docJózefczuk Jakub - dr hab. Tomasz Nowak
download 
Reklamacja Transkrypt
Józefczuk Jakub - dr hab. Tomasz Nowak
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Wydział InŜynierii Kształtowania Środowiska i Geodezji Kierunek: Architektura Krajobrazu Jakub Józefczuk Nr indeksu 67828 Entomologiczna ścieŜka dydaktyczna w okolicach LubiąŜa Praca magisterska wykonana w Zakładzie Kompozycji Krajobrazu Opiekun pracy dr hab. Tomasz Nowak, prof. nadzw. Wrocław, maj 2009 2 OŚWIADCZENIE OPIEKUNA PRACY Oświadczam, Ŝe niniejsza praca magisterska pt.: ENTOMOLOGICZNA ŚCIEśKA PRZYRODNICZA W OKOLICACH LUBIĄśA autorstwa JAKUBA JÓZEFCZUKA została przygotowana pod moim kierunkiem w ZAKŁADZIE KOMPOZYCJI KRAJOBRAZU i stwierdzam, Ŝe spełnia ona warunki do przedstawienia jej w postępowaniu o nadanie tytułu zawodowego. …………………..… ……………………………….. data czytelny podpis opiekuna pracy OŚWIADCZENIE AUTORA PRACY Świadoma odpowiedzialności prawnej oświadczam, Ŝe niniejsza praca dyplomowa: ENTOMOLOGICZNA ŚCIEśKA PRZYRODNICZA W OKOLICACH LUBIĄśA została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami USTAWY z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, nie była wcześniej przedmiotem procedur związanych z ubieganiem się o tytuł naukowy lub zawodowy wyŜszej uczelni, załączona w wersji elektronicznej jest identyczna z wersją wydrukowaną. …………………..… data ……………………………….. czytelny podpis autora prac 3 Spis treści Wstęp……………………………………………………………………………………………………5 1. LubiąŜ – opis miejscowości…………………………………………………………….………….....6 1.1. Lokalizacja, charakterystyka ogólna miejscowości………………………………………………..6 1.2. Warunki klimatyczne………………………………………………………………………………7 1.3. LubiąŜ-połoŜenie geograficzne…………………………………………………………………….7 1.4. UŜytkowanie powierzchni, rodzaje gleb…………………………………………………………...9 1.5. Charakterystyka przyrodnicza okolic LubiąŜa……………………………………………………10 1.6. Obszary chronione okolic LubiąŜa………………………………………………………………..12 1.7. Historia miejscowości…………………………………………………………………………….14 2. Zabytki LubiąŜa oraz ich formy ochrony…………………………………………………………23 2.1. Charakterystyka zabytków LubiąŜa………………………………………………………………23 2.2. Formy ochrony zabytków………………………………………………………………………...24 2.3. Zagospodarowanie turystyczne…………………………………………………………………...25 3. Polityka przestrzenna gminy Wołów………………………...……………………………………...26 3.1. Mocne i słabe strony miejscowości……………………………………………………………….28 3.2. Program miejscowości tematycznych……………………………………………………………..30 3.3. LubiąŜ jako wieś tematyczna-wnioski projektowe………………………………………………..31 4. Definicja pojęcia „ścieŜka dydaktyczna”…………………………………………………………...31 5. Przedmiot entomologii, rola w przyrodzie i znaczenie dla człowieka……………………………...32 1. Definicja entomologii……………………………………………………………………………….32 5.2. Podział systematyczny owadów…………………………………………………………………..32 5.3. Pochodzenie owadów……………………………………………………………………………..33 5.4. Krótka charakterystyka owadów …………………………………………………………………33 5.4.1. Morfologia owadów…………………………………………………………………………….33 5.4.2. Budowa anatomiczna owadów………………………………………………………………….34 5.5. Środowisko występowania owadów………………………………………………………………35 5.6. Związki owadów ze środowiskiem………………………………………………………………..36 5.7. Rozwój owadów…………………………………………………………………………………..37 5.8. Znaczenie owadów dla człowieka………………………………………………………………...37 5.8.1. Owady poŜyteczne ……………………………………………………………………………...37 5.8.2. Owady jadalne…………………………………………………………………………………..37 5.8.3 Znaczenie owadów i ich produktów w przemyśle……………………………………………….38 4 5.8.4. Owady szkodliwe………………………………………………………………………………..42 5.9. Ochrona owadów………………………………………………………………………………….43 5.10. Wpływ owadów na krajobraz……………………………………………………………………45 6. Owady okolic LubiąŜa………………………………………………………………………………47 7. Opis koncepcji………………………………………………………………………………………48 7.1. ZałoŜenia projektowe……………………………………………………………………………..48 7.2. Zagospodarowanie terenu…………………………………………………………………………49 7.3. Stan istniejący……………………………………………………………………………………..49 7.4. Szczegółowy opis koncepcji………………………………………………………………………66 8. Podsumowanie………………………………………………………………………………………66 Bibliografia…………………………………………………………………………………………….68 Spis rysunków………………………………………………………………………………………….70 Spis wykresów…...…………………………………………………………………………………….71 Spis fotografii.…………………………………………………………………………………………72 Spis tabel……………………………………………………………………………………………….73 Spis załączników……………………………………………………………………………………….73 Spis planszy w załączniku nr 2: 1. Lokalizacja miejscowości LubiąŜ. 2. Analiza połączeń komunikacyjnych. 3. Analiza zagospodarowania turystycznego. 4. Obszary chronione gminy wołów. 5. Analiza dendrologiczna obszaru opracowania. 6. Aktualne zagospodarowanie obszaru opracowania. 7. Schemat funkcjonalno-przestrzenny ścieŜki. 8. Koncepcja zagospodarowania ścieŜki. 9. Koncepcja ogrodu geometrycznego. 10. Ogród geometryczny-wizualizacje. 11. Szczegół nr 1- punkt widokowy. 12. Szczegół nr 2-model owada. 13. Szczegół nr 3- ławka. 14. Ławka – wizualizacja. 15. Szczegół nr 4- tablica informacyjna. 16. Tablica – wizualizacja. 5 Wstęp Owady stanowią jedną z najliczniejszych grup zwierząt na Ziemi. Zwierzęta te spotkać moŜna w niemal kaŜdym środowisku. Pomimo duŜej liczebności owady wciąŜ są grupą stosunkowo słabo poznaną. Ogromny wpływ owadów na środowisko, ze względu na ich niewielkie rozmiary jest często niezauwaŜany lub pomijany. Owady postrzegane są zazwyczaj jako szkodniki roślin lub pasoŜyty, podczas gdy ich funkcja w ekosystemie i gospodarce człowieka jest znacznie szersza. Owady stanowią waŜny element łańcuchów troficznych, biorą udział w rozkładaniu martwej materii organiczne oraz umoŜliwiają rozmnaŜanie płciowe większości roślin okrytonasiennych. Głównym celem „Entomologicznej ścieŜki dydaktycznej w okolicach LubiąŜa” będzie podkreślenie tych istotnych funkcji owadów. Oprócz roli edukacyjnej ścieŜka ma stanowić jedną z waŜniejszych atrakcji turystycznych, czym moŜe przyczynić się do rozwoju i promocji miejscowości oraz wzrostu świadomości ekologicznej mieszkańców. Ulotność i nietrwałość form dorosłych owadów nie sprzyja ich obserwacji w naturze. Z tych względów w koncepcji ścieŜki szczególny nacisk został połoŜony na prezentacje siedlisk tych zwierząt, a nie poszczególnych gatunków, które tam występują. WaŜną rolę będą pełnić takŜe, zamieszczane na trasie rysunki i fotografie owadów, które przy odrobinie szczęście uda się spotkać w naturze. Dogodnym i atrakcyjnym miejscem do obserwacji owadów będzie motylarium. W budynku prezentowane będą przewaŜnie gatunki tropikalnych motyli. Koncepcja entomologicznej ścieŜki dydaktycznej będzie eksponować najwaŜniejsze walory LubiąŜa jakimi są przyroda oraz zabytki. Barokowy zespół klasztorny stanowi obecnie centrum turystyczne miejscowości, jednak jego potencjał w znacznym stopniu jest niewykorzystany. Koncepcja zakłada utworzenie w obiektach klasztornych muzeum oraz centrum dydaktyczno- muzealnego. Dodatkową atrakcją ma być nawiązujący do barokowej architektury ogród geometryczny. Na głównej osi załoŜenia zlokalizowane zostaną obiekty motylarni oraz niewielka szklarnia. Budowle mają mieć formę przeszklonych piramid. Trasa ścieŜki dydaktycznej zostanie podzielona na kilkanaście mniejszych odcinków. KaŜdy z nich będzie poświęcony innym zagadnieniom. Na poszczególnych fragmentach ścieŜki omówione zostaną między innymi: biologia, systematyka i pochodzenie owadów, oraz owady tropikalne (odcinek nr 1), owady leśne (odcinek nr 2), owady o znaczeniu gospodarczym (odcinek nr. 3) oraz kolejno: owady wodne, owady aktywne nocą, szkodniki lasów, owady zapylające kwiaty, owady – szkodniki rolne, ochrona owadów, owady i ich 6 związki z człowiekiem. Na kaŜdym docinku będą zlokalizowane ułatwiające obserwację owadów, elementy infrastruktury. Koncepcja ścieŜki powinna być zgodna z polityką przestrzenną miejscowości, a takŜe uwzględniać główne, przedstawiane w strategiach gminy kierunki rozwoju miejscowości. 1. LubiąŜ - opis miejscowości 1.1 Lokalizacja, charakterystyka ogólna LubiąŜa Miejscowość LubiąŜ znajduje się w powiecie wołowskim województwa dolnośląskiego, w gminie Wołów na 51° 16' szerokości geograficznej północnej i 16° 28' 32'' długości geograficznej zachodniej. NajbliŜej połoŜonymi miastami są: znajdująca się na naprzeciwległym brzegu Odry, oddalona o ok. 20 km w kierunku północnym Ścinawa, oraz połoŜony na wschód od LubiąŜa o ok. 15 km Wołów. W odległości 54 km na południe znajduje się miasto Wrocław. Miejscowość połoŜona jest w łuku rzeki Odry, która w tym miejscu skręca z kierunku zachodniego na północny. (Patrz załącznik. „Lokalizacja miejscowości LubiąŜ”) Ryc. 1. Lokalizacja LubiąŜa w skali kraju i województwa Ryc. 2. Lokalizacja wsi w skali powiatu i (opracowanie autorskie). gminy (opracowanie autorskie). Miejscowość LubiąŜ jest drugim, co do wielkości ośrodkiem w gminie Wołów. Liczba mieszkańców sołectwa lubiąskiego wynosi 2203 osób. Na wysoki stopień gęstości 7 zaludnienia w LubiąŜu mają wpływ istniejące osiedla pracowników byłych PGR-ów1 oraz obecność wojewódzkiego szpitala dla osób psychicznie chorych. W LubiąŜu funkcjonuje Zespół Szkół Publicznych w LubiąŜu przy ul. Wojska Polskiego w skład, którego wchodzi Szkoła Podstawowa i Publiczne Gimnazjum. Na terenie miejscowości znajduje się równieŜ przedszkole (ul. Willmanna). Gospodarka gminy Wołów oparta jest na rolnictwie oraz na sektorze usługowym. Największe zakłady przemysłowe zlokalizowane są w okolicach samego Wołowa. W LubiąŜu najwięcej jest gospodarstw rolnych, z których część prowadzi równieŜ drobna działalność gospodarczą. Część mieszkańców LubiąŜa dojeŜdŜa do pracy w Wołowie, Brzegu Dolnym, a nawet Wrocławiu. PowaŜnym problemem gminy LubiąŜ jest wysokie, sięgające ponad 20% bezrobocie2. 1.2. Warunki klimatyczne LubiąŜ połoŜony jest w jednym z najcieplejszych rejonów Polski, w granicach legnickogłogowskiej krainy klimatycznej. W ujęciu regionalnym miejscowość wraz z całą gminą znajduje się w rejonie nadodrzańskim, na pograniczu obszaru nadodrzańskiego górnego i dolnego. Średnia temperatura roczna wynosi 8,2°C, dla stycznia 1,1°C, dla lipca 18,3°C. Okres wegetacyjny trwa około 100 dni. Średnia suma opadów rocznych wynosi 650mm, a największe natęŜenie opadów przypada na lipiec. W rejonie LubiąŜa dominują wiatry zachodnie i północno – zachodnie. 1.3. LubiąŜ - połoŜenie geograficzne. Obszar opracowania podobnie jak cała dolina środkowej Odry charakteryzuje się duŜą bioróŜnorodnością. O bogactwie przyrody decydują cztery podstawowe czynniki: rzeźba terenu, wysokość nad poziomem morza, klimat oraz budowa geologiczna (Kącki Z. 2003). Na przestrzeni setek tysięcy lat zmiany klimatyczne wraz ze zmianami geomorfologicznymi oraz kształtowaniem się rzeźby terenu tworzyły dogodne warunki dla rozwoju zróŜnicowanych biocenoz. Szczególnie duŜy wpływ na dzisiejszą przyrodę Dolnego Śląska miały procesy kształtowania się rzeźby terenu zachodzące w trzecio i czwartorzędzie oraz odbywające się w tych samych okresach zmiany klimatu. Istotny wpływ na przyrodę miał równieŜ 1 2 wg Planu Rozwoju Lokalnego Gminy Wołów na lata 2004- 2013 j w. 8 przebywający na tych obszarach od epoki neolitu człowiek. Stale wzrastająca liczebnie populacja ludności stała się przyczyną ekspansji roślin i zwierząt hemerofilnych. WciąŜ rosnący wpływ ludzi na środowisko doprowadził do nieodwracalnych, często negatywnych zmian w ekosystemach. Wiele gatunków roślin i zwierząt szczególnie tych o wąskich zakresach tolerancji ekologicznej zostało wypartych przez ekspansywne gatunki obcego pochodzenia. Miejscowość LubiąŜ znajduje się na pograniczu mezoregionów: Wysoczyzny Rościsławskiej oraz Pradoliny Wrocławskiej (ryc. 3). Pod względem ukształtowania terenu oraz budowy geologicznej obszary te znacznie się od siebie róŜnią. Wysoczyzna Rościsławska to falisty teren o wysokościach do 150 m n. p. m. oraz z wniesieniami dochodzącymi do 50 m wysokości względnej nad dnem doliny rzeki Odry. Zbudowana jest z pozostałości moreny martwego lodu późnej fazy zlodowacenia odrzańskiego. W jej północnym fragmencie, w okolicach Wołowa występują piaszczyste obniŜenia terenu z wydmami (Kondracki J. 2002). Ryc. 3 Mapa mezoregionów Polski południowo zachodniej wg Kondrackiego Wysoczyzna Rościsławska graniczy od południa Wrocławskiej. Mezoregion Pradoliny Wrocławskiej z mezoegionem Pradoliny zajmuje odcinek środkowej Odry o 9 długości ponad 100 km i powierzchni 1220 km² od Krapkowic w kotlinie Raciborskiej aŜ do okolic miejscowości LubiąŜ i Malczyce pod Wrocławiem. Pradolinę Wrocławską wypełniają plejstoceńskie i holoceńskie osady rzeczne. Osady te mają postać tarasów: holoceńskich wypełnionych madami i piaszczystych - plejstoceńskich. Szerokość doliny waha się w granicach 10-12 km (Kondracki J. 2002). Część trzecio i czwartorzędowych osadów występujących w okolicach LubiąŜa jest wydobywana w dwóch zarejestrowanych złoŜach. Według szacunków znajduje się tam ponad 195 tyś ton piasków, Ŝwirów i pospółek. 1.4. UŜytkowanie powierzchni, rodzaje gleb Pod względem powierzchni największy obszar w gminie zajmują uŜytki rolne – 16371 ha (49% całego obszaru). Spośród nich grunty orne i sady zajmują 12385 ha, a uŜytki zielone 3986 ha, co stanowi odpowiednio 75,6 % i 24,3% całej powierzchni gminy. Drugie miejsce pod względem zajmowanej powierzchni zajmują lasy i zadrzewienia – 13453,3 ha (ok. 41 %) powierzchni. Pozostałe grunty to: tereny zabudowane, drogi i itp. zajmujące powierzchnię 2958 ha (ok. 9%) oraz zbiorniki lub cieki wodne - 324 ha (ok. 1%). Obecność upraw rolnych związana jest z warunkami glebowymi, jakie występują w poszczególnych częściach gminy. W gminie dominują gleby IV klasy bonitacyjnej, stanowiąc 42,7% powierzchni wszystkich gruntów ornych gminy. Gleby klasy V stanowią 25,6%. Najlepsze gleby – II i III klasy bonitacyjnej stanowią 22,4%. Pozostałe 9, 4% gruntów została zakwalifikowana do IV klasy. Na terenie gminy Wołów brak jest gleb I kasy bonitacyjnej3. Wyk. 1. Glebowe klasy bonitacyjne gruntów ornych gminy Wołów. Klasy bonitacyjne gruntów ornych gminy Wołów 23% 33% Gleby klasyI, II Gleby klasy III, IV Gleby klasy V, VI 44% Źródło: Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Miasta i Gminy Wołów, Pracownia projektowa „PLAN”1999. 3 wg Plan rozwoju Lokalnego Gminy Wołów na lata 2004- 2013 10 W okolicach LubiąŜa dominują gleby o IV klasie bonitacyjnej, które nie sprzyjają intensywnej produkcji rolniczej. 1.4. Charakterystyka przyrodnicza okolic LubiąŜa Mezoregiony Pradoliny Wrocławskiej i Wysoczyzny Rościsławskiej są terenami o duŜych wartościach przyrodniczych. Przez obszar Wysoczyzny Rościsławskiej przebiega północna granica zasięgu jodły pospolitej (Abies alba). W miejscowości Jodłowice koło Wołowa znajduje się rezerwat przyrody o powierzchni 9,4 ha obejmujący las mieszany z udziałem wspomnianego gatunku. Na obszarze tarasów zalewowych znajdują się bogate ekosystemy lasów łęgowych. Liczne starorzecza Odry są miejscami występowania wielu rzadkich gatunków roślin i zwierząt. Fot.1. Las grądowy w występujący w okolicach LubiąŜa. (autorskie) Lasy zajmują ok. 13 460,35 ha, co stanowi 43,1% całej powierzchni gminy Wołów. W obrębie LubiąŜa znajduje się ponad 846,81 ha lasów oraz 7,7ha obszarów zadrzewionych, co stanowi 40,1% powierzchni całego obszaru4. Największe kompleksy leśne znajdują się na północ od LubiąŜa, w granicach Parku Krajobrazowego „Dolina Jezierzycy” oraz w dolinie Odry. Zarówno wskaźnik lesistości gminy Wołów jak równieŜ samych okolic LubiąŜa jest znacznie większy niŜ wynoszący 28% stopień lesistości kraju. 4 wg Plan rozwoju Lokalnego Gminy Wołów na lata 2004- 2013 11 Wyk. 2. Procentowy udział gatunków drzew w lasach na obszarze opracowania. Procentowy udział poszczególnych gatunków drzew w lasach na obszarze opracowania. 2% 10% 1% 1% brzoza brodawkowata buk zwyczajny dąb szypułkowy 4% grab zwyczajny 4% jabłon dzika 4% jesion wyniosły 42% 1% klon jawor klon polny 5% klon zwyczajny 4% lipa drobnolistna 4% olsza czarna topola osika 1% wiąz szypułkowy 17% wierzba krucha Szata roślinna okolic LubiąŜa ze względu na ogromną róŜnorodność biotopów jest bardzo bogata. Występują tu zbiorowiska niŜowych łęgów wierzbowo-topolowych (SaliciPopuletum, Salicetum triandro- viminalis), niŜowe, nadrzeczne łęgi jesionowo- wiązowe w strefie zalewów okresowych (Ficario- Ulmetum typicum) oraz wyŜej połoŜone, grądy środkowoeuropejskie (Galio silvatici- Carpinetum) (Matuszkiewicz W. 1995) (Ryc. 4). Głównymi gatunkami lasotwórczymi tutejszych łęgów są: dąb szypułkowy, lipa drobnolistna, wiąz pospolity, grab zwyczajny i jesion wyniosły. Podszyt zbudowany jest z następujących gatunków: śliwa tarnina, głóg jedno i dwuszyjkowy. W lasach wyŜej połoŜonych dominują gatunki grądowe, głównie dąb szypułkowy, grab zwyczajny, lipa drobnolistna, klon zwyczajny, klon jawor oraz klon polny. W runie spotkać moŜna młode egzemplarze klonu zwyczajnego, klonu jaworu, grabu oraz chmiel zwyczajny i jeŜynę. W drzewostanach często występują stare, kwalifikujące się do ochrony prawnej okazy. Ponad 99% wszystkich lasów gminy Wołów naleŜy do Skarbu Państwa. Większość lasów rosnących w okolicy LubiąŜa naleŜy do Leśnictwa Prawików. Pomimo silnej antropopresji na tutejsze ekosystemy wiele z nich zachowało swój naturalny charakter. Szczególnie cenne nadrzeczne łęgi oraz będące w róŜnych fazach zarastania starorzecza, stanowią ostoję wielu rzadkich gatunków ptaków. 12 Ryc. 4. Mapa roślinności potencjalnej wg Władysława Matuszkiewicza (1995). 