanie antysemickich stereotypów i antysemityzmu w jego nowoczesnej formie.
Joanna Lisek*
DYSKURS FEMINISTYCZNY W KOBIECEJ PRASIE JIDYSZ
Studia żydowskie z wykorzystaniem perspektywy gender są w Polsce w zasadzie szczątkowe. Tymczasem kultura jidysz wydaje się być szczególnie interesującym polem dla tego typu badań. Referat
będzie propozycją cząstkowego zapełnienia tej luki. Na podstawie dwóch kobiecych czasopism jidysz
„Di froy” (Wilno 1925-1933) i „Di jidisze frojenwelt” (Kraków 1902) pokażę: (1) w jaki sposób hasła
feministyczne łączą się tutaj z zagadnieniami tożsamości żydowskiej w kontekście religijnym i politycznym, (2) jak przedstawiony jest modelowy obraz nowoczesnej kobiety żydowskiej, (3) jakie są
główne sfery zainteresowań feministycznych eksploatowane w czasopismach (walka o równouprawnienie w obrębie żydowskiej gminy wyznaniowej a także innych sfer społecznych, poszukiwanie i prezentowanie znaczących postaci kobiecych w historii żydowskiej i światowej, opisy aktywności zawodowej kobiet, psychologiczna analiza natury kobiecej, budowanie więzi i solidarności z ruchami
kobiecymi innych narodów), (4) jak ukazuje się tradycyjne role kobiece – matki, żony, gospodyni (tu:
ciekawy aspekt tzw. jidisze-mame analizowany na łamach „Di jidisze frojenwelt”), (6) jaki udział
mają same kobiety w tworzeniu tych czasopism (poczet autorek artykułów i utworów literackich
zamieszczanych na łamach obu pism), (7) czy i w jaki sposób dyskurs feministyczny wpływa na
strukturę językową omawianych periodyków. Przez porównanie czasopism z początku XX wieku
i drugiej połowy lat dwudziestych podjęta zostanie próba odpowiedzi na pytanie, w jakim kierunku
rozwinął się żydowski feminizm, jakie jego treści zyskały, a które straciły na znaczeniu.
*
Dr, Zakład Studiów Żydowskich Uniwersytetu Wrocławskiego.
28
Marek Piela*
KONSTRUKCJA ‫היה פועל‬
WYRAŻAJĄCA CZYNNOŚĆ CIĄGŁĄ I CZYNNOŚĆ POWTARZAJĄCĄ SIĘ
WE WSPÓŁCZESNEJ LITERACKIEJ HEBRAJSZCZYŹNIE
Konstrukcja ‫ היה פועל‬służy głównie do wyrażenia czynności powtarzającej się (niekoniecznie zwyczajowej, tj. nie zawsze da się ją sparafrazować przez ‫ נהג לעשות‬czy ‫)היה רגיל לעשות‬. Użycie jej w tej
funkcji nie jest obowiązkowe, tj. dla wyrażenia powtarzalności można zamiast niej użyć formy ‫פעל‬, a
powtarzalność wyrazić odpowiednim okolicznikiem czasu (np. ‫' התיצב שם מדי שבוע‬stawiał się tam co
tydzień') lub za pomocą innych środków leksykalnych czy składniowych (np. ‫' אמר חזור ואמור‬wciąż
powtarzał, mówił w kółko'). Znacznie rzadziej konstrukcja ‫ היה פועל‬służy do wyrażenia czynności
jednorazowej przeszłej ciągłej (np.‫' את סידור התפילה נושא היה‬niósł modlitewnik'), jednak mieści się
takie jej użycie w normie językowej (wbrew twierdzeniu Glinerta). Czynność przeszła (lub przyszła)
ciągła jest wyrażana przeważnie nie poprzez ‫ היה פועל‬lecz za pomocą innych środków językowych
(np. za pomocą form czasu teraźniejszego w zdaniu podrzędnym, których wartość czasowa wynika
z czasu użytego w zdaniu głównym: ‫' ובעוד בני ביתו … מכבדים את השם … ייאלץ ביש גדא זה‬i w czasie,
gdy reszta domowników… będzie oddawała cześć Bogu…, ten pechowiec będzie zmuszony'), lub też
