Oglądaj/Otwórz

Transkrypt

Oglądaj/Otwórz

MARIUSZ SZULC
Prezydium Krajowej Rady Narodowej
w systemie ustrojowym państwa polskiego
(1944 – 1947)
Praca doktorska napisana w Katedrze Historii Państwa i Prawa Polskiego
Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego pod
kierunkiem prof. UW dr hab. Roberta Jastrzębskiego
Warszawa 2016 r.
Spis treści
Wykaz skrótów……………………………………………………………………………5 – 6
WSTĘP………………………………………………………………………………..8 – 16
ROZDZIAŁ I
GENEZA POWSTANIA KRAJOWEJ RADY NARODOWEJ
1. Początki ruchu socjalistycznego……………………………………………............17 – 21
2. Ruch komunistyczny na ziemiach polskich w okresie II wojny światowej……....22 – 28
3. Manifest programowy Polskiej Partii Robotniczej………………………………..28 – 31
4. Geneza utworzenia Krajowej Rady Narodowej…………………………………...31 – 37
ROZDZIAŁ II
KRAJOWA RADA NARODOWA JAKO PARLAMENT
1. Powstanie Krajowej Rady Narodowej……………………………………………..38 – 43
2. Skład Krajowej Rady Narodowej…………………………………………………..43 – 56
3. Prawne podstawy funkcjonowania Krajowej Rady Narodowej………………….56 – 69
1) Statut Tymczasowy Rad Narodowych……………………………………………..56 – 59
2) Ustawa z dnia 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad
narodowych……………………………………………………………………………..59 – 60
3) Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego…………………………60 – 62
4) Konstytucja z dnia 17 marca 1921 r.………………...…………………………….62 – 69
4. Działalność i funkcjonowanie Krajowej Rady Narodowej……………………….69 – 91
5. Wpływ Krajowej Rady Narodowej na system partyjny…………………………91 – 106
ROZDZIAŁ III
PREZYDIUM
KRAJOWEJ
RADY
NARODOWEJ
JAKO
SAMODZIELNY ORGAN PAŃSTWOWY
1. Charakter ustrojowy Prezydium Krajowej Rady Narodowej…………………107 – 114
2
2. Działalność i skład Prezydium Krajowej Rady Narodowej……………………114 – 141
3. Wpływ Prezydium Krajowej Rady
Narodowej na prawo okresu
Polski
lubelskiej……………………………………………………………………………..141 – 164
1) Prawo ustrojowe Polski lubelskiej………………………………………………141 – 156
2) Ustawodawstwo dotyczące radykalnych reform gospodarczo – społecznych...156 – 164
4. Prezydium KRN wobec władzy wykonawczej…………………………………..164 – 176
5. Prezydium Krajowej Rady Narodowej a kontrola państwowa………………..176 – 180
6. Wpływ Prezydium KRN na system rad narodowych, samorząd terytorialny oraz
administracje terenową……………………………………………………………..180 –192
ROZDZIAŁ IV
WPŁYW PREZYDIUM KRAJOWEJ RADY NARODOWEJ
NAWYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI
1.
Komisja
Specjalna
do
Walki
z
Nadużyciami
i
Szkodnictwem
Gospodarczym.............................................................................................................193 – 206
2. Sądownictwo i kodyfikacja prawa……………………………………………….206 – 223
ZAKOŃCZENIE
OCENA DZIAŁNOŚCI PREZYDIUM KRAJOWEJ RADY
NARODOWEJ………………………………………………………………...224 – 235
WYKAZ ŹRÓDEŁ I LITERATURY………………………………..236 – 257
I. Urzędowe zbiory norm prawnych
II. Materiały ustawodawcze
III. Materiały archiwalne
IV. Bibliografia
V. Orzecznictwo
3
Aneksy……………………………………………………………………………..258 – 299
1. Wykaz aktów prawnych
2. Wykaz sesji i plenarnych posiedzeń KRN oraz posiedzeń Prezydium KRN
3. Wykaz istotniejszych spraw omawianych na poszczególnych posiedzeniach Prezydium
KRN
Summary…………………………………………………………………………...300 – 302
4
Wykaz skrótów
AAN – Archiwum Akt Nowych
AK – Armia Krajowa
AL – Armia Ludowa
CKL – Centralny Komitet Ludowy
CPH – Czasopismo Prawno – Historyczne
DPP – Demokratyczny Przegląd Prawniczy
GL – Gwardia Ludowa
k. – karta
KC – Komitet Centralny
KPP – Komunistyczna Partia Polski
KPRP – Komunistyczna Partia Rzeczpospolitej Polskiej
KRN – Krajowa Rada Narodowa
MBP – Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego
MO – Milicja Obywatelska
MON – Ministerstwo Obrony Narodowej
MP – Monitor Polski
MSZ – Ministerstwo Spraw Zagranicznych
NBP – Narodowy Bank Polski
NIK – Najwyższa Izba Kontroli
NKWD –
Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych ZSRR (ros.Narodnyj komisariat
wnutriennichdieł)
NSA – Naczelny Sąd Administracyjny
NTN – Najwyższy Trybunał Narodowy
PiP – Państwo i Prawo
PKN – Polski Komitet Narodowy
PKWN – Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego
PPR- Polska Partia Robotnicza
PPS – Polska Partia Socjalistyczna
PPS WRN – Polska Partia Socjalistyczna Wolność Równość Niepodległość
5
PPSD – Polska Partia Socjaldemokratyczna
PRL – Polska Rzeczpospolita Ludowa
PSL – Polskie Stronnictwo Ludowe
PZPR – Polska Zjednoczona Partia Robotnicza
RJN – Rada Jedności Narodowej
RM – Rada Ministrów
RP – Rzeczpospolita Polska
RPPS – Robotnicza Partia Polskich Socjalistów
SD – Stronnictwo Demokratyczne
SDKPiL – Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy
SL – Stronnictwo Ludowe
SN – Sąd Najwyższy
SP – Stronnictwo Pracy
SSK – specjalne sądy karne
TK – Trybunał Konstytucyjny
TRJN – Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej
UW – Uniwersytet Warszawski
WP – Wojsko Polskie
WRN – Wojewódzka Rada Narodowa
WSA – Wojewódzki Sąd Administracyjny
ZPP – Związek Patriotów Polskich
ZSRR – Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich
6
Myśmy w naszych warunkach podkreślali możliwość innego rozwoju,
podobnego do rozwoju parlamentarnego. W naszych warunkach działa legalnie
sześć partii politycznych. My sprawujemy władzę przy pomocy systemu
parlamentarnego, którego namiastką jest Krajowa Rada Narodowa.
Przemówienie Władysława Gomułki na plenarnym posiedzeniu KC PPR z dnia 2 czerwca
1946 r. (Stenogram plenarnego posiedzenia KC PPR, AAN, Polska Partia Robotnicza.
Komitet Centralny i obwody, sygn. 295/II – 6, k. 8)
7
WSTĘP
Praca ma charakter prawno – ustrojowo – historyczny. Celem dysertacji jest przedstawienie i
ocena statusu prawnego Prezydium Krajowej Rady Narodowej, w porządku ustrojowym
państwa polskiego w latach 1944 – 47. Wybór tematu związany jest ze stosunkowo
niewielkim zainteresowaniem, które towarzyszy obecnie prawnym aspektom przejmowania
władzy przez Polską Partię Robotniczą. Ukazujące się na ten temat pozycje nie były i nie są
wolne od ocen sensustrictopolitycznych, skupiają się bowiem głównie na działalności biura
politycznego partii komunistycznej, ignorując rolę tak ważnego organu ustrojowego, jakim
było Prezydium KRN. Wybrana tematyka ma duże znaczenie z uwagi na wagę przemian
zachodzących w ówczesnej Polsce, jak i specyficzny model prawnoustrojowy, który
towarzyszył komunistycznym reformom o charakterze radykalnym po II wojnie światowej.
Wiele z uchwalonych wówczas aktów prawnych ma współcześnie istotne znaczenie, m.in. dla
stosunków własnościowych na polskiej wsi czy na obszarze stolicy państwa polskiego –
Warszawy. Wszystkie bowiem unormowania często było przedmiotem posiedzeń Prezydium
KRN, a co za tym idzie wymagały jego zatwierdzenia.
Temat pracy, w szczególności powstanie oraz działalność KRN, był przedmiotem
zainteresowania wielu konstytucjonalistów oraz historyków prawa zarówno przed jak i po
1989 r. Nie zmienia to faktu, że ich zainteresowanie skupiało się głównie na pozycji władzy
wykonawczej, czyli PKWN i późniejszego Rządu Tymczasowego. Ponadto władza
ustawodawcza w postaci KRN, określanego także jako tzw. tymczasowy parlament, była
przedmiotem zainteresowania ówczesnych badaczy ustroju państwowego, podobnie zresztą
jak PKWN1. Natomiast pozycja tak istotnego organu jakim było Prezydium KRN była
praktycznie pomijana, bądź ograniczano się do omówienia jej w kilku zdaniach. Wyjątkiem
1
Pozycja Krajowej Rady Narodowej w ówczesnym porządku ustrojowym przedstawiana była w wielu
pozycjach wydanych przed 1989 r. Zajmowano się szczegółowo zarówno jej działalnością w trakcie okupacji,
jak też w tzw. Polsce lubelskiej. Szerzej: A. Burda, K. Grzybowski, A. Gwiżdż, Prawo państwowe, (w:)
Dziesięciolecie Prawa Polski Ludowej 1944 – 1954. Zbiór studiów, pod red. L. Kurowskiego, Warszawa 1955, s.
51 i n.; Krajowa Rada Narodowa i Sejmy Polski Ludowej 1944 – 1967. Bibliografia, Warszawa 1969, s. 39 – 43;
J. Pawłowicz, Z dziejów konspiracyjnej KRN 1943 – 1944, Warszawa 1961; K. Kersten, Polski Komitet
Wyzwolenia Narodowego 22 VII – 31 XII 1944, Lublin 1965; K. Kersten, Początki władzy ludowej – Polskie
Komitet Wyzwolenia Narodowego, (w:) Z dziejów Polski Ludowej, pod red. W. Góry, J. Gołębiowskiego,
Warszawa 1966; Krajowa Rada Narodowa, pod red. A. Burdy, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976.
8
jest publikacja w formie artykułu, która ukazała się w XXX rocznicę powstania KRN 2.
Niezależnie od tego większość pozycji książkowych i archiwalnych wydanych przed 1989 r.
cechuje zabarwienie ideologiczne. Autorzy zwykle ignorowali prawną działalność KRN, jako
tzw. tymczasowego parlamentu. W szczególności chodzi o funkcjonowanie Prezydium KRN,
które stanowiło organ mający zarówno uprawnienia w zakresie: ustawodawstwa, kontroli,
wymiaru sprawiedliwości oraz władzy wykonawczej. Natomiast prezentowana była przede
wszystkim rola KRN jako organu rewolucyjnego, który legitymizował przejmowanie władzy
przez PPR.
W konsekwencji nawet przed 1989 r. badacze nie pokusili się o kompleksowe, wolne
od ideologii, omówienie prawnej działalności KRN, a przede wszystkim Prezydium KRN.
Tym bardziej jest to zadanie utrudnione po przełomie 1989 r., kiedy zainteresowanie
pierwszymi latami władzy komunistycznej często ogranicza się do omówienia samego
procesu przejmowania przez nią rządów, bądź do ogólnego zarysowania sposobu w jaki
funkcjonował budowany wtedy ustrój3. Nie można przy tym zapominać o pewnej
fasadowości rozwiązań prawnych przyjętych w latach 1944 – 47, ale nie powinno to być
powodem, dla którego rezygnuje się z ich omówienia. Wyjątkiem są pozycje zawierające
zbiory protokołów zarówno z posiedzeń Prezydium KRN, jak też sekretariatu i Biura
Politycznego PPR4. Należy także zwrócić uwagę na wydane po 1989 r. pozycje książkowe
odnoszące się zarówno do działalności opozycji parlamentarnej w KRN, jak i omawiające
działalność jej przedstawicieli5. Ponadto znaczenie mają ukazujące się pozycje omawiające
2
Zob. J. Mordwiłko, Rola i działalność Prezydium Krajowej Rady Narodowej (W XXX rocznicę powstania
KRN), PiP 1974, z. 1.
3
Zob. W. Góra, Refleksje nad Historią Polski Ludowej, Lublin 1979; W. Góra, Polska Ludowa 1944 – 1984.
Zarys dziejów politycznych, Lublin 1986, s. 30 i n.; P. Gontarczyk, Polska Partia Robotnicza. Droga do władzy
(1941 – 1944), Warszawa 2006;A. Ajnenkiel, Konstytucje Polski w rozwoju dziejowym 1791 – 1997, Warszawa
2001, s. 264 – 265;W. Bednaruk, Polskie prawo konstytucyjne po II wojnie światowej, (w:) Prawo Polskie.
Próba syntezy, pod red. T. Guza, J. Głuchowskiego, M. R. Pałubskiej, Warszawa 2009, s. 181 – 185.
4
Zob. Protokoły posiedzeń Prezydium Krajowej Rady Narodowej 1944 – 1947, wybór, wstęp i opracowanie J.
