Bazylea - prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF

o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF
51-611 Wrocław, ul. Wieniawskiego 38
www.piotr-liszka.strefa.pl
+ Bazylea diecezja „Biskupstwo Bazylei jest prawdopodobnie kontynuacją
biskupstwa Augusta Rauricorum (ok. 10 km od Bazylei), którego biskupem
był 345 Justynian; po zburzeniu Augusty przez Alemanów ok. roku 615
stolicę biskupstwa przeniesiono do Bazylei (w roku 615 biskup
Ragnachariusz tytułował się biskupem Augusty i Bazylei); Bazylea była
sufraganią Besançon; w latach 999-1794 jej biskupi nosili tytuł książąt.
Wskutek szerzącej się w Bazylei reformacji protestanckiej, biskup Ch. von
Utenheim przeniósł w roku 1527 stolicę biskupią do Pruntruttu, a kapitułę
do Fryburga Bryzgowijskiego (od roku 1679 w Arlesheim). Wskutek
konkordatu z roku 1801 diecezja Bazylea utraciła znaczną część swego
terytorium na rzecz diecezji w Strasburgu, a opuszczona przez biskupa,
praktycznie nie istniała. Dlatego w roku 1828 papież Leon XII wydał bullę
wznawiającą biskupstwo z siedzibą w Solurze (Solothurn); w roku 1888
papież Leon XIII złączył Bazyleę z nowo erygowaną diecezją Lugano i
podporządkował ją bezpośrednio Stolicy Apostolskiej; diecezja Bazylea (bez
Lugano) zajmuje 12 585 km kwadratowych i liczy ok. 2,7 mln mieszkańców,
w tym ok. 1,2 mln katolików, 524 parafie, 969 księży diecezjalnych i 320
zakonnych, 19 domów zakonów męskich, 450 zakonników, 27 domów
zakonów żeńskich, 3200 sióstr. 3. Uniwersytet – najstarsza wyższa uczelnia
Szwajcarii, powstała w roku 1431; powołana przez Sobór Bazylejski, działała
w czasie jego trwania i do roku 1450. Pierwsze wykłady z prawa kościelnego
(Szymon de Valla) i z teologii odbyły się w roku 1432; następnie powstał
wydział sztuk wyzwolonych i medycyny. Uczelnia odegrała dużą rolę w
krzewieniu nowych prądów umysłowych dzięki przekładom literatury greckiej
i kopiowaniu dzieł humanistów. Wykładali w niej profesorowie różnych
narodowości, także Polacy, m.in. Jan z Inowrocławia. Po 10 latach przerwy
12 XI 1459 papież Pius II na prośbę biskupa Jana V z Wenningen powołał
uniwersytet bazylejski, który rozpoczął działalność 4 IV 1460. Wkrótce stał
się jednym z ognisk kultury humanistycznej; od roku 1521 działał tutaj
Erazm z Rotterdamu, J. Froben i B. Amerbach; w roku 1532 uniwersytet
zreorganizowano i od tej pory podlegał on władzom kantonalnym, stając się
równocześnie ośrodkiem teologii protestanckiej (działał tu m.in. znany teolog
protestancki J. Oekolampad)” /M. Wójcik, M. Zahajkiewicz, Bazylea, w:
Encyklopedia katolicka, T. II, red. F. Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułowski,
Lublin 1985, 127-129, k. 128.
+ Bazylea miasto i biskupstwo w Szwajcarii, miejsce (rzym. Basilia, niem.
Basel), „1. części XVII Soboru powszechnego Bazylejsko-ferraro-florenckorzymskiego (Sobór Bazylejski), jeden z ośrodków humanizmu i reformacji w
XVI i XVII w. 1. Miasto – założył w roku 74 cesarz Walentynian I; w końcu V
w. włączono je do państwa Franków; po jego rozpadzie (IX w.) Bazylea
należała do królestwa Burgundii, złączonego w roku 1033 unią personalną z
królestwem niemieckim; od końca X do XIV w. miasto biskupie, później
wolne miasto Rzeszy; w latach 1431-49 odbywał się tu Sobór Bazylejski, z
którym związane są początki uniwersytetu w Bazylei; w roku 1501 Bazylea
przyłączona została do Związku Szwajcarskiego. W XVI w. działali tu słynni
1
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
humaniści, m.in. Erazm z Rotterdamu, B. Amerbach, J. Froben. Pod
wpływem ich nauki, a zwłaszcza J. Oekolampada, Bazylea w roku w roku
1529 przyjęła protestantyzm; 1833 podzielona została na 2 niezależne
półkantony: Bazylea miasto i Bazylea okolica (stolica Liestal); w roku 1910
nastąpił rozdział Kościoła i państwa. Zabytki sztuki: romańsko-gotyckiej
katedra, konsekrowana w roku 1019, rozbudowana w XI-XIII w., a po
zniszczeniu podczas trzęsienia ziemi w roku 1356 odbudowana w XV w., w
stylu gotyckim, z zachowanym portalem romańskim i tympanonem Galla
(1180-90); znajdują się w niej obrazy H. Holbeina (Starszego) oraz romańskie
rzeźby: apostołów, Męczeństwo św. Wincentego i gotyckie grobowce biskupów
i szlachty; do katedry przylegają 2 krużganki klasztorne z XIII-XV w.; od roku
1529 należy do protestantów; nadto romański kościół św. Albana (1083),
przebudowany później na gotycki, przy którym zachowały się także
romańskie krużganki (XI w.); gotycki kościół halowy św. Leonarda
(konsekrowany w roku 1118), kościół Dominikanów (1233), kościół
Franciszkanów (1298-1350) – obecnie muzeum historyczne, kościół św. Klary
(fundowany przez franciszkanów w XIII w.) i kościół Kanoników regularnych
(1276)” /M. Wójcik, M. Zahajkiewicz, Bazylea, w: Encyklopedia katolicka, T.