ciągłość czynności nie jest wyrażona w żaden sposób, a wynika z kontekstu (‫בעוברם שמעו‬
'przechodząc usłyszeli', ale por. ‫' בבואי ראיתי‬po tym, jak przyszedłem, zobaczyłem'). Niezmiernie
rzadko używa się ‫ היה פועל‬dla wyrażenia stanów psychiki ludzkiej (np. 'wiedzieć', 'znać', 'kochać'),
które ze swej istoty trwają przez pewien czas. Materiał wyekscerpowany z hebrajskich tekstów
literackich powstałych w ostatnich kilkudziesięciu latach pozwala stwierdzić, że użycie tej konstrukcji
do wyrażenia stanów psychicznych czy uczuć jest niepoprawne, i jako takie służy do charakterystyki
bohaterów słabo mówiących po hebrajsku, np. ‫' עוד לא הייתי יודע אפילו עברית‬nawet nie znałem jeszcze
hebrajskiego', ‫' היתה מתביישת שאני האח שלה‬wstydziła się, że jestem jej bratem', ‫היתה שונאת אותי‬
'nienawidziła mnie'. Ponieważ bohaterowie literaccy popełniający ten błąd pochodzą z krajów
arabskich, wydaje się, że w ich mowie pojawia się on jako kalka z arabskiego, w którym używa się
podobnej konstrukcji z czasownikami oznaczającymi myślenie czy uczucia. I tylko do takiego użycia
konstrukcji ‫ היה פועל‬można odnieść stwierdzenie Glinerta, że jest to "Oriental casual Hebrew".
*
Dr, Instytut Filologii Orientalnej Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
29
Eugenia Prokop-Janiec*
„JEDNOŚĆ” – PROJEKT INTEGRACJONISTYCZNY
W EPOCE „NOWOCZESNEJ ŻYDOWSKIEJ REWOLUCJI”
Wydawany w latach 1907-1912 we Lwowie tygodnik „Jedność. Pismo poświęcone szerzeniu myśli
polskiej wśród Żydów” skupił wokół haseł integracjonistycznych grono wybitnych galicyjskich
działaczy, uczonych, literatów i publicystów. Wystarczy wspomnieć, że wśród autorów drukujących
na jego łamach byli – między innymi – Eleazar Byk, Tobiasz Aschkenaze, Majer Bałaban i Ostap
Ortwin. Projekt integracjonistyczny „Jedności” budowany był w epoce nazywanej przez Benjamina
Harshava erą „nowoczesnej żydowskiej rewolucji”: przyspieszonych zmian modernizacyjnych,
narastających wewnątrzgrupowych podziałów i intensyfikujących się konfliktów międzygrupowych.
Konfrontowany być więc musiał z innymi ideologicznymi projektami żydowskimi, przede wszystkim
projektem syjonistycznym, i tendencjami separatystycznymi nurtującymi ówczesną Galicję. Lwów,
gdzie tygodnik wychodził, był na początku XX wieku zarówno ważnym ośrodkiem ruchu syjonistycznego, jak i twierdzą narodowej demokracji. Celem referatu będzie rekonstrukcja integracjonistycznego projektu „Jedności”: jego historycznego zaplecza, kluczowych wartości i właściwej mu
interpretacji procesów modernizacyjnych. Odrębne miejsce przypadnie opisowi dwu wątków: rozumieniu przez środowisko „Jedności” zjawiska asymilacji i jej historycznych i współczesnych form,
oraz hasłom emancypacji kobiet i udziałowi w gronie autorów tygodnika pisarek feministek.
Ephraim Riveline*
LA PLACE DE LA PENSEE DIALOGIQUE DE MARTIN BUBER
DANS LA LITTERATURE ISRAELIENNE : LE CAS DE ZELDA
L’objet de la conférence est d’étudier les rapports entre philosophie et littérature, et plus précisément
l’influence de la pensée dialogique de Martin Buber (« Ich Und Du » [‘Je et Tu’], 1923) sur la
littérature israélienne en général et la poésie de Zelda Shnéurson-Mishkowski (1914-1984) dite Zelda
en particulier.