1.6. Obszary chronione okolic LubiąŜa Wiele cennych przyrodniczo terenów objętych zostało ochroną prawną. W pobliŜu miejscowości LubiąŜ znajduje się florystyczny rezerwat „Odrzyska”, Park Krajobrazowy „Dolina Jezierzycy” oraz obszary Natury 2000- „Dębniańskie Mokradła”, „Zagórzyckie Łąki”, „Łęgi Odrzańskie”5. Park Krajobrazowy „Dolina Jezierzycy” został utworzony w 1994 roku na powierzchni ok. 7953 ha. Park krajobrazowy znajduje się na północ od LubiąŜa, pomiędzy mezoregionami Wałów Trzebnickich oraz Wysoczyzny Rościsławskiej, na utworach plejstoceńskich i holoceńskich, powstałych w okresie zlodowacenia środkowo europejskiego. Występują one tam najczęściej w postaci utrwalonych wydm (Rąkowski G. 2004). Pod względem budowy geologicznej obszar parku jest stosunkowo mało zróŜnicowany. PrzewaŜają piaski, Ŝwiry. Utwory ilaste i gliny są rzadziej spotykane. Szata roślinna obszaru została w znacznym stopniu przekształcona przez człowieka. Na terenie parku dominują drzewostany z przewagą sztucznie nasadzonej sosny. Obok terenów leśnych występują takŜe łąki, torfowiska oraz biocenozy synantropijne. 5 Patrz załącznik: „Analiza obszarów chronionych okolic LubiąŜa” 13 Na terenie parku stwierdzono 37 gatunków roślin chronionych, 38 gatunków ssaków, 23 gatunki ryb, 16 gatunków płazów i gadów oraz 190 gatunków ptaków: kania czarna (Milvus migrans), zimorodek (Alcedo atthis), Ŝuraw (Grus grus), srokosz (Lanius excubitor), dudek (Upupa epops), trzmielojad (Pernis apivorus), bocian czarny (Ciconia nigra). Spośród stwierdzonych gatunków ptaków, 135 to gatunki lęgowe. Oprócz zwierząt na terenie parku występuje 37 gatunków roślin chronionych z czego 8 znajduje się na liście roślin zagroŜonych w Polsce (tzw. czerwona lista): długosz królewski, goryczka wąskolistna, kosaciec syberyjski, kruszczyk błotny, salwinia pływająca, storczyk Fuchsa, storczyk samiczy i śnieŜyca wiosenna (Rąkowski G. 2004). Szczególnie cenne przyrodnicze fragmenty występujących w Parku Krajobrazowym „Dolina Jezierzycy” drzewostanów o cechach ekosystemów naturalnych zostały objęte ochroną rezerwatową. Na terenie parku, pomiędzy rzekami Jazką i Niecieczą, utworzony został rezerwat przyrody o nazwie „Uroczysko Wrzosy”. Obejmuje on ochroną cenne pod względem przyrodniczym kompleksy olsu porzeczkowego oraz łęgu olszowo-jesionowego z wieloma rzadkimi gatunkami roślin i zwierząt. W rezerwacie stwierdzono występowanie ok. 470 gatunków roślin, w tym 21 chronionych oraz ponad 180 gatunków ptaków, z czego 120 gatunków lęgowych. Powierzchnia rezerwatu wynosi 576 ha (Rąkowski G. 2004) Rezerwat przyrody „Odrzyska” zlokalizowany jest w tuŜ obok północnej granicy miejscowości LubiąŜ. Utworzony w 1987 roku rezerwat zajmuje powierzchnię 5,15 ha obejmując swym zasięgiem odrzańskie starorzecza z bogatą roślinnością wodną. Występują tam bogate stanowiska chronionej kotewki orzech-wodny (Trapa natans) oraz salwinii pływającej (Salvinia natans). Na terenie rezerwatu stwierdzono występowanie ponad 40 gatunków ptaków lęgowych (Rąkowski G. 2007). Obszar Natura 2000 „Łęgi Odrzańskie” obejmuje cenne przyrodniczo obszary doliny rzeki Odry porośnięte przewaŜnie łęgami jesionowymi i wiązowymi, które znajdują się w strefie zalewów periodycznych, pomiędzy Brzegiem Dolnym, a Głogowem wraz z ujściem Baryczy. Licznie występują tu ponad stu letnie starodrzewia wraz z okazami pomnikowymi. Łącznie obszar „Łęgów Odrzańskich” zajmuje powierzchnię ponad 18 tyś. ha. Oprócz lasów znajdują się tam liczne starorzecza będące miejscem występowania wielu chronionych gatunków ptaków oraz torfowiska niskie. Spotkać tu moŜna gatunki ptaków: łabędź krzykliwy (Cygnus cygnus), kania rdzawa (Milvus milvus), kania czarna (Milvus migrant), dzięcioł średni (Dendrocopos medius), trzmielojad (Pernis apivorus), orzeł bielik, zimorodek (Alcedo atthis). 14 W dolinie znajdują się równieŜ kompleksy wilgotnych łąk z bogatą florą. Występuje tu między innymi: goryczka wąskolistna (Gentiana pneumonanthe), kosaciec syberyjski (Iris sibirica) czy czosnek kątowaty (Alium angulosum). Obszar Natura 2000 „Zagórzyckie Łaki” zajmuję powierzchnię 358,7 ha. Obszar znajduje się w odległości ok. 3 km na wchód do LubiąŜa. Występują tu porastające skarpę pradoliny Odry, ciekawe pod względem przyrodniczym łąki trzęślicowe. Spotkać tu moŜna: trzęślicę modrą (Molinia caerulea), czarcikęs łąkowy (Succisa pratensis), przytulię północną (Galium borealne), sierpik barwierski (Serratula tinctoria). „Zagórzyckie Łąki” obejmują unikalne w skali Dolnego Śląska siedliska, będące miejscami występowania rzadkich motyli z gatunków: modraszek telejus (Maculinea telejus), przeplatka aurinia (Euphydryas aurinia) oraz barczatka kataks (Eriogaster catax). Na opisywanym terenie odnotowano występowanie aŜ sześciu siedlisk wpisanych do załącznika I Dyrektywy Siedliskowej. Zajmujący powierzchnię 4960 ha obszar Natura 2000 „Dębiańskie mokradła” zajmuje ponad połowę terenów wchodzących w skład Parku Krajobrazowego „Dolina Jezierzycy”. Wschodnia część obszaru Natura 2000 sięga kilka kilometrów poza granicę parku. Najcenniejszymi przyrodniczo siedliskami są kompleksy lasów łęgowych i olsów pomiędzy miejscowościami Wodnica i Wrzosy, częściowo chronionych w ramach rezerwatu "Uroczysko Wrzosy" Występują tam: najliczniejsza na Dolnym Śląsku populacja długosza królewskiego (Osmunda regalis) oraz liczne gatunki ptaków i owadów w tym chronione gatunki motyli: modraszek nausitous (Maculinea nausithous), modraszek telejus (Maculinea telejus), przeplatka maturna (Euphydryas maturna)6. 1.7. LubiąŜ –historia miejscowości Sprzyjające warunki geograficzne okolic LubiąŜa, obecność Ŝyznych lessowych gleb, bogatych w pokarm lasów, a takŜe sąsiedztwo duŜej rzeki oraz przebieg szlaków handlowych łączących zachodnią Europę ze wschodem spowodowały rozkwit osadnictwa w okresie przed naszą erą. Liczne wykopaliska archeologiczne dowodzą obecności osad ludzkich juŜ przed epoką brązu. W okresie epoki brązu oraz w pierwszym okresie epoki Ŝelaza obszar ten znalazł się w zasięgu kultury łuŜyckiej (Kalinowski K. 1970). 6 Wg: http://natura2000.org.pl/ 15 Miejscowość LubiąŜ usytuowana jest w miejscu jednej z najstarszych przepraw przez Odrę, która najprawdopodobniej powstała juŜ w okresie wczesnofeudalnym. O długiej historii LubiąŜa świadczą min. informacje zawarte w dokumencie lokacyjnym klasztoru. W powstałym w 1175 roku dokumencie miejscowość opisana została jako „stary gród w miejscu zwanym LubiąŜ, a jest ono w obrębie dawnego grodu nad nurtem rzeki Odry” (Kalinowski K. 1970). Otoczony palisadą gród znajdował się w miejscu dzisiejszego klasztoru. Przed umocnieniami znajdowało się podgrodzie, które zajęło miejsce dawnego pogańskiego targu. W centrum osady wybudowana została świątynia. Gród w LubiąŜu był jednym z ogniw systemu fortyfikacji ochraniających przeprawy przez Odrę. Uległ on zniszczeniu w 1108 roku podczas najazdu na Śląsk wojsk Henryka V. W miejscu zniszczonej osady powstał najprawdopodobniej klasztor benedyktyński. Z tamtego okresu nie zachowały się jednak Ŝadne dokumenty. Kilkanaście lat później miejsce benedyktynów zajęli cystersi. Fot. 2 Widok zespołu klasztornego od strony północnej. (autorskie) W 1163 roku ksiąŜę Bolesław I Wysoki sprowadził na Śląsk pochodzący z Turyngii zakon cystersów. Cystersi przybywają do LubiąŜa 16 sierpnia 1163 roku przejmując od benedyktynów znajdujące się na wzniesieniu budynki oraz podgrodzie. Umocnienie pozycji politycznej księcia Henryka Wysokiego w końcu XII wieku, jak równieŜ stabilizacja sytuacji na Śląsku pozwoliła fundatorowi klasztoru na wydanie w 1175 roku w Grodźcu dokumentu lokacyjnego dla pierwszego opata lubiąskiego Florentego. Jednak dopiero kilkanaście lat później po tym wydarzeniu, w roku 1173, do LubiąŜa przybywa liczący 12 mnichów konwent (Pilch J. 1995). 16 Sprowadzenie cystersów na Śląsk oficjalnie powodowane względami duchowymi w rzeczywistości miało duŜe znaczenie polityczno-gospodarcze, które potwierdziło władzę księcia Henryka Wysokiego nad odzyskanymi przez niego ziemiami. Opactwo lubiąskie juŜ w chwili załoŜenia dysponowało pokaźnym majątkiem. W 1175 roku we władaniu fundacji było 15 duŜych posiadłości ziemskich rozlokowanych czasem w dość znacznej odległości od klasztoru na całym Dolnym Śląsku. NaleŜy przy tym pamiętać, Ŝe na otrzymanych obszarach od wieków funkcjonowało stosunkowo dobrze rozwinięte rolnictwo. Występujące tam Ŝyzne gleby, a takŜe inne bogactwa naturalne w połączeniu z dość dobrze rozwiniętą infrastrukturą w znacznym stopniu ułatwiły późniejszy rozwój i ekspansję ekonomiczną klasztoru. Pierwszy okres świetności opactwa lubiąskiego przypada na koniec XIII w i związany był z przychylną klasztorowi polityką, jaką prowadził władający Śląskiem w latach 12011238 Henryk I Brodaty. W tym czasie władze nad klasztorem sprawował opat Günter II – spowiednik św. Jadwigi. W wyniku zabiegów dyplomatycznych opata, w roku 1201 papieŜ Innocenty III specjalną bullą nadaje prawa własności klasztoru do otrzymanych dotychczas dóbr. Dodatkowo rok później ksiąŜę Henryk I potwierdza granice opactwa zaokrąglając je w znacznym stopniu. W 1202 roku klasztor cystersów posiada 27 wsi. Od momentu przybycia cystersów do LubiąŜa, wraz z rozwojem klasztoru nastąpił wyraźny wzrost znaczenia samej miejscowości, czego wyrazem były nadawane przez ksiąŜęta liczne przywileje. W myśl tych przepisów mieszkańcy LubiąŜa zwolnieni zostali od powinności wobec prawa polskiego, z zastrzeŜeniem prawa do handlu solą. Władze klasztoru zyskały równieŜ częściową niezaleŜność sądowniczą w posiadanych majątkach. Poddani natomiast, zwolnieni byli z obowiązku uczestniczenia w wyprawach wojennych, zamiast których mieli pracować na rzecz opactwa. W XIII wieku nastąpiła dalsza ekspansja zakonu cysterskiego nie tylko na obszarze samego Śląska, ale równocześnie takŜe na terenach dalej połoŜonych. W 1222 roku powstała filia opactwa w Mogile pod Krakowem. Pięć lat później utworzono zakon w Henrykowie, a w 1249 roku w Kamieniu Ząbkowickim. 15 czerwca tego samego roku dawne podgrodzie, a ówcześnie osada targowa „villa forensis Lubens vocata” usytuowana u stóp wzgórza klasztornego, na mocy decyzji wydanej przez księcia legnickiego Bolesława II Łysego Rogatka uzyskuje średzkie prawa miejskie. 17 Ryc. 5. Herb dawnego miasta LubiąŜ (wg Gumowskiego M. 1960) Miastu został nadany herb, który przedstawiał trzymającego białą flagę z czerwonym krzyŜem Baranka BoŜego, w bieli na czerwonym tle ze złotym nimbem wokół głowy (Rys. 5.). Nieco później pomiędzy miasteczkiem LubiąŜ, a opactwem cysterskim powstała wieś klasztorna o tej samej nazwie. Na przełomie XII i XIII wieku w LubiąŜu istniały trzy kościoły. W centrum osady znajdował się wybudowany w stylu romańskim kościół p. w. Św. Jana Ewangelisty. Dwie pozostałe świątynie zlokalizowane były na wzgórzu klasztornym - kościół parafialny p. w. Św. Jakuba oraz kościół klasztorny p. w. Najświętszej Marii Panny. Oba wybudowane zostały w stylu romańskim. Kościół klasztorny został wybudowany około 1200 roku. W jego wnętrzu pochowany został fundator opactwa, ksiąŜę Bolesław Wysoki. Kościół Najświętszej Marii Panny był najprawdopodobniej trzynawową bazyliką, w późniejszych czasach całkowicie przebudowaną. W 1241 roku Śląsk został najechany przez Tatarów. W wyniku tej napaści, która nie dotyczyła bezpośrednio majątków klasztoru rozwój opactwa został na krótki okres zahamowany. Wiek XIV był okresem znacznego rozkwitu gospodarczego opactwa. LubiąŜ przejął rolę centrum kulturalnego Śląska. W lubiąskim scriptorium powstało wiele tekstów literackich uznanych w latach późniejszych za pomniki piśmiennictwa średniowiecznego, a takŜe wiele falsyfikatów dokumentów potwierdzających prawa zakonu do posiadanych majątków (Kalinowski K.1970). W XIV wieku gospodarka klasztoru przeszła na przynoszący duŜe dochody system czynszowy. Dzięki napływającym pieniądzom cystersi zaczęli rozwijać róŜne gałęzie gospodarki między innymi: ogrodnictwo, sadownictwo, rybołówstwo, pszczelarstwo czy uprawę winorośli. Byli teŜ w posiadaniu kopalni złota w okolicach Złotoryi oraz licznych młynów, jatek mięsnych, zajmowali się handlem soli i ryb morskich. Opactwo czerpało równieŜ dochody z opłat pobieranych za korzystanie z brodów i mostów. 18 W XIV wieku opactwo lubiąskie było w posiadaniu 65 wsi oraz 15 folwarków zlokalizowanych na Śląsku. Część majątków ziemskich znajdowała się w znacznym oddaleniu od LubiąŜa na terenach Wielkopolski, w okolicy Nakła oraz w Małopolsce koło Oświęcimia. W drugiej połowie XIV wieku cystersi uzyskali pełnię władzy sądowniczej nad przestępstwami popełnianymi w granicach swoich własności. Dzięki czemu mieszkający na ziemiach klasztornych zyskali pewną niezaleŜność prawną i bezpieczeństwo. Symbolem rozkwitu opactwa w XIV wieku była budowa gotyckiego zespołu klasztornego wraz z istniejącym do dzisiaj kościołem klasztornym. W kościele wybudowano kaplicę grobową, której fundatorem był ksiąŜę legnicki Bolesław III. Pierwszy powaŜny kryzys opactwo przechodziło w wieku XV. W wyniku wojen husyckich w latach 1428- 1432 majątek opactwa uległ znacznemu uszczupleniu. Zniszczone zostały liczne wsie klasztorne oraz budynki samego opactwa. Od poŜaru ocalały tylko pojedyncze budynki gospodarcze oraz kościół św. Jakuba. Pogarszające się warunki ekonomiczne opactwa oraz niepewna sytuacja polityczna w XV wieku spowodowały narastanie wewnętrznych konfliktów w samej organizacji zakonnej. Pod koniec XV wieku, w roku 1492 mnisi zostali wypędzeni z odbudowanych po poŜodze budynków klasztornych przez trzech ksiąŜąt śląskich. Obiekty klasztorne przez okres siedmiu lat funkcjonowały jako domy myśliwskie ksiąŜąt. Po odzyskaniu utraconej własności ranga opactwa ponownie zaczęła odzyskiwać dawne znaczenie. Pod rządami nowego opata Andrzeja Hoffmana sprawującego władzę w LubiąŜu w latach 1498-1534 klasztor został odbudowany i wyposaŜony. W 1506 roku klasztor został otoczony murem i fosą. Sytuacja gospodarcza klasztoru ponownie uległa znacznemu pogorszeniu w okresie reformacji. Z klasztoru odeszła znaczna liczba mnichów popierających postulaty Lutra. Słabość fundacji wykorzystywali ksiąŜęta, którzy przejęli poszczególne majątki klasztoru. Dodatkowo sytuację klasztoru pogarszały wypłacane przez klasztor świadczenia finansowe w związku z niebezpieczeństwem agresji tureckiej. Inwestycje klasztoru w okresie kryzysu były ograniczone jedynie do budowy obiektów przeznaczonych dla gości opactwa. Pod koniec XVI wieku wybudowano takŜe istniejący do dzisiaj budynek bramny. Początek XVII wieku przyniósł sukcesywną poprawę upadającej gospodarki opactwa. Odbudowę pogrąŜonego w kryzysie klasztoru rozpoczął opat Mateusz Rudolf z Hennersdorfu. Odnowił on wnętrze kościoła klasztornego, które zostało pokryte malowidłami. Kościół wyposaŜony został w nowe ołtarze oraz pięknie rzeźbioną ambonę. 19 Po wybuchu wojny trzydziestoletniej klasztor w LubiąŜu został zajęty przez Szwedów, a majątek klasztoru zrabowany. Wywiezione zostały min. relikwiarze oraz część biblioteki. Szwedzi zabrali równieŜ dzwony oraz ołów pokrywający sygnaturkę. W czasie pobytu armii szwedzkiej w opactwie dewastacji uległo większość obiektów zespołu klasztornego. Sam obiekt został przekazany jako podarunek Ŝonie generała Duvala. Po wojnie trzydziestoletniej nastąpił złoty okres w dziejach opactwa. Rządy w klasztorze w latach 1636-1672 objął Arnold Freiberger, który okazał się doskonałym zarządcą odbudowując zniszczone podczas wojny obiekty oraz nabywając nowe posiadłości. Dzięki jego decyzjom nastąpił rozkwit kulturalny i gospodarczy klasztoru. W latach 1649- 1670 opat przeprowadził gruntowna renowację zespołu klasztornego, który zyskał wówczas barokowy wygląd. W latach 1649-1668 odnowiony został kościół klasztorny. Urzędy klasztorne przeniesiono do wspólnego nowo wybudowanego obiektu. Utworzona została równieŜ szkoła klasztorna oraz kościół klasztorny pod wezwaniem Św. KrzyŜa. Inwestycję klasztoru nie ograniczały się jedynie do samych budynków. Zagospodarowane zostały równieŜ tereny w najbliŜszym sąsiedztwie budynków. Dzięki temu całość załoŜenia zyskała spójny układ kompozycyjny. W myśl ówczesnych kanonów estetyki wokół klasztoru utworzone zostały dwa ogrody geometryczne. Mniejszy z nich zlokalizowany był w obrębie murów obronnych i był wyłącznie do dyspozycji opata. Większy ogród zlokalizowany był poza murami klasztornymi otaczając obiekty klasztorne od południa i wschodu. Znajdowały się tam poprzecinane ścieŜkami prostokątne kompartymenty. Geometryczną kompozycję ogrodu podkreślały liczne fontanny i wodotryski zasilane wybudowanym w 1649 roku wodociągiem. W 1670 roku opat klasztoru ufundował dwie kolumny maryjne. Pierwsza z nich została ustawiona przed budynkiem klasztoru, druga zaś na terenie miasteczka. Obie rzeźby są najprawdopodobniej autorstwa legnickiego artysty Mateusza Knothego. Oprócz poprawy sytuacji ekonomicznej fundacji lubiąskiej opat Freiberger kładł szczególny nacisk na rozwój kulturalny klasztoru. Jego rządy zapoczątkowały szczególne zainteresowanie sztuką polegające na kolekcjonowaniu dzieł malarskich i rzeźb, odtwarzaniu rozproszonej biblioteki klasztoru oraz objęciu mecenatu nad wieloma artystami. W 1660 roku opat sprowadza do LubiąŜa poznanego we Wrocławiu znanego malarza śląskiego Michała Willmanna. Obrazy Willmanna zdobiły między innymi wnętrza trzech kościołów w LubiąŜu. Następca Freibergera, opat Jan Reich, kontynuował politykę prowadzoną przez poprzednika. Pozytywny stosunek opata dla rozwoju kulturalnego LubiąŜa zaowocował sprowadzeniem znanego austriackiego rzeźbiarza i architekta-Mateusza Steinla. Autorstwa 20 Steinla był wystrój kościoła klasztornego, wraz z ołtarzami-głównym i bocznymi, stalle anielskie i ambona. Wzrost znaczenia politycznego, społecznego, kulturalnego, a co za tym idzie dochodów klasztoru cystersów w LubiąŜu znalazł swoje odbicie w podjętej w latach