II, red. F. Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułowski, Lublin 1985, 127-129, k.
128.
+ Bazylea roku 1535, Kalwin. „Kalwin już w 1532 – czyli mniej więcej rok po
tym jak skoncentrował się na studiach humanistycznych – napisał swoją
pierwszą pracę, komentarz do wielkiego myśliciela stoickiego Seneki. Za tym
poszła
następnie
praca
napisana
w
1534
roku,
inspirowana
neoplatonizmem,
zajmująca
się
nieśmiertelnością
ludzkiej
duszy,
zatytułowana Psychopascha, w której Kalwin uznał „ciało za więzienie duszy”
i gdzie co najmniej oględnie potraktowana została chrześcijańska nauka o
zmartwychwstaniu ciał /A. Ganoczy, The Young Calvin, tłum. D. Foxgrover i
W. Provo, Philadelphia: The Wesminster Press 1987, s. 70, 75-76, 332,
przyp. 27/. W 1535 roku Kalwin wyjechał na Uniwersytet w Bazylei, do
miasta opanowanego przez myśl Erazma, które pozostawało w samym
centrum radykalnych reform religijnych Zwingliego i Lutra. Zwingli sam był
studentem Uniwersytetu w Bazylei. Podczas pobytu w Bazylei Kalwin
pozostawał w przyjaznych stosunkach z profesorem greki Simonem
Grynaeusem, „filologiem o międzynarodowej sławie”, który, według
Aleksandra Ganoczy'ego, „niewątpliwie przyczynił się do postępów Kalwina w
nauce egzegezy” /Tamże, s. 92/. „Wspólnie próbowali oni rozwinąć pewną
metodę interpretacji Pisma” /Tamże, s. 92/. Będąc w Bazylei Kalwin napisał
dwie przedmowy do francuskiego przekładu Biblii, gdzie po raz pierwszy
wyraził swój sprzeciw wobec papieża i gdzie krytykował zepsucie ówczesnego
Kościoła w porównaniu z Kościołem pierwotnym. W pierwszej swojej
przedmowie Kalwin mówi o Biblii jako „wyroczni i wiecznej prawdzie
Jedynego, który panuje ponad wszystkimi królami” oraz „krytykuje pewne
„głosy niegodziwe”, które mówią, że niebezpiecznie jest dawać tłumaczenie
Biblii do rąk niewyrafinowanych wiernych” /Tamże, s. 95/. Obarcza on
ponadto „rzymski pontyfikat i jego księży” winą za cudzołóstwo późnego
Kościoła /Tamże, s. 96/” P. A. Redpath, Odyseja mądrości. Od filozofii do
transcendentalnej sofistyki, (Wisdom's Odyssey. From Philosophy to
2
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
Transcendental Sophistry, Copyright by Editions Rodopi B. V., AmsterdamAtlanta, 1997), Lublin 2003, s. 231-232.
+ Bazylea wieku XV schizma, „rozłam w Kościele zachodnim, spowodowany
zatargiem papieża Eugeniusza IV z Soborem Bazylejskim, na którym doszli
do głosu zwolennicy koncyliaryzmu; trwała w latach 1439-49.
Zapoczątkowała ją 1 V 1437 opozycja większej części ojców soboru przeciw
papieskiej decyzji zmiany miejsca obrad; formalną schizmę utrwaliła
depozycja papieża Eugeniusza IV (25 VI 1439), na miejsce którego wybrano 5
XI 1439 antypapieża Feliksa V, a zakończyła rezygnacja Feliksa z urzędu (7
V 1449) i wybór (19 V 1449) papieża Mikołaja V” /J. Duchniewski,
Bazylejska schizma, w: Encyklopedia katolicka, T. II, red. F. Gryglewicz, R.
Łukaszyk, Z. Sułowski, Lublin 1985, k. 129/. „Sobór Bazylejski, nazwa
pierwszej części XVII soboru powszechnego (bazylejsko-ferraro-florenckorzymskiego) zwołanego 1 II 1431 do Bazylei przez papieża Marcina V na mocy
dekretu Frequens w celu przeprowadzenia wewnętrznej reformy Kościoła,
porozumienia z husytami i obrony Europy przed Turkami; był widownią
zmagań między skrajnym koncyliaryzmem a papiestwem, odzyskującym swój
autorytet po schizmie zachodniej; spowodowało to zamknięcie w roku 1437
obrad przez papieża Eugeniusza IV, schizmę bazylejską i kontynuowanie
Soboru Bazylejskiego 1437-49 jako schizmatyckiego. I. Historia – Sobór
Bazylejski rozpoczął obrady 23 VII 1431 pod przewodnictwem kardynała G.