Le départ de la pensée bubérienne est la rencontre et le dialogue. Le dialogue repose sur la
réciprocité et la responsabilité. La responsabilité existe uniquement là où il y a réponse réelle à la voix
*
*
Dr hab., Katedra Antropologii Literatury i Badań Kulturowych Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Prof. dr hab., University of Paris 8.
30
humaine. Les enseignements de Buber sur la réponse à la parole d'autrui se réfèrent toujours
explicitement à une réalité qu'il s'agit d'affronter et d'assumer dans la «vie vécue ». Dans son ouvrage,
Je et Tu, Buber souligne l'attitude duelle à l'égard du monde: la relation Je-Tu et la relation Je-cela. Ni
le Je ni le Tu ne vivent séparément, ils n'existent que dans le contexte Je-Tu, qui précède la sphère du
Je et la sphère du Tu. De même, ni le Je ni le cela n'existent séparément.
L'attitude envers le monde relève du Je-Tu ou du Je-cela dépend non pas de la nature de
l'objet, mais du rapport que le sujet établit avec cet objet. L'être humain ne peut être transfiguré et
accéder à la vie authentique que s'il entre dans la relation Je-Tu. À la différence de ce qui se passe
dans la sphère du Je-cela, la relation Je-Tu exige un engagement total
L'homme peut vivre sans dialogue mais qui n'a jamais rencontré un Tu n'est pas véritablement
un être humain. Cependant, celui qui pénètre dans l'univers du dialogue prend un risque considérable
puisque la relation Je-Tu exige une ouverture totale du Je.
Les poèmes intimistes de Zelda et notamment ceux de son premier recueil Pnaï « Loisir »,
paru en 1967, traduisent avec clarté, simplicité et finesse la quintessence d’une pensée complexe de
facture savante.
Magdalena Ruta*
PRZEZ CIEŃ I BLASK
TWÓRCZOŚĆ POETYCKA BINEMA HELERA W LATACH 1947-1956
Binem Heler (1908-1998) debiutował jako poeta na łamach komunistycznej „Literarisze Tribune”
w 1930 roku. Szybko stał się jednym z przywódców grupy pisarzy proletariackich w Polsce. Przed
II wojną światową opublikował 3 tomiki poezji. Okres wojny spędził w ZSRR, gdzie wydał kolejne
3 tomy. Zaraz po powrocie do Polski (1947) zaangażował się w działalność żydowskich instytucji
kulturalnych, m.in. współredagując czasopisma „Dos Naje Lebn”, „Fołks-Sztime” i „Jidysze Szriftn”,
a także pracując w wydziale literatury i sztuki CKŻP oraz Związku Pisarzy i Dziennikarzy Żydowskich. Do wyjazdu z Polski w 1956 dużo tworzył, publikując na łamach czasopism w Polsce i za
granicą oraz wydając dalsze 7 tomów wierszy. Heler był poetą i publicystą mocno zaangażowanym
w budowę nowego ustroju – wiele miejsca poświecił w swojej twórczości pochwale Stalina, Armii
Czerwonej, dobrodziejstwom komunizmu w ZSRR, a także przemianom w demokratycznej Polsce.
Nie mniej ważnym – a może nawet najważniejszym – tematem jego wierszy był temat zagłady
Żydów. Spod jego pióra wyszedł m.in. piękny wiersz poświęcony martyrologii polskich Żydów In
*
Dr, Katedra Judaistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
31
warszewer geto iz chojdesz nisn. Ten ideowy bojownik o umocnienie komunizmu zdecydował się
pozostać na emigracji po śmierci Stalina i ujawnieniu zbrodnii okresu stalinizmu (m.in. w 1952 roku
zamordowano żydowskich pisarzy radzieckich). Swoje rozczarowanie i skruchę wyraził w poruszającym poemacie Ach, men hot mich majn lebn cebrochn (publikacja po 1957 r. w czasopiśmie „Lecte
Najes”). Referat będzie się koncentrować na polskim okresie twórczości tego zapomnianego dzisiaj, a
przecież niezwykle utalentowanego poety.