Kochanowski, Warszawa 1995.
5
Zob.R. Turkowski, Polskie Stronnictwo Ludowe w obronie demokracji 1945 – 1949, Warszawa 1992; M.
Strzelecki, Działalność opozycjiparlamentarnej w Krajowej Radzie Narodowej i Sejmie Ustawodawczym (VII
1945 – X 1947 r.), Toruń 1996;Opozycja parlamentarna w Krajowej Radzie Narodowej i Sejmie
Ustawodawczym 1944 – 1947, Wybór, wstęp i opracowanie R. Turkowski, Warszawa 1997; J. Wrona, System
partyjny w Polsce 1944 – 1950. Miejsce – funkcje – relacje partii politycznych w warunkach budowy i
utrwalania systemu totalitarnego, Lublin 1995.
9
działalność wymiaru sprawiedliwości tzw. Polski lubelskiej6. Jest ona na tyle istotna, że
dzisiejsze instytucje sądowe m.in. Trybunał Konstytucyjny, Sąd Najwyższy, Naczelny Sąd
Administracyjny, Wojewódzkie Sądy Administracyjne oraz sądy powszechne zmuszone są
badać skutki m.in. tzw. dekretu warszawskiego, reformy rolnej, przejęcia na własność przez
Skarb Państwa lasów, ustawy nacjonalizacyjnej7, czy orzeczeń sądów karnych, w tym
wydawanych przez Komisję Specjalną do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem
Gospodarczym8. W szczególności istotne, we współczesnym systemie prawnym, mają sprawy
indemnizacyjne, związane z radykalnym reformami gospodarczo – polityczno – społecznymi,
które były zapowiedziane w Manifeście PKWN z dnia 22 lipca 1944 r.9
6
Szerzej: A. Rzepliński, Sądownictwo w Polsce Ludowej. Między dyspozycyjnością a niezawisłością, Warszawa
1989; A. Lityński, O prawie i sądach początków Polski Ludowej, Białystok 1999; P. Fiedorczyk, Komisja
Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym 1945 – 1954. Studium historycznoprawne,
Białystok 2002; A. Stawarska – Rippel, Prawo sądowe Polski Ludowej 1944 – 1950 a prawo Drugiej
Rzeczypospolitej, Katowice 2006; A. Machnikowska, Wymiar Sprawiedliwości w Polsce w latach 1944 – 1950,
Gdańsk 2008; A. Machnikowska, Prawo własności w Polsce w latach 1944 – 1981. Studium historyczno
prawne, Gdańsk 2010.
7
Chodzi m.in. o: dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o
przeprowadzeniu reformy rolnej [obwieszczenie Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 18 stycznia 1945 r.
w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6
września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. Nr 3, poz. 13)]; dekret Polskiego Komitetu
Wyzwolenia Narodowego z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa
(Dz. U. Nr 15, poz. 82); dekret z dnia 26 października 1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze
m.st. Warszawy (Dz. U. Nr 50, poz. 279); ustawa z dnia 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na własność Państwa
podstawowych gałęzi gospodarki narodowej (Dz. U. Nr 3, poz. 17); dekret z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach
opuszczonych i poniemieckich (Dz. U. Nr 13, poz. 87); dekret z dnia 6 września 1946 r. o ustroju rolnym i
osadnictwie na obszarze Ziem Odzyskanych i byłego Wolnego Miasta Gdańska (Dz. U. Nr 49, poz. 279);
ustawa z dnia 18 listopada 1948 r. o przejściu na własność Państwa niektórych lasów i innych gruntów
samorządowych (Dz. U. Nr 57, poz. 456); dekret z dnia 27 lipca 1949 r. o zaciąganiu nowych i określaniu
wysokości nie umorzonych zobowiązań pieniężnych (Dz. U. Nr 45, poz. 332); ustawa z dnia 20 marca 1950 r. o
przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i
utworzeniu Funduszu Kościelnego (Dz. U. Nr 9, poz. 87); dekret z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach
opuszczonych i poniemieckich (Dz. U. Nr 13, poz. 87).
8
Szerzej: Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce lat 1944 – 1956, pod red. W. Kuleszy, A.
Rzeplińskiego, Warszawa 2001; P. Kładoczny, Prawo jako narzędzie represji w Polsce Ludowej (1944 – 1956).
Prawna analiza kategorii przestępstw przeciwko państwu, Warszawa 2004.
9
Zob. R. Pessel, Rekompensowanie skutków naruszeń prawa własności wynikających z aktów
nacjonalizacyjnych, Warszawa 2003; W. Potasznik, Utracone majątki. Zwrot i odszkodowania, Warszawa 2005;
M. Górski, Problematyka własności nieruchomości warszawskich w okresie PRL i przemian ustrojowych, Toruń
2006; A. Hetko, Dekret Warszawski – postępujące wywłaszczenie nieruchomości, Warszawa 2008; K. Osajda,
Nacjonalizacja i reprywatyzacja, Warszawa 2009; K. Michniewicz – Wanik, Mienie zabużańskie. Prawne
podstawy realizacji roszczeń, Wrocław 2008; A. Herman, Od PKWN do własności. Restytucja mienia przejętego
dekretem reformy rolnej, Warszawa 2010; M. Wiącek, Znaczenie stosowania Konstytucji Marcowej w Polsce
Ludowej dla orzecznictwa sądów i Trybunału Konstytucyjnego III RP, Warszawa 2012; P. T. Kociubiński,
Powojenne przekształcenia własnościowe w świetle konstytucji, Warszawa 2013.
10
Należy jednak podkreślić, że brak jest współcześnie pozycji, która w pełny sposób
określiłaby nietypową rolę, jaką w ówczesnym porządku ustrojowym pełniło Prezydium
KRN. W teorii bowiem miało ono stanowić wieloosobowe ciało kierownicze KRN. Jednakże
Prezydium stanowiło organ koordynujący prace tymczasowego parlamentu i zastępujący go
między sesjami, w wykonywaniu najważniejszych kompetencji. Prezydium KRN, które
zwykłemu obserwatorowi może się kojarzyć z typowym prezydium sejmowym, pełniło
daleko bardziej skomplikowane funkcje ustrojowo – polityczne. Działało zarówno w ramach
kompetencji władzy ustawodawczej, sądowniczej jak i wykonawczej. Było także organem o
istotnym znaczeniu dla tworzącego się nowego systemu samorządu terytorialnego orazpełniło
istotną rolę w procesie wdrażania przez polskich komunistów sugestii politycznych, które
niejako ,,płynęły zza wschodniej granicy”.
Ramy czasowe pracy dotyczą lat 1944 – 47 z uwagi na to, że w tym okresie
funkcjonowało Prezydium KRN. Pełne przedstawienie działalności Prezydium KRN
związane jest ściśle z genezą powstania KRN. Dlatego koniecznym okazało się prześledzenie
początków ruchu komunistycznego na ziemiach polskich. Ponadto zwrócono uwagę na okres
po 1947 r., gdyż jest to konieczne dla pełnego przedstawienia i uzasadnienia, zawartych w
niniejszej pracy twierdzeń. Zasadniczo jednak rozważania skupiają się na latach 1944 – 47,
kiedy tworzyły się na ziemiach polskich zręby nowego ustroju prawnopolitycznego. Były to z
jednej strony warunki rewolucyjne, ale z drugiej strony nowa władza starała się uzyskać
poparcie ludności dla swoich poczynań, wydając akty prawne o określonej treści
ideologicznej i społecznej. Tworzono bowiem prawo, które dotyczyło blisko 25 mln Polaków,
ocalałych po II wojnie światowej.Były to wprawdzie często dekrety, ustawy, czy
rozporządzenia pisane w oparciu o rozwiązania funkcjonujące w ZSRR. Jednakże siłą rzeczy
musiały de facto uwzględniać polskie realia społeczne, w szczególności przywiązanie chłopa
polskiego do ziemi czy dominujący na ziemiach polskich katolicyzm. Dlatego wprowadzanie
nowych rozwiązań prawnych, mimo ich nierzadko rewolucyjnego tempa, miało charakter
etapowy, który był zdeterminowany właśnie odmiennością polityczno – społeczną i inną
tradycją prawnoustrojową ziem polskich.
To właśnie w tym systemie działało kolegialne (członków było od 5 do 7) Prezydium
KRN, które nadzorowało niemal każdy aspekt tworzenia prawa w tzw. Polsce lubelskiej.
11
Prezydium KRN było nie tylko organem koordynującym prace tzw. tymczasowego
parlamentu, ale pełniło także nadzór nad tworzonymi przez PPR radami narodowymi. Ich
działalność, a przez to ten aspekt funkcjonowania Prezydium KRN, była dla komunistów
szczególnie istotny. Warto zaznaczyć, że KRN miała w założeniu stanowić legitymację dla
nowej władzy ludowej oraz w ten sposób pokazać, że naród jąpopiera. Władza komunistów
bowiem nie miała legitymacji politycznej, na podstawie przeprowadzonych wolnych
wyborów, co można tłumaczyć było warunkami wojennymi. Jednak deklarowany chłopski i
robotniczy charakter władzy nie miał poparcia także w faktach, gdyż w składzie KRN obie te
grupy społeczne należały do mniejszości. Dotyczyło to także terenowych rad narodowych, w
których większość stanowiła tzw. inteligencja pracująca, czyli tzw. zawodowi rewolucjoniści.
Dlatego każdy przejaw quasi legitymacji politycznej nowej władzy, m.in. w postaci
działalności rad narodowych, był istotnym elementem tworzącego się systemu polityczno –
ustrojowego.
Niezależnie od tego należy zauważyć, że działalność Prezydium KRN miała
charakterprecedensowy w ówczesnym polskim prawie ustrojowym. Początkowo sprawowało
ono bowiem, jak stwierdził Andrzej Ajnenkiel, funkcję kolegialnej głowy państwa10. W jego
ramach oddano administrowanie krajem organowi zespołowemu. Działalność Prezydium
KRN, który w założeniu miał być organem tymczasowym, na tyle się sprawdziła, że sama
koncepcja takiego organu przetrwała w postaci późniejszej Rady Państwa11. Wzór tworzenia
takiego organu został przejęty z ustroju ZSRR12. Po raz pierwszy Rada Państwa wymieniona
została explicite w Ustawie Konstytucyjnej z dnia 19 lutego 1947 r. o ustroju i zakresie
działania najwyższych organów Rzeczypospolitej Polskiej13, a następnie w Konstytucji
Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, uchwalonej przez Sejm Ustawodawczy w dniu 22 lipca
1952 r.14Prezydium KRN stało się w ten sposób rozwiązaniem koniecznym, którego
10
Zob. A. Ajnenkiel, Konstytucje Polski w rozwoju dziejowym 1791 – 1997, Warszawa 2001, s. 264.
Zob. Z. Jarosz, S. Zawadzki, Prawo Konstytucyjne, Warszawa 1980, s. 380 – 382.
12
Zob. Ustroje polityczne mocarstw. Zeszyt I – Ustrój ZSRR (Według wykładów z – cy prof. dr – a
Biskupskiego), Warszawa 1950, s. 54 i n.; S. Ehrlich, Ustrój i prawo ZSRR, Warszawa 1953; K. Biskupski,
Prawo państwowe i administracyjne. Część I. Prawo państwowe ZSRR, Warszawa 1953, s. 74 i n.; K. Biskupski,
Zarys prawa państwowego Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz niektórych państw obcych, Warszawa 1962,
s. 133 i n.
13
Dz. U. Nr 18, poz. 71. Art. 2, 15 – 16 Ustawy Konstytucyjnej.
14
Dz. U. Nr 33, poz. 232.
11
12
działalność uwiarygodniała tworzący się ustrój, zarówno w oczach zachodnich aliantów jak i
dużej części polskiego społeczeństwa.
Przechodząc do konstrukcji pracy należy na początku stwierdzić, że podzielona ona
została, nie licząc: wstępu, zakończenia, wykazu źródeł oraz literatury, w tym trzech
aneksów, na cztery rozdziały. W pierwszym z nich omówionohistorię ruchu komunistycznego
na ziemiach polskich, począwszyod pierwszych organizacji socjalistycznych w XIX wieku,
jak również zwrócono uwagęna działalność KPP, z której wywodzili się najważniejsi
przedstawiciele władzy tzw. Polski lubelskiej, czyli Bolesław Bierut i Władysław Gomułka.
W szczególności przedstawiono historię polskiego ruchu komunistycznego w okresie II
wojny światowej, skupiając się na początkowo złej jego sytuacji oraz odtworzeniu ruchu w
postaci PPR. W rozdziale wyjaśnionodlaczego partia nie nazywała się komunistyczną, nie
deklarowała wprowadzenia w Polsce tzw. dyktatury proletariatu, ale prezentowała program
stosunkowo liberalny, którego nie akceptowało wielu krajowych komunistów. W rozdziale
odniesiono się również do genezy konfliktu między W. Gomułką a B. Bierutem. Warto
zaznaczyć, że powstanie KRN było autorskim pomysłem pierwszego z wymienionych
działaczy. W pierwszym rozdziale zwrócono także uwagę na przyczyny początkowej niechęci
władz ZSRR do inicjatywy polskich,krajowych komunistów. Przedstawiono także inne
rozwiązania polityczne, jakie mogły zostać zrealizowane przez ZSRR w zakresie tworzenia
nowej władzy na ziemiach polskich. Rozdział kończy omówienie sylwestrowego spotkania, z
dnia 31 grudnia 1943 r. na dzień 1 stycznia 1944 r., w mieszkaniu warszawskiego robotnika
Czesława Blicharskiego przy ulicy Twardej 22, na którym utworzono Krajową Radę
Narodową15. Uchwalony wtedy Statut Tymczasowy Rad Narodowych, choć miał postać
uchwały, to w praktyce stał się najważniejszym aktem prawnym w pierwszym półroczu 1944
r. Jego rola uległa zmianie po wkroczeniuna ziemie polskie wojsk radzieckich i powołaniu
PKWN.