osiemdziesiątych XVII w. gruntownej przebudowie opactwa. Wysoki status lubiąskich opatów, a takŜe ich związki z przychylnymi klasztorowi najwyŜszymi w cesarstwie władzami kościelnymi i świeckimi zostały wyraŜone poprzez pełną rozmachu budowę największego na Śląsku kompleksu klasztornego. Dotychczasowe, niespójne stylistycznie i chaotycznie zestawione obiekty opactwa nie spełniały wymagań siedziby jednej z najbogatszych fundacji Śląska. Zafascynowani coraz częściej pojawiającymi się trendami architektonicznymi pochodzącymi z południa monarchii habsburskiej, cystersi otrzymali potęŜne narzędzie do wyraŜenia swojej pozycji oraz dalekosięŜnych ambicji-pełne rozmachu i przepychu kanony architektury baroku. Ryc. 6. Widok zespołu klasztornego, ryc. F. B. Wernera ok. 1750 (źródło: Wikipedia). Niestety budowa nowych obiektów wiązała się z wyburzeniem istniejących budynków, bez ustępstw wobec dawnej architektury. Inwestycję zainicjował w latach siedemdziesiątych XVII wieku opat Jan Reich. Pace trwały blisko pięćdziesiąt lat, podczas których jednak nie zmieniono znacząco oryginalnego projektu. W dokumentach klasztornych nie zachowały się Ŝadne informacje dotyczące autora projektu przebudowy. Na podstawie stylu i kompozycji budowli oraz wyraźnych inspiracji 21 zaczerpniętych z architektury włoskiej moŜna przyjąć, Ŝe projektant miał styczność z lokalną kulturą. Był on zapewne imigrantem z Włoch, który osiedlił się na stałe na Śląsku. Pierwszym etapem przebudowy opactwa było odnowienie latach 1672- 1681 wnętrz gotyckiego kościoła klasztornego, który zyskał wówczas barokowy wygląd. W 1681 roku rozpoczęto budowę całego kompleksu klasztornego. Kamień węgielny został wmurowany 15 października tegoŜ roku w północnej części przyszłego obiektu. W 1699 roku ukończone zostały oba skrzydła nowej siedziby cystersów. Na początku XVIII w. dokończona zostaje część klauzurowa klasztoru oraz kościół pod wezwaniem Św. Jakuba. Budowę zaplecza gospodarczego ukończono w roku 1729. W tym samym czasie powstały równieŜ dwa nowe ogrody klasztorne, Kalwaria na pobliskim wzgórzu zwanym Laskiem Św. Jadwigi oraz kilkanaście mniejszych rozproszonych po okolicy kapliczek. Ostatni etap prac, polegający urządzeniu oraz na pokryciu dekoracjami wnętrz najbardziej reprezentacyjnych obiektów w tym sal bibliotek przypadło na lata rządów opata Konstantego Beyera. Autorami kunsztownych polichromii oraz niektórych obrazów byli: mistrz wiedeński Jan Jerzy Danhorn, holender Krystian Filip de Bentum oraz znany malarz Śląski Antonii Feliks Scheffler. Autorem rzeźb w tym równieŜ posągów znajdujących się w ogrodach klasztornych był zaś Franciszek Jerzy Mangoldt (Kalinowski K. 1970). W latach 1737- 1793 znajdujący się przed kościołem klasztornym ogród wyposaŜony został w sporych rozmiarów fontannę. Przebudowa opactwa została zakończona w 1739 roku. Zmiany geopolityczne jakie zaszły na Śląsku w drugiej połowie XVIII wieku w rezultacie, których w 1740 roku Śląsk przeszedł pod panowanie pruskie doprowadziły do szybkiego upadku opactwa. Nowa, wroga wobec katolickiego duchowieństwa pruska administracja nałoŜyła na klasztor znaczne podatki, które przybrały postać represji. Wypłacane przez klasztor kontrybucje doprowadziły do bankructwa finansowego fundacji, a co za tym idzie konfiskaty części obiektów. Na mocy wydanego w listopadzie 1810 roku królewskiego rozporządzenia z Berlina istniejący blisko 650 lat zakon został sekularyzowany. W chwili przejęcia majątku opactwa przez państwo pruskie dobra klasztorne obejmowały 59 wsi, 32 folwarki, oraz kilka manufaktur (Kalinowski K. 1970). Wieloletni mecenat klasztoru nad sztuką zaowocował powstaniem wielkiej kolekcji płócien, które po sekularyzacji klasztoru trafiły do galerii malarstwa we Wrocławiu. W czasie wojen napoleońskich budynki klasztorne wykorzystywane były jako szpital dla rannych Ŝołnierzy rosyjskich, a budynek kościoła Św. Jakuba przekształcony został w arsenał. W roku 1823 klasztor został zamieniony na szpital dla umysłowo chorych. Budynki 22 gospodarcze i mieszkalne naleŜące niegdyś do cystersów, jak równieŜ pałac opatów przeszły we władanie utworzonej w 1817 r. państwowej stadniny koni. Kościół Św. Jakuba ostatecznie przeszedł w ręce gminy ewangelickiej W XVIII wieku po wspomnianym przejściu Śląska pod panowanie pruskie w miastach nastąpiły znaczące zmiany prawne. Rząd pruski podzielił miasta na akcyzowe i nieakcyzowe, zwane targowymi. Miasta akcyzowe miały własną administrację oraz względną autonomię miejską. Miasta targowe, do których naleŜał LubiąŜ, były w rzeczywistości większymi wsiami, których gospodarka utrzymywała się głównie dzięki rolnictwu. Podlegały one władzy starostów ziemskich. Wcześniejszy, dynamiczny rozwój opactwa spowodował, Ŝe przylegająca do niego wieś LubiąŜ wkrótce zaczęła przewyŜszać trzykrotnie liczbą ludności miasteczko, które z biegiem czasu przestało sprawować swoje targowe i miejskie funkcje. W 1884 roku przedstawiciel gminy z LubiąŜa nie został juŜ wybrany do sejmiku miasteczek, w związku z czym wygasło prawo miejskie. LubiąŜ miasteczko i LubiąŜ wieś aŜ do roku 1928 funkcjonowały jako odrębne miejscowości. KaŜda z nich miała swoją odrębną administrację, wójta, szkołę, urząd pocztowy oraz urząd stanu cywilnego. Pomimo utraty praw miejskich oraz sekularyzacji klasztoru będącego od wieków głównym ośrodkiem gospodarczym okolicy, w okresie władzy niemieckiej nastąpił szybki rozwój miejscowości. Brak dogodnego połączenia z sąsiednimi miastami stworzył pod koniec XIX w. dogodne warunki do powstania zaplecza usługowo-handlowego dla sąsiednich wsi. Istotny wpływ na rozwój LubiąŜa miało takŜe utworzenie w pocysterskich obiektach stadniny koni oraz kilka lat później szpitala dla ludzi umysłowo chorych, jak równieŜ budowa w latach 1902 -1910 obiektów nowej kliniki. Przełomowym wydarzeniem w historii LubiąŜa za czasów władzy niemieckiej było doprowadzenie do miejscowości w latach 1918-1923 linii kolejowej, która dawała mieszkańcom LubiąŜa bezpośrednie połączenie z Wołowem i Malczycami. Wybudowany dzięki temu most kolejowo-drogowy umoŜliwiał dogodne połączenie z miejscowościami połoŜonymi na lewym brzegu Odry. W LubiąŜu funkcjonowała takŜe przystań rzeczna z regularnym połączeniem turystycznym do Malczyc. Podczas drugiej wojny światowej cały kompleks klasztorny został zmieniony na tajną fabrykę sprzętu wojennego. Działania wojenne nie dotyczyły bezpośrednio LubiąŜa. Jedynym obiektem, który uległ zniszczeniu był most na rzece Odrze. W dniu 26 stycznia 1945 roku miejscowość 23 zostaje zajęta przez Rosjan. Armia radziecka zajęła kompleks klasztorny oraz północną część LubiąŜa w tym wszystkie trzy kościoły, pozostając tam aŜ do 15 marca 1948 roku. Pobyt Armii Czerwonej okazał się najtragiczniejszym okresem w historii opactwa. Rosjanie w powaŜnym stopniu zdewastowali wnętrza klasztoru, niszcząc takŜe trumny Piastów śląskich. Po ustąpieniu Rosjan spora część zabudowy LubiąŜa została rozebrana na odbudowę stolicy. W 1957 roku wznowił swoją działalność szpital dla ludzi umysłowo chorych. W 1960 roku zlikwidowana została linia kolejowa. Stopniowy rozwój LubiąŜa rozpoczął się dopiero w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX w. Komunikacja pomiędzy LubiąŜem, a miejscowościami znajdującymi się na lewym brzegu Odry ponownie stała się moŜliwa dzięki wybudowanemu w tamtym okresie mostowi drogowemu. W samej miejscowości powstała nowa szkoła. W latach pięćdziesiątych, po opuszczeniu przez Rosjan opactwa, w klasztornych salach utworzono magazyn ksiąŜek. Brak jednego gospodarza oraz planów kompleksowej ochrony obiektów aŜ do początków lat 90 spowodował stopniową dewastacje klasztoru. W 1989 dzięki powstałej we Wrocławiu Fundacji LubiąŜ przeprowadzone zostały prace renowacyjne lubiąskiego opactwa. W 1996 roku udostępniona dla zwiedzających zostaje Sala KsiąŜęca. W liczącej ponad 400 m² powierzchni sali, będącej perełką barokowej stylistyki, co roku odbywają się wybrane koncerty Międzynarodowego Festiwalu Wratislavia Cantans. W roku 2000 zakończono wymianę dachów nad całym kompleksem. Odnowiony i udostępniony turystom został równieŜ refektarz oraz były kościół Najświętszej Marii Panny. Od 2001 roku na terenie lubiąskiego zespołu, odbywa się Slot art festiwal oraz od roku 2005 festiwal muzyki elektronicznej Tunnel Electrocity. Od kilku lat w opactwie odbywają się wystawy poświęcone kulturze i historii mieszkańców Śląska organizowane przez Fundację LubiąŜ oraz Muzeum Dom Śląski (Haus Schlesien) w Konigswinter. 2. Zabytki LubiąŜa oraz formy ich ochrony 2.1. Charakterystyka zabytków LubiąŜa Z uwagi na niezwykłą historię miejscowości, w LubiąŜu znajduje się wiele cennych zabytków. Unikalnymi obiektami w skali kraju, a nawet Europy są budynki wchodzące w skład pocysterskiego zespołu klasztornego. 24 Górujące nad okolicą opactwo lubiąskie zaliczane jest do największych barokowych zespołów klasztornych Europy Środkowej (Kalinowski K. 1970). Pod względem architektonicznym budowle opactwa zadziwiają nie tylko swoją skala, lecz przede wszystkim pięknem barokowego detalu oraz wyszukaną ornamentyką. Opactwo zostało wybudowane na niewielkim wzniesieniu na prawym brzegu rzeki Odry. Powstanie i rozwój klasztoru w znacznym stopniu wpłynęło na charakter całej miejscowości LubiąŜ oraz terenów przyległych. Z blisko 900-letnią historią opactwa związanych jest większość istniejących w LubiąŜu zabytków, wśród których dominują obiekty o funkcji sakralnej tj. kościół Św. Jakuba, kościół Najświętszej Marii Panny oraz kościół p. w. Św. Walentego czy kaplica Św. Jana Nepomucena. Oprócz miejsc kultu, na uwagę zasługują równieŜ dawne obiekty zaplecza gospodarczego klasztoru, budynek bramy wjazdowej oraz otaczające opactwo, dobrze zachowane mury obronne oraz nieliczne ocalone figury świętych. W okolicach LubiąŜa znajdują się równieŜ zabytkowe obiekty powstałe po sekularyzacji zakonu tj. pochodzący z 1798 roku, czterokondygnacyjny, drewniany wiatrak, który w latach 60-tych przekształcono w młyn elektryczny oraz wybudowany na początku XX w. kompleks Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych. Wcześniejsze okresy w historii regionu dokumentują liczne stanowiska archeologiczne, z których 17 zlokalizowanych jest w okolicach Prawikowa. 2.2. Formy ochrony zabytków W gminie Wołów istnieją róŜnorodne formy ochrony zabytków tj. wpis do wojewódzkiego rejestru zabytków, wpis do gminnej ewidencji zabytków oraz ujęcie w ramy stref ochronnych zamieszczone w MPZP. Najcenniejsze obiekty wpisane zostały do wojewódzkiego rejestru zabytków. Do rejestru wpisuje się zabytek nieruchomy na podstawie decyzji wydanej przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z urzędu, bądź na wniosek właściciela zabytku nieruchomego lub uŜytkownika wieczystego gruntu, na którym znajduje się zabytek nieruchomy7. W gminie Wołów jest 43 takich obiektów, w LubiąŜu zaś 7. 7 Dz. U. z 2003 r. Nr 162, poz. 1568 z późn. zm. 25 Tab. 1. Wykaz zabytków wpisanych do wojewódzkiego rejestru zabytków8 Ewidencja prowadzona jest takŜe ewidencja zabytków ruchomych, będących najczęściej elementami wystroju świątyń (w gminie jest 44 takich zabytków, przewaŜnie rzeźb) oraz ewidencja stanowisk archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków tzn. obszarów lub miejsc, na których dokonano odkryć lub znalezisk zabytków archeologicznych. Na terenie gminy Wołów stwierdzono łącznie 46 stanowisk archeologicznych z czego blisko połowa znajduje się w okolicy LubiąŜa. Gminna ewidencja zabytków nieruchomych została stworzona na podstawie konserwatorskiego spisu zabytków architektury i budownictwa. Ewidencja zawiera wszystkie obiekty i zespoły o istotnych, lokalnych walorach kulturowych i historycznych (powstałych przed 1945 r.). Prowadzona jest zgodnie z obowiązkiem Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie i opiece nad zabytkami. Na terenie gminy Wołów ewidencja obejmuje 812 obiekty, z czego 65 znajduje się w LubiąŜu. 2.3. Zagospodarowanie turystyczne Pod względem atrakcyjności przyrodniczej Gmina Wołów naleŜy do czołówki gmin nadodrzańskich. Atrakcyjność przyrodniczą gminy podnoszą rezerwat przyrody „Odrzysko”, rezerwat „Uroczysko Wrzosy”, Park Krajobrazowy „Dolina Jezierzycy”, proponowane do objęcia ochroną w ramach programu Natura 2000 tereny wzdłuŜ Odry oraz lasy zajmujące ponad 40% powierzchni gminy9. Ze względu na bogatą przyrodę oraz obecność wielu zabytków okolice miejscowości LubiąŜ charakteryzują się duŜym potencjałem turystycznym. Główne ośrodki turystyczne znajdują się w pobliŜu obszarów chronionych, zabytków. Na wielkość ruchu turystycznego 8 9 Dz. U. woj. dolnośląskiego Nr 48 poz. 520 Plan Rozwoju Regionalnego dla gminy Wołów na lata 2004-2013. 26 korzystnie wpływa takŜe dostępność komunikacyjna z Wrocławia, zarówno własnym transportem, jak równieŜ komunikacją zbiorową. Przez okolice miejscowości LubiąŜ przebiega kilka szlaków turystycznych, zarówno pieszych jak i rowerowych, które zostały włączone w system regionalnych tras turystycznych. Do wcześniejszych szlaków pieszych - niebieskiego (archeologicznego) i zielonego, dołączone zostały szlaki biegnące przez obszar Parku Krajobrazowego „Dolina Jezierzycy”, niebieski łączący miejscowości LubiąŜ i Krzelów (o dł. 19,2 km) - i zielony o dł. 27 km, przebiegający przez Wołów, Dębno, Gliniany, LubiąŜ. W gminie Wołów opracowano i wytyczono sieć lokalnych szlaków rowerowych z całą infrastrukturą (wiaty, miejsca przystankowe, tablice informacyjne), w śród których moŜna wymienić: zielony szlak rowerowy „Leśne Wydmy” ze specjalną siedmiokilometrową pętlę do zawodów rowerowych MTB koło wsi Rudno w pobliŜu Wołowa oraz Ŝółty szlak rowerowy „Wołowskie Krajobrazy” o długości 57 km stanowiący pętlę wokół Wołowa. Szlak ten jak i zielony „przyrodniczy”, połączone są z ponadregionalnym niebieskim rowerowym „Szlakiem Odry”, ciągnącym się od Wrocławia do Głogowa po obu stronach rzeki, obejmujący nadodrzańską część Gminy między Prawikowem, a Tarchalicami. „Szlak Odry” o długości 256 km wszedł w skład europejskich szlaków dziedzictwa przyrodniczokulturowego Green Ways. Równolegle do „Szlaku Odry” przebiega czerwony szlak rowerowy „Szlak Odra-Barycz” łączący Malczyce – Brzeg Dolny – Wołów - Wińsko i dalej Głogów, o długości 184 km. Poza tym istnieją równieŜ odcinki szlaku czarnego pełniące funkcję łączników pomiędzy wymienionymi trasami. Uzupełnieniem sieci szlaków turystycznych są: trzy kilometrowa ścieŜka edukacyjno–przyrodnicza wokół rezerwatu „Odrzysko” oraz licząca 5 km ścieŜka przyrodniczo-historyczna w LubiąŜu. W okolicy LubiąŜa istnieje równieŜ tzw. „Szlak Cysterski”, który przebiega przez miejscowości związane historycznie z zakonem Cystersów. Jest to szlak kołowy. 3. Polityka przestrzenna gminy Wołów Informacje zawarte w Miejscowym Planie Zagospodarowania Przestrzennego LubiąŜa, a takŜe w studium uwarunkowań i kierunków rozwoju gminy Wołów oraz w Planie Rozwoju Lokalnego Gminy Wołów na lata 2004-2013 stanowią podstawę działań urzędu gminy i miasta Wołów w zakresie gospodarki przestrzennej. 27 Ryc. 7. Fragment miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego LubiąŜa (źródło: Biuletyn Informacji Publicznej). Na rozwój regionu korzystnie bądź hamująco wpływa szereg czynników. Część z nich dotyczy zarówno obszaru całej gminy jak i samego LubiąŜa: 1 Główne atuty gminy według Planu Rozwoju Lokalnego Gminy Wołów na lata 20042013: 2 - obecność chronionych obszarów przyrodniczych, - liczne zabytki kultury materialnej , - wysoki wskaźnik lesistości , - dogodne lokalizacja miejscowości, - warunki klimatyczne, - obecność oczyszczalni ścieków oraz wysypisk, - infrastruktura turystyczna (wytyczone szlaki piesze i rowerowe), - duŜa podaŜ nieruchomości pod inwestycje i ich atrakcyjna cena, - duŜa ilość terenów pod budownictwo mieszkaniowe, Czynniki hamujące rozwój gminy: - Niedostateczny stopień wyposaŜenia terenów w infrastrukturę techniczną, - stan moŜliwości finansowych gminy, - niedostateczna promocja walorów i moŜliwości gminy, - degradacja środowiska, szczególnie wskutek braku infrastruktury technicznej, - niski poziom wykształcenia, - brak segregacji odpadów, 28 3 4 - brak kanalizacji i sieci gazowej na terenach, - niska bonitacja gleb, - zły stan techniczny dróg transportu, - niska świadomość ekologiczna mieszkańców, Szanse na rozwój gminy dają: - inwestycje (nieszkodliwe dla środowiska), - skuteczna promocja gminy, - rozbudowa i modernizacja bazy turystyczno-wypoczynkowej, - rozbudowa i modernizacja bazy kulturalnej, - zwiększenie oferty kulturalno-rozrywkowej w gminie, - połoŜenie w pobliŜu Wrocławia, - rozwój turystyki i agroturystyki, - zachowanie walorów środowiska naturalnego, - realizacja programu Odra 2006, - produkt lokalny/regionalny, - upowszechnienie zdrowego stylu Ŝycia i aktywności sportowej, ZagroŜenia: - odpływ wykwalifikowanej kadry poza teren gminy, - wzrost bezrobocia i ubóstwa, - zanieczyszczenie środowiska, - marginalizacja znaczenia gminy w regionie, - zewnętrzna konkurencja w turystyce i agroturystyce, 3.1. Mocne i słabe strony miejscowości. Największym walorem miejscowości LubiąŜ jest obecność wielu zabytków, z których na szczególną uwagę zasługuje pocysterski zespół klasztorny. Opactwo jest jednocześnie największym wyzwaniem dla całej gminy w celu pełnego wykorzystania jego potencjału. Obecnie budynki klasztoru zostały częściowo odnowione i udostępnione zwiedzającym. Drugim najwaŜniejszym elementem, korzystnie wpływającym na rozwój miejscowości jest bogactwo środowiska przyrodniczego. W sąsiedztwie LubiąŜa znajduje się 29 wiele terenów objętych róŜnymi formami ochrony prawnej (patrz: Załącznik „Obszary chronione okolic LubiąŜa”). Cenne pod względem przyrodniczym obszary dzięki wysiłkom lokalnych towarzystw i organizacji sukcesywnie stają się istotnymi czynnikami promującymi region. Dostrzegalne są kompleksowe działania łączące ochronę środowiska i dóbr kultury z szeroko rozumianą edukacją. W okolicach miejscowości LubiąŜ powstają ścieŜki przyrodnicze i historyczne, skanseny (zagroda łuŜycka), miejsca do biwakowania, łowiska wędkarskie, szlaki piesze i rowerowe. DuŜy nacisk kładziony jest na promocję gminy ze szczególnym uwzględnieniem turystyki, edukacji ekologicznej i historycznej. Istotnymi walorami miejscowości są równieŜ: zróŜnicowane ukształtowanie terenu oraz dogodne połączenia drogowe z Wrocławiem i Legnicą. Największym wyzwaniem ekonomicznym gminy jest pozyskanie środków na odnowę zespołu klasztornego w LubiąŜu oraz racjonalne jego zagospodarowane. Brak jednolitego planu rewaloryzacji LubiąŜa oraz konsekwencji w realizacji istniejących projektów są kolejnymi problemami, z jakimi musi sobie poradzić sprawująca pieczę nad tym zabytkiem administracja. DuŜym problemem w LubiąŜu jest równieŜ wzrastające bezrobocie oraz szczególnie szkodliwe dla turystycznych ambicji regionu – lokalne zanieczyszczenia środowiska. Chodzi tu przede wszystkim o nielegalne wysypiska śmieci, które pojawiają się szczególnie często na obrzeŜach miejscowości. Z przeprowadzonych wyliczeń wynika, Ŝe na nielegalne składowiska na terenie całej gminy moŜe trafiać rocznie 3 000 m³ odpadów. Rozwiązaniem tego problemu jest objęcie obowiązkiem odbioru i wywozu odpadów wszystkich właścicieli nieruchomości i podmiotów gospodarczych oraz edukacja ekologiczna wśród dzieci i młodzieŜy 10. Od połowy 2003 r. na terenie gminy rozpoczęto selektywną zbiórkę odpadów tj. opakowań z tworzyw sztucznych oraz stłuczki. Odpady niebezpieczne w tym odpady medyczne są utylizowane w specjalnych zakładach znajdujących się poza gminą. Rozwiązaniem problemu bezrobocia jest zmiana nierentownych małych gospodarstw rolnych na rzecz gospodarstw agroturystycznych oraz moŜliwość zatrudnienia w szeroko rozumianej branŜy usługowej. Walory przyrodnicze okolic LubiąŜa dają duŜe moŜliwości rozwoju tzw. ekoturystyki, która stanowi „istotę koncepcji turystyki zrównowaŜonej i jest formą podróŜowania przyjaznego dla środowiska naturalnego” (Zaręba D. 2000). 