Cesarini, legata papieża Eugeniusza IV (Marcin V, zm. 20 II 1431), w
atmosferze wzajemnej nieufności i przesadnych posądzeń: papieży o niechęć
do podjęcia reform, a zwolenników reform o zamiar zniszczenia papiestwa;
wpłynęło to na radykalizację poglądów obu stron i zaciążyło na losach
Soboru. Mała liczba uczestników w początkowej fazie, głównie teologów i
kanonistów o poglądach koncyliarystycznych, dała okazję papieżowi
Eugeniuszowi IV do zawieszenia Soboru 18 XII 1431; bazylejczycy jednak nie
podporządkowali się orzeczeniu i kontynuowali obrady; na II sesji (15 II
1432) przyjęto ponownie konstancjański dekret Sacrosancta o wyższości
soboru nad papieżem; na III sesji 29 IV 1432 wezwano papieża Eugeniusza
IV do wytłumaczenia się przed Soborem; pod koniec roku 1432 wprowadzono
parlamentarny system obrad; każdy inkorporowany do Soboru otrzymywał
prawo głosu w jednej z 4 komisji (do spraw ogólnych, wiary, pokoju, reformy
Kościoła), którymi kierowali przewodniczący, zmieniający się co miesiąc;
wnioski komisji przedkładano co tydzień na zgromadzeniach plenarnych.
Papieska decyzja zawieszenia Soboru Bazylejskiego spotkała się z ogólną
dezaprobatą: za Soborem opowiedzieli się m.in. cesarz Zygmunt
Luksemburski i książę Mediolanu Filippo Maria Visconti, część kardynałów i
wszystkie uniwersytety; Mikołaj z Kuzy napisał w obronie Soboru
Concordantia catholica; nawet św. Franciszka Rzymianka radziła papieżowi
wycofanie decyzji” /H. Januszewicz, H. Wojtyska, Bazyljski Sobór, w:
Encyklopedia katolicka, T. II, red. F. Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułowski,
Lublin 1985, 129-132, k. 129.
+ Bazylea wieku XV Sobór Bazylejski z udziałem Polaków. „Przychylność,
jaką okazywał Soborowi Bazylejskiemu wrogi Polsce cesarz Zygmunt I
Luksemburski, sprawiła, że oficjalnie władcy polscy uznawali Sobór tylko w
latach 1433-37, opowiadając się w czasie obydwu schizm przeciwko niemu.
Profesorowie Akademii Krakowskiej natomiast, kierując się pobudkami
3
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
czysto religijnymi, byli zwolennikami Soboru Bazylejskiego przez cały czas
jego trwania, ponieważ uważali, że prawdziwą reformę Kościoła można
przeprowadzić tylko w oparciu o zasady koncyliaryzmu. Jeszcze przed
pogodzeniem się Soboru Bazylejskiego z papieżem zostali do niego
inkorporowani w październiku roku 1433 prokuratorzy biskupów polskich,
koncyliaryści: rektor Akademii Krakowskiej T. Strzempióski, proboszcz
krakowski M. Lasocki oraz opat miechowski Jan; po pogodzeniu się Soboru z
papieżem król Władysław Jagiełło wyznaczył w lutym roku 1434 oficjalną
delegację, z której dotarli do Bazylei w listopadzie roku 1434 tylko biskup
poznański S. Ciołek, kanonik gnieźnieński, J. Lutek z Brzezia i Lasocki;
udział w Soborze Bazylejskim brali także profesorowie Akademii Krakowskiej;
Mikołaj Kozłowski, Dersław z Borzynowa i Stanisław z Sobniowa; odegrali oni
dużą rolę jako zdecydowani zwolennicy reform i koncyliaryzmu; bronili
również Polski przed Krzyżakami. Lasocki był nadto członkiem delegacji
Soboru, która pośredniczyła w roku 1435 w zawarciu pokoju w Arras,
kończącego wojnę stuletnią Francji z Anglią” /H. Januszewicz, H. Wojtyska,
Bazyljski Sobór, w: Encyklopedia katolicka, T. II, red. F. Gryglewicz, R.
Łukaszyk, Z. Sułowski, Lublin 1985, 129-132, 130/. „Po wybuchu schizmy
bazylejskiej w roku 1439 król Władysław Warneńczyk przyjął postawę
neutralną; tylko profesorowie Akademii poparli Sobór i angażowali się w jego
prace; dzięki nim na apel kolejnych posłów Soboru w Polsce, Wilhelma z
Balmy (jesienią 1440) oraz M. Bonifili, Dersława z Borzynowa i Stanisława z
Sobniowa (w roku 1441) obediencję antypapieżowi Feliksowi V złożył
arcybiskup lwowski Jan Odrowąż, biskup wileński Maciej oraz biskup
krakowski Z. Oleśnicki i prymas W. Kot; Oleśnicki i Kot otrzymali w roku
1441 od antypapieża kapelusze kardynalskie (pierwsi kardynałowie Polacy)”
/Tamże, k. 131.
+ Bazylea wieku XV Sobór w Bazylei Reforma chrześcijaństwa przedłożona
przez Mikołaja z Kuzy w roku 1433 (1401-1464). Teologia wieku XV Mikołaj z
Kuzy (1401-1464). „Najobszerniejsze z jego dzieł teologicznych, ukończone w
1433, to De concordantia catholica. W pierwszej księdze zajmuje się
Kościołem, który uważa za organiczną całość; w drugiej omawia kapłaństwo,
które jest duszą Kościoła; w trzeciej z kolei odnosi się do ciała Kościoła,
którym jest Cesarstwo. Zastosowanie teorii o całości (całość dzieli się na to,
co całkowite, możliwe i subiektywne) daje mu podstawę do zrozumienia
jedności, która istnieje w Kościele między kapłaństwem a cesarstwem. Można
z tego odgadnąć, iż od początku ogromnie mu zależało na jedności Kościoła.