W rozdziale drugim przedstawiono, czym była i jak funkcjonowała KRN. W
szczególności omówione zostałypodstawy prawne działania tzw. tymczasowego parlamentu
przede wszystkim: Statut Tymczasowy Rad Narodowych, Manifest PKWN z dnia 22 lipca
1944 r., w którym odwołano się do podstawowych założeń Konstytucji z dnia 17 marca 1921
15
Szerzej: J. Pawłowicz, Krajowa Rada Narodowa w okresie okupacji, (w:) Krajowa Rada Narodowa, pod red.
A. Burdy, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976, s. 15 i n.
13
r., oraz ustawa z dnia 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych16,
którą można określić mianem aktu prawnego o charakterze konstytucyjnym 17. Wymieniony
także został skład KRN i sposób, w jaki powoływani byli nowi posłowie. Po analizie składu
osobowego tzw. tymczasowego parlamentu postawiona została teza, że choć organ ten
uważany był za przedstawiciela robotników i chłopów, to w praktyce obydwie warstwy
społeczne były słabo w nim reprezentowane.
W następnym rozdziale omówiono charakter ustrojowy, skład oraz działalność
Prezydium KRN. Warto zaznaczyć, że KRN obradowało stosunkowo rzadko, a jej
kompetencje właśnie wykonywane były przez jej Prezydium. Istotne znaczenie miały
samodzielne kompetencje Prezydium KRN, także uzyskane w drodze tzw. zwyczaju
konstytucyjnego, np. Prezydium KRN uzyskało prawo do legalizacji bądź odmowy działania
partii politycznych, co było wykorzystywane w walce politycznej, związanej z istnieniem
określonych stronnictw politycznych w KRN. W ten sposób Prezydium uzyskało ogromną
władzę nad porządkiem politycznym w tzw. Polsce lubelskiej, a także wykluczało ze sceny
politycznej niewygodnych przeciwników, np. Stronnictwo Narodowe. Istotne znaczenie miał
skład Prezydium KRN, którego zmiany w okresie 1944 – 47 miały zwykle charakter
polityczny. Niezależnie od kompetencji nabytych w drodze tzw. zwyczaju konstytucyjnego
omówiono także inne atrybucje Prezydium KRN. W rozdziale ukazana została również
prawnoustrojowa pozycja Prezydium KRN, w relacjach odpowiednio z: rządem, czyli
zarówno z PKWN, Rządem Tymczasowym, oraz TRJN, Biurem Kontroli, które
funkcjonowało przy Prezydium KRN i było od niego w pełni uzależnione, a celem jego
działalności było tymczasowe zastąpienie NIK. Poza tym zwrócono uwagę, że KRN, w
praktyce zaś jej Prezydium, byłanaczelną radą narodową, w stosunkach z podległymi jej
terenowymi radami narodowymi oraz z odtwarzanym sukcesywnie,w nowym realiach
polityczno – społecznych,samorządem terytorialnym.
16
Dz. U. Nr 5, poz. 22. Tekst jednolity załącznik do: obwieszczenia Prezydenta Krajowej Rady Narodowej z
dnia 14 stycznia 1946 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy z dnia 11 września 1944 r. o organizacji
i zakresie działania rad narodowych (Dz. U. Nr 3, poz. 26).
17
Zob. J. Trzciński, Instytucje ustrojowe okresu przejściowego 1944 – 1947, (w:) Konstytucje Polski. Studia
monograficzne z dziejów polskiego konstytucjonalizmu, t. 2, praca zbiorowa pod red. M. Kallasa, Warszawa
1990, s. 250 i n.; M. Kallas, Uwarunkowania polityczno – prawne małej konstytucji z 19 lutego 1947 r., (w:)
Małe Konstytucje. Ustawy zasadnicze okresów przejściowych 1919 – 1947 – 1992, pod red. R. Jastrzębski, M.
Zubik, Warszawa 2014, s. 56 i n.
14
Ostatni rozdział poświęcony został pozycji oraz stosunkowi Prezydium KRN wobec
wymiaru sprawiedliwości. W szczególności omówiono działalność Komisji Specjalnej do
Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym. Był to organ pozasądowy, w pełni
podległy Prezydium KRN. Na jego czele stał Roman Zambrowski, członek Prezydium KRN.
Działalność Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym
można uznać za przykład bezpośredniego wpływu Prezydium KRN na funkcjonowanie
ówczesnego wymiaru sprawiedliwości. Aktywność tego organu ukazana została jako symbol
zmian wprowadzanych przez PPR, zwłaszcza w sferze gospodarczo – społecznej. Oprócz tego
omówiono proces odtwarzania wymiaru sprawiedliwości po II wojnie światowej, który w
dużym stopniu kontrolowany był przez Prezydium KRN. Dotyczyło to m.in. nadzorowania
działalności Sądu Najwyższego, sądów specjalnych, czy powoływania ławników. Zwrócono
również uwagę na działalność Prezydium KRN w zakresie kodyfikacji prawa po II wojnie
światowej. W szczególności dotyczyło to unifikacji prawa cywilnego w latach 1945 – 46.
W zakończeniu – ocenie dzielności Prezydium KRN, zwrócono uwagę na charakter
tego organu, zwłaszcza w oparciu o treśćprotokołów z posiedzeń Prezydium KRN. Należy
bowiem zaznaczyć, że Prezydium KRN stanowiło istotne ogniwo ówczesnego porządku
prawnoustrojowego. Jednak ważniejszą w tym okresie rolę odgrywało Biuro Polityczne KC
PPR, na którym omawiano najważniejsze sprawy państwa polskiego. Co istotne nie wszystkie
z nich trafiały na posiedzenia Prezydium KRN, a nawet jeśli trafiały to zazwyczaj chodziło o
opracowanie odpowiedniego aktu normatywnego, który odpowiadałby określonym celom
politycznym. W konsekwencji Prezydium KRN zajmowało się często sprawami mało
istotnymi, jak nadawanie i akceptacja orderów, a nawet sprawami klombów kwiatowych. Za
dobór tematów na posiedzeniach odpowiadał przewodniczący Prezydium KRN – B.
Bierut,który decydował o zakresie spraw poruszanych na posiedzeniach 18.Ponadto omówiono
wpływ działalności legislacyjnej Prezydium na obecny system prawny, w związku z
orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego czy Naczelnego Sądu
Administracyjnego. Warto bowiem zaznaczyć, że wiele regulacji prawnych z tego okresu jest
obecnie prawem obowiązującym, a co za tym idzie stanowi podstawę wydawanych decyzji
administracyjnych oraz orzeczeń sądowych. Praca zakończona została syntetycznym
18
Kochanowski, Warszawa 1995, s. 10.
15
podsumowaniem i próbą udzielenia odpowiedzi na pytanie: czym było Prezydium KRN i jaka
była jego rola w systemie ustrojowym ówczesnego państwa polskiego.
Z omówionych w dużym skrócie poszczególnych rozdziałów wynika, że praca ma
charakter prawno – ustrojowo – historyczny, przy czym w pewnym sensie jest zakotwiczona
we współczesnym systemie prawnym, w związku z obowiązującymi współcześnie niektórymi
aktami prawnymi z tego okresu. Celem jej bowiem jest ukazanie wpływu polityki na
rozwiązania ustrojowe in statunascendi państwowości polskiej po II wojnie światowej.
Istotną rolę w pracy pełni baza źródłowa, która podzielona została na pięć grup: urzędowe
zbiory norm prawnych, materiały ustawodawcze, materiały archiwalne, pozycje książkowe i
czasopiśmiennicze, oraz orzecznictwo. Na końcu pracy znajdują trzy aneksy. Wykazy te
dotyczą: powołanych w pracy aktów prawnych, porównania ilości sesji i posiedzeń
plenarnych KRN z posiedzeniami jej Prezydium oraz istotniejszych tematów omawianych na
poszczególnych posiedzeniach Prezydium KRN.
Na zakończenie chciałbym podziękować wielu osobom, których pomoc pozwoliła na
nadanie obecnego kształtu dysertacji. W szczególności składam podziękowania prof. zw.
Michałowi Pietrzakowi orazprof. UW dr hab. Robertowi Jastrzębskiemu, bez których
współpracy i bezcennych wskazówek nie powstałaby niniejsza praca.
16
ROZDZIAŁ I
GENEZA POWSTANIA KRAJOWEJ RADY NARODOWEJ
1. Początki ruchu socjalistycznego
Zrozumienie roli ustrojowej orazsposobu funkcjonowania KRN, a w konsekwencji
organizacji i działania jej Prezydium,związane jest ukazaniem politycznego tła, które
towarzyszyło powstaniu tzw. tymczasowego parlamentu. W tym celu zwrócić należy uwagę
na genezę ruchu socjalistycznego na ziemiach polskich19. Za jego symboliczny początek
przyjąć należy powstanie partii „Proletariat” w 1882 r. Zarówno sama organizacja jak i jej
lider Ludwik Waryński nie byli oczywiście pionierami polskiego socjalizmu, ale można ich
uznać zarówno za symbol jak i katalizator rozwoju idei socjalistycznych na ziemiach polskich
w okresie zaborów. Z programu partii wynikało dążenie do tego, aby „ziemia i narzędzia
pracy przeszły na wspólne narzędzie pracujących, na własność socjalistycznego państwa” 20.
Partia głosiła też postulaty sensu strictodemokratyczne, m.in. wolne wybory i wybieralność
urzędników. Już w grudniu 1882 r. „Proletariat” kolportował odezwę do robotników, w której
apelował, aby tworzyli oni na terenie każdej fabryki stowarzyszenia. Podstawową jednostką
organizacyjną miało być kilkuosobowe koło, na którego czele stał przewodniczący, na czele
zaś partii – Komitet Centralny. Na marginesie warto zauważyć, że już taka konstrukcja władz,
tej pierwszej partii socjalistycznej, w postaci kilkuosobowego koła zajmującego się
działalnością organizacyjną oraz KC,przypominała w pewnym stopniu strukturę, którą
zbudował PPR po II Wojnie Światowej, a w której ramach działo Prezydium KRN.
„Proletariat” został rozbity przez carską żandarmerię już w 1883 r., a w dwa lata
później jego przywódca L. Waryński został skazany na 15 lat katorgi. Upadek „Proletariatu’
nie tylko nie załamał raczkującego polskiego ruchu socjalistycznego, ale wręcz przyśpieszył
jego dalszy rozwój. Już bowiem w 1888 r. pod kierownictwem Ludwika Kulczyckiego
19
Zob. M. Mazowiecki (właśc. L. Kulczycki), Historya ruchu socjalistycznego w zaborze rosyjskim, Kraków
1903; A. Próchnik, Studia z dziejów polskiego ruchu robotniczego, Warszawa 1958; L. i A. Ciołkoszowie, Zarys
dziejów socjalizmu polskiego, t. I, Londyn 1966, t. II, Londyn 1972; Cz. Kozłowski, Historia polskiego ruchu
robotniczego. Wybrane problemy, Warszawa 1972.
20
Cz. Kozłowski, Zarys dziejów polskiego ruchu robotniczego do 1948 roku, Warszawa, 1980, s. 89.
17
powstał w Warszawie tzw. II Proletariat21, czyli niejako następca rozbitej niewiele wcześniej
organizacji. Część działaczy krytycznie odbierała zainteresowanie nowej organizacji
problemem niepodległości Polski oraz planowane zamachy terrorystyczne, do których
ostatecznie nie doszło. Sami założyli więc w 1889 r. Związek Robotników Polskich, który
skupił się przede wszystkim na kwestiach ekonomiczno – socjalnych22. Następnie w 1892 r.
w Paryżu założona została przez emigrantów – socjalistów, PPS (dalej: Polska Partia
Socjalistyczna)23. Przyjęto wówczas program, który głosił, że: „Polska Partia Socjalistyczna,
jako organizacja polityczna polskiej klasy robotniczej, walczącej o swe wyzwolenie z jarzma
kapitalizmu, dąży przede wszystkim do obalenia dzisiejszej niewoli politycznej i zdobycia
władzy dla proletariatu. W dążeniu tym celem jej jest niepodległa rzeczpospolita
demokratyczna”24.Nie wszystkim jednak odpowiadał tak określony program i dlatego po
pierwszym zjeździe krajowym w czerwca 1893 r. część działaczy, dla których ważniejsza od
niepodległości
kraju
była
ideologia
socjalistyczna,
utworzyła
nową
organizację
Socjaldemokrację Królestwa Polskiego, która od 1899 r. przyjęła nazwę Socjaldemokracji
Królestwa Polskiego i Litwy (dalej: SDKPiL)25. W ten sposób ruch socjalistyczny na trwałe
podzielił się dychotomicznie na odłam: niepodległościowy i internacjonalistyczny.