10 wg Plan rozwoju Lokalnego Gminy Wołów na lata 2004- 2013 30 NajwaŜniejszym bodźcem dla rozwoju miejscowości LubiąŜ jest więc kompleksowe zagospodarowanie turystycznego potencjału miejscowości przy jednoczesnym poszanowaniu środowiska przyrodniczego. Koncepcja „Entomologicznej ścieŜki dydaktycznej w okolicach LubiąŜa” w sposób całościowy wykorzystuje nie tylko warunki przyrodnicze miejscowości, ale takŜe jej walory kulturowe. Intencją autora była próba kompleksowego podjęcia problemu wykorzystania turystycznego potencjału miejscowości w taki sposób, aby przy okazji promocji aspektów ekologicznych dać moŜliwość rozwoju ekonomicznego regionu. 3.2. Program miejscowości tematycznych W projekcie odnowy wsi znajduje się program tworzenia wsi tematycznych. Jego początków moŜna szukać w projektach realizowanych w programie Unii Europejskiej „Leader”. Pojedyncze wsie tematyczne powstały juŜ od 1992 roku, jednak na szerszą skalę ruch tworzenia wsi tematycznych rozpoczął się w 2000 roku w Austrii, gdzie wybrano osiem gmin pilotaŜowych. Wieś tematyczna, to taka miejscowość, której rozwój podporządkowany jest jednemu pomysłowi, który staje się motywem do stworzenia całej infrastruktury turystycznej. Wybór takiego elementu podyktowany jest najczęściej historią lub naturalnymi walorami miejscowości. Wieś tematyczna wykorzystuje i wzmacnia swój indywidualny charakter, tworząc swoją odrębną toŜsamość, która z czasem zyskuje duŜą wartość marketingową. Na podstawie badań pierwszych austriackich wsi tematycznych stwierdzono, Ŝe wieś, która specjalizuje się w określonej dziedzinie w porównaniu z nieuczestniczącymi w programie miejscowościami odnosi większe sukcesy ekonomiczne na wielu polach. Przykładem miejscowości tematycznej w Polsce jest Sierakowo Sławieńskie. Pomysłem na oŜywienie mało atrakcyjnej turystycznie wsi było stworzenie wioski Hobbitów. Autorzy projektu inspirowali się postaciami stworzonymi przez popularnego w Polsce, angielskiego pisarza J.R.R. Tolkiena. Projekt realizowany jest przez BudŜet Gminy i Miasta w Sierakowie oraz inwestorów prywatnych. Do projektu włączyła się takŜe miejscowa społeczność, bez zaangaŜowania której sukces pomysłu nie byłby moŜliwy. Wioska cieszy się coraz większym zainteresowaniem – zarówno ze strony turystów, jak i mediów. „Hobbiton” stał się dodatkowym źródłem dochodu dla miejscowej ludności. W dalszej perspektywie, właściwie prowadzona promocja moŜe się przyczynić od znacznego rozwoju ekonomicznego miejscowości. 31 W dalszych planach zakłada się uruchomienie w Sierakowie gospodarstw edukacyjnych oraz warsztatów rzemiosł artystycznych. Projekt wioski Hobbitów został nagrodzony w konkursie Europejska Nagroda Odnowy Wsi. Konkurs organizowany jest co dwa lata przez Europejską Wspólnotę Roboczą ds. Rozwoju Terenów Wiejskich i Odnowy Wsi (ARGE). Konkurs, którego celem jest promocja wyróŜnionej miejscowości w instytucjach unijnych, ma charakter prestiŜowy. W konkursie zwraca się szczególną uwagę na nowatorskość, oryginalność projektu oraz udział społeczności lokalnej w jego realizacji. 3.3. LubiąŜ jako wieś tematyczna – wnioski projektowe Rozwój LubiąŜa powinien przebiegać ze szczególnym uwzględnieniem ochrony dziedzictwa kulturowego miejscowości, zasad zrównowaŜonego rozwoju, promocji turystyki, a takŜe aktywizacji lokalnej społeczności. Realizacja tych załoŜeń znacząco ułatwi identyfikacja LubiąŜa nie tylko, jak ma to dziś miejsce, z szpitalem dla osób chorych psychicznie i z pięknymi, aczkolwiek niezagospodarowanymi obiektami klasztoru, ale przede wszystkim z szeroką ofertą atrakcji turystycznych zawartych w koncepcji ścieŜki. Czynnikiem identyfikującym LubiąŜ będzie, więc bogata przyroda oraz unikalna architektura miejscowości. Promocja LubiąŜa jako miejsca poświęconego tej grupie zwierząt daje szerokie moŜliwości marketingowe, które nie muszą ograniczać się do zagadnień przyrodniczych. Identyfikacja miejscowości z owadami poprzez budowę ścieŜki będzie daje szerokie moŜliwości rozwoju ekonomicznego (rozwój turystyki) i naukowego (powstawanie ośrodków naukowych). Projekt ścieŜki wraz z infrastrukturą moŜe stać się przyczynkiem do aktywizacji lokalnej społeczności, której członkowie będą mogli znaleźć pracę w przemyśle usługowym lub turystycznym. 4. Definicja pojęcia „ścieŜka dydaktyczna” ŚcieŜka dydaktyczna definiowana jest jako szlak pieszy, wytyczony w taki sposób, aby na jego trasie znalazło się jak najwięcej interesujących obiektów przyrodniczych, a takŜe zabytków architektury czy techniki. Celem tworzenia ścieŜek dydaktycznych jest z jednej strony regulacja ruchu turystycznego, zwłaszcza na terenach rezerwatów przyrody lub innych obszarach, na których występują rzadkie gatunki roślin i zwierząt, z drugiej natomiast 32 edukacja poprzez obserwację obiektów w ich naturalnym środowisku, co nie jest moŜliwe w sali lekcyjnej. 5. Przedmiot entomologii, rola w przyrodzie i znaczenie dla człowieka. Poświęcenie owadom całej ścieŜki dydaktycznej, wraz z proponowaną kosztowną infrastrukturą, a takŜe promocja owadów jako przyczynek rozwoju całej miejscowości musi budzić kontrowersje. Te stosunkowo niewielkie zwierzęta mają jednak ogromny wpływ zarówno na przyrodę jak i człowieka. Wielość form owadów i ich zdolności adaptacyjne budzą podziw nie tylko wśród naukowców, ale takŜe zwykłych ludzi, którzy choć trochę interesowali się biologią. Dla zrozumienia znaczenia owadów, a co za tym idzie zasadności promocji wiedzy o tej grupie zwierząt, niezbędna jest znajomość chociaŜ kilku podstawowych informacji na ich temat. 5.1. Definicja entomologii Entomologia jest nauką zajmującą się owadami. Entomologia, podobnie jak większość nauk przyrodniczych nie jest tematycznie jednolita. Istnieje wiele gałęzi entomologii tj. entomologia leśna, fizjologia owadów, entomologia ogólna, z których kaŜda stanowi w istocie odmienną dyscyplinę nauki. Łączy je podstawowy przedmiot badań, jakim są owady. 5.2. Podział systematyczny owadów Będące przedmiotem badań entomologii owady stanowią najliczniejszą grupę zwierząt. Pomimo powszechnej obecności owadów w Ŝyciu człowieka oraz ogromnej roli jaką pełnią w ekosystemie, zwierzęta te wciąŜ są słabo poznane. Wiele ciekawych aspektów Ŝycia owadów, ich budowa, biologia są źródłem wiedzy nie tylko o nich samych, ale takŜe o stanie środowiska, w którym Ŝyją. Owady (Insekta) są jedna z gromad typu stawonogów (Arthropoda). Do gromady owadów naleŜy 31 rzędów (przerzutki- Archaeognatha, rybiki- Zygentoma, jętkiEphemeroptera, waŜki- Odonata, widelnice- Plecoptera, nogoprządki- Embioptera, skorkiDermaptera, modliszki- Mantodea, gladiatory- Mantophasmatodea, karaczany- Blattodea, górczyki- Grylloblattodea, termity- Isoptera, skrytaki- Zoraptera, straszyki- Phasmatodea, prostoskrzydłe- Orthoptera, gryzki- Psocoptera, wszoły- Phthiraptera, przylŜeńce- 33 Thysanoptera, pluskwiaki równoskrzydłe- Homoptera, pluskwiaki róznoskrzydłe- Heteroptera, wielkoskrzydłe- Megaloptera, wielbłądki- Raphidioptera, sieciarki- Neuroptera, chrząszcze- Coleoptera, błonkówki- Hymenoptera, chruściki- Trichoptera, motyleLepidoptera, wojsiłki- Mecoptera, muchówki- Diptera, pchły- Siphonaptera, wachlarzoskrzydłe- Strepsiptera). Liczba gatunków owadów jest ogromna. Do tej pory opisano blisko milion gatunków. Dla porównania liczba odkrytych gatunków kręgowców szacowana jest na ok. 70 tysięcy. (Szwanwicz B. 1956, Staněk V. J. 1990 ) W Europie Środkowej opisano dotąd 35 tyś. gatunków, co stanowi co najmniej 75% wszystkich opisanych występujących tam zwierząt. 5.3. Pochodzenie owadów Podobnie jak większość typów świata zwierzęcego takŜe owady wywodzą się od prymitywnych organizmów morskich (form podobnych do dzisiejszych pierścienic). Dopiero wyjście na ląd spowodowało powstanie wielu róŜniących się pod względem budowy ciała owadów, w tym owadów wtórnie zasiedlających zbiorniki wodne. Pierwsze owady pojawiły się w okresie dewonu. W karbonie były juŜ grupą bardzo zróŜnicowaną i liczną. Z dewonu pochodzą pojedyncze znaleziska owadów bezskrzydłych (Apterygota), w karbonie zaś spotykane juŜ są kopalne pozostałości owadów uskrzydlonych (Pterygota). Warto wspomnieć równieŜ o prymitywnych formach owadów– olbrzymów występujących w późnym karbonie i permie. Największe kopalne waŜki miały rozpiętość skrzydeł ok. 65 cm, podczas gdy współcześni potomkowie mogą pochwalić się rozmiarami co najwyŜej 20 cm. 5.4. Krótka charakterystyka owadów 5.4.1. Morfologia owadów Wiele gatunków upodobniło się do niektórych elementów otaczającego je środowiska. Często hodowane patyczaki (Phasmatodea) czy liśćce (Phylliidae) doskonale imitują fragmenty roślin, na których Ŝyją. W Polskiej faunie jest równie wiele przykładów podobnego mimetyzmu. Gąsienice niektórych miernikowców (Geometridae) upodabniają się do gałązek, a deseń form dorosłych wielu motyli przypomina porosty lub korę drzew. 34 Często pod szarą, pierwszą parą skrzydeł znajdują się drugie skrzydła o jaskrawej, odstraszającej potencjalnych wrogów barwie np. u wstęgówek (Catocala) lub nastrosza półpawika (Smerinthus ocellatus). Fot. 3. Pospolity w Polsce nastrosz półpawik Fot. 4. Wstęgówka jesionka (źródło: (źródło: http://www.flickr.com) http://zoology.fns.uniba.sk) 5.4.2. Budowa anatomiczna owadów Ciało owadów podzielone jest zasadniczo na trzy tagmy - głowę, tułów i odwłok. Na głowie znajdują się oczy złoŜone, czułki (często o róŜnej formie i kształcie) oraz aparat gębowy. Aparat gębowy otaczają trzy pary przysadek gębowych, oraz nieparzysta warga górna. W poszczególnych rzędach owadów aparaty gębowe są odmiennie uformowane. Ogólny podział aparatów gębowych wyodrębnia: aparat gębowy typu gryzącego, liŜąco gryzącego, liŜącego oraz ssąco-kującego i ssącego. Tułów zbudowany jest z trzech segmentów: przedtułowia, śródtułowia i zatułowia. Na tułowiu znajdują się trzy pary odnóŜy oraz skrzydła. W zaleŜności od przynaleŜności systematycznej lub wtórnych przystosowań do warunków środowiskowych skrzydła owadów mogą być róŜnie wykształcone. Pierwsza para skrzydeł chrząszczy przekształciła się w twarde pokrywy lub jak ma to miejsce u pluskwiaków róŜnoskrzydłych w półpokrywy. Niektóre prymitywne owady (Apterygota) bądź owady, które wtórnie utraciły zdolność lotu (np. wszy, pchły) nie maja wykształconych skrzydeł. Inne owady dzięki zdolnościom aktywnego lotu lub biernego przemieszczania się wraz z prądami powietrza docierają w prawie kaŜdy zakątek Ziemi. Według badań owady wznoszą się do wysokości 5220m. Wiele, takŜe występujących w Polsce owadów odbywa długie migracje. Dobrym przykładem takich lotników są motyle naleŜące do rodzin zawisaków (Sphingidae) i rusałek (Nymphalidae). Osobniki powszechnie spotykanej na terenie Polski rusałki admirał (Vanessa atalanta L.) odbywają corocznie długi lot z basenu Morza Śródziemnego zalatując przy 35 sprzyjających warunkach nawet do Skandynawii. Podobne migracje odbywają motyle nocne z rodziny zawisaków, których prędkość maksymalna lotu moŜe wynosić nawet 54km/h (Szwanwicz B. 1956). Trzecim fragmentem ciała owadów jest odwłok. Odwłok powstaje z 12 segmentów. Wewnątrz tej części ciała znajduje się większość narządów wegetatywnych (cewki Malpighiego, ciało tłuszczowe, narządy pokarmowe) oraz gonady. Układ pokarmowy owadów składa się z jelita przedniego, środkowego i tylnego. Układ oddechowy występuje w postaci tchawek lub skrzelotchawek. Silnie rozgałęzione tchawki zaopatrują w tlen poszczególne narządy, tkanki, a nawet komórki. Owady mają dobrze wykształcony, znajdujący się na spodniej części ciała układ nerwowy, który składa się z mózgu, obrączki okołoprzełykowej, zwoju podprzełykowego oraz łańcuszka brzusznego. Układ krwionośny ma stosunkowo prostą budowę, wielokomorowe serce najczęściej znajduje się w odwłoku. Narządami wydalniczymi są cienkościenne wypustki jelita tylnego-cewki Malpighiego. Owady mają parzyste narządy płciowe, otwory płciowe natomiast są z reguły nieparzyste. Owady pokrywa chitynowy szkielet zewnętrzny. Dodatkowo na jego powierzchni mogą znajdować się włoski, kolce, szczecinki bądź łuski. U niektórych gatunków np. świerszczy urzeźbienie wierzchniej powłoki ciała moŜe słuŜyć wydawaniu dźwięków. Do szkieletu zewnętrznego przytwierdzone są mięśnie owadów. 5.5. Środowisko występowania owadów Największe bogactwo gatunków owadów spotkać moŜna w siedliskach lądowych. Jednak i tam ze względu na dostępność pokarmu róŜnice w ilości występujących owadów są ogromne. Rozmieszczenie owadów uzaleŜnione jest zarówno od dostępności pokarmu jak równieŜ od warunków klimatycznych tj. temperatury, wilgotności powietrza, nasłonecznienia (Szwanwicz B. 1956). Owady będąc zwierzętami zmiennocieplnymi w okresach zimy zapadają bądź w stan diapauzy bądź zimują w stadium jaja, larwy lub poczwarki. Ze wzglęu na warunki klimatyczne oraz bogactwo poŜywienia najwięcej owadów występuje na obszarach tropikalnych. W literaturze podane są przypadki tak licznych przylotów ciem zwabionych światłami latarni, Ŝe siedzące na nich osobniki całkowicie zakrywają ich światło. W Polsce podczas prowadzonych nocą odłowów światło rtęciowej Ŝarówki potrafi zwabić czasem równie wielką liczbę aktywnych nocą owadów. 36 Niektóre gatunki owadów wtórnie przystosowały się do Ŝycia w wodach słodkich. 5.6. Związki owadów ze środowiskiem Owady są w większości organizmami roślinoŜernymi, wśród których moŜemy wyróŜnić gatunki polifagiczne, oligofagiczne i monofagiczne. Do tych ostatnich naleŜy min. jedwabnik morwowy, którego gąsienice Ŝywią się wyłącznie liśćmi morw. Dla porównania ilość roślin pokarmowych omacnicy byliczanki wynosi blisko 200 gatunków (Szwanwicz B. 1956). Owady odŜywiają się głównie liśćmi roślin. Jednak wiele gatunków przystosowało się takŜe do pobierania pokarmu z innych części roślin. KaŜda część rośliny stanowi pokarm dla wielu owadów. Korzeniami roślin Ŝywią się pędraki chrabąszczy, a takŜe niektóre gąsienice motyli (np. larwy krótkowąsów). Korniki Ŝywią się przede wszystkim łykiem drzew, a chrząszcze z rodzin kózkowatych (Cerambycidae) i bogatkowatych (Buprestidae) drewnem. Drewnem odŜywiają się równieŜ gąsienice ciem z rodziny trociniarek i przezierników (Cossidae, Sesiidae). PrzewaŜająca większość motyli w stadium dorosłym odŜywia się pyłkiem i nektarem kwiatów, są jednak i takie, które wabi jedynie zapach odchodów (np. mieniaki). DrapieŜnictwo wśród owadów jest mniej rozpowszechnione niŜ roślinoŜerność. DrapieŜnikami są przede wszystkim Ŝywiące się larwami i mięczakami chrząszcze z rodziny biegaczowatych, trzyszczowatych, a takŜe waŜki. Dojrzałe waŜki chwytają i zjadają zdobycz w locie, larwy ich polują w wodzie na drobne bezkręgowce. DrapieŜne są równieŜ muchówki z rodziny łowikowatych, pluskwiaki z rodziny Reduviidae oraz larwy pływaków i sieciarek, a takŜe niektóre błonkoskrzydłe. Wiele gatunków owadów odŜywia się martwymi szczątkami organicznymi bądź odchodami zwierząt, pełniąc w środowisku funkcje sanitarne. Inne Ŝyją kosztem swoich Ŝywicieli. W śród nich przewaŜają pasoŜyty zewnętrzne, Ŝywiące się krwią kręgowców. Wiele z pasoŜytów przenosi groźne choroby (np. komar widliszek, mucha tse-tse, wszy). Istnieją równieŜ pasoŜyty wewnętrzne, składające jaja wewnątrz organizmu Ŝywiciela. Do nich zaliczamy szereg gatunków poŜytecznych tj. gąsieniczniki czy baryłkarze, których larwy Ŝyją wewnątrz ciał szkodliwych gąsienic. 