Karolina Szymaniak*
MODERNIZM W LITERATURZE JIDYSZ
HISTORIA POJĘCIA I PERSPEKTYWY BADAWCZE
Wystąpienie poświęcone jest analizie pojęcia modernizmu w literaturze i literaturoznawstwie jidysz. W dotychczasowych badaniach stosowano najczęściej dość wąskie jego rozumienie. W referacie przedstawione
zostaną implikacje takiego stanowiska oraz zaproponowane będzie nieco inne podejście badawcze. Referat
składa się z trzech części. (1) Pierwsza ma charakter historyczny; zostanie zarysowane w niej tło dalszych
rozważań. Bazę dla nich stanowić będą teksty powstałe na początku XX stulecia, tj. w czasach narodzin lub
rozkwitu literatury modernistycznej w jidysz (w zależności od przyjętej definicji modernizmu). Następnie
podjęta zostanie analiza pojęcia modernizmu w ujęciu historycznym w tekstach krytycznoliterackich i wypowiedziach twórców uznających się za modernistów (m.in. A. Lejles i nowojorskie środowisko literackie).
(2) W drugiej, zasadniczej części, analizie poddane zostanie pojęcie modernizmu we współczesnych badaniach literackich (m.in. koncepcje Arthura Tilo Alta, Chany Kronfeld, Mikhaila Krutikova, Davida G. Roskiesa, Setha L. Wolitza). Wyróżnienie kilka możliwych rozumień tego terminu prowadzić będzie do określenia paradygmatu modernizmu dominującego w badaniach nad literaturą jidysz. (3) Trzecia część ma charakter podsumowujący i projektujący. Jest próbą odpowiedzi na pytanie, dlaczego kategoria modernizmu była
niechętnie na gruncie jidysz przyjmowana lub nawet odrzucana. Ponadto zaproponowane zostanie nieco inne
rozumienie modernizmu w literaturze jidysz, bliższe współczesnemu literaturoznawstwu środkowoeuropejskiemu. Przeprowadzone w części (1) i (2) analizy prowadzą do stwierdzenia, że w badaniach nad literaturą
jidysz utrwalił się awangardowy paradygmat modernizmu, szczególnie popularny w literaturoznawstwie
anglosaskim. Takie dość wąskie pojęcie bywa jednak wykluczające i nie pozwala analizować procesów
literackich w ich długim trwaniu. Dla pełniejszego rozumienia modernizmu w jidysz konieczne jest zatem
uwzględnienie perspektywy innych niedominujących modernizmów (polskiego, ukraińskiego, etc.).
*
Mgr, doktorantka na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
32
Bernard Vaisbrot*
A PECULIAR KIND OF YIDDISH POETRY
‫ לידער‬.‫ מענטש‬: ‫( דער שם המפרש‬THE INEFFABLE NAME OF GOD : MAN) – POEMS IN YIDDISH
BY ABRAHAM Y. HESCHEL TRANSLATED BY MORTON M. LEIFMAN
This kind of yiddish poetry is a very rare in the early 30’s. These poems, which only some of them
look like prayers, are rather the expression of a very sharp religious consciousness than any
celebration of the glory of the almighty Lord. Recently reprinted with an English translation in 2004,
this book was published in 1933, gathering all the poems in yiddish that the young scholar-rabbi had
written in several literary reviews.
The author himself classified them in six chapters**:
1) ‫ דער מענטש איז הייליק‬Human is holy : reciprocity between the worshipper and divinity.
2) ‫ עדות זאגן‬Bearing Witness : this reciprocity should lead man to be a closer associate with God, but
on the other hand, God should be more friendly to man.
3) ‫ צו א פרוי אין חלום‬To a Lady in a Dream : we can find some reflection of the divine holiness in the
quietness of the woman, whose face invites to remembrance and nostalgy .
4) ‫ צווישן מיר און וועלט‬Between me and the World : in this period of his life , the young rabbi attempts
to change the traditional prayer into a social service to mankind, each Jew looking for God
through helping his neighbour.
5) ‫ נאטור פאנטאמימען‬Nature Pantomimes : as for the woman, any man could draw strength and hope
from gazing at the huge scenes which take place in nature, as living testimonies of the Creator.
6) ‫ תיקונים‬Repairing the World : by the means of readings those poems, one should not forget his
own enthousiasm to be on duty for God, and improve his behaviour through helping the
unfortunate.