Kolejną istotną cezurą czasową była rewolucja 1905 r., która najpierw wybuchła w
Rosji, ale dość gwałtownie dotknęła także ziem polskich. Na tym tle doszło w 1906 r. do
kolejnego rozłamu w ruchu socjalistycznym na: PPS – Frakcję Rewolucyjną26, skupioną
wokół sprawy niepodległości, oraz bardziej internacjonalistyczną PPS – Lewicę. Warto
przypomnieć, że niezależnie od tego ciągle istniały prezentujące podobny do niej program
SDKPiL oraz żydowski „Bund”. Tak w dużym skrócie przedstawiała się sytuacja ruchu
socjalistycznego na ziemiach polskich do 1914 r., czyli do wybuchu I wojny światowej.
Kolejne zmiany nadeszły w grudniu 1918 r., gdy działacze internacjonalistycznego skrzydła
ruchu socjalistycznego podjęli udaną próbę zjednoczenia. Ostatecznie na zjeździe w dniu 15
grudnia 1918 r. PPS – Lewica i SDKPiL zjednoczyły się, czego efektem było powstanie
21
Szerzej: M. Mazowiecki (właśc. L. Kulczycki), Histroya Ruchu Socyalistycznego w zaborze rosyjskim,
Kraków 1903, s. 48 i n.; I. Koberdowa, Socjal – Rewolucyjna Partia Proletariat, Warszawa 1981.
22
Zob.Cz. Kozłowski, Zarys dziejów polskiego ruchu robotniczego do 1948 roku, Warszawa 1980, s. 104 – 107.
23
Szerzej: J. Tomicki, Polska Partia Socjalistyczna 1892 – 1848, Warszawa 1983.
24
A. Ciołkosz, Ludzie PPS, Londyn 1981, s. 19.
25
Zob.Cz. Kozłowski, Zarys dziejów polskiego ruchu robotniczego do 1948 roku, Warszawa 1980, s. 113 – 118.
26
Zob. T. Ładyka, Polska Partia Socjalistyczna (Frakcja Rewolucyjna) w latach 1906 – 1914, Warszawa 1972.
18
Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (dalej: KPRP)27. Zdaniem Jana Alfreda Reguły
(pseudonim),
bodaj
najsłynniejszego
znawcy
międzywojennego
ruchu
komunistycznego,dokonana fuzja obydwu partii „uratowała je od zupełnego bankructwa”. Te
miało być spowodowane odzyskaniem niepodległości przez Polskę, czyli w praktyce
zwycięstwem konkurencyjnej koncepcji w krajowym ruchu socjalistycznym28.
Podczas wojny polsko – bolszewickiej KPRP wspierała tzw. ojczyznę światowego
proletariatu starając się przede wszystkim organizować w polskim wojsku rady żołnierskie.
Wtedy też opublikowała apel pt. ,,Do Proletariuszy wszystkich krajów!”,w którym znalazły
się m.in. następujące słowa:,,Robotnicy Europy i Ameryki! Odbierzcie rządowi polskiemu
poparcie wojenne zagranicy! Niech rząd kapitału polskiego znajdzie się sam wobec
proletariatu rosyjskiego i polskiego, sam wobec Armii Czerwonej na froncie, sam wobec
ruchu rewolucyjnego kraju”29.Jak uważał J. A. Reguła:„stanowisko KPRP wobec tej wojny
skompromitowało partię w oczach społeczeństwa”. Skutkiem tego był masowy odpływ
działaczy, poza tymi pochodzenia żydowskiego, którzy przeszli z „Bundu”30. Jednak KPRP
zaczęła przystosowywać się do nowych realiów politycznych, bowiem w 1921 r. pozyskała
dwóch posłów i utworzyła koło partyjne w Sejmie Ustawodawczym. Rok później wzięła
udział w wyborach i wprowadziła własną reprezentację do parlamentu. Początkowo było to
tylko dwóch posłów, ale po delegalizacji Ukraińskiej Partii Socjal – Demokratycznej było ich
już sześciu31. Partia próbowała wykorzystywać Sejm jako dogodną platformę do głoszenia
propagandy komunistycznej, ale nie spotkało się to z szerszym odzewem w społeczeństwie
polskim.
KPRP, a od 1925 r. Komunistyczna Partia Polski (dalej: KPP), podzieliła się na dwie
frakcje tzw. większościowców oraztzw. mniejszościowców. Ci pierwsi działacze m.in. Adolf
Warski (właśc. A. Jerzy Warszawski), Maria Koszutska (pseud. Kostrzewa, Wera) chcieli
współpracować z mającymi znacznie większe wpływy w społeczeństwie socjalistami. Celem
zaś miało być stworzenie Wspólnego Frontu Antykapitalistycznego. Druga frakcja m.in.
Julian Leszczyński (pseud. Leński) nie chciała nawiązywać takiej współpracy w większym
27
Cz. Kozłowski, Zarys dziejów polskiego ruchu robotniczego do 1948 roku, Warszawa 1980, s. 251 – 253.
J. A. Reguła, Historia Komunistycznej Partii Polski w świetle faktów i dokumentów, Toruń 1994, s. 16 – 17.
29
KPP w obronie niepodległości Polski. Materiały i dokumenty,Warszawa 1953, s. 49 – 50.
30
J. A. Reguła, Historia Komunistycznej Partii Polski w świetle faktów i dokumentów, Toruń 1994, s. 42.
31
Zob. tamże, s. 45.
28
19
zakresie. Ostatecznie 14 maja 1926 r. KPP poparła zamach majowy z 1926 r., dokonany przez
Józefa Piłsudskiego. Wówczas pod nadzorem przywódcytzw. większościowców – A.
Warskiego, redagowano odezwy, w których wzywano robotników m.in. do udzielenia
„materialnego i moralnego poparcia wojskom Piłsudskiego” bądź sugerowano, że „miejsce
robotnika
rewolucyjnego
jest
w
tej
walce
w
szeregach
przeciwników
rządu
faszystowskiego”32. Podkreślano też, że cele KPP idą dalej niż te wytyczone przez J.
Piłsudskiego, którego widziano jako nowego Aleksandra Kiereńskiego, czyli człowieka, który
miał zdobyć władzę, a potem zostać obalony w drugiej rewolucji przez KPP. Była to jednak
iluzja, która nie spotkała się z aprobatą władz ZSRR33. Wpływy partii jednak ciągle rosły na
co wskazywał m.in. duży sukces w wyborach samorządowych z 1927 r. Na unieważnione
potem listy komunistów w samej Warszawie głosowało 77 tysięcy ludzi 34. Partia wydawała
nawet gazety m.in. „Czerwony Sztandar” i wydawany za granicą „Nowy Przegląd”. Inne
chętnie czytane pozycje to „Sztandar Socjalizmu” i wydawany w latach 1936 – 1937, w
kooperacji z działaczami PPS, „Dziennik Popularny”35.
Kolejną istotną datą był 1935 r. i VII Kongres Kominternu, który przyjął taktykę
budowania tzw. jednolitych frontów ludowych. W praktyce stanowiło to przysłowiowe tzw.
zielone światło dla komunistów dla zawierania sojuszy z socjaldemokratami. Jednakże, jak
twierdził autor ukrywający się pod pseudonimem J. A. Reguły,był to przykład apelu
wystosowanego jeszcze w czerwcu 1934 r. przez KPP do PPS. Dotyczył on wspólnej walki o
uwolnienie więzionego
w Niemczech przez
komunistów.
postawili
Socjaliści
jednak
hitlerowców przywódcy
warunek
zaprzestania
niemieckich
wszelkich
ataków
propagandowych, które przeciw nim prowadziła KPP. Co istotne stosownej deklaracji nie
złożyli polscy komuniści, zrobili to bowiem za nich komuniści francuscy. Ostatecznie KPP,
mimo zgłaszanych apelów, miała nie być w rzeczywistości zainteresowaną stworzeniem
wspólnego frontu36. W rezultacie działacze KPP i PPS podjęli wstępną współpracę przy
wydawaniu wspomnianego już „Dziennika Popularnego”. W redakcji znaleźli się m.in.
Stanisław Dubois i Norbert Barlicki – ze strony socjalistów, orazWanda Wasilewska. Z
32
Tamże, s. 149.
Szerzej: tamże, s. 148 – 149.
34
Tamże, s. 174.
35
Szerzej: A. Paczkowski, Prasa codzienna Warszawy w latach 1918 – 1939, Warszawa 1983, s. 136 – 141.
36
J. A. Reguła, Historia Komunistycznej Partii Polski w świetle faktów i dokumentów, Toruń 1994, s. 274.
33
20
gazetą współpracowali np. Jerzy Borejsza i Władysław Broniewski37. Był to jednak wyjątek
od reguły i jedna redakcja to zbyt mało, aby idea tzw. frontu ludowego w Polsce przetrwała
dłużej. Niezależnie od tego szybko rosła w Polsce intensywność strajków robotniczych i
wystąpień chłopskich, w których tak jak np. w Nowosielcach potrafiło uczestniczyć nawet
100 tys. osób38. Związane to było z Wielkim Kryzysem Gospodarczym lat 30., w którego
wyniku nastąpił przede wszystkim drastyczny spadek cen produktów rolnych 39.
Konsekwencją tego było m.in. bezrobocie w miastach, zadłużenie warsztatów rolnych oraz
tzw. strajki rolne40.
W grudniu 1937 r. w ZSRR zdecydowano o likwidacji KPP. Powodów było wiele.
Pierwszym dość prawdopodobnym było infiltracja KPP przez polskie służby specjalne i
skandal, który wywołał J. A. Reguła, autor kontrowersyjnej historii partii. Drugim istotnym
powodem było powiązanie działaczy KPP z likwidowanymi w tym okresie przez J. Stalina
tzw. starymi komunistami radzieckimi. W ten sposób KPP przestała być potrzebna, a jej los
został przesądzony. J. Stalin rozpoczął też likwidacje fizyczną przywódców polskiej partii
komunistycznej. Działacze partyjni, którzy znaleźli się w ZSRR byli skazani na śmierć lub
zsyłkę. Natomiast działacze tacy jak Władysław Gomułka czy Bolesław Bierut w tym okresie
znajdowali się w polskich więzieniach,co w praktyce uratowało im życie. Część z nich
próbowała dołączyć do PPS, jednak kierownictwo partii wydało zakaz ich przyjmowania. Co
interesujące, zakaz ten nie był ściśle przestrzegany przez terenowe organizacje socjalistów41.
37
Zob. A. Paczkowski, Prasa codzienna Warszawy w latach 1918 – 1939, Warszawa 1983, s. 146.
Najważniejszym powodem były warunki ekonomiczne. W tym kontekście nie wolno jednak nie doceniać
znaczenia nieoficjalnego sojuszu coraz lepiej zorganizowanych komunistów z partiami socjaldemokratycznymi
i chłopskimi.
39
Szerzej: Z. Knakiewicz, Deflacja Polska 1930 – 1935, Warszawa 1967, s. 60 i n.;J. Ciepielewski, Polityka
agrarna rządu polskiego w latach 1929 – 1935, Warszawa 1968, s. 60 i n.;Z. Landau, J. Tomaszewski, Wielki
Kryzys 1930 – 1935. Gospodarka Polski Międzywojennej 1918 – 1939, t. III, Warszawa 1982, s. 154 i n.; R.
Jastrzębski, Wpływ siły nabywczej pieniądza na wykonanie zobowiązań prywatno – prawnych w II
Rzeczypospolitej, Warszawa 2009, s. 249 i n.
40
Szerzej: W. Witos, Moje Wspomnienia. T. II, Warszawa 1990, s. 449 i n.;Pamiętniki bezrobotnych nr 1 – 57,
Warszawa 1933; Pamiętniki chłopów, Warszawa 1935; Pamiętniki chłopów. Seria Druga, Warszawa 1936; K.
Wrzos (właśc. H. Rosenberg), Oko w oko z kryzysem. Reportaż z podróży po Polsce, Warszawa 1933.
41
Zob. K. J. Stryjski, Czas przeszły niedoskonały, Łódź 1986, s. 17.
38
21
2. Ruch komunistyczny na ziemiach polskich w okresie II wojny światowej
W dniu 1 września 1939 r. hitlerowskie Niemcy, dzięki zawartemu wcześniej sojuszowi z
ZSRR, określanym mianem paktu Ribbentrop – Mołotow, zaatakowały zbrojnie Polskę. W
tym czasie nie istniał już zorganizowany polski ruch komunistyczny. Jego działalność została
zlikwidowana przez III Międzynarodówkę, po wspomnianym już formalnym rozwiązaniu
KPP i serii aresztowań jej działaczy, dokonanych zarówno przez polską policję jak i NKWD.