Właśnie w roku 1433 przedłożył Soborowi w Bazylei bardzo ambitny plan
reformy chrześcijaństwa. Później, kiedy Konstantynopol wpadł w ręce
Turków ottomańskich (1453), obmyślił imponujący plan powszechnego
pokoju, który opublikował pod tytułem De pace fidei. Po powrocie z podróży
do Bizancjum, w końcu 1437, ułożył swój system filozoficzny: zgodność
przeciwieństw. System ten także miał ważne echa teologiczne. W chrystologii
na przykład, zawartej w trzeciej księdze De docta ignorantia (1440), poucza o
moralnej konieczności jedności między Stworzycielem a stworzeniem, która
jest możliwa w jednej tylko osobie – Jezusie, żyjącym w Kościele. Zatem
struktura jego chrystologii obraca się wokół zasady jedności, osadzonej w
zgodności przeciwieństw” /J. I. Saranaya, Okres scholastyczny, w: J. L.
Illanes, J. I. Saranyana, Historia teologii, (Historia de la Teología, wyd. 2,
4
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
Madrid 1996), tł. P. Rak, red. Nauk. T. Dzidek, wyd. M, Kraków 1997, s. 27236, 150. „Jego tezy o istocie boskości pod dużym wpływem teologii
Dionizego, okrzepły w De Deo abscondito, De quaerendo Deo oraz w Apologia
doctae ignorantiae, napisanych między 1444 i 1447 rokiem. W zasadzie
istnienie Boga udowodnione jest na podstawie tego, co skończone, gdyż
skończone zakłada istnienie nieskończonego; a nieskończone zakłada
istnienie jedynego. Jednak jednocześnie Bóg jest „Innym” – ujęcie jak
najbardziej w stylu Dionizego – które Mikołaj świetnie rozwinął w dziełku
Directio speculantis seu De Non Aliud, pochodzącym z 1462, a więc
napisanym niedługo przed śmiercią” Tamże, s. 151.
+ Bazylea wieku XV Sobór w Bazylei w roku 1431, gdzie Eugeniusz IV
zdefiniował pierwszeństwo biskupa Rzymu przed soborem. „70 lat niewoli
awiniońskiej przypadło na stulecie wielkich nieszczęść w Europie Zachodniej.
W r. 1337 zaczęła się idiotyczna wojna stuletnia z winy Francji, pustosząca
kraje francuskie, angielskie i sąsiedzkie. W latach 1348-1349 morowe
powietrze pochłonęło 1/3 ludności Europy. Został zrujnowana gospodarka,
kultura, nauka, życie organizacyjne. Dla Kościoła największym
nieszczęściem stała się niewielka schizma zachodnia, kiedy to dwaj lub trzej
papieże zwalczali się na śmierć i życie, wyklinając się nawzajem – a w ślad za
nimi i ich obediencje biskupie – i kiedy to także poza Kościołem wszystko
popadało w ruinę, wierni szukali religijności pozakościelnej i wszystko było
podporządkowane jednemu celowi: zdobyciu sobie więcej stronników” /Cz. S.
Bartnik, Fenomen Europy, Lublin 1998, s. 131/. „Rozwiązanie schizmy
możliwe było na dwu drogach: via cessionis – ustępstwo, rezygnacja i via
concilii – przez sobór powszechny. W praktyce obie zawodziły” /Tamże,
s. 131-132/. Schizma zachodnia miała być rozwiązana na soborze w
Konstancji, zwołanym przez antypapieża Jana XXIII w roku 1414 pod presją
Zygmunta Luksemburczyka. „Sobór obradował nacjami, mającymi równą siłę
w głosowaniu, i dopuścił do udziału prezbiterów, a nawet wybitnych
świeckich. […] Zrezygnowano z idei nieskazitelnej jedności społeczeństwa
Europy i obradowano w czterech, a potem w pięciu nacjach: germańska,
galijska, angielska, włoska i po detronizacji Benedykta XIII – hiszpańska.
Polacy i Czesi wchodzili do nacji germańskiej. […] 6 IV 1417 sobór wydał
dekret Sacrosancta, że posiada władzę od Chrystusa i papież mu podlega.
Wtedy zaczęto pracować nad reformą Kościoła, choć był to zabieg nieszczery i
sztuczny. […] Krótkie trzydniowe konklawe kardynalskie wybrało
rzymianina, kardynała diakona, Ottona Colonnę jako Marcina V (21 XI 1417
– 1431). I tak schizma została zlikwidowana. Ale Marcin V nie miał ducha
reformatorskiego, cech męża stanu, ani mądrości. Tyle że nie zatwierdził
dekretów soboru niezgodnych z prymatem oraz że dążył do wprowadzenia
monopapiestwa, odbudowy aparatu kurialnego i uporządkowania finansów.
Zwołał sobór do Pawii w r. 1423, przeniesiony do Sieny w 1424. Jednak
sobór ten nie odegrał żadnej roli. Pewną rolę odegrał dopiero sobór w Bazylei
w 1431 r. gdzie Eugeniusz IV zdefiniował pierwszeństwo biskupa Rzymu
przed soborem” /Tamże, s. 133-134.
+ Bazylea wieku XVI schroniskiem dla protestantów. „Około połowy XVI w.