Those writings join keen self-introspection to a strong faith , and some features of that poetry
are already announcing the paradoxal but nevertheless simple formulations of the thinker in his book
God in Search of Man. But in comparison with his major works, the lack of mentioning the sacred
service of God and also the Book of the Law seems noteworthy.
*
University Paris 8, Dept of Hebrew Studies.
Of course, the English names of the chapters are those given by the translator.
**
33
SEKCJA VII
MYŚL RELIGIJNA I ŚWIECKA
Michał Galas*
W WALCE O KSZTAŁT AMERYKAŃSKIEGO JUDAIZMU
POLEMIKA M. JASTROWA Z I.M. WISE
Rabin Markus Jastrow (1829-1903) w Polsce znany jest przede wszystkim ze swojej działalności
patriotycznej i zaangażowania w poprawę relacji polsko-żydowskich w okresie poprzedzającym
powstanie styczniowe. Po opuszczeniu Polski i przybyciu do Stanów Zjednoczonych rozpoczął się
drugi, równie interesujący, okres jego życia, który nie doczekał się wystarczających opracowań.
Jednym z ważnych wątków jego działalności w USA była walka o kształt reformy judaizmu. Jastrow
był jedną z wybitniejszych postaci, próbujących przeciwstawić się radykalnym zmianom w tradycji,
stając się po części założycielem reformowanego i konserwatywnego judaizmu. Jedną z najbardziej
dramatycznych i ważnych dyskusji jakie w tamtym czasie się toczyły, była jego polemika z I.M. Wise
(1819-1900)– przywódcą zwolenników radykalnej reformy w Cincinnati. Tej polemiki pomiędzy
Jastrowem a Wise dotyczy referat. Tematem polemiki jest przede wszystkim kształt reformy i możliwe kompromisy we wprowadzanych innowacjach. Często jednakże jej wątki przeradzają się w osobiste oskarżenia. Wiążą się one, jak się wydaje, z próbą walki autorytetów o przywództwo w judaizmie amerykańskim. Wystąpienie bazuje na mało znanych pamfletach autorstwa Jastrowa wydanych
w 1867 roku w Filadelfii, a także na artykułach Jastrowa i Wise opublikowanych w amerykańskożydowskiej prasie z tamtego okresu, w szczególności zawartych w: „Leader”, “Der Deborah”,
“Occident”.
Jerzy Ochmann*
POTRZEBA JAKO WIZERUNEK BYTU W FILOZOFII HESCHELA
Wyraz potrzeba (need, concern) pojawia się często w publikacjach Heschela jako kategoria teologiczna, antropologiczna i ontologiczna. Jako kategoria teologiczna polega na przypisywaniu Bogu,
drogą analogii (antropopatyzm), cechy ludzkiej. Potrzeba jest aspektem Boga (patos) skierowanym
*
*
Dr, Katedra Judaistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Prof. dr hab. (emeryt), Wyższa Szkoła Zawodowa w Tyczynie.
34
poza siebie, czyli „w stosunku do” kogoś lub czegoś, aspektem egzystencjalnym i zmiennym,
polegającym na poszukiwaniu kogoś lub czegoś, co zechciałoby (etos) zaspokoić boskie potrzeby.
Bóg objawił ludziom swe potrzeby (pragnienia) w postaci nakazów. Człowiek nie zawsze spełnia
pragnienia Boga, podobnie jak Bóg nie zawsze spełnia pragnień ludzi. Potrzeba, jako kategoria
antropologiczna, ujmuje człowieka w jego sytuacji egzystencjalnej. Dla takiego ujęcia nie jest ważne,
kim człowiek jest, lecz jakie posiada potrzeby, czego pragnie lub czego „nie pragnie” i bardzo unika.
Człowiek potrzebuje Boga i świata, a unika samotności. W relacjach międzyludzkich ważniejsze jest
to, czego ktoś ode mnie oczekuje i czego ja oczekuję od kogoś, niż to, kim ktoś jest „w sobie” i „dla
siebie”. Przyjaciela poznaje się w potrzebie. W ontologii nie ważne jest, czym jakaś rzecz jest
„w sobie”, lecz jakie stawia wymagania (wyzwania), jak się z nią obchodzić, co należy robić a czego
nie wolno. Świat potrzebuje Boga do istnienia a człowieka do doskonalenia. W ten sposób –
konkluduje Heschel – potrzeba jest wizerunkiem bytu. Jako ilustrację swej tezy Heschel podaje
„piramidę pragnień” Boga, człowieka, świata i ukazuje podobieństwo, a nawet równoległość potrzeb.