37 5.7. Rozwój owadów Owady w większości są rozdzielnopłciowe, choć niektóre gatunki rozmnaŜają się partenogenetycznie. Zapłodnienie przebiega wewnątrz ciała owadów, a u prymitywnych form takŜe za pomocą spermatoforów. Rozwój larw moŜe być epimorficzny, bądź anamorficzny (tylko u pierwogonków). Dorastanie form młodocianych moŜe zachodzić bez przeobraŜenia (ametabolia) lub z przeobraŜeniem niezupełnym (hemimetabolia) lub zupełnym (holometabolia). W przypadku holometabolii pomiędzy formą larwalną, a postacią dorosłą występuje stadium poczwarki. Larwy owadów o przeobraŜeniu zupełnym moŜna podzielić ze względu na budowę na polipodialne (np. gąsienice), apodialne (czerwie) oraz oligopodialne (larwy chrząszczy) (Otałęga K. i in. 1999). Larwy wielu owadów rozwijają się w środowisku wodnym (np. waŜki, jętki, chruściki), ich przeobraŜenie zachodzi jednak w środowisku lądowym, lub tuŜ przy powierzchni wody. 5.8. Znaczenie owadów dla człowieka 5.8.1. Owady poŜyteczne Człowiek wykorzystuje owady do róŜnorodnych celów. Niektóre gatunki wykorzystywane są bezpośrednio przez człowieka. Są to przede wszystkim owady słuŜące jako pokarm oraz owady wytwarzające produkty uŜyteczne dla człowieka. Inne owady wykorzystywane są przez człowieka w sposób pośredni. Do nich zaliczamy przede wszystkim owady zapylające kwiaty, ale takŜe owady rozkładające martwą materię organiczną oraz owady pasoŜytnicze i drapieŜne redukujące liczbę szkodników. 5.8.2. Owady jadalne Ze względu na wartości odŜywcze owady stanowią waŜny składnik kuchni przede wszystkim krajów azjatyckich, południowoamerykańskich oraz Meksyku. Jadalne są min. larwy tropikalnych chrząszczy, gąsienice motyli, larwy błonkówek i muchówek, a takŜe termity, mrówki oraz poczwarki wielu gatunków owadów. Owady pojawiają się równieŜ jako danie kuchni europejskiej. W staroŜytnym Rzymie larwy jelonków uznawane były jako przysmak (Staněk V. J. 1990). WaŜnym źródłem białka dla amazońskich plemion są 38 osiągające wielkość parówek larwy chrząszcza Macrodontia cervicornis (Staněk V. J. 1990). Ciało owadów moŜe zawierać od 10 do 80% białka. W Meksyku jadanych jest ponad 36 gatunków róŜnych owadów. Z jaj pluskwiaków przyrządza się danie „ahualte”, a suszone formy dorosłe sprzedawane są jako „moschitos”. W Meksyku jako pokarm wykorzystywane są równieŜ mrówki miodne (Myrmecocystus), których specjalnie przystosowane robotnice magazynują w odwłokach duŜe ilości miodu. Owady stosowane bywają równieŜ jako pokarm dla zwierząt hodowlanych. W ekosystemie zaś pełnią bardzo waŜną rolę w łańcuchu troficznym, stanowiąc źródło poŜywienia dla wielu zwierząt. 5.8.3 Znaczenie owadów i ich produktów w przemyśle. Owady i ich produkty znalazły wiele zastosowań w przemyśle spoŜywczym, chemicznym, farmaceutycznym oraz tekstylnym. Przemysł wykorzystuje min. miód pszczeli, kit, wosk, jedwab naturalny, kantarydynę, koszenilę, galasy, szelak. Obecnie najbardziej znanymi produktami wytwarzanymi przez owady jest miód oraz jedwab. Dawniej spore znaczenie gospodarcze miały wydzieliny bądź cale ciała niektórych czerwców (Coccoidea), z których produkowano szelak oraz barwnik- koszenilę. Szelak jest rodzajem naturalnej Ŝywicy, która do czasów wynalezienia jej syntetycznych zamienników, wykorzystywana była jako składnik min. werniksów, lakierów, barwników, emalii, farb, atramentu, politur. Szelek powstaje jako produkt przemiany materii zachodzący w ciele samic czerwców. Substancja chroni złoŜone na korze gałęzi drzew jaja przed czynnikami zewnętrznymi. Szelak produkowany jest min. w Indiach, Tajlandii, na Jawie, w Argentynie i w Kalifornii. Obecnie Ŝywica wykorzystywana jest głównie do renowacji mebli oaz instrumentów muzycznych. Niektóre gatunki owadów np. Dactylopius coccus oraz czerwiec polski (Margarodes polonicus) uŜywane były do wyrobu czerwonego barwnika (koszenili). Koszenilina jest rodzajem rozpuszczalnego w wodzie, barwnika naturalnego, który nie traci swoich właściwości wraz z upływem czasu. Koszenila była juŜ stosowana jako barwnik przez Azteków i Majów Ŝyjących w Ameryce Centralnej i Północnej. Przez wieki sprowadzana z Meksyku koszenila była towarem niezwykle cennym. W miarę rozwoju handlu znaczenie barwnika stale wzrastało. Oprócz barwienia tkanin, koszenila stosowana była w przemyśle spoŜywczym oraz kosmetycznym. 39 Zapotrzebowanie na koszenilinę gwałtownie spadło w XIX w. wraz z wprowadzaniem barwników syntetycznych. Obecnie niektórzy producenci ponownie wracają do naturalnych barwników stosowanych w przemyśle spoŜywczym i tekstylnym, w tym takŜe do koszeniliny. Koszenila jest wciąŜ szeroko stosowana w przemyśle kosmetycznym. Jedwab jest włóknem białkowym wytwarzanym przez gąsienice jedwabnika morwowego (Bombyx mori), w celu ochrony poczwarki. Wewnątrz kokonu zachodzi przeobraŜenie zupełne owada. Włókna jedwabiu do produkcji materiałów tekstylnych jako pierwsi zaczęli wykorzystywać Chińczycy 2700 lat p. n. e. Przez blisko dwa tysiące lat sekret produkcji jedwabiu był okryty pilnie strzeŜoną tajemnicą. Chiny w owych czasach były jedynym producentem cennego włókna, eksportując je na teren Europy i Bliskiego Wschodu tzw. jedwabnym szlakiem. Wraz z upływem wieków produkcja jedwabiu stawała się coraz bardziej powszechna. W XVII w. jedwab produkowany był na trenie całej Europy. Technologia produkcji jedwabiu polega na hodowli gąsienic jedwabnika morwowego, który karmiony jest w tym czasie liśćmi morwy białej (Morus alba). Hodowla odbywa się wiosną i trwa dwa miesiące. W tym czasie gąsienice po przejściu czwartego linienia zaczynają budować kokony. Gotowe oprzędy wrzucane są następnie do wrzącej wody, a następnie odwija się z nich włókna. Fot. 6. Jedwabnik morwowy. (źródło: http:// www-staff.it.uts.edu.au) Fot. 7 Tradycyjna produkcja tkanin jedwabnych w Chinach (źródło: http://pl.wikipedia.org) Pomimo znacznego postępu w technologii produkcji jedwab wciąŜ jest materiałem bardzo drogim. Tkaniny wykonane z jedwabiu charakteryzują się połyskiem, są śliskie, gładkie, cienkie i bardzo przyjemne w dotyku Najbardziej znanymi produktami wytwarzanymi przez owady są miód oraz artykuły pszczelarskie (kit pszczeli, wosk). Miód wytwarzany jest przez pszczoły (Apis), z nektaru 40 kwiatowego lub spadzi. Pod wpływem enzymów i kwasu mrówkowego sacharoza zawarta w nektarze przekształca się w organizmie pszczoły w cukry proste będące składnikami miodu. Miód jest cennym produktem spoŜywczym, który korzystnie wpływa na kondycję fizyczną, rozwój umysłowy oraz zdrowie ludzi. Miód odznacza się równieŜ właściwościami przeciwzapalnymi, odnawiającymi i oczyszczającymi. Produkt ten znalazł równieŜ zastosowanie w medycynie oraz przemyśle kosmetycznym. Hodowana od wieków przez człowieka pszczoła miodna (Apis mellifera), stanowi waŜny element gospodarki nie tylko ze względu na produkcję miodu i wosku, ale przede wszystkim dzięki udziale w rozmnaŜaniu roślin. NajwaŜniejszą funkcją owadów, bez której niemoŜliwe jest rozmnaŜanie ok. 65% roślin (w tym wielu uprawnych) jest zdolność zapylania kwiatów. Owady mają więc pośrednio, znaczy wpływ na produkcję Ŝywności na świecie. Bez udziału tych zwierząt niemoŜliwa byłaby uprawa większości owoców i warzyw (jabłek, owoców zbiorowych, jagód), a takŜe oleju rzepakowego i słonecznikowego oraz gryki. Masowe wymieranie pszczół spowodowane najprawdopodobniej nałoŜeniem się róŜnych niekorzystnych czynników w tym głównie chemizacją rolnictwa, spowodowało ogromne straty na całym świecie11. Owady pełnią równieŜ funkcje sanitarne, rozkładając martwe szczątki roślin i zwierząt, a takŜe odchody. Niektóre pasoŜytnicze bądź drapieŜne owady redukują liczbę szkodników lasów i pól. Do poŜytecznych drapieŜników moŜna zaliczyć następujące gatunki: liszkarz tęcznik (Calosoma sycophanta), liszkarz mniejszy (Calosoma inquisitor), złotooki (Chrysoperla) chrząszcze z rodzaju biegacz (Carabus) oraz biedronkowate (Coccinellidae). Fot. 8. Liszkarz tęcznik (źródło http://www.hlasek.com) 11 Wg „Świat Nauki” nr 5 (213) kwiecień 2009 Fot. 9. Złotook pospolity (źródło: http://www.nuzban.pl) 41 Sprzymierzeńcami człowieka w walce ze szkodnikami są równieŜ niektóre drapieŜne pluskwiaki np. dziubałeczek mączlikowy (Macrolophus caliginosus) oraz błonkówkidobrotnica szklarniowa (Encarsia formosa) i ośćca mączlikowa ( Eretmocerus eremicus ). Trzy ostatnie gatunki znalazły zastosowanie w walce biologicznej ze szkodnikami roślin szklarniowych. PasoŜytami szkodników są: błonkówki z rodziny gąsienicznik (Ichneumonidae) oraz z rodzaju baryłkarz (Apanteles), a takŜe z rodziny rączycowatych (Tachinidae). Człowiek wykorzystuje owady równieŜ w wielu innych dziedzinach. Wiele motyli ma swoje zastosowanie jako elementy dekoracyjne. Oprawione w złoto egzemplarze pięknego chrząszcza z rodziny ryjkowcowatych- Entimus imperialis oraz niektórych przedstawicieli z rodziny bogatkowatych słuŜyły jako biŜuteria (Staněk V. J. 1990). Fot. 10. Piękny chrząszcz Entimus imperialis, Fot. 11. Chrząszcz Fot. 12. Bogatka - Chrysochroa corbetti nazywany „diamentowym” Chrysina resplendens (źródło zdjęć: http://www.flickr.com) Ludzie od wieków starali się poznać i sklasyfikować otaczającą ich przyrodę w tym równieŜ owady. Chęć poznania świata owadów, a takŜe fascynacja ich pięknem była przyczyną tworzenia wielkich kolekcji tych zwierząt. Dziś miejsce wypreparowanych okazów coraz częściej zajmują fotografie. Jednak nawet w obecnych czasach egzemplarze niektórych tropikalnych motyli osiągają na aukcjach cenę dziesiątków tysięcy dolarów. W staroŜytności wiele owadów było obiektami kultu. Najbardziej znanym tego przykładem jest skarabeusz. Chrząszcze te w staroŜytnym Egipcie związane były z kultem boga Ptah i w hieroglifach oznaczane były znakiem „khepru”, co tłumaczone jest jako „być”, „istnieć”. Skarabeusz był częstym motywem zamieszczanym na znajdowanych w grobowcach egipskich amuletach (Staněk V. J. 1990). 42 5.8.4. Owady szkodliwe Oprócz gatunków poŜytecznych istnieją liczne gatunki mające negatywny wpływ na gospodarkę lub zdrowie człowieka. Wiele owadów niszczy zapasy Ŝywności, inne z kolei atakują uprawy rolne bądź leśne, jeszcze inne Ŝerują na człowieku, przenosząc groźne choroby. Dzięki ogromnym moŜliwościom rozrodczym oraz łatwemu przystosowywaniu się do zmiennych warunków środowiskowych owady naleŜą do jednych z najgroźniejszych szkodników. Szereg owadów wyrządza znaczne szkody w rolnictwie. NaleŜą do nich zarówno gatunki niszczące uprawy jak i te, które Ŝywią się zapasami Ŝywności. Szkodniki rolnicze powodują uszkodzenia poszczególnych części roślin, zmniejszają powierzchnię asymilacyjną, obniŜają wartość owoców i nasion. Według szacunków owadzie szkodniki corocznie niszczą ok. 10% wszystkich plonów na świecie. Równie, a czasem znacznie bardziej szkodliwe są choroby przenoszone przez owady. Mszyca brzoskwiniowo- ziemniaczana moŜe przenosić ok. 50 róŜnych fitopatogenów (Otałęga K. i in. 1999). Najbardziej znanym szkodnikiem rolnym strefy tropikalnej i subtropikalnej jest szarańcza, której wielomilionowe populacje co roku wyrządzają znaczne szkody na całym świecie. W Polsce największe straty powodują, niektóre gatunki pluskwiaków, chrząszczy, motyli, błonkówek i przylŜeńców tj. mszyce (Aphidodae), czerwce (Coccodea), tarczówka rudonoga (Pentatoma rufipes), stonka ziemniaczana (Leptinotarsa decemlineata), łokaś garbatek (Zabrus gibbus), kistnik malinowiec (Byturus tomentosus) bielinek kapustnik (Pieris brassicae), pierścienica nadrzewka (Malacosoma neustrium), rolnica zboŜówka (Agrostis segetum), nasionnica trześniówka (Rhagoletis cerami) i wiele innych. PowaŜny problem dla gospodarki człowieka stanowi zabezpieczanie przechowywanej Ŝywności przed owadami. Liczne gatunki tych zwierząt szybko przystosowały się do Ŝycia w magazynach Ŝywności lub składach innych substancji organicznych. Składowanym ziarnem zbóŜ Ŝywią się: mącznik młynarek (Tenrbrio molitor), wołek zboŜowy (Calandra granaria). Owady atakują równieŜ Ŝywność przechowywaną w domach, a takŜe meble, konstrukcje drewniane, ubrania, zbiory muzealne, obrazy. Najgroźniejszymi szkodnikami spośród nich są: mól włosienniczek (Tineola biseliella), spuszczel domowy (Hylotrupes bajulus), kołatek czerwotok (Anobium pertinax), przetycz wypuklak (Niptus hololeucus) oraz mrzyki (Anthrenus). Wiele gatunków owadów przystosowało się do Ŝycia kosztem innych organizmów, w tym takŜe człowieka. Do najbardziej uciąŜliwych naleŜą gatunki Ŝywiące się krwią 43 kręgowców (komary, wszy, pchły, pluskwy). PasoŜyty zewnętrzne często przenoszą groźne choroby. Komar widliszek (Anopheles maculipennis) przenosi malarię, wszy dur plamisty, pchły zaś dŜumę. Muchówki są wektorami śpiączki, malarii, Ŝółtej febry. 5.9. Ochrona owadów Owady stanowią 60 - 85 % zwierząt występujących w Polsce (Głowaciński Z. 2002). Pomimo tego owady są grupą dość słabo poznaną (Gutowski M., Buchholz L. 2000). Jest to powaŜny problem, gdyŜ szacuje się, Ŝe nawet 17 - 36 % gatunków owadów występujących w kraju moŜe być zagroŜonych wyginięciem (Czachorowski S. 2002). Rys. 8. Lista owadów objętych częściową i ścisłą ochroną gatunkową według Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz. U. Nr 220, poz. 2237) Bierną formą ochrony owadów jest zamieszczanie ich na listach gatunków zagroŜonych i chronionych. Dotychczas na Polskiej Czerwonej Liście (2002), znalazło się 2173 gatunków 44 owadów z czego najliczniejszą grupę stanowiły chrząszcze i błonkoskrzydłe; odpowiednio 934 i 511. ZagroŜoną grupą są równieŜ motyle, w tym szczególnie niektóre motyle dzienne. Według najnowszych badań spośród odnotowanych 159 gatunków motyli dziennych w Polsce blisko połowa z nich jest w mniejszym lub większym stopniu naraŜona na wyginięcie (Buszko J. 1997). Ścisłą ochroną gatunkową objętych jest w kraju 140 gatunków owadów12. WaŜną rolę w ochronie siedlisk owadów odgrywają takŜe umowy międzynarodowe: Dyrektywa Habitatowa i Konwencja Berneńska. Ochrona owadów powinna skupiać się przede wszystkim na kompleksowych działaniach chroniących owady wraz z ich siedliskami. Tworzenie obszarów chronionych odgrywa więc znaczącą role w zachowywaniu zagroŜonych gatunków owadów. W Polsce istnieje 6 rezerwatów utworzonych specjalnie dla ochrony tych zwierząt (np. „Rezerwat KrzyŜanowice” w gminie Pińczów). Fot. 13. Rezerwat florystyczno- entomologiczny „KrzyŜanowice” (autorskie) W Polsce bezpośrednią ochroną czynną objęty został tylko jeden gatunek owada- niepylak apollo (Parnassius apollo) (Lepidoptera, Papilionidae). Ten niegdyś dość często spotykany na północy Polski motyl obecnie jest gatunkiem skrajnie naraŜonym na wyginięcie. W 1991 populacja niepylaka apollo zajmowała powierzchnie 8 ha w obrębie masywu Trzech Koron i liczyła kilkadziesiąt osobników. Dzięki podejmowanym próbom restytucji liczebność motyla znacząco wzrosła i wynosiła w 2002 roku ponad 1000 sztuk. W 1994 roku gatunek został reintrodukowany w rezerwacie Kruczy Kamień w Sudetach (Buszko J. 1997). Symbolem zagroŜonych owadów w Polsce, oprócz niepylaka apollo jest równieŜ pachnąca dębowa (Osmoderma eremita). Ten niegdyś licznie występujący gatunek, z powodu 12 Wg: Dz. U. z 2001 r. Nr 130, poz. 1456. 45 usuwania starych, próchniejących drzew, które są miejscem jego rozwoju, stał się owadem bardzo rzadkim. Wywóz z lasów powalonych drzew doprowadza do znacznego zuboŜenia całych ekosystemów leśnych. Problem ten szczególnie silnie dotyczy bezkręgowców, w tym takŜe owadów. Fot. 14. Jelonek rogacz – chroniony i zagroŜony gatunek Fot. 15. Niepylak apollo – ginący motyl Pienin chrząszcza (autorskie). (http://www.lepiforum.de). Głównymi zagroŜeniami dla owadów są: źle prowadzona gospodarka leśna i rolna, zwłaszcza intensywne uprawy roślin, stosowanie insektycydów, postępująca urbanizacja, rozwój infrastruktury (Buszko J.; Masłowki J. 2008). Wszystkie te czynniki powodują zanikanie siedlisk owadów oraz zmniejszenie dostępności roślin pokarmowych. W przypadku większości gatunków owadów jedyną moŜliwością zachowania danej populacji jest ochrona całych siedlisk. 5.10. Wpływ owadów na krajobraz Wpływ owadów na krajobraz wydaje się być zagadnieniem marginalnym o niewielkim rzeczywistym znaczeniu. Owady rzadko bowiem, w sposób bezpośredni wpływają w zauwaŜalny sposób na krajobraz. Przykładem takiego oddziaływania moŜe być zniszczenie większej liczby roślin podczas masowych pojawów niektórych szkodników. W Polsce takim owadami są: minujący liście kasztanowców szrotówek (Cameraria ohridella) oraz liczne gatunki brudnic (Lymantriidae), zaś w krajach o cieplejszym klimacie-szarańcza (Locusta). DuŜy wpływ na krajobraz mają niektóre owady społeczne. W Polsce częstym elementem krajobrazu leśnego są mrowiska, jednak prawdziwymi architektami krajobrazu 46 wśród tych zwierząt są termity. Tworzone przez nie kilkumetrowe termitiery stanowią nieodłączny element krajobrazu gorącej strefy międzyzwrotnikowej kontynentu Afrykańskiego i Australijskiego. Fot. 16. Termitiera w Australii (źródło: http://www.travel.neunerweb.de) Nieodzownym elementem krajobrazu są takŜe motyle. Te efektowne owady w znacznym stopniu poprawiają odbiór oglądanej przyrody. W skrajnych przypadkach motyle mogą stanowić główny elementem krajobrazu. Przykładem takiego oddziaływania są coroczne migracje monarchów (Danaus plexippus), z Ameryki Północnej do Południowej, które podczas migracji tworzą kilkutysięczne chmary. W czasie wielotygodniowej wędrówki owady zimują wspólnie na gałęziach drzew, tworzą wówczas jeszcze większe, pokrywające powierzchnie kilku hektarów lasów grupy. Fot 17., 18. Zimujące monarchy (źródło http://www.bbc.co.uk; http://www.learner.org). Największy wpływ owadów na krajobraz zachodzi w sposób pośredni. Większość roślin okrytonasiennych, będących głównym elementem krajobrazu jest zapylana przez owady. Bez tych zwierząt obraz ziemi uległby całkowitej zmianie. 