Bazylea stała się schroniskiem dla protestantów z Francji, Holandii, a przede
wszystkim z Włoch, którzy musieli opuścić kraj wskutek prześladowań;
przybywali tu również Polacy (ich nazwiska występują w metrykach
5
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
uniwersyteckich od roku 1551). Szczytowy okres rozwoju uniwersytetu
przypadł na 2. połowa XVI w., kiedy stał się on ogniskiem kultury
filologicznej; profesor języka greckiego był w tym czasie S. Castellion, wokół
którego grupowała się również młodzież polska. Za czasów króla Zygmunta II
Augusta studiowało w Bazylei ok. 70 Polaków, m.in. Franciszek Lismanin,
Stanisław Iłowski, Jeremiasz Wojnowski, Abraham Zbąski; następna większa
grupa Polaków studiowała w Bazylei za panowania Stefana Batorego” /M.
Wójcik, M. Zahajkiewicz, Bazylea, w: Encyklopedia katolicka, T. II, red. F.
Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułowski, Lublin 1985, 127-129, k. 128/. „Mimo
późniejszej fluktuacji poziomu studiów uniwersytet w Bazylei odgrywał nadał
wielką rolę dzięki powiązaniom z wybitnymi uczonymi, m.in. z rodziny
Bernoulli, przybyłej do Bazylei pod koniec XVI w. z Holandii na skutek
prześladowań. W XIX w. działali tu F.W. Nietzsche i J. Burckhardt, a w XX
filozof K. Jaspers oraz teolog kalwiński K. Barth. Obecnie uniwersytet ma 4
wydziały
(teologiczny,
prawa,
filozoficzno-historyczny,
filozoficznoprzyrodniczy), ok. 3000 studentów, bogatą bibliotekę (m.in. 3000
inkunabułów) i muzea; językiem wykładowym jest niemiecki” /Tamże, k.
129.
+ Bazylea wieku XVI Sobór Bazylejski przedstawiany Polakom poprzez
traktaty koncyliarystyczne. „Przekonaniu społeczeństwa polskiego o
słuszności postawy Soboru Bazylejskiego miały służyć traktaty
koncyliarystyczne, napisane na prośbę drugiego poselstwa soborowego przez
profesorów Akademii – B. Hesse, Wawrzyńca z Raciborza, Jakuba z
Paradyża, J. Elgota i Strzempińskiego, zredagowane następnie przez
Strzempińskiego w jeden dokument i jako oficjalna enuncjacja Akademii
przesłane Soborowi; traktat ten uznano za najlepszą kodyfikację zasad
koncyliaryzmu. Wiernymi papieżowi Eugeniuszowi IV pozostali natomiast
biskup poznański Andrzej z Bnina i biskup chełmski J. Biskupiec oraz
podkanclerzy Lutek z Brzezia; 5 VII 1447 przyłączył się do obozu papieskiego
nowy król Kazimierz Jagiellończyk (uprzednio zwolennik Soboru); motywem
tej decyzji była chęć uzyskania ustępstw od papieża Mikołaja V (otrzymał
prawo nominacji na 90 beneficjów) i osłabienia politycznego znaczenia
biskupów zwolenników schizmy, głównie Oleśnickiego. W wyniku zmiany
orientacji przez króla również episkopat polski szybko przeszedł na stronę
prawowitego papieża. Tylko przedstawiciele Akademii trwali na poprzednim
stanowisku mimo czterokrotnego wezwania przez papieża do uległości;
oświadczyli, że postępują zgodnie z sumieniem i kierują się jedynie
względami religijnymi, przekonani o słuszności zasad wyłożonych w
traktacie; możliwość ustąpienia uzależniali od przekonania ich argumentami
religijnymi, a nie politycznymi; nawet podporządkowanie się uniwersytetów
paryskiego, wiedeńskiego, kolońskiego i lipskiego, które już wcześniej
odstąpiły od Soboru Bazylejskiego (tylko erfurcki radził trwać przy soborze),
nie wpłynęło na zmianę ich stanowiska. Jeszcze po rozwiązaniu się Soboru
Bazylejskiego jego uczestnik Mikołaj z Działoszyna przywiózł z Lozanny do
Krakowa dekrety soborowe; Akademia Krakowska, jako ostatni ośrodek
koncyliaryzmu w Europie, złożyła 3 V 1449 obediencję papieżowi Mikołajowi
V. / III. Znaczenie. Rolę Soboru Bazylejskiego w dziejach Kościoła ocenia się
na ogół negatywnie; wywołał on schizmę, zmusił papieża do ustępstw wobec
władców świeckich, szczególnie w sprawie nominacji na beneficja, co często
6
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
umożliwiało kandydatom niegodnym zdobycie godności kościelnych a w
konsekwencji, wbrew założeniom Soboru, opóźniało reformę Kościoła. Starcie
jednak na Soborze Bazylejskim skrajnego koncyliaryzmu z autorytetem
papieża i pokojowa (po raz pierwszy) konfrontacja obydwu postaw z
husytyzmem wpłynęły pozytywnie na rozwój nauki teologicznej o Kościele;
m.in. z soborowych dyskusji z J. Rokycaną zrodził się Tractatus de Ecclesia
Jana z Dubrownika (U. Stojkovic), który pierwszy usiłował wykazać
prawdziwość Kościoła na podstawie jego znamion (via notarum).
Prawomocność dekretów początkowych XVI sesji uznawali w okresie Soboru
Trydenckiego liczni teologowie i kanoniści, m.in. kardynał S. Hozjusz;
gallikanie przyjmowali postanowienia wszystkich sesji Soboru Bazylejskiego;
obecnie za prawomocne uznaje się uchwały podjęte przed przeniesieniem
Soboru do Ferrary” /H. Januszewicz, H. Wojtyska, Bazyljski Sobór, w:
Encyklopedia katolicka, T. II, red. F. Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułowski,
Lublin 1985, 129-132, k. 131.