Gdy dochodzi do obopólnego i wzajemnego spełnienia potrzeb, następuje (choć nie zawsze) sympatia
i zadowolenie. Na uzasadnienie swej logiki myślenia Heschel przytacza Biblię, która nie podaje istoty
Boga, człowieka i świata, lecz ogranicza się do prezentacji nakazów Boga, oraz obowiązków
człowieka wobec Boga, drugiego człowieka, samego siebie i świata.
Ks. Waldemar Szczerbiński*
BIEGUNOWOŚĆ JAKO KLUCZ DO ROZUMIENIA MYŚLI
ABRAHAMA J. HESCHELA
Zasadniczym problemem w odniesieniu do myśli Heschela jest niewłaściwe założenie lub nawet brak
świadomości, czym jest myśl żydowska w ogóle i na czym polega fenomen Heschela w ujmowaniu
rzeczywistości. Konieczne staje się naświetlenie specyfiki myśli judaistycznej, aby następnie na tym
tle ukazać to, co charakterystyczne i oryginalne w pracach Heschela.
W czasach nowożytnych filozofia żydowska jako filozofia religii, bądź też filozofia religijna,
ogranicza się wyłącznie do dziedziny, w której Żydzi mogą jeszcze w zeświecczonym świecie realizować swój judaizm. Dlatego filozofia ta koncentruje się na problemach religijnych i – wychodząc od
świadomie ustanowionych przesłanek – stara się nadać sens żydowskiej egzystencji tak indywidualnej,
jak i zbiorowej. Nie ma jednego sposobu uprawiania filozofii w ramach judaizmu, jak nie ma takiego
uniwersalnego sposobu w filozofii w ogóle. Trudno jest zatem przedstawić jakiś model wzorcowy.
*
Dr, Zakład Filozofii Chrześcijańskiej Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu.
35
Niemniej są pewne zasadnicze rysy w ramach tej filozofii, które pozwalają ją odróżnić od innych.
Zasadne jest też omówienie tej specyfiki w odniesieniu do Heschela, który uchodzi za klasycznego
reprezentanta tejże filozofii.
W kontraście do filozofii systematycznej filozofia Heschela może być nazwana „filozofią
budującą”, która dąży do utrzymania obszaru otwartego na poczucie zdziwienia, że jest coś nowego
pod słońcem, coś, co nie jest dokładnym przedstawieniem tego, co już było, coś, co nie może być
standardowo wyjaśnione, a jedynie z ledwością opisane. Wówczas koncentrujemy się nie tyle na
rzeczach w świecie zewnętrznym czy na wydarzeniach historii, ile na tym, co można wydobyć
z natury i historii na własny użytek. Heschel bardziej od zajmowania się ociężałymi argumentami czy
zakorzenieniem filozofii w kategoriach logiki formalnej wolał opisy, obrazy, metafory i aforyzmy,
które jednak są częścią systemu. Nie znaczy to, że nie posługiwał się kategoriami. Czynił to jednak ze
świadomością niewystarczalności i ograniczoności posługiwania się nimi oraz z otwartością na inne
rodzaje ujęcia rzeczywistości. Filozoficzne kategorie, którymi posługują się myśliciele żydowscy, są
na ogół zdeterminowane kategoriami, jakie dominują w danym czasie. Mamy w średniowieczu
żydowskich filozofów, którzy używali kategorii arystotelesowskich. Buber posługiwał się kategoriami
typowymi dla egzystencjalistów. Heschel natomiast oscyluje w kierunku fenomenologii. Język Heschela jest piękny, a przez to nieprecyzyjny. Nie jest to spowodowane niedbałością, lecz świadomym
jej odrzuceniem. Heschel tylko wyjątkowo tworzy definicje, które zaraz obdarza komentarzem. Przytaczając definicje innych filozofów, jednocześnie wykazuje ich niekompletność lub niepoprawność.