47 6. Owady okolic LubiąŜa Entomofauna okolic LubiąŜa została dość dobrze poznana. Szczególnie intensywne badania faunistyczne dotyczyły tamtejszych populacji motyli (Lepidoptera). Przeprowadzone badania wykazały obecność wielu rzadkich gatunków motyli, w tym pięciu gatunków chronionych (paź Ŝeglarz Iphiclides podalirius, modraszek telejus Maculinea teleius, modraszek nausitous Maculinea nausithous, przeplatka maturna Euphydryas maturna oraz postojak wiesiołkowiec Proserpinus proserpina). Łącznie odnotowano występowanie 521 gatunków z 17 rodzin, w tym 52 gatunków motyli dziennych z pośród 149 występujących w Polsce (Buszko J. 1997). Łączna liczba gatunków motyli wykazana w okolicach LubiąŜa stanowi ponad połowę wszystkich krajowych motyli większych (Buszko J. & Nowacki J. 2000). Szczegółowe wyniki przedstawiono w załączniku „Wykaz gatunków motyli okolic LubiąŜa”. Wśród wykazanych motyli nocnych na uwagę zasługują: spotykany tylko na terenie trzech województw miernikowiec Artiora evonymaria, wystepująca na nielicznych stanowiskach w kraju brudnica Parocneria detrita, lokalna i rzadka niedźwiedziówka Dysauxes ancilla, miernikowiec Perizoma lugdunaria oraz związany z klonem polnym grotnik (Geometridae) Eupithecia inturbata. Unikalnym w skali kraju gatunkiem, wykazanym z okolic LubiąŜa, są: motyle z rodziny sówkowatych (Noctuidae): Dicycla oo, Noctua interjekta oraz Cosmia diffinis. Najrzadszym, występującym gatunkiem motyli dziennych jest przeplatka maturna. Fot. 17 Dicycla oo (źródło: http: Fot. 18 Przeplatka maturna //www.northamptonshirewildlife.co.uk). (źródło: http://www.schmetterlings-garten.de). Motyl ten spotykany jest jedynie na kilku izolowanych stanowiskach w północnowschodniej Polsce oraz na dolnym Śląsku. Gatunek jest zagroŜony wyginięciem ze względu na zanik siedlisk (Buszko J. 1997). 48 7. Opis koncepcji. Długość dydaktycznej ścieŜki entomologicznej będzie wynosić 4950 m. Obszar opracowania zajmuje powierzchnię 851608 m². Trasa zostanie poprowadzona od zespołu klasztornego, przez niewielki fragment lasu w kierunku południowo-wschodnim, gdzie przecina drogę wojewódzką nr 338. Dalej ścieŜka będzie biegła wzdłuŜ dawnego wiaduktu kolejowego, gdzie skręca na północ w kierunku „Lasku Św. Jadwigi”. Ostatni etap ścieŜki będzie prowadził od „Lasku Św. Jadwigi” do bramy wjazdowej opactwa. ŚcieŜka ma mieć równieŜ dwie alternatywne trasy. Pierwsza z nich będzie biegła pętlą przez fragment lasu łęgowego (wydłuŜając trasę o 820 m), druga zaś skraca długość ścieŜki do 3115 m. Trasa entomologicznej ścieŜki dydaktycznej będzie się wpisywać w istniejący układ infrastruktury turystycznej. Droga będzie się łączyć z istniejącym szlakiem rowerowym oraz częściowo pokrywać się z istniejącą ścieŜką historyczno-przyrodniczą. Trasa ścieŜki zostanie poprowadzona w pobliŜu najcenniejszych zabytków LubiąŜa. 7.1. ZałoŜenia projektowe Dla koncepcji „Entomologicznej ścieŜki dydaktycznej w okolicach LubiąŜa przyjęto następujące załoŜenia: 1) Ze względu na trudności z jakimi jest związana obserwacja owadów, głównym celem ścieŜki będzie prezentacja siedlisk ich występowania, wraz z zamieszczeniem zdjęć i rysunków. 2) Trasa ścieŜki powinna być poprowadzona z uwzględnieniem połączeń z istniejącą infrastrukturą turystyczną oraz załoŜeniami miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. 3) Trasa ścieŜki powinna być poprowadzona w taki sposób, aby moŜliwie najlepiej eksponować zabytki, krajobraz i przyrodę LubiąŜa. 4) ŚcieŜka powinna przebiegać przez zróŜnicowane pod względem przyrodniczym i kulturowym tereny, ze szczególnym uwzględnieniem biotopów o ciekawej entomofaunie oraz zabytków. 5) ŚcieŜka powinna zawierać program edukacyjny przeznaczony dla osób z róŜnych grup wiekowych, a przede wszystkim dzieci i młodzieŜy. Program będzie zawierał elementy edukacyjne tj. opisy miejsc występowania owadów, ich znaczenia dla 49 człowieka, barwnych zdjęć oraz modeli w makroskali. Oprócz celów edukacyjnych będzie równieŜ realizował cele rekreacyjne. 6) Trasa ścieŜki wraz z infrastrukturą powinny być dostosowane dla potrzeb osób niepełnosprawnych oraz osób starszych. 7) Mała architektura formą powinna nawiązywać do dominującej w okolicy architektury, szczególnie jeśli trasa ścieŜki przebiega w pobliŜu obiektów zabytkowych. 8) ŚcieŜka powinna stanowić atrakcję promującą miejscowość oraz przyczyniać się do kompleksowego zagospodarowania istniejącego potencjału turystycznego LubiąŜa, a takŜe do rozwoju ekonomicznego miejscowości. 9) Wskazywanie owadów jako element promujący miejscowość. 10) Trasa ścieŜki powinna być właściwie oznakowana oraz wyposaŜona w infrastrukturę ułatwiającą poznanie wybranych zagadnień entomologii. 11) Główna trasa ścieŜki będzie miała charakter sezonowy. Obiektem otwartym cały rok będzie obiekt motylarni. 12) ŚcieŜka będzie obsługiwana przez odpowiednio przeszkoloną obsługę. 7.2. Zagospodarowanie terenu Koncepcja entomologicznej ścieŜki dydaktycznej w okolicach LubiąŜa, zgodnie ze wcześniejszymi załoŜeniami projektowymi ma realizować obok głównego celu dydaktycznego, takŜe funkcje rekreacyjne. ŚcieŜka powinna równieŜ przyczynić się do rozwoju ekonomicznego LubiąŜa poprzez wpisanie się w załoŜony kierunek rozwoju jako wsi tematycznej. ŚcieŜka dydaktyczna ma stanowić atrakcję turystyczną i być przygotowana do obsługi zarówno gości indywidualnych jak i zorganizowanych grup. ŚcieŜka składać się będzie z określonych działów poświęconych róŜnorodnym tematom. Będzie moŜna tam między innymi: spacerować po ogrodach przypalacowych, zwiedzać obiekt motylarni, poznawać róŜne gatunki roślin i owadów na nich występujących, kupować produkty pszczelarskie, oglądać filmy edukacyjne oraz brać udział w zajęciach terenowych. 7.3. Stan istniejący ŚcieŜka będzie się znajdować na zróŜnicowanych pod względem zagospodarowania terenach. ŚcieŜka zostanie poprowadzona głównie istniejącymi drogami o małym znaczeniu komunikacyjnym. Wokół przyszłej trasy znajdują się tereny uŜytkowane rolniczo (głównie 50 pastwiska, w północnej części przewaŜają pola) oraz lasy. ŚcieŜka będzie przechodzić równieŜ przez fragment miejscowości. Szczegółowa analiza uŜytkowania terenów znajduje się w załączniku „Analiza istniejącego zagospodarowania terenów”. Koncepcja ścieŜki wraz z naleŜącą do niej infrastrukturą jest zgodna z załoŜeniami miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Początkowy odcinek ścieŜki, wraz z ogrodem geometrycznym będą zajmować rozległe pastwiska znajdujące się obok południowego skrzydła kompleksu klasztornego. Szata roślinna tego terenu jest stosunkowo uboga. Na pastwisku przewaŜają gatunki traw oraz pospolite byliny np. mniszek lekarski (Taraxacum officinale), jasnota purpurowa (Lamium purpureum) oraz rośliny zielne np. tasznik pospolity (Capsella bursa-pastoris). Kolejny odcinek ścieŜki będzie prowadzić przez las łęgowy, którego opis znajduje się w tabeli nr 1 (numer inwentaryzacyjny -5). Dalej ścieŜka zostanie poprowadzona fragmentem drogi brukowej wzdłuŜ dawnego nasypu kolejowego (W tym miejscu ścieŜka będzie się łączyć z istniejącym szlakiem rowerowym). Obecnie skarpy nasypu porastają róŜnogatunkowe grupy krzewów (oznaczone w tabeli numerami: 11 i 13). Dominującym gatunkiem jest śliwa tarnina (Prunus spinosa). W miejscu rozwidlenia drogi, alternatywna trasa ścieŜki dydaktycznej będzie biegła przez fragment łęgu wiązowego (grupy drzew nr 12 i 15). Główny szlak poprowadzony zostanie wzdłuŜ istniejącej ścieŜki, która znajduje się w miejscu dawnych torów. Nasyp w tym miejscu porośnięty jest przez młode drzewa, głównie robinie białe (Robinia pseudacacia), dęby szypułkowe (Quercus robur) oraz osiki (Populus tremula) (grupy drzew nr 16 i 17). Fot. 19 Budynek dawnej stacji kolejowej Fot. 20 Wiadukt kolejowy na trasie ścieŜki (autorskie). (autorskie). W odległości ok. 700 m od rozwidlenia projektowana ścieŜka będzie się rozwidlać w kierunku południowym (w stronę projektowanej pasieki) oraz północnym. Obecnie w miejscu 51 projektowanej pasieki znajdują się nieuŜytki, na których zachodzi proces sukcesji. WzdłuŜ niewielkiego rowu z wodą rosną grupy młodych olszy czarnych (Alnus glutinosa). W miejscach wyŜej połoŜonych znajdują się krzewy tarniny (Prunus spinosa) (grupa nr 18). Według przyjętego planu zagospodarowania przestrzennego obszar ten przeznaczony jest dla działalności usługowej, co jest zgodne z załoŜeniami koncepcji ścieŜki. Od projektowanej pasieki entomologiczna ścieŜka dydaktyczna będzie biegła na północ, w kierunku miejscowości. Po prawej stronie projektowanej trasy obecnie znajduje się las o cechach grądu (grupa nr 19), po lewej zaś pastwisko. W odległości 380 m od wiaduktu ścieŜka będzie przecinać drogę wojewódzką, a następnie skręci w kierunku północnozachodnim, w stronę „Lasku Św. Jadwigi”(grupa nr 32). Trasa ścieŜki będzie przebiegać przez obszary uŜytkowane rolniczo oraz działki mieszkalne. Wśród roślinności najliczniej występują tam nasadzenia drzew owocowych oraz skupiska krzewów ozdobnych, głównie lilaka (Syringa cult.). Mijane gospodarstwa są zazwyczaj niewielkimi, złoŜonymi z domu mieszkalnego i maksymalnie dwóch budynków gospodarczych zagrodami oraz nowo powstałymi domami jednorodzinnymi. Budynki najczęściej są jednopiętrowe, z dwuspadowym dachem pokrytym dachówką. Większość obiektów pochodzi z lat międzywojennych, Największe gospodarstwo graniczy z terenami „Lasku Św. Jadwigi”. Obecnie gospodarstwo jest mocno zaniedbane. „Lasek Św. Jadwigi” jest stosunkowo niewielkim, bo zajmującym 5 ha powierzchni zadrzewieniem o wysokich walorach przyrodniczych, krajobrazowych, a takŜe historycznych. Lasek Św. Jadwigi otoczony jest przez tereny ruderalne, nieuŜytki oraz skupiska krzewów. Tylko od strony północnej zadrzewienie graniczy z polami uprawnymi. Obszar porośnięty jest olsem oraz grądem. Ols zajmuje obszar najniŜej połoŜony, o duŜej wilgotności. Znajdują się tam liczne źródliska, z których pozyskiwano wodę na potrzeby Klasztoru w LubiąŜu. Oprócz olszy czarnej, brzozy brodawkowatej (Betula pendula) występują tam takŜe: bez czarny (Sambucus nigra), chmiel zwyczajny (Humulus lupulus) oraz wierzba krucha (Salix fragilis). Od strony południowej ols przechodzi w tereny o charakterze ruderalnym i synantropijnym. Dominuje tu bardzo licznie występujący bez czarny, nawłoć kanadyjska oraz pokrzywa zwyczajna. Większość pięciohektarowego obszaru pokrywa las grądowy. Drzewostan zbudowany jest w 70% z grabu pospolitego (Carpinus betulus), w 25% z dębu szypułkowego (Quercus robur). Pozostałe gatunki tj. wierzba krucha, wiąz szypułkowy (Ulmus laevis) stanowią niespełna 5%. Warstwa podszytu jest dość nieliczna i uboga gatunkowo- oprócz młodych siewek grabu występuje tam: leszczyna (Corylus avellana), bluszcz pospolity 52 (Hedera helix) oraz kalina koralowa (Viburnum opulus). Runo tworzą głównie gatunki roślin zielnych: kuklik pospolity (Geum urbanum), zawilec gajowy (Anemone nemorosa), zawilec Ŝółty (Anemone ranunculoides), kokoryczka wielokwiatowa (Polygonatum multiflorum), podagrycznik pospolity (Aegopodium podagraria). „Entomologiczna ścieŜka dydaktyczna” będzie przechodzić przez obszar lasu, kierując się z powrotem w stronę opactwa. Będzie to najdalej połoŜony punkt projektowanej trasy. Fot. 21. Budynki mieszkalne przy końcowym Fot. 22. Budynki największego gospodarstwa fragmencie ścieŜki (autorskie). Rolnego (autorskie). W dalszej części trasa ścieŜki będzie biegła niewielkimi, wiejskimi drogami, przecinając powtórnie drogę wojewódzką. Obecnie występuje tam głównie roślinność synantropijna lub roślinność o charakterze ozdobnym, a takŜe gatunki uprawne. ŚcieŜka będzie przechodzić w niedalekiej odległości od kilku gospodarstw wiejskich oraz domów jednorodzinnych. Otoczenia budynków są zagospodarowane w sposób chaotyczny. Większość gospodarstw została wybudowana w latach międzywojennych. Budynki mają zwykle dwuspadowe dachy, czasem z naczółkami. Entomologiczna ścieŜka dydaktyczna będzie się poprowadzona trasą o formie pętli. Koniec ścieŜki znajdować się będzie przy głównym wejściu do opactwa. Obecnie przed budynkami kompleksu klasztornego znajdują się aleje starych drzew (głównie lip, kasztanowców i platanów), będące pozostałością dawnych załoŜeń ogrodowych (grupa nr 1). Drzewa są w dobrym stanie zdrowotnym. Niektóre aleje wymagają nasadzeń uzupełniających. Część graficzna ogólnej inwentaryzacji dendrologicznej zamieszczona została w załączniku „Analiza dendrologiczna”. Opis inwentaryzacji zawiera tabela: 53 Tab. 2. Opis ogólnej inwentaryzacji dendrologicznej Entomologicznej ścieŜki przyrodniczej w okolicach LubiąŜa (autorskie). L. p. 1 Skład gatunkowy Grupa drzew znajdująca się przed zachodnią fasadą opactwa. Skład gatunkowy grupy: kasztanowiec biały (Aesculus hippocastanum) 70%; platan klonolistny (Platanus × hispanica) 8%; lipa drobnolistna (Tilia cordata) 20%; daglezja zielona (Pseudotsuga menziesii ) 2% 2 Grupa drzew i krzewów o składzie: dąb szypułkowy (Quercus robur) 40%; klon zwyczajny (Acer platanoides) 30%; głóg dwuszyjkowy (Crataegus laevigata) 15%; bez czarny (Sambucus nigra) 4%, kasztanowiec biały (Aesculus hippocastanum) 5%; malina właściwa (Rubus idaeus) 5%, sosna wejmutka (Pinus strobus) 1% 3 Grupa drzew z gatunku: kasztanowiec biały (Aesculus hippocastanum) 4 Grupa drzew i krzewów o składzie: robinia biała (Robinia pseudacacia) 60%; wiąz szypułkowy (Ulmus laevis) 20%; grab pospolity (Carpinus betulus) 20% 5 Grupa drzew i krzewów o składzie gatunkowym: wierzba krucha (Salix fragilis) 5%; wiąz szypułkowy (Ulmus laevis) 20%; dąb szypułkowy (Quercus robur) 25%; klon polny (Acer campestre) 10%; olsza czarna (Alnus glutinosa) 5%; lipa drobnolistna (Tilia cordata) 5%; dereń świdwa (Cornus sanguinea) 2%, klon zwyczajny (Acer platanoides) 5%; grab zwyczajny (Carpinus betulus) 5%; klon jawor (Acer pseudoplatanus) 5%; topola osika (Populus tremula) 3% Skład gatunkowy runa: kosaciec Ŝółty (Iris pseudacorus); pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica); ziarnopłon wiosenny (Ficaria verna); zawilec gajowy (Anemone nemorosa); jasnota purpurowa (Lamium purpureum); czosnaczek pospolity (Alliaria petiolata) Drzewa znajdują się w otoczeniu dawnej fosy. Wśród drzewostanu występują okazy dębów szypułkowych o obwodach ponad 400cm. Las ma cechy zbiorowiska łęgu wiązowego. Najcenniejsze okazy naleŜy objąć ochroną prawną. 6 Grupa drzew o składzie gatunkowym: topola czarna (Populus nigra) Szpaler drzew o składzie gatunkowym: topola czarna (Populus nigra) Szpaler drzew o składzie gatunkowym: lipa drobnolistna (Tilia cordata) Fragment lasu o składzie gatunkowym: dąb szypułkowy (Quercus robur) 35%; wiąz zwyczajny (Ulmus laevis) 20%; grab zwyczajny (Carpinus betulus) 10%; buk zwyczajny (Fagus sylvatica) 5%; lipa drobnolistna (Tilia cordata) 5%; malina właściwa (Rubus idaeus) 5%; bez czarny (Sambucus nigra) 2%; jesion wyniosły (Fraxinus excelsior) 5%; chmiel zwyczajny (Humulus lupulus) 5%; głóg dwuszyjkowy (Crataegus laevigata) 2%; jeŜyna (Rubus sp.) 5%. Skład gatunkowy runa: pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica); ziarnopłon wiosenny (Ficaria verna); zawilec gajowy (Anemone nemorosa); jasnota purpurowa (Lamium purpureum). Średnice pni: 30- 50cm - Średnice pni: 35- 50cm - Średnice pni: 40- 50cm - 7 8 9 opis Drzewa znajdujące się przed fasadą pałacu opatów nasadzone zostały głównie wzdłuŜ ciągów komunikacyjnych w formie szpalerów i alei. Soliterem jest okaz platanu. Średnica pni drzew wynosi: od 50 (daglezja) do 150 cm (platan). Drzewa przewaŜnie w dobrej kondycji zdrowotnej. Grupa młodych drzew i krzewów o średnicach pni od 5 do 30 cm. uwagi - - Drzewa o średnicy pni: 45÷55cm. Na liściach widoczne ślady Ŝerowania szrotówka kasztanowcowiaczka. Robinie o średnicach pni 35÷45cm, pozostałe gatunki do 20cm. Łęg wiązowy o bogatej strukturze gatunkowej. 54 10 Grupa drzew o składzie gatunkowym: dąb szypułkowy (Quercus robur) 80%; wierzba krucha (Salix fragilis) 10% wierzba biała (Salix alba) 10%. 