+ Bazylea wieku XX Barth K. urodził się w Bazylei 10 V 1886, „Barth Karl
urodził się 10 V 1886 w Bazylei, zmarł 10 XII 1968 tamże, duchowny i teolog
Kościoła reformowanego, twórca i czołowy przedstawiciel teologii
dialektycznej. 1. Życie i dzieła. Studia filozoficzno-teologiczne odbył Barth
1904-09 na uniwersytecie w Bernie (pod kierunkiem ojca Fritza B. – historia
Kościoła i egzegeza NT), Berlinie (A. Harnack – historia dogmatów, K. Holi –
historia Kościoła, J. Kaftan – teologia systematyczna, H. Gunkel – egzegeza
ST), Tybindze (A. Schlatter – egzegeza NT) i Marburgu (H. Cohen i P. Natorp –
filozofia, W. Herrmann – teologia). W 1909-11 był pomocnikiem pastora w
gminie kalwińskiej w Genewie, 1911-21 pastorem w Safenwil, w kantonie
Aargau; interesował się wtedy poglądami H. Kuttera, L. Ragaza, J. Ch. i Ch.
F. Blumhardtów na socjalizm religijny, 1915 wstąpił do partii socjalistycznej.
Publikacja komentarza biblijnego Der Römerbrief (Bn 1919; wydanie
2
zmienione, Mn 1922 ) i dyskusja wokół niego przyniosła Barthowi rozgłos i
utorowała mu drogę do kariery naukowej; 1921 objął katedrę teologii
systematycznej w Getyndze w charakterze profesora honorowego; 1925
został profesorem zwyczajnym i przeniósł się do Münster; 1930-35 wykładał
w Bonn, od 1935 w Bazylei. Kierowany motywami religijnymi, inspirował i
współorganizował opozycję wyznań protestanckich przeciwko hitleryzmowi;
opracował wytyczne dla wolnego synodu wyznaniowego Kościoła
reformowanego w Barmen-Gemarke (3-4 I 1934) oraz był głównym autorem
deklaracji przyjętej przez obradujący tamże (29-31 V 1934) I synod
wyznaniowy Niemieckiego Kościoła Ewangelickiego. Stał się głównym
rzecznikiem Bekennende Kirche, którego przedstawiciele publikowali swe
poglądy w zapoczątkowanej przez niego 1933 serii Theologische Existenz
heute. Jako jeden z niewielu profesorów teologii w Niemczech odmówił 1935
złożenia przysięgi wierności kanclerzowi Rzeszy, w wyniku czego utracił
stanowisko i przeniósł się do Bazylei. Nie rezygnując z walki, podkreślał
prawo, obowiązek i konieczność walki chrześcijaństwa z hitleryzmem
(wykłady na uniwersytecie w Aberdeen 1938, rozprawa Rechtfertigung und
Recht, Z 1938); w apelach, odezwach i listach wzywał do oporu (list z 19 IX
1938 do profesora uniwersytetu praskiego J. L. Hromádki); przygotowywał
się do udziału w obronie zagrożonej Szwajcarii. W latach powojennych,
kontynuując pracę naukową (wydał m.in. Dogmatik im Grundriss, Mn 1947
7
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
oraz Die protestantische Theologie im 19. Jahrhundert. Ihre Vorgeschichte und
3
Geschichte, Z 1946, I960 ), nie rezygnował z duszpasterstwa (m.in. kazania w
więzieniu bazylejskim), angażował się w bieżące problemy Kościoła i świata
(pokój, koegzystencja państw o przeciwstawnych ideologiach, odnowa i
zjednoczenie chrześcijaństwa) ; brał udział w Amsterdamskim Zgromadzeniu
Ogólnym ERK. Z powodu choroby nie skorzystał z zaproszenia na Sobór
Watykański II” /W. Dymny, Barth Karl, w: Encyklopedia katolicka, T. II, red.
F. Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułowski, Lublin 1985, 68-74, k. 69.
+ Bazylea wieku XX Konferencja ekumeniczna w roku 1989. Jedność
chrześcijaństwa w świadectwie jest celem ekumenizmu europejskiego w
wieku XXI. „Konferencje ekumeniczne Europy były określane treściowo przez
dążenie do definitywnej jedności w świadectwie. Konferencja w Bazylei
(1989) /Zob. COMITÉ ESPAÑOL DE COOPERACIÓN ENTRE LAS IGLESIAS /
CENTRO ECUMÉNICO «MISIONERAS DE LA UNIDAD» (wyd.), Paz con
justicia. Documentación oficial de la Asamblea Ecuménica Europea. Basilea,
15-21 mayo 1989 (Madrid 1990)/, w dziedzinie publicznej odpowiedzialności
za wiarę i zaangażowanie chrześcijan w sprawiedliwość społeczną, pokój i
kreację świata (ekologia). Konferencja w Graz 1997 /Zob. CCEE / KEK
(wyd.), Réconciliation, Don de Dieu et source de vie nouvelle. Documents du
Deuxième Rassemblement Ecuménique Européen à Graz (Graz-Viena-Colonia
1998). Por. wersja hiszpańska relacji końcowej w Graz: KEK / CCEE (wyd.)