Uwięzieni komuniści, którzy przetrwali sowieckie czystki w polskich więzieniach,
zadeklarowali chęć walki w obronie państwa, którego ustrój aktywnie zwalczali przez okres
dwudziestolecia
międzywojennego. Dlaczego
podjęli
taką
decyzję?
Za
najbardziej
prawdopodobną należy przyjąć tezę Piotra Gontarczyka, zgodnie z którąpoparli oni ostatnie
znane im antyfaszystowskie stanowisko Kominternu, zaprezentowane na VII Kongresie z
1935 r. Międzynarodówka Komunistyczna uznała wtedy,żepartie komunistyczne powinny
zawiązywać sojusze z innymi ugrupowaniami opozycyjnymi wobec ideologii faszystowskiej.
Chodziło przede wszystkim o organizacje socjaldemokratyczne42. Polscy komuniści nie
wiedzieli więc o zmianie polityki ZSRR i zawartym sojuszu z III Rzeszą. Podjęcia innej
decyzji nie ułatwiało im to, że organy radzieckie zlikwidowały zorganizowane struktury
komunistyczne na ziemiach polskich, jak też niejednoznacznie zachowały się wobec
niemieckiej agresji na państwo polskie. Z takiej decyzji polskich komunistów cieszył
się,notabene w ,,Pamiętnikach”, W. Gomułka, który zdawał sobie sprawę z tego, że formalne
rozwiązanie KPP, jak też stare antyfaszystowskie stanowisko Kominternu, oraz brak wśród
komunistów powszechnej wiedzy o współdziałaniu ZSRR z III RzesząNiemiecką,ocaliły
działaczy przed koniecznością współpracy z A. Hitlerem43.
Kontrolowany przez J. Stalina Komintern podjął formalną decyzję o likwidacji KPP w
dniu 16 sierpnia 1938 r. Zarówno jej rozwiązanie jak i późniejsza klęska wrześniowa państwa
polskiego nie oznaczały jednak całkowitego końca działalności ruchu komunistycznego, na
zajętych przez III Rzeszę ziemiach polskich. Przetrwały i ciągle działały niewielkie grupki jak
np. Centralny Komitet Rad Robotniczo – Chłopskich Polski zwany dalej grupą „Sierpa i
42
43
Szerzej: P. Gontarczyk, Polska Partia Robotnicza. Droga do władzy (1941 – 1944), Warszawa 2006, s. 54.
Zob. W. Gomułka, Pamiętniki, t. II, red. naukowa A. Werblan, Warszawa 1994, s. 10 – 11.
22
Młota”, grupa „Czynu Chłopsko – Robotniczego”, grupa „Spartakus”44 czy też
„Stowarzyszenie Przyjaciół ZSRR”45. Wszystkie te organizacje albo unikały poważniejszej
działalności, albo też budziły głęboką nieufność jako prowadzące działalność pomimo zakazu
ze strony ZSRR. Sytuacja zmieniła się, gdy w dniu 22 czerwca 1941 r. komunistów
zaskoczyło uderzenie niemieckie na ZSRR, a wspomniane wyżej organizacje nie odegrały
większej roli politycznej.
Tymczasem sytuacja na terytorium okupowanym przez Sowietów paradoksalnie nie
była lepsza. Raz jeszcze przypomnieć wypada, że jednym z ważniejszych powodów, które
stały za rozwiązaniem KPP było zinfiltrowanie partii przez polski wywiad i związany z tym
brak zaufania w ZSRR do jej kierownictwa46. W konsekwencji do ZSRR wezwano tzw.
partyjną czołówkę, która tak jak np. A. Warski została tam skazana na śmierć i do kraju już
nie wróciła. Decyzja o rozwiązaniu partii z dnia 16 sierpnia 1938 r. i stopniowe pozbawianie
wolności, a następnie mordowanie jej członków spowodowane było, o czym była mowa
wcześniej, zarówno powiązaniem kierownictwa KPP z tzw. starymi bolszewikami, których w
ZSRR zlikwidował J. Stalin, jak również ujawnieniem, przez jednego z komunistów o
pseudonimie „Jan Alfred Reguła”, tajemnic partii w książkowej historii KPP wydanej w II
Rzeczypospolitej47. Pozostali przy życiu komuniści nadal nie mogli liczyć w ZSRR na
przyjęcie, którego mogli oczekiwać. Jedni z nich tak jak W. Gomułka zmuszeni byli do pracy
we Lwowie na podrzędnym stanowisku, a inni jak B. Bierut mieszkali pod Kijowem, nie
robiąc nic, co mogłoby potwierdzać, że w przyszłości będą pełnić tak istotne funkcjew
państwie polskim48.
Sytuacja kolejny raz uległa zmianie 22 czerwca 1941 r. wraz z rozpoczęciem przez
Niemcy realizacji tzw. planu Barbarossa. Jednym z ważniejszych efektów ataku był powrót
ZSRR do antyfaszystowskich haseł politycznych, lansowanych przez wspomniany już VII
kongres Kominternu. J. Stalin w świetle nawiązania kontaktów z polskim rządem
emigracyjnym, a co za tym idzie podpisania w dniu 30 lipca 1941 r. układu Sikorski – Majski,
44
Zob. Polskie państwo podziemne wobec komunistów polskich (1939 – 1945). Wypisy prasy konspiracyjnej,
Wyboru dokonał i opracował K. Sacewicz, Olsztyn 2005, s. 15.
45
Zob. P. Gontarczyk, Polska Partia Robotnicza. Droga do władzy (1941 – 1944), Warszawa 2006, s. 54 – 56.
46
Szerzej: W. Pronobis, Kim był Jan Alfred Reguła?, (w:) J. A. Reguła Historia Komunistycznej Partii Polski w
świetle faktów i dokumentów , Toruń 1994, s. III – XIV.
47
Tamże, s. 285.
48
W. Ważniewski, Bolesław Bierut. Współczesne Życiorysy Polaków, Warszawa 1979, s. 49.
23
porzucił swoją wcześniejszą politykę. Zamiast całkowitej depolonizacji przejętego terytorium
polskich
Kresów
wybrał
szukanie
dyspozycyjnych
ludzi
wśród
przedwojennych
49
polskichkomunistów i współpracowników . Wśród nich znaleźli się m.in. Michał Rola –
Żymierski (właśc. M. Łyżwiński), Zygmunt Berling, Wanda Wasilewska czy też pozostali
jeszcze działacze KPP, przebywających na terytorium ZSRR.
J. Stalin zdał sobie sprawę, że potrzebuje odtworzonej polskiej partii komunistycznej,
która nie powtarzałaby błędów popełnionych przez poprzednią. Dlatego podjęto decyzję o
stopniowym odtwarzaniu takiej organizacji. Pierwszym krokiem był pomysł zrzucenia grup
wiernych ZSRR komunistów (tzw. grup inicjatywnych) na ziemie polskie, którzy na miejscu
zorganizowali w dniu 5 stycznia 1942 r. nową partię – Polską Partię Robotniczą50. Zdaniem
P. Gontarczyka sama data powstania PPR (5 stycznia 1942 r.) powinna być traktowana
umownie,zresztą podobnewnioski wynikają z lektury ,,Wspomnień” W. Gomułki51. Jednak
już w sierpniu 1941 r. sama nazwa PPR pojawia się w dokumentach J. Stalina, a w styczniu
następnego roku Paweł Finder poinformował innych zgromadzonych komunistów, że ZSRR
zgodził się na powstanie nowej organizacji52. W związku z tym należy stwierdzić, że PPR
powstała z inicjatywy ówczesnych władz radzieckich i była od nich całkowicie zależna
politycznie, ekonomicznie i kadrowo53. Abstrahując jednak od tego, kiedy ostatecznie
powstała nowa partia komunistyczna, podkreślić należy, że szybko zaczęła aktywnie działać i
integrować wokół siebie pozostałe organizacje. Co więcej na początku, zgodnie z
instrukcjami organów radzieckich, rzeczywiście starała się unikać deklaracji o utworzeniu
komunistycznej Polski. Potwierdzeniemtego była wypowiedź jednego z działaczy PPR z
początku 1943 r., który stwierdził że: „Polska Partia Robotnicza nie postanawia już z góry, że
uznaje tylko Polskę socjalistyczną lub ludową, tylko o taką Polskę walczy. Uznamy każdą
Polskę niepodległą, bo każda Polska będzie oznaczała znaczny postęp zarówno w położeniu
49
Zob. J. Chyliński, Bolesław Bierut. Wspomnienia syna, Warszawa 1999, s. 64; P.P. Wieczorkiewicz, Łańcuch
Historii. Studia i publicystyka, Łomianki 2012, s. 312 i n.
50
Zob. N. Kołomejczyk, M. Malinowski, Polska Partia Robotnicza 1942 – 1948, Warszawa 1986, s. 31 i n.;
Rezolucje I Zjazdu PPR, opracował A. Przygoński, Lublin 1980, s. 5 i n.; J. Eisler, Zarys dziejów politycznych
Polski 1944 – 1989, Warszawa 1992, s. 6.
51
Por. W. Gomułka, Pamiętniki, t. II, red. naukowa A. Werblan, Warszawa 1994, s. 110.
52
Zob. P. Wieczorkiewicz, Moscovia locuta causa finita…Polscy komuniści jako polityczne narzędzie Józefa
Stalina, (w:) Polska Partia Robotnicza, Gwardia Ludowa/Armia Ludowa na ziemiach polskich 1942 –
1944/1945, pod red. K. Kaczmarskiego, M. Krzysztofińskiego, Rzeszów 2013, s. 19 – 21.
53
Zob. E. Duraczyński, Polska 1939 – 1945 Dzieje Polityczne, Warszawa 1999, s. 313.
24
polskiego narodu i klasy robotniczej, jak i w stosunkach między narodami w porównaniu z
rzeczywistością dzisiejszą”54.
W trakcie tworzenia partii nie obeszło się bez nieufności wśród krajowych
komunistów. Część z nich narzekała na nową nazwę, inni obawiali się prowokacji, gdyż KPP
była przecież silnie infiltrowana przez polskie służby, a pozostali byli nieświadomi
wskazówek z ZSRR i atakowali program PPR jako za mało komunistyczny55. Daleko idące
zarzuty wysunął m.in. AlfredLampe, który uznał, iż „Nieobecność komunistów w
przełomowych latach 1938 – 1942 powstanie PPR jako kontynuatora KPP dopiero po wojnie
niemiecko – sowieckiej ścisła i widoczna zależność od ZSRR, tradycyjne sekciarstwo
komunistów polskich, brak wielkich idei i wybitnych działaczy – wszystko to nie pozwala
liczyć (wbrew optymistycznym relacjom)na zdobycie przez PPR wielkich wpływów i
decydującego znaczenia w kształtowaniu nowej Polski”56. Ponadto, jak wskazywała Anna
Machnikowska, za odżegnywaniem się od hasła tzw. dyktatury proletariatu i innych
radykalnych postulatów stała chęć zyskania poparcia i zmniejszenia nieufności wobec ruchu
komunistycznego57. W praktyce zamierzenie to częściowo zostało zrealizowane, a partia
zaczęła się rozwijać zgodnie z zaleceniami jej mocodawców. Na tym etapie nie szły one
jednak bardzo daleko. Georgij Dymitrow w depeszy do P. Findera zadeklarował, „nie
wysuwamy platformy ustroju socjalistycznego”, dodał przy tym, że ustrój odrodzonej Polski
nie powinien być kopią tego obowiązującego w ZSRR58. Co ciekawe za daleko idące uznano
np. propozycje wywłaszczenia bez odszkodowania właścicieli majątków powyżej 50ha59.
Znaczenie partii jednak ciągle rosło, co potwierdziły wydarzenia z lutego 1943 r.
Wtedy to jej przedstawiciele rozpoczęli rozmowy z reprezentantami Delegatury Rządu na
Kraj. Rozmowy trwały do kwietnia, ale jak można było przypuszczać nie zakończyły się
powodzeniem60. Oficjalnym powodem ich fiaska był fakt, że PPR nie zgodziła się na warunki
postawione przez przedstawicieli tzw. rządu londyńskiego. Chodziło o potwierdzenie, iż nie
54
S. Ziaja, Z zapisków PPR – owca z konspiracji, „Głos Pracy” 1945, nr 76, s. 8.
Polski Ruch Robotniczy w okresie wojny i okupacji hitlerowskiej, Warszawa1964, s. 158.
56
Zob. W. Ważniewski, Polityczne i społeczne problemy rozwoju Polski Ludowej 1944 – 1985, Warszawa 1989,
s. 11.
57
A. Machnikowska, Prawo własności w Polsce w latach 1944 – 1981. Studium Historycznoprawne, Gdańsk
2010, s. 68.
58
Por. P. Gontarczyk, Polska Partia Robotnicza. Droga do władzy (1941 – 1944), Warszawa 2006, s. 89.
59
60
Szerzej: K. Kersten, Narodziny systemu władzy Polska 1943 – 1948, Poznań 1990, s. 20 i n.
55
25
jest ona powiązana z czynnikami obcymi (jak określano Komintern) oraz o to, aby potępiła
pakt
Ribbentrop
–
Mołotow61.