Jest to zarazem krytyka definicji jako takiej. Heschel koncentrował się na tym, co wyjątkowe, a nie na
tym, co ogólne. Istoty dopatrywał się nie w ogólności, ale w wyjątkowości. Tymczasem definicja ze
swojej natury pomija to, co wyjątkowe i odnosi się do wszystkich przykładów danej rzeczy. Receptą
na zaradzenie temu problemowi jest stosowanie przez naszego myśliciela kategorii biegunowości.
Definicja przedstawia jakiś jeden aspekt rzeczywistości definiowanej, podczas gdy biegunowość
zawsze dwa. W biegunowości mamy dwa pola, które należy traktować razem. Biegunowość dostarcza
szerokiej perspektywy, a definicja z konieczności musi ograniczać. Słowem, biegunowość jest kluczem do widzenia i ujmowania rzeczywistości w filozofii Heschela, a nie definicja. Symbol czy definicja nie jest tym, o co chodzi ostatecznie. Symbol jest zawsze odniesieniem do czegoś jeszcze. To, co
jest ostateczne, nie jest przekładalne na symbole. Jest raczej antonimem tego, co symboliczne. Idea
biegunowości w myśli Heschela pozwala na spolaryzowanie niejednorodnej przecież rzeczywistości.
Biegunowość godzi w sobie jedno i drugie, bez konieczności kwestionowania jednej z dwóch stron tej
samej monety. Jak przyznał Sherwin (uczeń Heschela), biegunowość jest podstawową kategorią
i kluczem do widzenia świata, człowieka i Boga oczami Heschela. Można powiedzieć, że jest to jakaś
heschelowska właściwość.
36
Gwido Zlatkes*
CZTERECH WESZŁO DO PARDES
W XX-WIECZNEJ ANGLOJĘZYCZNEJ LITERATURZE ŻYDOWSKIEJ
Czterech [mędrców] weszło do Ogrodu. Jeden [Ben Azzai] spojrzał i umarł. Jeden [Ben
Zoma] spojrzał i został porażony [oszalał]. Jeden [Aher, Elisza ben Abuja] spojrzał i pościnał
mode pędy. Jeden [Akiba] wszedł bezpiecznie i wyszedł bezpiecznie.
Tj, Chagiga, 77b
Motyw czterech mędrców, którzy wyruszyli na mistyczną wyprawę do PARDES, ogrodu zakazanej
wiedzy pojawia się wielu źródłach. Najważniejsze warianty znaleźć można w traktacie Chagiga w obu
talmudach, oraz w Tosefcie i później w Zoharze. W wieku XIX i XX stał się on przedmiotem badań
naukowych m.in. Scholema, Idela i in. Referat będzie dotyczył literackich przedstawień tego motywu
w nowożytnej żydowskiej prozie anglojęzycznej. W szczególności przedmiotem analizy będą cztery
utwory: (1) Jak liść na wietrze (As a Driven Leaf, 1939) Miltona Steinberga – to realistyczna powieść
historyczna z w pełni wykształconymi postaciami i bogatym tłem obyczajowym i politycznym.
Wiedziony nieopanowaną potrzebą metafizycznej pewności Elisza ukazany jest w niej jako inicjator
wyprawy. Jego próba pogodzenia myśli greckiej z żydowską doprowadza go do uznania logiki siły
w historii i zgody na kolaborację z Rzymianami; (2) The Pagan Rabbi (1961) Cynthii Ozick – to
współczesna wariacja na temat apostazji Abui –– głód wiedzy doprowadza nowojorskiego rabina do
dualistycznego pogaństwa i uwielbienia natury. Po stosunku z driadą rabin traci duszę (która przybiera
formę bożka Pana) i wiesza się w parku na drzewie; (3) w trzech rozdziałach książki Mędrcy i marzyciele (Sages and Dreamers, 1991) Elie Wiesel analizuje postawy Akiby, Eliszy ben Abui, Szymona
ben Azzai i Szymona ben Zoma z punktu widzenia współczesnego moralisty; (4) Howarda Schwartza
Czterech co weszło do Raju (The Four Who Entered Paradise, 1995) – autor rozwija mit z perspektywy współczesnego folklorysty, próbując scalić narosłe interpretacje i wątki poboczne w koherentną
całość. Narracyjna część książki jest raczej kolejnym midraszem niż utworem literackim sensu stricto;
opatrzona jest ona obszernym komentarzem źródłowym pióra Marca Bermana. Te cztery przykłady
skrajnie odmiennego potraktowania tradycyjnego motywu ukazują zawarte w nim bogactwo możliwości interpretacyjnych jak również formalno-literackich.