Reconciliación, don de Dios y fuente de nueva vida. Sekunda Asamblea
Ecuménica Europea. Graz 1997 (Madrid 1997)/, przez zdecydowaną wolę
pojednania między narodami Europy i dialogu między kulturami i z
judaizmem oraz islamem. Konferencje miała swój kontekst społeczny i
polityczny, co więcej, były zależne od nacisku i nieoczekiwanego wyzwania,
którym był ten kontekst wobec Kościoła (n. 4). Na Konferencji w Sibiu 2007
Kościoły czują się szczególnie zmotywowane do skoncentrowania się na celu
ekumenizmu chrześcijańskiego, na widzialnej jedności Kościoła, która jest
wolą Chrystusa i darem Ducha Świętego, który porusza i inspiruje nasza
wspólną wolę i ekumeniczne działanie. Dlatego przedstawiam wam
przekonanie o widzialnej jedności jako dziedzinie znajdującej się
zdecydowanie po wpływem potężnego światła Chrystusa Zmartwychwstałego,
które rozlewa się we wszystkich Kościołach, gdzie jego światło oświeca życie
chrześcijan, we «wspólnym domu» Europy w którym mieszkamy, i w świecie,
do którego Kościół jest posłany, aby oświecać przeznaczenie ludzkości
wcielając byty ludzkie w Chrystusa i czyniąc je uczestnikami życia Bożego.
Nasze świadectwo wiary „aby świat uwierzył” (J 17, 20) nie będzie nigdy
pełne, jeżeli widzialna jedność Kościoła nie będzie realnością spełnioną” (n.
5). /A. Gonzáles Montes, «Refleksje na temat jedności Kościoła». Drugi panel
Forum «Jedności». Sibiu, środa, 5 wrzesień 2007. Sesja plenarna. Mons.
Adolfo Gonzáles Montes, Katolicki Biskup diecezji Almería (Hiszpania).
Przewodniczący
Komisji
Episkopatu
Hiszpańskiego
do
Relacji
Międzykonfesyjnych/.
+ Bazylea roku 1897 Kongres Syjonistyczny przyjął manifest Teodora Herzla
zawarty w jego traktacie: „Altneuland”. „Syjonizm głosił hasła Wiosny Ludów,
wzorował się na heroizmie walk o niepodległość Węgrów, Włochów, Greków,
ale przede wszystkim Polaków, wśród których żyła absolutna większość
Żydów” /U. Huppert, Izrael. Rabini i heretycy, tłum. T. Misiak, Res Polona,
8
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
wyd. II, Łódź 1994, s. 15/. „W 1897 r. Kongres Syjonistyczny, który zebrał
się w Bazylei, przyjął manifest Teodora Herzla zawarty w jego traktacie:
„Altneuland”. […] 2 listopada 1917 r., za pośrednictwem swego ministra
spraw zagranicznych Balfoura, rząd brytyjski zadeklarował poparcie dla
żydowskich roszczeń do stworzenia ojczyzny (Jewish Home) w Palestynie. […]
W okresie dwóch tysięcy lat rozproszenia etniczna wspólnota Żydów zatraciła
swą geograficzną specyfikę. […] Judaizm wszedł na arenę średniowiecza w
arabskiej Hiszpanii i w chrześcijańskiej Europie jako etnocentryczna religia
lub jako plemienny, teokratyczny system moralno-prawny. Tymże była
Miszna (zbiór żydowskich ustnych tradycji religijnych spisanych w języku
hebrajskim (ok. 200), usytuowanych przez Judę ha-Nasi w 6 częściach i 6
traktatach. Weszła do Talmudu jako jego pierwszy składnik (przyp. red.),
Gemara (drugi składnik Talmudu; zbiór wypowiedzi rabinów z II-VI w.
umieszczonych jako komentarz po każdym rozdziale Miszny (przyp. red.),
Talmud, a jako całość prawo rabinackie czyli „Halachah” /Tamże, s. 16/.
„Prawo rabinackie definiowało nie tylko przynależność religijna, ale również
przynależność narodową (plemienną). Żydem – z punktu widzenia
rabinackiego – był jedynie ten osobnik, który odpowiadał rabinackim
kryteriom. Kiedy Spinoza został ekskomunikowany, oznaczało to nie tylko
klątwę Bożą, ale również wykluczenie ze społeczności etniczno-narodowej. Ta
sama ortodoksja rabinacka, która separowała Żydów od świata zewnętrznego
(pomijając niechęć tegoż chrześcijańskiego świata do Żydów), począwszy od
XVIII wieku, została zagrożona przez emancypację umożliwiającą Żydom
wyjście z gett. Liberałowie, socjaliści i wolnomyśliciele żydowscy, którzy
porzucili strój, regulamin postępowania i regulamin kulinarny ortodoksji, jak
również przedstawiciele młodzieży, decydujący się porzucić jeszyboty dla
świeckich, nieżydowskich uczelni, stali się antagonistami ortodoksji”
/Tamże, s. 17.