Partia
komunistyczna
zgłosiła
szereg
własnych
kontrpropozycji, wśród których wymienić należy np.powołanie nowego rządu w kraju z
udziałem komunistów. To oznaczałoby, że rząd na emigracji byłby tylko suigeneris
zagraniczną agendą, placówką tego nowo powołanego w kraju. Poza tym PPR nie chciała
deklarować nienaruszalności granic wschodnich oraz żądała równouprawnienia Armii
Krajowej wraz z utworzoną pod koniec marca 1942 r. Gwardią Ludową62.
Na tym etapie,budowania ruchu komunistycznego na ziemiach polskich w okresie II
wojny światowej, nie wydaje się, aby komuniści postępujący, zgodnie ze wskazówkami
przekazanymi przez G. Dymitrowa, tak naprawdę przewidywali tworzenie nowego ośrodka
władzy. Można postawić tezę, że celem rozmów było raczej doprowadzenie do formalnego
równouprawnienia nowej partii z innymi działającymi w podziemiu i posiadającymi o wiele
większe wpływy w społeczeństwie. Dodatkowo ważnym celem dla PPR było doprowadzenie
do współdziałania operacyjnego GL z AK, przy zachowaniu pełnej odrębności organizacyjnej
komunistycznych oddziałów63. Oprócz tego GL miała mieć przedstawiciela w sztabie
wojskowym sił podziemia, a rząd londyński miał odciąć się od sanacji i ,,Obozu Narodowo –
Radykalnego”, a gdyby przedstawiciele rządu londyńskiego zgodzili się na utworzenie
jeszcze w trakcie okupacji nowego rządu, to wówczas PPR miała mieć w nim równoprawne
stanowisko64.
Już sam fakt podjęcia negocjacji był z pewnością krokiem w dobrym kierunku i
komuniści nie mogli w ten sposób wiele stracić. Prawdziwość takiej tezy potwierdza także
lektura wspomnień W. Gomułki65. Podkreślał on, że jako propagandowy sukces odebrano już
samą zgodę reprezentantów rządu w Londynie na negocjacje66. W swoich „Pamiętnikach”
stwierdził również, że już po jednym spotkaniu ich przedstawicieli z reprezentantami rządu w
61
Zob. P. Gontarczyk, Polska Partia Robotnicza. Droga do władzy (1941 – 1944), Warszawa 2006, s. 203 –
204.
62
Zob. S. Korboński, Polskie Państwo Podziemne. Przewodnik po Podziemiu z lat 1939 – 1945, Warszawa,
2008, s. 113. Szerzej o państwie podziemnym: G. Górski, Ustrój polskiego państwa podziemnego 1939 – 1944.
Studium historyczno – prawne, Lublin 1995.
63
Zob. K. Kersten, Narodziny systemu władzy Polska 1943 – 1948, Poznań 1990, s. 20 – 21.
64
Szerzej: M. Turlejska, Spór o Polskę. Szkice historyczne, Warszawa 1981, s. 230 – 233.
65
Zob. W. Gomułka – Wiesław, W walce o demokrację ludową (artykuły i przemówienia), Łódź 1947, s. 13 – 21
(List otwarty do Delegatury Krajowej Rządu Londyńskiego, ,,Trybuna Wolności” 15 stycznia 1943 r. nr 25);
,,Trybuna Wolności” z dnia 1 lutego 1943 r. Nr 25, s. 8 – 11.
66
Zob. W. Gomułka, Pamiętniki, t. II, red. naukowa A. Werblan, Warszawa 1994, s. 263.
26
Londynie, przychylny dla PPR delegat rządu emigracyjnego JanPiekałkiewicz został w dniu
19 lutego 1943 r. w niejasnych okolicznościach aresztowany przez Gestapo67. Następnie
podczas dwóch kolejnych spotkań w dniach 22 i 25 lutego komuniści zaproponowali swoim
rozmówcom wyżej wymienione tzw. warunki zaporowe. Poza tymi dotyczącymi współpracy
wojskowej, chodziło też o utworzenie Polskiego Komitetu Porozumiewawczego i faktyczną
legalizację działania PPR, a także o potępienie tzw. mordów bratobójczych, dokonywanych
na działaczach komunistycznych. Przedstawiciele rządu londyńskiego ostatecznie odrzucili tę
ofertę dopiero w dniu 28 kwietnia 1943 r.68
W. Gomułka przyznał także, że rozmowy z przedstawicielami Delegatury Rządu na
Kraj miały być polską próbą powołania tzw. frontu ludowego, czyli platformy współdziałania
ruchu komunistycznego z socjaldemokratami, ludowcami i siłami liberalnymi. Jak już
wspomniano, po inwazji III Rzeszy Niemieckiej na ZSRR, w każdym europejskim kraju, w
którym działała partia komunistyczna władze radzieckie forsowały tworzenie takich właśnie
frontów69. W. Gomułka wręcz musiał się tłumaczyć, dlaczego w Polsce tak jak w
Czechosłowacji, Francji i Jugosławii nie doszło do zawarcia takiego sojuszu. Jego zdaniem
jednym z istotnych powodów tego stanu rzeczy było bezkompromisowe stanowisko polskich
komunistów wobec kwestii granicy wschodniej70. Przedstawiciele rządu emigracyjnego
doskonale zresztą zdawali sobie sprawę z niebezpieczeństwa, które wiązało się z
legitymizacją działań PPR. Jeszcze w 1942 r. gen. Stefan Rowecki (pseud. Grot) informował
WładysławaSikorskiego,
że:
„PPR
upodabnia
się
do
polskich
organizacji
niepodległościowych, prowadzi też akcję społeczno – polityczną wraz z akcją wojskową”71.
Rząd londyński otrzymywał na bieżąco także meldunki o samym statusie negocjacji, które
najwyraźniej traktował jako tzw. rozpoznanie bojem nowego,potencjalnego przeciwnika
politycznego72.
67
Tamże, s. 264.
Zob. P. Gontarczyk, Polska Partia Robotnicza. Droga do władzy (1941 – 1944), Warszawa 2006, s. 203 –
204.
69
Zob. Problemy frontu narodowego w europejskich państwach socjalistycznych. Referaty wygłoszone na
międzynarodowej konferencji naukowej w dniach 20 – 22 stycznia 1972 r., Wrocław – Warszawa – Kraków –
Gdańsk 1973.
70
Zob. K. Kersten, Narodziny systemu władzy Polska 1943 – 1948, Poznań 1990, s. 27.
71
K. Sacewicz, ,,Akcja sowiecko – komunistyczna w Polsce” – raport specjalny Komendanta Głównego Armii
Krajowej gen. Stefana Roweckiego ,,Kaliny” (27 czerwca 1942 r.), ,,Echa Przeszłości” 2006, t. 7, s. 254.
72
Zob. S. Dzięciołowski, Parlament Polski Podziemnej 1939 – 1945, Warszawa 2004, s. 31 – 37.
68
27
W takich okolicznościach zarówno PPR jak i kierowana przez nią GL musiały czekać
na ostateczne zwycięstwo Armii Czerwonej, w zmaganiach na froncie wschodnim. Zmiana
sytuacji militarnej, wynikająca ze zwycięskiej bitwy o Stalingrad jak i rozgromieniem sił
niemieckich na tzw. łuku kurskim, spowodowała, że działacze PPR oczekiwali na
nieuniknione nadejście radzieckiej ofensywy ze wschodu73. W tym okresie miały miejsce
wewnętrzne rozrachunki i walki o przywództwo w partii między braćmi Mołojcami a P.
Finderem. Wszyscy z jej potencjalnych przywódców zginęli w wewnętrznych porachunkach,
albo zostali aresztowani przez Niemców74. Sam konflikt między Bolesławem Mołojcem,
który najprawdopodobniej był inspiratorem zabójstwa Marcelego Nowotki a jego
późniejszymi oponentami: W. Gomułką, Franciszkiem Jóźwiakiem i Małgorzatą Fornalską
szeroko opisany został w ,,Pamiętnikach” tow. Wiesława – W. Gomułki. Z ich lektury wynika
obraz bardzo ostrego konfliktu, w którym padały nawet oskarżenia o współpracę z
sanacyjnym wywiadem. Na usunięciu zabójców M. Nowotki skorzystał choć na krótko P.
Finder, gdyż po jego aresztowaniu w listopadzie 1943 r. przez Gestapo na czele PPR stanął
W. Gomułka. Na tym stanowisku dał się poznać jako pragmatyk, który unikał konfliktu z
ZSRR, ale jednocześnie potrafił wykorzystać aresztowanie P. Findera oraz utratę kontaktu z
władzami radzieckimi. W ten sposób uzyskał możliwość realizacji własnych koncepcji
ustrojowych, a co za tym idzie urzeczywistnienia programu politycznego.
3. Manifest programowy Polskiej Partii Robotniczej
W dniu 1 marca 1943 r. przedstawiono szczegółowy program partii w broszurzept. „O co
walczymy”75. PPR zapowiedziała w nim: zawarcie sojuszu z ZSRR, ustalenie granicy
zachodniej Polski na Odrze i Nysie Łużyckiej, a wschodniej na Bugu, przeprowadzenie
reformy rolnej, która miała być realizowana na zasadzie wywłaszczenia, bez wypłacania
odszkodowania, oraz dotyczyć miała majątków ziemskich o powierzchni powyżej 50 ha,
które propaganda PPR określała jako tzw. obszarnicze, nacjonalizację wielkiego przemysłu,
banków i transportu, likwidację bezrobocia i pełne zatrudnienie, oraz bezpłatne kształcenie
jak też wdrożenie do gospodarki elementów centralnego planowania. Ponadto PPR
73
75
Zob. P. Gontarczyk, Polska Partia Robotnicza. Droga do władzy (1941 – 1944), Warszawa 2006, s. 219.
74
28
zapowiadała uprzemysłowienie kraju na wzór radziecki oraz utworzenie w kraju Rządu
Tymczasowego, po przewidywanym wyzwoleniu spod okupacji hitlerowskiej, który miał być
oparty na „płaszczyźnie porozumienia wszystkich antyfaszystowskich i anty – reakcyjnych sił
tworzących Antyfaszystowski Front Narodowy”76. Co ciekawe władze radzieckie oficjalnie
uznały deklarację programową PPR za zbyt radykalną i stwierdziły, że jej celem nie jest
tworzenie w Polsce socjalizmu77. Natomiast, jak tłumaczył K.J. Stryjski na taki kształt
programu PPR wpłynąć mieli starsi działacze KPP oraz chęć zachowania podmiotowości w
ewentualnym powołaniu tzw. frontu narodowego, który utworzyłoby PPR78.
W. Gomułka tak jak większość krajowych komunistów nie zdawał sobie sprawy, że J.
Stalin rozpoczął tworzenie w Moskwie Polskiego Komitetu Narodowego (dalej: PKN)79.
Nowy organ miał stanowić przysłowiową kuźnię kadr dla przyszłego rządu. Powodów jego
utworzenia było wiele m.in. brak zaufania do komunistów w kraju i chęć rozgrywania sprawy
polskiej, mając kilka możliwości opartych na działaczach komunistycznych. Współcześnie
PKN oceniany jest w sposób ambiwalentny, tj. zarówno jako sowiecki pomysł na utworzenie
organizacji, która przejmie władzę po wejściu wojsk radzieckich na ziemie polskie, a także
jako osobisty pomysł W. Wasilewskiej. Miała ona liczyć na to, że PKN stanie się platformą,
ułatwiającą powołanie przyszłego polskiego rządu, w którym teki resortów obejmą
przedstawiciele komitetu80. Skład osobowy PKN miał być oparty przede wszystkim o
emigrację polską w ZSRR, ponadto mieli do niego wejść przedstawiciele emigracji na
zachodzie oraz z kraju. Przewidywano również obsadę resortów, a na czele miał stanąć A.
Witos – prezes PKN, I wiceprezes – A. Wasilewska, II wiceprezes – vacat dla kraju81.
Wynika z tego, że powołanie KRN było korzystniejsze dla krajowych komunistów, którzy
niejako oddolnie tworzyli własną organizację polityczno – ustrojową.
76
Deklaracja Komitetu Centralnego PPR z 1 marca 1943 r. ,,O co walczymy?”, (w:) Dokumenty programowe
polskiego ruchu robotniczego 1878 – 1984, pod red. N. Kołomejczyka, B. Syzdka, Warszawa 1986, s. 280 –
282; W. Gomułka, Z kart naszej historii, Warszawa 1968, s. 5 – 8. Por. Deklaracja programowa PPR ,,O co
walczymy? Ogłoszona w listopadzie 1943 r. , (w:) Dokumenty programowe polskiego ruchu robotniczego 1878
– 1984, pod red. N. Kołomejczyka, B. Syzdka, Warszawa 1986, s. 294 – 317.
77
P. Gontarczyk, Polska Partia Robotnicza. Droga do władzy (1941 – 1944), Warszawa 2006, s. 221.
78
K. J. Stryjski, Czas przeszły niedoskonały, Łódź 1986, s. 21.
79
80
Zob. E. Guz, Londyński Rodowód PRL od Mikołajczyka do Bieruta, Warszawa 2014, s. 188.
81
Szerzej: A. Przygoński, Z zagadnień strategii frontu narodowego PPR, 1942 – 1945, Warszawa 1976, s. 209 –
211.