11 Grupa krzewów i młodych drzew o składzie gatunkowym: śliwa tarnina (Prunus spinosa) 80%, klon zwyczajny (Acer platanoides) 5%, klon polny (Acer campestre) 5%, wiąz zwyczajny (Carpinus betulus) 5%, chmiel zwyczajny (Humulus lupulus) 5% 12 Fragment lasu o składzie gatunkowym: dąb szypułkowy (Quercus robur) 50%; wiąz zwyczajny (Carpinus betulus) 20%; grab zwyczajny (Carpinus betulus) 10%; lipa drobnolistna (Tilia cordata) 5%; klon zwyczajny (Acer platanoides) 5%, klon polny (Acer campestre) 5%; klon jawor (Acer pseudoplatanus), jabłoń dzika (Malus sylvestris) - 5% Grupa krzewów i młodych drzew o składzie gatunkowym: śliwa tarnina (Prunus spinosa) 65%, wierzba iwa (Salix caprea) 5%, głóg dwuszyjkowy (Crataegus laevigata) 5%, jabłoń dzika (Malus sylvestris) 10%, dąb szypułkowy (Quercus robur) 5%, bez czarny (Sambucus nigra) 5%, czereśnia ptasia (Prunus avium) 5% Las łęgowy uŜytkowany gospodarczo. - Grupa młodych drzew i krzewów o średnicach pni od 5 do 25cm rosnąca na dawnym nasypie kolejowym. - 14 Grupa krzewów i młodych drzew o składzie gatunkowym: śliwa tarnina (Prunus spinosa) 35%, wierzba krucha (Salix fragilis) 5%, wierzba biała (Salix alba) 5%, dąb szypułkowy (Quercus robur) 50%, topola osika (Populus tremula) 5%. Grupa młodych drzew i krzewów o średnicach pni od 5 do 30cm rosnąca na dawnym nasypie kolejowym. - 15 Las łęgowy o składzie gatunkowym: dąb szypułkowy (Quercus robur) 69%, wierzba krucha (Salix fragilis) 5%, topola osika (Populus tremula) 5%, grab zwyczajny (Carpinus betulus) 10%, lipa drobnolistna (Tilia cordata) 5%, klon polny (Acer campestre) 10%, dereń świdwa (Cornus sanguinea) 1%. Skład gatunkowy runa: jasnota purpurowa (Lamium purpureum); czosnaczek pospolity (Alliaria petiolata), bluszczyk kurdybanek (Glechoma hederacea), pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica); ziarnopłon wiosenny (Ficaria verna), przytulia czepna (Galium aparine), rdestowiec ostrokończysty (Reynoutria japonica), fiołek leśny (Viola reichenbachiana), glistnik jaskółcze ziele (Chelidonium majus), turzyca leśna (Carex sylvatica), podagrycznik pospolity (Aegopodium podagraria). Las łęgowy o bogatej strukturze gatunkowej. - 16 Grupa krzewów i młodych drzew o składzie gatunkowym: robinia biała (Robinia pseudacacia) 15%, śliwa tarnina (Prunus spinosa) 15%, dąb szypułkowy (Qercus robur) 15%, topola osika (Populus tremula) 15%, klon polny (Acer campestre) 15%, brzoza brodawkowata (Betula pendula) 12%, róŜa dzika (Rosa canina) 6%, czereśnia ptasia (Prunus avium) 5%, lipa drobnolistna (Tilia cordata) 2%. Grupa krzewów i drzew o składzie gatunkowym: robinia biała (Robinia pseudacacia) 25%, śliwa tarnina (Prunus spinosa) 10%, dąb szypułkowy (Qercus robur) 20%, topola osika (Populus tremula) 20%, klon polny (Acer campestre) 15%, brzoza brodawkowata (Betula pendula) 5%, bez czarny (Sambucus nigra) 5%. Grupa drzew i krzewów rosnąca na dawnym nasypie kolejowym. Średnice pni od 5 do 30cm. - Grupa drzew i krzewów rosnąca na dawny nasypie kolejowym. Średnice pni od 5 do 35cm. - 13 17 Soliterowe drzewa o średnicach pni od 30 do 50cm. Wierzby często z wypróchnieniami szyi korzeniowej. Grupa młodych drzew i krzewów o średnicach pni od 5 do 20cm rosnąca na dawnym nasypie kolejowym. - - 55 18 Grupa krzewów i młodych drzew o składzie: olsza czarna Nalot młodych krzewów i drzew (Alnus glutinosa) 60%, śliwa tarnina (Prunus spinosa) 15%, rosnących na nieuŜytkach. jabłoń dzika (Malus sylvestris) 10%, robinia biała (Robinia pseudacacia) 5%. - 19 Fragment lasu liściastego o składzie gatunkowym: dąb Las grądowy leŜący poza szypułkowy (Quercus robur) 35%, jesion wyniosły zasięgiem zalewów (Fraxinus excelsior) 15%, śliwa tarnina (Prunus spinosa) periodycznych. 10%, bez czarny (Sambucus nigra) 5%, jabłoń dzika (Malus sylvestris) 5%, dereń świdwa (Cornus sanguinea) 5%, grab zwyczajny (Carpinus betulus) 5% - 20 Grupa drzew i krzewów o składzie gatunkowym: dąb szypułkowy (Quercus robur) 35%, sosna pospolita (Pinus sylvestris) (młode) 35%, topola osika (Populus tremula) 10%, czeremcha zwyczajna (Prunus padus) 5%. Runo skład: jasnota purpurowa (Lamium purpureum), śniedek baldaszkowaty (Ornithogalum umbellatum), glistnik jaskółcze ziele (Chelidonium majus), Fragment zadrzewienia wraz z młodymi nasadzeniami sosny pospolitej. - 21 Grupa drzew i krzewów o składzie gatunkowym: dąb szypułkowy (Quercus robur) 30%, jabłoń domowa (Malus domestica) 20%, topola osika (Populus tremula) 10%, czeremcha zwyczajna (Prunus padus) 5%, robinia biała (Robinia pseudacacia) 15%, lipa drobnolistna (Tilia cordata) Zadrzewienia wraz z fragmentem zaniedbanego sadu. - Grupa krzewów i młodych drzew o składzie: lilak pospolity (Syringa vulgaris cult.) 60%, lipa drobnolistna (Tilia cordata) 18%, siewki klonu zwyczajnego (Acer platanoides) i kasztanowca białego (Aesculus hippocastanum)- 2%. Grupa młodych drzew z gatunku: świerk pospolity (Picea abies) 70%, sosna zwyczajna (Pinus sylvestris) 10%, jabłoń domowa (Malus domestica) 20% Grupa krzewów i drzew ma postać szpaleru biegnącego wzdłuŜ drogi gruntowej. 22 23 24 25 26 27 28 29 Obwód pnia 87cm, drzewo zdrowe. Grupa drzew o składzie gatunkowym: robinia biała (Robinia Młode drzewa o średnicach pni od pseudacacia) 95%, grusza dzika (Pyrus pyraster) 5% 10 do 20cm. Grusza o średnicy pnia 30cm. Grupa drzew o składzie gatunkowym: lipa drobnolistna W skład grupy wchodzi (Tilia cordata) 20%, wiśnia piłkowana (Cerasus serrulata) drzewostan starego sadu oraz 35%, wierzba biała (Salix alba) 25%. rosnące obok młode drzewa. Grupa młodych drzew z gatunku: brzoza brodawkowata (Betula pendula) Grupa drzew i krzewów z gatunków: robinia biała (Robinia pseudacacia) 45%, śliwa tarnina (Prunus spinosa) 55%. Grupa drzew z gatunków: wiśnia piłkowana (Cerasus serrulata) 35%, czereśnia ptasia (Prunus avium) 30%, jabłoń domowa (Malus domestica) 35% 30 Grupa drzew z gatunków: lipa drobnolistna (Tilia cordata)4 szt., grusza dzika (Pyrus pyraster) - 1 szt. 31 Grupa drzew z gatunków: grusza dzika (Pyrus pyraster) - 1 szt., jabłoń domowa (Malus domestica) -1szt. - Młode nasadzenia drzew iglastych (średnice pni od 2 do 5cm) posadzone w miejscu dawnego sadu, o czym świadczą pozostałe drzewa owocowe. Młode drzewa o średnicach pni od 10 do 20cm. Średnice pni od 5 do 20cm. Drzewa wchodzą w skład nieuŜytkowanego sadu. - Obwody pni lip: 81cm, 78cm, 71cm, 85cm; obwód gruszy: 69cm. Obwody pni: 65cm i 70cm. - - 56 32 Niewielki fragment lasu grądowego o składzie gatunkowym: grab zwyczajny (Carpinus betulus) 55%, dąb szypułkowy (Quercus robur) 25%, olsza czarna (Alnus glutinosa) 15%, wierzba krucha (Salix fragilis), wiąz szypułkowy (Ulmus laevis), brzoza brodawkowata (Betula pendula), leszczyna pospolita(Corylus avellana), bluszcz pospolity (Hedera helix), kalina koralowa (Viburnum opulus) - 5% Runo: kuklik pospolity (Geum urbanum), zawilec gajowy (Anemone nemorosa), zawilec Ŝółty (Anemone ranunculoides), kokoryczka wielokwiatowa (Polygonatum multiflorum) Grupa krzewów z gatunków: głóg pośredni (Crataegus × media) 65%, róŜa dzika (Rosa canina)15%, grusza dzika (Pyrus pyraster) 20% Niewielki fragment grądu o powierzchni ok. 5ha potocznie nazywany "Laskiem św. Jadwigi" W obniŜeniu terenu zlokalizowane są źródliska, które porośnięte są olsem. - Zadrzewienie śródpolne zlokalizowane wzdłuŜ drogi gruntowej. - 34 Grupa krzewów i bylin: bez czarny (Sambucus nigra) 70%, głóg pośredni (Crataegus × media) 15%, róŜa dzika (Rosa canina)15%, nawłoć kanadyjska (Solidago canadensis) Grupa krzewów rosnących na terenach ruderalnych. - 35 Grupa krzewów i bylin: bez czarny (Sambucus nigra) 60%, olsza czarna (Alnus glutinosa) 15%, wierzba krucha (Salix fragilis) 10%, róŜa dzika (Rosa canina) 5%, chmiel zwyczajny (Humulus lupulus) 5%, nawłoć kanadyjska (Solidago canadensis) Grupa krzewów i drzew rosnąca na terenach ruderalnych. - 36 Grupa drzew z gatunku: wierzba biała (Salix alba) 33 37 38 39 40 41 Drzewa o koronach odroślowych. Średnice pni od 20 do 40cm. Grupa drzew z gatunków: olsza czarna (Alnus glutinosa) Grupa drzew o średnicach pni od 60%, wierzba krucha (Salix fragilis) 20%, wierzba biała 10 do 40cm. Drzewa (Salix alba)15%, zlokalizowane są w niewielkim obniŜeniu terenu. Grupa krzewów z gatunków: śliwa tarnian (Prunus spinosa) Pas krzewów o szerokości 2- 4m. 90% jeŜyna (Rubus sp.) 10% Aleja zbudowana z lipy drobnolistnej (Tilia cordata) Średnice pni od 30 do 50cm. Redukcja korony pierwotnej ok. 30%. klon zwyczajny (Acer platanoides) Obwód pnia 108cm. Drzewo zdrowe. Skład gatunkowy: jabłoń domowa (Malus domestica) 40%, Sad uŜytkowany gospodarczo. wiśnia piłkowana (Cerasus serrulata) 35%, czereśnia ptasia (Prunus avium) 25%. 42 klon zwyczajny (Acer platanoides) 43 klon zwyczajny (Acer platanoides) 44 kasztanowiec biały (Aesculus hippocastanum) 45 wierzba krucha (Salix fragilis) Obwód pnia 110cm, drzewo zdrowe. Obwód pnia 98cm. Drzewo zdrowe. Obwód pnia 121cm, drzewo zdrowe. Obwód pnia 151cm. - - - - 7.4. Szczegółowy opis koncepcji „Entomologiczna ścieŜka dydaktyczna w okolicach LubiąŜa” – odcinek nr 1. (Centrum edukacyjne, owady tropikalne) (patrz: plansza nr 7, Schemat funkcjonalno - przestrzenny). Długość odcinka – 230 m. 57 Początek zlokalizowany „Entomologicznej ścieŜki dydaktycznej okolic LubiąŜa” zostanie w zachodniej części pocysterskiego zespołu klasztornego, przy głównym wejściu od klasztoru. Lokalizacja ścieŜki w bliskim sąsiedztwie głównej atrakcji LubiąŜa zagwarantuje wzrost ruchu turystycznego na trasie, zaś w dalszej perspektywie pozwoli na wykorzystanie potencjału całego kompleksu klasztornego. Budynki opactwa mogą być przekształcone w hotel oraz centrum edukacyjne lub konferencyjne. W budynku dawnych oficyn zlokalizowane zostanie muzeum przyrodnicze (stacja nr 1). W sąsiedztwie klasztoru, w odległości 200 m od początku ścieŜki, powstanie ogród geometryczny, o cechach załoŜenia barokowego. Ogród będzie zajmować powierzchnię 13800 m² (stacja nr 1A). Koncepcja ogrodu geometrycznego będzie nawiązywać do architektury całego kompleksu, nie będzie jednak próbą wiernej rekonstrukcji dawnych, barokowych załoŜeń. Centralną część ogrodu ma stanowić obiekt motylarni (stacja nr 1B). Przeszklone ściany budowli tworzą kształt piramidy. Wewnątrz motylarni prezentowane będą tropikalne gatunki motyli (np. z rodzaju Morpho, Papilio) (Fot 21, 22). W części podziemnej obiektu mają się znajdować terraria z innymi przedstawicielami świata owadów (np. mrówki, chrząszcze, modliszki). Budynek wyposaŜony zostanie równieŜ w pomieszczenia sanitarne. Inspiracją kształtu budowli jest podobny obiekt znajdujący się przed muzeum Luwr w ParyŜu oraz architektura staroŜytnego Egiptu, w której owady były przedmiotem kultu. Fot. 23. Parthenos sylvia lilacinus- gatunek motyla często Fot. 24. Morpho peleides- efektowny gatunek motyla eksponowany w motylarniach (autorskie) sprowadzany do motylarnii (autorskie). Całość kompozycji ogrodu ma postać poprzecinanych układem ścieŜek, geometrycznych kompartymentów, które wpisują się w ramy tzw. stylu architektonicznego (Pokorski J., Siwiec A. 1998). Na głównej osi załoŜenia będą się znajdować oprócz wspomnianego obiektu motylarni, takŜe niewielka szklarnia. Rabaty zostaną obsadzone 58 gatunkami roślin, na które chętnie siadają owady (np. z rodzajów: Thymus, Sedum, Rudbeckia, Salvia, Lythrum, Lavandula ). W licznych miejscach ustawione zostaną tablice informacyjne, ławki oraz kosze na śmieci. Forma elementów małej architektury ma nawiązywać do tematyki ścieŜki. Rys. 9. Koncepcja ogrodu geometrycznego (autorskie). Pierwsza część „Entomologicznej ścieŜki dydaktycznej w okolicach LubiąŜa” ma pełnić przede wszystkim funkcje usługowe oraz rekreacyjne. WaŜna będzie tam takŜe rola edukacyjna. Głównymi zagadnieniami podejmowanymi w tym fragmencie ścieŜki będą: systematyka, pochodzenie, anatomia, morfologia i fizjologia owadów. Część edukacyjna zostanie zlokalizowana, podobnie jak muzeum, w dawnej oficynie. Budynek znajduje się przed południowym skrzydłem opactwa. Celom dydaktycznym mają słuŜyć takŜe tablice informacyjne rozmieszczone w granicach ogrodu. 59 Sposób przedstawienia informacji powinien mieć atrakcyjną formę np. umieszczenie w dziale systematyki i ewolucji owadów naturalnej wielkości modeli kopalnych waŜek, prezentacja inkluzji w bursztynach oraz skamielin. Pomocne w edukacji będą równieŜ moŜliwości jakie daje nowoczesna technika (wizualizacje, interaktywne uczestnictwo). W dziale systematyki zostanie przedstawione miejsce jakie owady zajmują we współczesnej taksonomii, wraz z opisem poszczególnych rzędów i prezentacją ich przedstawicieli w gablotach. W części poświęconej budowie ciała owadów opisane zostaną główne cechy odróŜniające owady od innych gromad zwierząt, zaprezentowane tam równieŜ będą charakterystyczne elementy ciała owadów, opisy układów wewnętrznych oraz zachodzące w nich czynności Ŝyciowe (oddychanie, odŜywianie, wydalanie, rozmnaŜanie) ze szczególnym wyróŜnieniem cyklów rozwojowych oraz budowy larw. Rys. 10. Wizualizacja ogrodu geometrycznego (autorskie). Informacje na temat budowy ciała i czynności Ŝyciowych owadów równieŜ będą przedstawione w sposób atrakcyjny dla zwiedzających (np. prezentacja modeli ciała owadów w odpowiednio duŜym powiększeniu). Przekazywane informacje mają mieć formę duŜych, barwnych plakatów lub pokazów multimedialnych (odtwarzanie dźwięków wytwarzanych przez owady, prezentację filmów). Parking dla turystów odwiedzających ścieŜkę będzie 60 zlokalizowany w miejscu obecnych miejsc postojowych, które znajdują się przed zespołem klasztornym. „Entomologiczna ścieŜka dydaktyczna w okolicach LubiąŜa” – odcinek nr 2. (Owady leśne) Początek odcinka będzie się znajdować na 230 m, koniec zaś na 450 m. W drugim odcinku ścieŜki zlokalizowana będzie drewniana kładka, która połoŜona zostanie nad fragmentem porośniętych lasem starorzeczy (stacja nr 2). Pomost będzie przebiegać równieŜ nad drogą wojewódzką nr. 338, umoŜliwiając bezkolizyjne przejście na drugą stronę ulicy. Na trasie kładki będą się znajdować dwa punkty obserwacji owadów (na 80 i 140 m). Łączna długość pomostu będzie wynosić 220 m. Budowla przystosowana zostanie do potrzeb osób niepełnosprawnych. Rys. 11. Wizualizacja pomostu (autorskie). PołoŜona cztery metry nad ziemią kładka ma umoŜliwiać obserwacje owadów Ŝyjących w koronach drzew (np. liszkarze). Przed wejściem na pomost, jak równieŜ na samym obiekcie wstawione zostaną tablice informacyjne, opisujące owady związane ze środowiskiem leśnym. Podkreślona zostanie rola owadów jako elementów łańcuchów troficznych oraz ich związki z innymi organizmami Ŝyjącymi w lasach. „Entomologiczna ścieŜka dydaktyczna w okolicach LubiąŜa” – odcinek nr 3 (Owady o znaczeniu gospodarczym). Początek odcinka będzie się znajdować na 450 m ścieŜki, koniec zaś na 920 m. Łączna długość trzeciego odcinka entomologicznej ścieŜki dydaktycznej będzie wynosić 470 m. 61 Opisywany odcinek ścieŜki będzie poświęcony roli owadów w gospodarce człowieka ze szczególnym uwzględnieniem owadów zapylających rośliny ozdobne i uprawne, a takŜe produktom tych zwierząt i ich zastosowaniu w przemyśle spoŜywczym, farmaceutycznym i kosmetycznym. Trasa ścieŜki będzie przebiegać we wschodnim kierunku, gdzie częściowo ma się pokrywać z istniejącą drogą brukową. Droga zostanie obsadzona aleją lip. W tej części ścieŜki będą się znajdować: punkty sprzedaŜy produktów pszczelarskich (wyposaŜone w pomieszczenia sanitarne), modele uli z róŜnych okresów historycznych, prezentacje wyrobów pszczelarskich, jedwabiu oraz liczne przykłady wykorzystywania owadów przez człowieka, w tym równieŜ nietypowe zastosowania tych zwierząt np. w jubilerstwie lub dla celów kulinarnych (stacja nr 3). Za obiektem usługowym zlokalizowany zostanie niewielki plac słuŜący jako miejsce odpoczynku i edukacji. Na placu zostaną umieszczone tablice informacyjne prezentujące rolę owadów w ekosystemie i gospodarce. Plac połoŜony będzie w odległości 620 m od początku ścieŜki. W dalszej części skraje entomologicznej ścieŜki dydaktycznej obsadzone zostaną pasami bylin i krzewów wabiących owady (np. macierzanka piaskowa, lilak pospolity, kalina koralowa, lawenda wąskolistna). Brzegi nasypu będą obsiane mieszanką traw i roślin motylkowych. W miejscu rozszerzenia nasypu umiejscowiona zostanie figura pszczoły miodnej, która będzie symbolizować ogromne znaczenie tych zwierząt w Ŝyciu człowieka (stacja nr 3A). Fot. 25. Model pszczoły znajdujący się w ogrodzie botanicznym w Wielkiej Brytanii (źródło: http://farm1.static.flickr.com). Podobne rzeźby owadów znajdują się w ogrodzie botanicznym ‘Eden Project’ w hrabstwie Konrwalia (Wielka Brytania) (Fot. 25.). 62 „Entomologiczna ścieŜka dydaktyczna w okolicach LubiąŜa” – fragment nr 4 (Owady wodne). Po lewej stronie nasypu kolejowego będzie się znajdować, biegnący nad niewielkim zbiornikiem wodnym pomost (stacja nr 4). Początek pomostu zlokalizowany zostanie na 620 m ścieŜki. Obiekt będzie umoŜliwiał obserwacje owadów, które przystosowały się do Ŝycia w wodzie. Na pomoście umieszczona zostanie tablica informacyjna wraz opisem występujących tam gatunków owadów wodnych. Długość pomostu będzie wynosić 50 m. „Entomologiczna ścieŜka dydaktyczna w okolicach LubiąŜa” – odcinek nr 5 (Owady nocne) Przebiegająca wzdłuŜ dawnego nasypu kolejowego ścieŜka dydaktyczna będzie się rozwidlać w dwóch kierunkach. Punkt rozwidlenia ścieŜki zlokalizowany zostanie w odległości 50 m od rzeźby owada. Główna trasa (zaznaczona na schemacie kolorem czerwonym) będzie biegła dalej wzdłuŜ nasypu. Piąty odcinek ścieŜki zostanie poświęcony owadom aktywnym nocą. ObrzeŜa ścieŜki zostaną obsadzone bylinami i kwiatami o intensywnym zapachu. W części tej, na 1220 m ścieŜki zlokalizowany zostanie punkt widokowy (stacja 5), w którym oprócz ławek i tablic informacyjnych umiejscowiona będzie równieŜ pułapka świetlna i pokarmowa wabiąca owady aktywne nocą . Długość odcinka będzie wynosić 700 m. „Entomologiczna ścieŜka dydaktyczna w okolicach LubiąŜa” – odcinek nr 6 (Szkodniki leśne). Początek odcinka będzie zlokalizowany na 920 m entomologicznej ścieŜki dydaktycznej. Odcinek nr 6 stanowić będzie jedną z wariantowych tras ścieŜki. Alternatywna droga, zaznaczona zielonym kolorem (patrz: Schemat funkcjonalno – przestrzenny) poprowadzona zostanie przez fragment znajdującego się po prawej stronie lasu łęgowego. Odcinek przez początkowe 100 m będzie przebiegał wzdłuŜ istniejącej drogi leśnej, która skręca z nasypu w kierunku południowo – wschodnim. Dalszy fragment ścieŜki będzie przechodzić przez obszar lasu. Długość odcinka ma wynosić ok. 1060 m. Na 140 i 500 metrze odcinka znajdować się będą: ekspozycja fragmentów pni drzew ze śladami Ŝerowania róŜnych owadów wraz z opisem oraz punkty biwakowe. Fragment ścieŜki dydaktycznej, oznaczony numerem szóstym poświęcony będzie szkodnikom leśnym, sposobami walki biologicznej, a takŜe konieczności pozostawiania martwych pni drzew w celach zwiększania bioróŜnorodności. 