+ Bazylea wieku XV Koncyliaryzm. Sobór Bazylejski (1431-1449) był bardzo
trudny. „Nadal panowało rozbicie w koncepcjach Kościoła: od monarchizmu,
przez koncyliaryzm, „republikanizm”, po plebeizm (komunizm). Tak
wkraczały na scenę nowe formy i ustroje społeczne. Praktycznie jednak
większy autorytet na forum publicznym miała instytucja soboru. Papież
miałby mieć jedynie najwyższą władzę wykonawczą. Na początku obrad
złagodzono trochę spór między katolikami i husytami. Potem było Ferrari i
Florencja (1438-1439), gdzie doszło do unii z prawosławiem. Ideę takiej unii
wyraźnie przygotowała Polska. Od r. 1449 koncyliaryzm zaczął wyraźnie
upadać. Sobory okazały się niezdolne do usunięcia podziałów wśród
chrześcijan, jako „zjazdy stowarzyszeń” lub „sejmy”. Ale sobory XV wieku
dały impuls do umocnienia władzy świeckiej nad kościelną, naśladując
prawosławie na Wschodzie i ścieląc drogę protestantyzmowi. Nie na darmo
protestanci nazwali ten okres „małą reformacją”. Oba odłamy
chrześcijaństwa zrezygnują z żywego wcielania Kościoła w życie doczesne,
pozostawiając go tylko w ukrytych zakamarkach duszy i w pokładach uczuć
religijnych. W „epoce soborowej” wzrosła kontrola państwa nad Kościołem:
wybory biskupów, dozór gospodarczy, wyższość prawa świeckiego nad
kanonicznym i podporządkowanie instytucji kościelnych świeckim. Przy tym
zaznaczył się duża dezintegracja szczytów Kościoła. Kościół francuski nie
podporządkował się papieżowi w 1398 i 1403 r. Ucierał się pogląd, że król
9
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
francuski, cesarz niemiecki i król angielski nie podlegają żadnej władzy,
także papieskiej, z czasem nawet i w sprawach wiary. Była to swoista
sekularyzacja, czy na razie deeklezjalizacja” /Cz. S. Bartnik, Fenomen
Europy, Lublin 1998, s. 134-135.
+ Bazylea wieku XV Sobór schizmatycki osiągnął sukces nawiązując
porozumienie z husytami (kompakty praskie), Eugeniusz IV ustąpił i bullą
Dudum sacrum z 15 XII 1433 wycofał decyzję o zawieszeniu Soboru
Bazylejskiego, uznając prawomocność jego działań od początku. „Gdy
kondotier Nicolò Fortebraccio (zm. 1435) zaczął pustoszyć Państwo
Kościelne a bazylejczycy osiągnęli znaczny sukces, nawiązując porozumienie
z husytami (kompakty praskie), Eugeniusz IV ustąpił i bullą Dudum sacrum
z 15 XII 1433 wycofał decyzję o zawieszeniu Soboru Bazylejskiego, uznając
prawomocność jego działań od początku. Mimo że od 5 II 1434 (XVI sesja)
przewodniczyli znów legaci papiescy. Sobór nie zmienił orientacji;
zwiększona liczba uczestników, wśród których biskupi nie stanowili nigdy
więcej niż 10% (w głosowaniu najliczniejszej sesji, z 5 XII 1436, brało udział
3 kardynałów, 19 biskupów, 29 opatów oraz 303 teologów i kanonistów),
podjęła 1433-36 przede wszystkim temat reformy kościelnej obok dekretów o
regularnym odbywaniu synodów prowincjalnych, i diecezjalnych, celibacie
kleru i liturgii wydano szereg postanowień ograniczających władzę papieża;
zniesiono annaty, ograniczono liczbę kardynałów do 24, stworzono nową
ordynację wyborczą papieży. Kilkakrotne protesty Eugeniusza IV przeciw
tym postanowieniom (1435-36) były bezskuteczne. Otwarty konflikt
spowodował spór o wybór miejsca na pertraktacje unijne z Kościołem
greckim, dla którego Bazylea była miejscem niedogodnym; do rozłamu
doszło 7 V 1437, gdy papież zaproponował przeniesienie Soboru do jednego z
miast włoskich; większość ojców Soboru, z kardynałem Ludwikiem
Alemanem na czele, chciała pozostać w Bazylei; mniejszość – z legatami
papieskimi i przedstawicielami Greków – wybrała Włochy i Eugeniusz IV
przeniósł 18 IX 1437 Sobór do Ferrary, następnie w roku 1439 do Florencji
(kontynuacja XVII soboru powszechnego). W odpowiedzi na decyzję papieża
w Bazylei ogłoszono 16 V 1439 wyższość soboru nad papieżem jako dogmat
wiary; na tej podstawie zdeponowano 25 VI 1439 Eugeniusza IV jako
heretyka i wybrano 5 XI 1439 antypapieża Feliksa V. W rezultacie sukcesu
unijnego Soboru we Florencji i polityki panujących, którzy z rozłamu
usiłowali wyciągnąć jak najwięcej korzyści (sankcja pragmatyczna, rok
1438), schizma bazylejska nie zdobyła wielu zwolenników; położył jej kres
następca Eugeniusza IV, papież Mikołaj V, który dzięki ustępstwom na rzecz
neutralnych dotąd władców w sprawie nadawania beneficjów (konkordaty z
książętami Rzeszy w roku 1447 i z cesarzem Fryderykiem III 1448) zdobył
sobie powszechne uznanie Soboru Bazylejskiego, który od roku 1443 nie
odbył ani jednej sesji uroczystej, zmuszony w roku 1448 przez cesarza
Fryderyka III do przeniesienia się do Lozanny, rozwiązał się w roku 1449,
złożywszy wraz z antypapieżem Feliksem V obediencję Mikołajowi V” /H.
Januszewicz, H. Wojtyska, Bazyljski Sobór, w: Encyklopedia katolicka, T. II,
red. F. Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułowski, Lublin 1985, 129-132, k. 130.
10