29
Program PKN miał być także mniej radykalny od deklaracji komunistów krajowych i
wwiększym stopniu uwzględniać aktualną sytuację międzynarodową. Na taki, a nie inny jego
kształt wpływać miał A. Lampe, polonijny działacz komunistyczny, który dość idealistycznie
wyobrażał sobie ustrój przyszłej Polski. Jego zdaniem powinien być w niej zachowany
względny pluralizm, przy zachowaniu hegemonii partii komunistycznej. Polska miałaby też
uniknąć błędów rewolucji rosyjskiej z 1917 r.82 Co ciekawe podobne opinie wygłaszał sam J.
Stalin, który w dniu 24 grudnia 1943 r., podczas obiadu z polskimi komunistami, wykluczał
sowietyzację naszego kraju. Według niego przyszła Polska „powinna być taka, aby chłopi
czuli, że są właścicielami ziemi na której pracują”, a,,nacjonalizacja pewnych kluczowych
gałęzi przemysłu może okazać się konieczna, ale większość przedsiębiorstw powinna
pozostać w prywatnych rękach”. Zadbać o to miał komitet składający się z przedstawicieli
Polonii z najważniejszych krajów koalicji antyhitlerowskiej, czyli Stanów Zjednoczonych
Ameryki Północnej, ZSRR, Wielkiej Brytanii. Takim właśnie organem miał być PKN83.
Wszystkie te deklaracje miały przede wszystkim przekonać zachodnich aliantów, że
po zakończeniu wojny zmiany ustrojowe w przyszłym państwie polskim będą niewielkie, w
porównaniu z okresem II Rzeczypospolitej. Jednakoo ile początkowo J. Stalin był
przywiązany do idei PKN, jako przyszłego polskiego rządu, o tyle sytuacja się zmieniła wraz
z chwilą, gdy do Moskwy dotarły informacje o utworzeniu KRN. Co istotne,ZPP formalnie
zaakceptował ten fakt dopiero kilka miesięcy po powołaniu KRN. Przez cały ten okres
dominowała nieufność i oskarżenia o niereprezentatywność tzw. tymczasowego parlamentu,
która nie gwarantowała utworzenia w Polsce frontu ludowego84. Obawiano się także, że
krajowi komuniści niejako zdradziliformułę współpracy z ZSRR. W końcu jednak sytuacja
się zmieniła na tyle, że J. Stalin mógł ocenić powstanie KRN jako szansę, którą można
wykorzystać dla własnych celów politycznych. Tę zmianę kursu potwierdza m.in. treść
artykułu pt. „Kraj przewodzi w walce o wolność”, który ukazał się na łamach „Wolnej
Polski”. To w nim porównano KRN do Komitetu Wolnej Francji Charlesa de Gaulle’a oraz
82
T. Żenczykowski, Dwa komitety 1920, 1944. Polska w planach Lenina i Stalina. Szkic Historyczny, Łomianki
2009, s. 87 – 88. Autor powołuje się m.in. na akta brytyjskiego Foreign Office [FO 371 – 39400 (C.7186),
1944].
84
K. J. Stryjski, Czas przeszły niedoskonały, Łódź 1986, s. 33. Szerzej: Cz. Lewandowski, Koncepcja jedności
narodowej i frontu narodowego w myśli politycznej komunistów polskich w okresie II wojny światowej, Wrocław
1979.
83
30
do
Jugosłowiańskiego
Komitetu
Wyzwolenia
Narodowego,
w
skrócieAVNOJ
(pol. Antyfaszystowska Rada dla Narodowego Wyzwolenia Jugosławii)85. Przedtem jednak
zarówno ZPP jak i PKN ciągle nie porzucały w pełni planów przejęcia władzy w Polsce86.
Tymczasem sama decyzja o powołaniu KRN miała zapaść na spotkaniu w dniu 7 listopada
1943 r., w którym uczestniczył m.in. P. Finder87.
4. Geneza utworzenia Krajowej Rady Narodowej
Początkowo W. Gomułka miał nadzieję, że przyszły organ władzy będzie składać się zarówno
z przedstawicieli PPR jak też części emigracji. Liczył przede wszystkim na pozyskanie
przychylnych działaczy lewicowych oraz innych działaczy emigracyjnych, gotowych do
przeprowadzenia rekonstrukcji rządu londyńskiego. Interesowali go zarówno londyńscy
socjaliści jak i ludowcy, których radykalne poglądy oraz niezadowolenie z polityki rządu
odpowiadało programowi i planom PPR88. Jednak do współpracy nigdy nie doszło, a
przynajmniej nie w takiej skali na jaką liczył W. Gomułka. Potwierdza to m.in. treść
dokumentu programowego tzw. Krajowej Reprezentacji Politycznej z dnia 15 sierpnia 1943 r.
Zapowiedziano w nim współdziałanie SL, Stronnictwa Narodowego, SP i PPS, aż do
przeprowadzenia w Polsce wolnych wyborów. Wykluczono przy tym współdziałanie z
elementami tzw. totalistycznymi, czyli głównie z PPR. Wymowę tego dokumentu pogłębił
incydent pod Borowem, gdzie oddział Narodowych Sił Zbrojnychw dniu 9 sierpnia 1943 r.
zabił partyzantów GL. W odpowiedzi w dniu 15 września 1943 r. na łamach „Żołnierza
Wolności” ukazał się artykuł pt. „Po owocach ich poznacie”, w którym krytykowano Krajową
Reprezentację Polityczną za to jak daleko „odbiegły nastroje części politykierów od życia i
dążeń szerokich mas”89.
O ścisłym porozumieniu nie mogło być wprawdzie mowy, ale mimo to W. Gomułka
nie zrezygnował z planów powołania nowego organu. Wbrew początkowym planom KRN
musiała zostać oparta głównie na krajowych komunistach, przy czym udało się pozyskać
85
Zob. E. Guz, Londyński Rodowód PRL. Od Mikołajczyka do Bieruta, Warszawa 2014, s. 190.
87
Zob. W. Ważniewski, Polityczne i społeczne problemy rozwoju Polski Ludowej 1944 – 1985, Warszawa 1989,
s. 8.
88
Zob. Historia Polskiego Ruchu Robotniczego 1864 – 1964, t. II 1939 – 1964, praca zbiorowa, tom opracowali:
M. Malinowski, J. Pawłowicz, A. Przygoński, W. Góra, Warszawa 1967, s. 145 – 147.
89
K. Kersten, Narodziny systemu władzy Polska 1943 – 1948, Paryż 1986, s. 26.
86
31
część działaczy socjalistycznych skupionych w RPPS, którzy wzięli udział nawet w
pierwszym posiedzeniu tzw. tymczasowego parlamentu90. Dopiero w późniejszym okresie
rozpoczęli współpracę także działacze CKL – organu wykonawczego tzw. Centralizacji
Stronnictw Demokratycznych, Socjalistycznych i Syndykalistycznych. Zasiadali w nim m.in.
przedstawiciele RPPS,PPSD,jak i żydowskiego „Bundu”.Co interesujące CKL przedstawił
program nawet bardziej radykalny od PPR, żądał bowiem m.in. uspołecznienia środków
produkcji, handlu, a nawet domów czynszowych. Ostatecznie CKL i PPR doszły do
porozumienia dopiero w lipcu 1944 r.91
Ambicje polityczne W. Gomułki dotyczyły zawarcia sojuszy nawet mimo tego, że sam
pomysł negocjacji z działaczami emigracyjnymi, początkowo nie zyskał poparcia reszty
kierownictwa PPR. Sprzeciw wyraził przede wszystkim P. Finder, który chciał czekać na
reakcję władz radzieckich. Stanowisko ZSRR przekazać miał G. Dymitrow, pełniący rolę
pośrednika między tamtejszym ośrodkiem decyzyjnym a działaczami PPR92. W. Gomułka
wyjaśnił w ,,Pamiętnikach”, że Moskwa posiadała informacje o planach powołania KRN.
Wskazał mianowicie, że,,formalna uchwała KC PPR, akceptująca zasadniczo koncepcję
utworzenia KRN, zapadła 7 listopada 1943 r. na posiedzeniu w Miłosnej. NiewątpliwieFinder
zawiadomił o tym natychmiast Dymitrowa. Zmuszało to Moskwę do konkretnego
ustosunkowania się do tej uchwały”, a ,,dalsze uchylanie się od zajęcia stanowiska w kwestii
KRN było już niemożliwe. Niestety, stanowiska tego nie znamy. Prawdopodobnie przed
zapowiedzianym posiedzeniem KC w dniu 14 listopada Finder nie otrzymał jeszcze
odpowiedzi Dymitrowa w tej sprawie, tym bardziej że bodaj dwa dni przedtem Niemcy
wykryli naszą radiostację w Miedzeszynie i aresztowali radiotelegrafistkę Marię Rutkiewicz.
W tej sytuacji Finder, nie mając aprobaty Moskwy na utworzenie KRN, niewątpliwie
odroczyłby to posiedzenie, gdyby doszło ono do skutku”. Dlatego ,,mogę stwierdzić z całą
90
Zob. Historia Polskiego Ruchu Robotniczego 1864 – 1964, tom II 1939 – 1964, praca zbiorowa, opracowali:
M. Malinowski, J. Pawłowicz, A. Przygoński, W. Góra, Warszawa 1967, s. 139 – 140: K. Grünberg, Historia
Polski na tle historii powszechnej 1939 – 1945, Warszawa 1976, s. 230 – 238; J. Mulak, Polska Lewica
Socjalistyczna 1939 – 1944, Warszawa 1990, s. 497 i n.
91
Historia Polskiego Ruchu Robotniczego 1864 – 1964, tom II 1939 – 1964, praca zbiorowa, opracowali: M.
Malinowski, J. Pawłowicz, A. Przygoński, W. Góra, Warszawa 1967, s. 138 – 139.
92
Szerzej: K. Kersten, Narodziny systemu władzy Polska 1943 – 1948, Poznań 1990, s. 26 – 27.
32
stanowczością, że bez wyraźnej zgody Moskwy Finder nie dopuściłby do realizacji
zatwierdzonej już przez KC koncepcji utworzenia KRN”93.
W związku z tym, jak stwierdził W. Gomułka, ,,kierownictwo PPR wyprzedziło prace
przygotowawcze prowadzone przez organizatorów PKN”, zaś ,,KRN została utworzona bez
zgody Moskwy, ponad głowami komunistów polskich w Moskwie i kierownictwa ZPP
przystępujących wówczas – za aprobatą władz radzieckich – do organizowania PKN”.
Natomiast ,,utworzenie KRN stało się możliwe wskutek aresztowania P. Findera oraz niemal
jednoczesnej utraty radiołączności z Moskwą przez kierownictwo partii wskutek wykrycia
przez Niemców naszej stacji nadawczo – odbiorczej w Miedzeszynie” a,,brzmi to wprost
paradoksalnie,
lecz
odpowiada
prawdzie”,
bowiem,,historia
nieraz
płata
różne
figle,doprowadza do sytuacji, o której nikomu nawet się nie śniło. Tak było właśnie z
powołaniem do życia KRN”94.
Taki krok był ostatecznym zerwaniem z koncepcją tzw. frontu ludowego i
niewątpliwie stał się możliwy dzięki aresztowaniu P. Findera95. W. Gomułka nie chciał
zrezygnować ze swojej pierwotnej koncepcji, aby KRN stała się podziemnym parlamentem
reprezentującym jak najszersze spektrum polskiego społeczeństwa. Jednakże początkowo W.
Gomułka poniósł porażkę, i co więcej na posiedzeniu PPR w dniu 7 listopada 1943 r. pokłócił
się z B. Bierutem, który nowy organ widział raczej jako naczelną radę narodową, czyli
organizację ściśle wzorowaną na ustrojowych wzorach radzieckich96. Po aresztowaniu
telegrafistki i utracie kontaktów z Moskwą PPR – owcy byli niejako skazani na samodzielne
działanie. Wykorzystał to W. Gomułka, który przeforsował swojekoncepcje polityczne, przy
czym na wszelki wypadek doprowadził też do kompromisu z B. Bierutem. KRN bowiem
uzyskała niejako podwójny charakter, gdyżstanowiła zarówno podziemny parlament jak i
naczelną radę narodową.
KRN według W. Gomułki skupiać miała wszystkie demokratyczne środowiska na
okupowanych ziemiach polskich. W związku z tym stwierdził on, że „nie miałem
wątpliwości, że jeśli PPR nie przejawi inicjatywy w sprawie powołania rządu przez czynniki
krajowe, inicjatywę utworzenia rządu przejmie ZPP, działając w inspiracji lub wprost na
93
W. Gomułka, Pamiętniki, t. II, red. naukowa A. Werblan, Warszawa 1994, s. 362.
Tamże, s. 362 – 363.
95
Zob. P. Machcewicz, Władysław Gomułka, Warszawa 1995, s. 14.
96
Zob. E. Osóbka – Morawski, Dziennik Polityczny 1943 – 1948, Gdańsk 1981, s. 42.