*
Riverside, CA (USA).
37
Marzena Zawanowska*
PERCEPCJA PISMA U ŚREDNIOWIECZNYCH EGZEGETÓW
KARAIMSKICH I JEJ HERMENEUTYCZNE KONSEKWENCJE
NA PRZYKŁADZIE KOMENTARZA JEFETA BEN 'ALI DO KSIĘGI RODZAJU
Pojawienie się ruchu karaimskiego w IX w.n.e. spowodowało doniosłą zmianę w żydowskim
podejściu do studiów biblijnych i samego Pisma. Od początku swego istnienia karaizm podlegał
rozlicznym wpływom – zarówno wewnętrznym, żydowskim, jak zewnętrznym, muzułmańskim
i chrześcijańskim (głównie syryjskim). W rezultacie średniowieczna hermeneutyka karaimska stanowiła wynik owocnego spotkania pomiędzy rozmaitymi ówczesnymi prądami myślowymi, poglądami
i trendami intelektualnymi, zaś karaimscy egzegeci przez kilka wieków służyli za pośredników
pomiędzy różnymi monoteistycznymi kulturami. Jest zatem zaskakujące, że chociaż średniowieczne
komentarze karaimskie niewątpliwie stanowią przebogate źródło wiedzy o religii, filozofii i obyczajowości nie tylko ludności karaimskiej, ale także żydowskiej i arabskiej w wiekach średnich, to
jednak większość z nich niestety nigdy nie doczekała się krytycznych edycji, a ich opracowanie wciąż
pozostaje jednym z głównych dezyderatów współczesnej judaistyki.
Jefet ben 'Ali (Abu 'Ali al-Hasan ibn 'Ali al-Basri) był jednym z najznakomitszych i najbardziej płodnych komentatorów karaimskich. Żył i tworzył na przełomie X i XI wieku w Jerozolimie,
gdzie napisał rozległy komentarz do całej Biblii w języku judeo-arabskim. Za cel obrał sobie stworzenie summy dotychczasowej karaimskiej egzegezy, niemniej jego dzieło znacznie wykracza poza
ramy zwykłego „podsumowania”, albowiem ostatecznie Jefet daje się poznać jako wielki innowator
w dziedzinie hermeneutyki. Wprowadził on liczne zmiany do formy biblijnego komentarza (paradygmat 3-warstwowej struktury, zawierający hebrajski oryginał, judeo-arabski przekład i wreszcie sam
komentarz sensu stricto), a także do jego treści (trzy główne foci literalnokontekstualnej analizy tekstu
biblijnego: historyczny, gramatyczny i literacki). Przedmiotem prezentacji będzie nowa, poniekąd dialektyczna, percepcja Biblii u średniowiecznych karaimów, jaka znalazła pełny wyraz w egzegetycznym dorobku Jefeta. Postrzegał on Pismo jako utwór niewątpliwie zainspirowany przez Boga, lecz
spisany przez ludzkiego autoraredaktora czy kompilatora-edytora, a w konsekwencji możliwy do
zinterpretowania za pomocą ludzkich, konwencjonalnych narzędzi naukowych. Owo nowatorskie
podejście do świętego tekstu i jego zgoła rewolucyjne pojmowanie w kategoriach wytworu ludzkiego
miało poważne konsekwencje dla całej średniowiecznej hermeneutyki żydowskiej w ogóle, a karaimskiej w szczególności, przede wszystkim zaś dla rozwoju koncepcji egzegety, oraz określania jego
funkcji, celów i roli w interpretowaniu Biblii.
Analiza będzie oparta na krytycznej edycji wybranego fragmentu nader obszernego komentarzu (ponad 1000 stron in folio) Jefeta ben 'Ali do Księgi Rodzaju (Rodz 12-25, dzieje patriarchy
Abrahama).
*
Mgr, Zakład Kultury i Historii Żydów Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.
38