63 „Entomologiczna ścieŜka dydaktyczna w okolicach LubiąŜa” – odcinek nr 7 (Pasieka i owady zapylające rośliny) Fragment ścieŜki oznaczony numerem siódmym będzie się łączyć z obiektem pasieki (budynek pasieki zostanie wyposaŜony w pomieszczenia sanitarne). Tematyka poruszana w opisywanym fragmencie ścieŜki będzie kontynuacją zagadnień omawianych w odcinku trzecim (rola zapylaczy). Przed wejściem na teren pasieki ustawione zostaną tablice informacyjne o ewentualnych zagroŜeniach spowodowanych uŜądleniami pszczół. Ze względów bezpieczeństwa zostanie wytyczona równieŜ alternatywna droga omijająca pasiekę. W pobliŜu pasieki znajdować się będzie punkt widokowy. Otaczające pasiekę pola uprawne będą w dalszym ciągu uŜytkowane rolniczo (co jest zgodne z załoŜeniami zawartymi w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego). Uprawiane na nich będą rośliny miododajne np. lucerna, rzepak, gryka. Miedza pól granicząca z nasypem kolejowym zostanie obsadzona drzewami owocowymi. Rys. 12. Wizualizacja punktu widokowego (autorskie). Dalsza część ścieŜki będzie poprowadzona wzdłuŜ istniejącej drogi wiejskiej, biegnącej ku miejscowości. Zlokalizowany zostanie tam punkt widokowy, którego wizualizację przedstawiono na rysunku nr 12. W pobliŜu punktu widokowego umieszczone zostaną betonowe odlewy owadów, które mają stanowić atrakcje dla dzieci (patrz plansza nr 64 12). Modele będą jednym z integralnych, charakterystycznych elementów ścieŜki. ObrzeŜa ścieŜki zostaną obsadzone bylinami szczególnie chętnie odwiedzanymi przez owady. „Entomologiczna ścieŜka dydaktyczna w okolicach LubiąŜa” – część nr 8 (Szkodniki rolne) Biegnący przez północno-wschodnią część miejscowości fragment entomologicznej ścieŜki dydaktycznej poświęcony będzie głównie szkodnikom rolnym oraz ochronie biologicznej roślin. Początek części nr 8 entomologicznej ścieŜki dydaktycznej ma się znajdować przy drodze wojewódzkiej nr 338, która w tym miejscu powtórnie będzie przecinać trasę ścieŜki. Opisywany fragment będzie się kończył się przy „Lasku Św. Jadwigi. Początkowy odcinek zostanie obsadzony od zachodniej strony szpalerem drzew owocowych. Dodatkowo po obu stronach ścieŜki znajdować się będą regularne grupy krzewów złoŜonych z lilaka (Syringa cult.) oraz budlei Dawida (Buddleja davidii) w róŜnych odmianach. Pas krzewów zostanie wzbogacony pojedynczymi krzewami kaliny koralowej (Viburnum opulus). Infrastruktura fragmentu ścieŜki składać będzie się z tablicy informacyjnej, znajdującej się przy początku opisywanego fragmentu ścieŜki, dalej zlokalizowany zostanie punk widokowy z panoramą na budynki klasztoru. Obok ławek umieszczone zostaną takŜe tablice informacyjne poświęcone owadom związanym z rolnictwem oraz powiększone modele owadów (np. biedronka i stonka ziemniaczana). Rys. 13. Wizualizacje modeli owadów (autorskie). W niewielkiej odległości od punktu widokowego będzie zlokalizowane miejsce do biwakowania. Biwak otoczony będzie sadem, który w obecnej chwili jest mocno zaniedbany. Oprócz stołów i ławek znajdować się tam będą równieŜ tablice informacyjne o szkodnikach drzew i krzewów owocowych oraz modele owadów. 65 W miejscu największego, popadającego w ruinę gospodarstwa, powstanie centrum badań owadów i ich znaczenia dla środowiska i gospodarki. W sąsiedztwie budynków zlokalizowane zostaną geometryczne parcele przeznaczone na poletka doświadczalne. Obiekty będą dostępne dla zwiedzających. Główna trasa ścieŜki entomologicznej zostanie obsadzona szpalerem drzew owocowych. „Entomologiczna ścieŜka dydaktyczna w okolicach LubiąŜa” – część nr 9 (Ochrona owadów) Część ścieŜki przebiegająca przez obszar „Lasku Św. Jadwigi” poświęcona zostanie ochronie owadów. Będą się tam znajdować dwa punkty z tablicami informacyjnymi o zagroŜonych gatunkach owadów. Obok ścieŜki zlokalizowane zostaną woliery słuŜące hodowli zagroŜonych gatunków owadów. Od strony zachodniej „Lasku Św. Jadwigi” zostanie zlokalizowany punkt widokowy. Rys. 14. Tablica informacyjna-wizualizacja (autorskie). „Entomologiczna ścieŜka dydaktyczna w okolicach LubiąŜa” – część nr 10 Oznaczony numerem dziesiątym fragment entomologicznej ścieŜki dydaktycznej zostanie poświęcony zarówno negatywnym, jak i pozytywnym związkom owadów z człowiekiem. Będą się tam znajdować tablice informacyjne poświęcone temu tematowi. Początkowy fragment dziesiątej części ścieŜki obsadzony zostanie krzewami z rodzaju Ribes, dalej zlokalizowana będzie aleja jarząba pospolitego. W samej miejscowości obok krzewów wprowadzona zostanie takŜe morwa biała. 66 Istotnym elementem tej części ścieŜki będzie zlokalizowany w centrum wsi plac zabaw. Oprócz urządzeń słuŜących zabawie będą się znajdować tam informacje o owadach przedstawione w formie atrakcyjnej dla dzieci (np. barwne plansze). Podsumowanie Znaczenie owadów zarówno w środowisku jaki i gospodarce człowieka jest ogromne. Bez znajomości podstawowych informacji na temat tych zwierząt, niemoŜliwe staje się zrozumienie głównych zasad rządzących światem przyrody, a co za tym idzie skutecznej jej ochrony. Szacunek dla wszelkich istot Ŝywych oraz dla środowiska naturalnego powinien być wartością propagowaną wśród społeczeństwa juŜ od najmłodszych lat. Szczególnie pomocne przy tego typu edukacji ekologicznej są zajęcia terenowe, które powinny się odbywać na przystosowanych do pełnienia funkcji dydaktycznych ścieŜkach. „Entomologiczna ścieŜka dydaktyczna w okolicach LubiąŜa” będzie umoŜliwiać poznanie kilku podstawowych aspektów Ŝycia owadów, a takŜe zwróci uwagę na aspekty związane z ochroną środowiska. Koncepcja wytyczenia szlaku przyczyni się takŜe do rozwoju całej miejscowości poprzez wskazanie sposobów zagospodarowania pocysterskiego zespołu klasztornego oraz promocję zabytków i przyrody. „Entomologiczna ścieŜka dydaktyczna w okolicach” LubiąŜa poprzez identyfikacje miejscowości z owadami wpisywać się będzie w załoŜenia tzw. wsi tematycznych. W ramach koncepcji, oprócz wytyczenia i oznakowania samej trasy stworzonych zostanie szereg elementów stanowiących o atrakcyjności zarówno ścieŜki, jak i miejscowości. Wśród nich warto wymienić: ogród geometryczny wraz z obiektem motylarni, obsadzone roślinnością punkty widokowe, pomost, pasiekę, plac zabaw, a takŜe elementy małej architektury, których kształt nawiązuje do tematyki ścieŜki. Ze względu na trudności związane z obserwacją owadów, trasa ścieŜki zostanie obsadzona gatunkami roślin miododajnych, które będą wabić niektóre gatunki owadów. Kolejnym ułatwieniem w obserwacji tych zwierząt będzie prezentacja całych siedlisk, wraz z zamieszczeniem stosownego opisu i zdjęć (rysunków) owadów tam występujących. Obiektem słuŜącym obserwacji szczególnie atrakcyjnych owadów będzie motylarnia. W budynku zaprezentowane zostaną Ŝywe egzemplarze motyli tropikalnych w ich zbliŜonym do naturalnego środowisku. Entomologiczna ścieŜka dydaktyczna będzie miała charakter sezonowy, jedynymi stale działającymi obiektami będą: motylarnia oraz obiekty muzealne. Trasa ścieŜki będzie przebiegać przez zróŜnicowane pod względem przyrodniczym i kulturowym obszary, w taki sposób, aby przy wykorzystaniu sieci istniejących ciągów 67 komunikacyjnych, moŜliwie najlepiej prezentować walory miejscowości, a takŜe ogromne bogactwo świata owadów. Proponowane zagospodarowanie poszczególnych obszarów będzie zgodne z załoŜeniami zawartymi w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. Realizacja koncepcji „Entomologicznej ścieŜki dydaktycznej w okolicach LubiąŜa” przyczyni się do wzrostu świadomości ekologicznej i poziomu wiedzy dotyczącej owadów u osób odwiedzających trasę, jak równieŜ społeczności lokalnej, a takŜe zmniejszenia wysokiego bezrobocia w miejscowości poprzez stworzenie miejsc pracy w sektorze turystycznym. Przyczyni się takŜe do znacznej promocji całego regionu. 68 Bibliografia: Pozycje ksiąŜkowe: ANDRZEJEWSKI R, WEIGLE A. (red.) 2003. RóŜnorodność biologiczna Polski. Wydawnictwo Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska, Warszawa. BUSZKO J. 1997. Atlas rozmieszczenia motyli dziennych w Polsce (1986- 1995). Oficyna wydawnicza Turpress, Toruń, s. 5 - 8, 15- 163. BUSZKO J. 2005. Atlas motyli cz. III. Oficyna wydawnicza Turpress, Toruń. BUSZKO J. NOWACKI J. 2000. The Lepidoptera of Poland. A distributional checklist. Wyd. Polskie Towarzystwo Entomologiczne Poznań – Toruń, s. 9, 52, 85 – 136. BUSZKO J., MASŁOWSKI J. 2008. Motyle dzienne Polski. Koliber, Nowy Sącz, s. 12 – 13, 23 – 222. FILIPIAK J. (red.) 2006. Katalog roślin; drzewa, krzewy, byliny. Wyd. Agencja Promocji Zieleni, Warszawa, s. 59, 64 – 66, 73, 89, 101, 104 – 109, 159, 169, 176 – 210. GŁOWACIŃSKI Z. (red.) 2002. Polska lista zwierząt ginących i zagroŜonych w Polsce. Zakład Ochr. Przyr. i Zasobów Nat. PAN, Kraków, s. 155. GUMOWSKI M. 1960. Herby miast polskich, Wyd. Arkady, Warszawa. KĄCKI Z. 2003. ZagroŜone Gatunki Flory Naczyniowej Dolnego Śląska. Polskie Tow. Przyjaciół Przyrody „Pro Natura”, Wrocław, s. 12, 13. KALINOWSKI K. 1970. LubiąŜ. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, WrocławWarszawa- Kraków, s. 5 – 31. KONDRACKI J. 2001. Geografia Polski. PWN, Warszawa, s. 121, 122. KOLK A., 1996. Atlas szkodliwych owadów leśnych. MULTICO O. W., Warszawa. KOZIEŁ A. 2004. Opactwo Cystersów w LubiąŜu i artyści. Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. KUTKOWSKA B. 2003. Podstawy rozwoju agroturystyki ze szczególnym uwzględnieniem agroturystyki na Dolnym Śląsku. Wydawnictwo Akademii Rolniczej we Wrocławiu, Wrocław, s. 41 – 56. ŁUśYNIECKA E. 1998. Architektura klasztorów cysterskich na Śląsku. Wyd. Księgarnia Św. Wojciecha, Wrocław. MATUSZKIEWICZ J. 2007. Zespoły leśne polski. PWN, Warszawa. MATUSZKIEWICZ W. 1994. Mapa potencjalnej roślinności naturalnej Polski. PAN, Instytut geografii i zagospodarowania przestrzennego, Warszawa. MATUSZKIEWICZ W. 2005. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, Warszawa. 69 NOWACKI J. 1998. Noctuidae of Central Europe. Wyd. Coronet Books, Bratysława. OTAŁĘGA K. (red.). 1999. Encyklopedia biologiczna. Opres, Kraków, tom VIII, s. 18 – 23. PILCH J. 1995. LubiąŜ. Wyd. Dolnośląskie Towarzystwo Oświatowe, Wrocław. POKORSKI J., SIWIEC A. 1998. Kształtowanie terenów zieleni. WSiP, Warszawa, s. 22 – 44. RĄKOWSKI G. 2007. Rezerwaty przyrody w Polsce Południowej. Wyd. Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa, s. 49. RĄKOWSKI G. (red.) 2004. Parki krajobrazowe w Polsce. Wyd. Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa, s. 373 – 377. ROSTAFIŃSKI J. 1956. Przewodnik do oznaczania roślin. PWR i L, Warszawa RUTKOWSKI L. 2007. Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niŜowej. PWN, Warszawa. STANEK V. J. 1990. Encyklopedia owadów. Delta, Praga, s. 7, 20 – 23, 108, 147, 152, 322. SENETA W., DOLATOWSKI J. 1997. Dendrologia. PWN, Warszawa. SZWANWICZ B. 1956. Entomologia stosowana. PWR i L, Warszawa, s. 7 – 35, 273, 286, 771 – 847. WALCZAK i in. 2001. Obszary chronione w Polsce. Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa, s. 43. ZAJĄCZKOWSKI K. 2001. Dobór drzew i krzewów do zadrzewień na terenach wiejskich. Instytut Badawczy Leśnictwa, Warszawa. ZARĘBA D. 2000. Ekoturystyka. Wyzwania i nadzieje. PWN, Warszawa Dokumenty: Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 września 2001 r. w sprawie określenia listy gatunków zwierząt rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą i częściową oraz zakazów dla danych gatunków i odstępstw od tych zakazów. Dz. U. z 2001 r. Nr 130, poz. 1456. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami Dz. U. z 2003 r. Nr 162, poz. 1568 z późn. zm. Ustawa z dnia 12 maja 2000 r. o zasadach wspierania rozwoju regionalnego. (Dz. U. woj. dolnośląskiego Nr 48 poz. 520) Uchwała Rady Gminy Plan Rozwoju Lokalnego gminy Wołów na lata 2004 – 2013 Nr XIV/121/2004 70 Uchwała Nr XXI / 152 / 2004 Rady Miejskiej w Wołowie z dnia 30 czerwca 2004r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego zespołu wsi: LubiąŜ, Gliniany, Prawików, Rataje, Zagórzyce. Artykuły: COX-FOSTER D., VAN ELGELSDORP D. 2009.. Na ratunek pszczole miodnej. Świat Nauki nr 5 (213), s. 42 – 50. CZACHOROWSKI S. 2002. Entomofauna Polski - chronić czy kształtować? W: Ogólnopolska Konferencja Naukowa - Ochrona owadów w Polsce - ekologiczne i gospodarcze konsekwencje wymierania i ekspansji gatunków, Olsztyn, 21-23 września 2002. s. 13-14. Polskie Towarzystwo Entomologiczne, Poznań – Olsztyn. GUTOWSKI M., BUCHHOLZ L. 2000. Owady leśne - zagroŜenia i propozycje ochrony. Wiad. Entomologiczne 18, Suplement 2, s. 43-72. Strony internetowe: Urząd Miasta i Gminy Wołów, Biuletyn Informacji Publicznej: http://gmina.wolow.sisco.info/ Fundacja Partnerstwo Doliny Środkowej Odry, Szlak Odry: http://www.szlakodry.pl/ Fundacja LubiąŜ: http://www.fundacjalubiaz.org.pl/ Natura 2000: http://natura2000.org.pl/ Ein Schmetterlingsgarten im Westerwald: http://www.schmetterlings-garten.de/ Motyle Zachodniej Palearktyki: http://www.motyle.com.pl/ Spis rysunków: Strona 6 Ryc. 1. Lokalizacja LubiąŜa w skali kraju i województwa. (opracowanie autorskie) Ryc. 2. Lokalizacja wsi w skali powiatu i gminy. (opracowanie autorskie) Strona 8 Ryc. 3. Mapa mezoregionów Polski południowo zachodniej. Mapa opracowana na podstawie: Konracki J. 2001. Geografia Polski. PWN, Warszawa, s. 122. Strona 12 Ryc. 4. Mapa roślinności potencjalnej. Mapa opracowana na podstawie: Matuszkiewicz W. 1994. Mapa potencjalnej roślinności naturalnej Polski. PAN, Instytut geografii i zagospodarowania przestrzennego, Warszawa Strona 17 71 Ryc. 5. Herb dawnego miasta LubiąŜ. Źródło grafiki: na podstawie Gumowskiego M. 1960. Herby miast polskich, Warszawa – Wikipedia (http://pl.wikipedia.org) Strona 20 Ryc. 6. Widok zespołu klasztornego,. Źródło: Reprodukcje rycin F. B. Wernera ok. 1750, Wikipedia (http://pl.wikipedia.org/). Strona 27 Ryc. 7. Fragment miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego LubiąŜa Źródło: Urząd Miasta i Gminy Wołów, Biuletyn Informacji Publicznej (http://gmina.wolow.sisco.info). Strona 43 Rys. 8. Lista owadów objętych częściową i ścisłą ochroną gatunkową Źródło: Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz. U. Nr 220, poz. 2237). Strona 58 Rys. 9. Koncepcja ogrodu geometrycznego (autorskie). Strona 59 Rys. 10. Wizualizacja ogrodu geometrycznego (autorskie). Strona 59 Rys. 11. Wizualizacja pomostu (autorskie). Strona 63 Rys. 12. Wizualizacja punktu widokowego (autorskie). Strona 64 Rys. 13. Wizualizacje modeli owadów (autorskie). Strona 65 Rys. 14. Tablica informacyjna-wizualizacja (autorskie). Spis wykresów: Strona 9 Wyk. 1. Glebowe klasy bonitacyjne gruntów ornych gminy Wołów. Źródło: Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Miasta i Gminy Wołów, Pracownia projektowa „PLAN”1999. Strona 11 Wyk. 2. Procentowy udział gatunków drzew w lasach na obszarze opracowania. Opracowanie autorskie na podstawie badań terenowych. 72 Załącznik 1. Wyk. 3. Występowanie rzadkich i chronionych gatunków motyli dziennych w okolicach LubiąŜa. Opracowanie autorskie na podstawie: „Atlas rozmieszczenia motyli dziennych w Polsce 1986- 1995 (Buszko 1997); The Lepidoptera of Poland, A distributional Checklist (Buszko & Nowacki 2000). Spis fotografii: Strona 10 Fot.1. Las grądowy w występujący w okolicach LubiąŜa. (autorskie) Strona 15 Fot. 2. Widok zespołu klasztornego od strony północnej. (autorskie) Strona 34 Fot. 3. Pospolity w Polsce nastrosz półpawik. Źródło: Internet (http://www.flickr.com). Fot. 4. Wstęgówka jesionka. Źródło: Internet (http://zoology.fns.uniba.sk). Strona 40 Fot. 8. Liszkarz tęcznik. .Źródło: Internet (http://www.hlasek.com). Fot. 9. Złotook pospolity śródło: Internet (http://www.nuzban.pl) Strona 41 Fot. 10. Piękny chrząszcz Entimus imperialis nazywany „diamentowym”. Źródło: Internet (http://www.flickr.com) Fot. 11. Chrząszcz Chrysina resplendens. Źródło: Internet (http://www.flickr.com) Fot. 12. Bogatka - Chrysochroa corbetti. Źródło: Internet (http://www.flickr.com) Strona 44 Fot. 13. Rezerwat florystyczno- entomologiczny „KrzyŜanowice” (autorskie) Fot. 14. Jelonek rogacz – chroniony i zagroŜony gatunek chrząszcza (autorskie). Fot. 15. Niepylak apollo – ginący motyl Pienin. Źródło: Internet (http://www.lepiforum.de) Strona 46 Fot. 16. Termitiera w Australii. Źródło: Internet (http://www.travel.neunerweb.de). Fot. 17. Zimujące monarchy. Źródło: Internet (http://www.learner.org). Fot. 18. Zimujące monarchy. Źródło: Internet (http://www.bbc.co.uk). Strona 47 Fot. 17. Dicycla oo. Źródło: Internet ( http: //www.northamptonshirewildlife.co.uk). Fot. 18. Przeplatka maturna. Źródło: Internet ( http://www.schmetterlings-garten.de). 73 Strona 49 Fot. 19. Budynek dawnej stacji kolejowej (autorskie). Fot. 20. Wiadukt kolejowy na trasie ścieŜki (autorskie). Strona 52 Fot. 21. Budynki mieszkalne przy końcowym fragmencie ścieŜki (autorskie). Fot. 22. Budynki największego gospodarstwa rolnego (autorskie). Strona 57 Fot. 23. Parthenos sylvia lilacinus- gatunek motyla często eksponowany w motylarniach (autorskie) Fot. 24. Morpho peleides- efektowny gatunek motyla sprowadzany do motylarnii (autorskie). Strona 61 Fot. 25. Model pszczoły znajdujący się w ogrodzie botanicznym w Wielkiej Brytanii. Źródło: Internet (http://farm1.static.flickr.com). Spis tabel: Strona 25 Tab. 1. Wykaz zabytków wpisanych do wojewódzkiego rejestru zabytków. Źródło: Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami Dz. U. z 2003 r. Nr 162, poz. 1568 z późn. zm. Strona 53 Tab. 2. Opis ogólnej inwentaryzacji dendrologicznej Entomologicznej ścieŜki przyrodniczej w okolicach LubiąŜa (autorskie). Spis załączników: Załącznik nr 1 - Wykaz gatunków motyli okolic LubiąŜa (wg niepublikowanych badań dr Adama Malkiewicza i Andrzeja Kokota). Materiały zamieszczone za zgodą autorów. Załącznik nr 2 – Plansze z częścią graficzną koncepcji. Załącznik nr 3 – Wersja elektroniczna pracy (Formaty: Word, PDF, JPG)