94
33
polecenie władz radzieckich, które nie mogą dopuścić do tego, aby przy wkraczaniu ich wojsk
na ziemie polskie nie było tam żadnej uznawanej przez nie polskiej władzy państwowej”.97
Zgodnie z planami J. Stalina miały miejsce próby pozyskania ludzi bądź organizacji, które nie
były powszechnie kojarzone z ruchem komunistycznym. Rozważał on wprawdzie utworzenie
alternatywnego ośrodka władzy komunistycznej wśród komunistów, przebywających w
ZSRR, ale także planował uzupełnić go o działaczy rządu emigracyjnego. Dlatego, jak
zaznaczyła Krystyna Kersten, J. Stalin wprost pytał m.in. Edwarda Benesza – Prezydenta
Czechosłowacji,,,o Polaków >>z którymi można by rozmawiać<<”98.
Warto podkreślić, że dla W. Gomułki naturalnym sojusznikiem PPR wydawało się
podzielone środowisko PPS, w którym wielu działaczy niepodległościowych, z ostrożnym
zainteresowaniem, obserwowało działalność partii komunistycznej. Tytułem dygresji należy
wskazać, że już podczas istnienia KRN, w lutym 1944 r. z inicjatywy RPPS, powstała
Centralizacja Stronnictw Demokratycznych, Socjalistycznych i Syndykalistycznych, której
organem wykonawczym był wspomniany już wyżej CKL. To działacze tego organu nawiązali
kontakt z PPR chcąc, aby powołana została nowa emigracyjna RJN, która oparta byłaby na
porozumieniu czterech stronnictw: RPPS, PPR, SL oraz SP. Oznaczało to wykluczenie m.in.
ruchu narodowego, czyli Stronnictwa Narodowego. W założeniach miała być to koalicja,
która zapewni polityczne oparcie dla przyszłego rządu99. Pomysł sojuszu z CKL i powstania
szerokiej platformy, legitymizującej przejęcie władzy przez komunistów, odrzucony został
jednak przez B. Bieruta, co stało się głównym powodem powstania jego konfliktu z W.
Gomułką100. B. Bierut, zgodnie z listem wysłanym do G. Dymitrowa, uważał on, że celem
towarzysza „Wiesława” jest wcielenie KRN do emigracyjnej RJN101. W chwili, gdy do ZSRR
dotarła depesza o planach utworzenia KRN, trwał tam zaawansowany proces tworzenia PKN.
Oczywiście, wydaje się, że W. Wasilewska oraz inni obecni w ZSRR komuniści
doskonale wiedzieli, co dzieje się w kraju, w tym znali skład osobowy i podstawowe
dokumenty programowe KRN, a do kontroli ustroju nowej Polski miał im służyć właśnie
PKN. Dlatego też w ZSRR analizowano nową sytuację, jaką wywołało powołanie KRN i w
97
W. Gomułka, Pamiętniki, t. II, red. naukowa A. Werblan, Warszawa 1994, s. 340 – 341.
K. Kersten, Narodziny systemu władzy Polska 1943 – 1948 , Poznań 1990, s. 38 – 39.
99
Szerzej; W. Gomułka, Pamiętniki, t. II, red. naukowa A. Werblan, Warszawa 1994, s. 336 i n.
100
101
98
34
związku z nią przez długi czas nie wysyłano do Polski odpowiedzi na wiadomość o powstaniu
KRN102.Jednocześnie w kraju W. Gomułka zdał sobie sprawę, że dostał szansę na
przeforsowanie swoichkoncepcji polityczno – ustrojowych, a co za tym idzie postawienie
wschodniego sąsiada przed faktami dokonanymi. Dlatego pozyskał nieufnego B. Bieruta do
objęcie stanowiska przewodniczącego KRN, który obawiał się, że takie stanowisko będzie
jego polityczną emeryturą103. Poza tym B. Bierut na czele KRN miał uspokoić obawy
wyrażane przez ZSRR oraz rozwiać wszelkie inne wątpliwości dotyczące nowej, politycznej
inicjatywy104. Jednak nie był to z pewnością plan powołania KRN. Natomiast w październiku
1943 r. na posiedzeniu partyjnym zapalono w końcu tzw. zielone światło dla utworzenia
organizacji, reprezentującej środowiska bliskie komunistom. Następniemiały miejsce,
wspomniane już, spory dotyczące kształtu i formuły takiej organizacji, którą B. Bierut widział
tylko jakonaczelną radę narodową.
Według zaś koncepcji W. Gomułki KRN miała stać się tzw. tymczasowym
parlamentem, którego utworzenie legitymizowałoby działalność PPR na ziemiach polskich.
W. Gomułka sprzeciwiał się pomysłowi B. Bieruta, gdyż uważał że podważa on ideę uznania
KRN za organ reprezentujący naród i pełniący właśnie rolę parlamentu. Krytykował też B.
Bieruta oraz system rad narodowych za to, że dawali rządowi w Londynie doskonały
argument do twierdzenia, że ziemie polskie podlegały tzw. sowietyzacji105. W. Gomułka nie
wiedział jednak o tym, że wdrażanie systemu rad narodowych w Polsce było przesądzone, co
potwierdziła korespondencja z marca i kwietnia 1943 r. między P. Finderem a G.
Dymitrowem106. System terenowych rad narodowych był kopią rozwiązania radzieckiego z
okresu rewolucji1917 r. i jako taki mógł pozwolić PPR na zdobycie choćby pozornego
poparcia na polskiej prowincji107. Ostatecznie KRN stanowiła polityczny kompromis, gdyż
zarówno była tzw. tymczasowym parlamentem jak i najważniejszą radą narodową. Dzięki
temu zaistniała sytuacja, w której faworyzowana wcześniej grupa komunistów działająca w
ZSRR zaskoczona została operatywnością i skutecznością działań W. Gomułki, w
102
Por. Od rządu do nierządu. Rząd Rzeczypospolitej Polskiej a Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego,
Internetowy miesięcznik: ,,Inne Oblicza Historii”, październik 2010 r., nr 6.
103
Zob. A. Garlicki, Bolesław Bierut, Warszawa 1994, s. 29.
104
105
106
Zob. P. Gontarczyk, Polska Partia Robotnicza. Droga do władzy (1941 – 1944), Warszawa 2006, s. 89.
107
Zob. P. P. Wieczorkiewicz, Historia polityczna Polski 1935 – 1945, Poznań 2014, s. 482.
35
tympozostałych działaczy PPR108. Lider krajowych komunistów był inicjatorem wysłania do
Moskwy delegacji KRN, która miała uzyskać aprobatę J. Stalina dla nowego organu
władzy.W. Gomułka zamierzał też m.in. nawiązać kontakt z ambasadorami rządów państw
koalicyjnych i w bezpośrednich rozmowach wyjaśnić im, że PPR nie podziela linii politycznej
Rządu Polskiego w Londynie i nie uznaje go za swojego reprezentanta. Zadaniem delegacji
miało być doprowadzenie do koordynacji działań z ZPP i przedstawicielami Centralnego
Biura Komunistów Polskich (dalej: CBKP). Istnieje też przypuszczenie, że wysłanie delegacji
miało związek z wkroczeniem Armii Czerwonej na ziemie polskie. W. Gomułka planował
zapewne, że delegacja KRN razem z przedstawicielami ZPP podejmie prace nad
przygotowaniem składu Rządu Tymczasowego, a następnie weźmie aktywny udział w jego
działalności na wyzwolonych terenach.
Delegacja dotarła do Moskwy w dniu 17 maja 1944 r., a następnego dnia rozpoczęła
rozmowy z ZPP oraz CBKP. W dniach 19 i 22 maja przyjął ją J. Stalin, który uznał KRN za
przedstawiciela narodu polskiego i postanowił nawiązać kontakty z organem wykonawczym,
który powoła tzw. tymczasowy parlament. Obydwie strony doszły jednak do wniosku, że na
powołanie takiego quasirządu jest za wcześnie. Tak sytuację widziały też opozycyjne
środowiska działające na ziemiach polskich m.in. socjalistyczne, czegoegzemplifikację
stanowi artykuł, który ukazał się na łamach „Robotnika” wdniu 18 czerwca 1944 r. W
redagowanym przez Zygmunta Zarembę czasopiśmie, widzianow KRN kolejny element
rozgrywki politycznej J. Stalina. Samo zaś przyjęcie delegacji KRN w Moskwie miało „na
celu chowanie w rękawie marionetkowego polskiego rządu – na wszelki wypadek. Jeżeli
koniunktura będzie pomyślna, alianci zaś słabi – to się go wyciągnie z rękawa”. Gdyby
jednak na jego powołanie było zbyt wcześnie, to ,,PPR ujawnia mianowicie dyskretnie chęci
wstąpienia do RJN”109. W praktyce miało to byćpowtórzeniem późniejszego scenariusza
czechosłowackiego. Dopiero następna delegacja KRN w osobach: M. Rola – Żymierskigo,
Jana Czechowskiego oraz Stanisława Kotka – Agroszewskigo, która przybyła do Moskwy w
dniu 6 lipca 1944 r. uzyskała aprobatę do powołania władzy wykonawczej w formie komitetu
108
Por. Od rządu do nierządu. Rząd Rzeczypospolitej Polskiej a Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego,
Internetowy miesięcznik: ,,Inne Oblicza Historii”, październik 2010 r., nr 6.
108
Zob. A. Garlicki, Bolesław Bierut, Warszawa 1994, s. 29.
109
K. Kersten, Narodziny systemu władzy Polska 1943 – 1948, Poznań 1990, s. 55.
36
narodowego110. To oznaczało, że J. Stalin był już przekonanydo powołanego przez krajowych
komunistów tzw. tymczasowego parlamentu, którymógł spełnić swoje funkcje.
W związku z tym stanowił on przeciwwagę dla rządu emigracyjnego w
Londynie.Dzięki
tym zabiegom komuniści posiadalijednocześnie tymczasową władzę
ustawodawczą, wykonawczą, a także w szybkim tempie odtwarzalisądowniczą. Program PPR
mógł więc być wdrażany w zgodzie, przynajmniej formalnej, z zasadami prawa ustrojowego,
aKRN została w pełni zaakceptowana przez ZSRR. Dla planów realizowanych przez J.
Stalina wygodnym było ukazywanie jej jako pomysłu sensu stricto polskiego, z którym
władza radziecka nie miała wiele wspólnego. Jej utworzenie należy jednak określić jako
moment, w którym realnie PPR przejęła inicjatywę w kraju, a zarówno działacze emigracyjni,
alianci zachodni jak i wreszcie J. Stalin nie mogli tego faktu politycznego zignorować. PPR,
choć bez większych wpływów w społeczeństwie, okazała się zdolna do budowania zrębów
nowego ustroju i to jeszcze w warunkach okupacyjnych. Wraz z wejściem wojsk radzieckich i
rozpoczęciem walki z AK sytuacja zmieniła się na tyle, że komuniści mogli tworzenie
nowego ustroju przyśpieszyć. Jednak pierwszy krok został wykonany powstała KRN.
110
Zob. W. Ważniewski, Polityczne i społeczne problemy rozwoju Polski Ludowej 1944 – 1985, Warszawa
1989, s. 14.
37
ROZDZIAŁ II
KRAJOWA RADA NARODOWA JAKO PARLAMENT
1. Powstanie Krajowej Rady Narodowej
Spotkanie organizacyjne KRN odbyło się w noc sylwestrową 1943/44 w mieszkaniu
robotnika Czesława Blicharskiego, przy ulicy Twardej 22 w Warszawie111. W posiedzeniu
uczestniczyć miało 31 osób, jednak na posiedzenie nie dotarli wszyscy, m.in. główny
pomysłodawca, czyli W. Gomułka czy też Stanisław Szwalbe. Ostatecznie w spotkaniu
uczestniczyło 19 osób112.
Skład osobowy spotkania sylwestrowego oraz przynależność polityczną przedstawia poniższe
zestawienie.
1. Skład spotkania założycielskiego KRN113
1. Bolesław Bierut, ps. m.in. ,,Tomasz” – PPR
2. Władysław Bieńkowski, ps. „Kwiek” – PPR
3. Władysław Dworakowski, ps. „Zawadzki” – PPR
4. Pola Elster, ps. „Ewa” – Związek Robotników Żydowskich
5. Helena Jaworska, ps. „Janta” – PPR
6. Antoni Korzycki, ps. „Topolski” – oddelegowany z PPR, jako radykalny ludowiec
7. Władysław Kowalski, ps. „Brzeziński” – radykalny ludowiec z PPR
111
Szerzej: A. Korzycki, Ciężkie lata. Wspomnienia, Warszawa 1978, s. 51 – 91, Warszawa 1987, s. 49 – 88.
Zob. Protokół pierwszego plenarnego posiedzenia Krajowej Rady Narodowej Warszawa
31XII1943R./1I1944R., Warszawa 1947, s. 1.
113
Opracowane na podstawie: J. Pawłowicz, Krajowa Rada Narodowa w okresie okupacji, (w:) Krajowa Rada
Narodowa, pod red. A. Burdy, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976, s. 24 – 25; A. Korzycki, O
Leonie Szparadowskim uczestniku posiedzenia KRN w noc sylwestrową 1943 – 44 r., ,,Dziennik Ludowy” z dnia
13 maja 1959 r., nr 113, s. 3; S. Bielski, R. Konarski, R. Wójcik, Leon Szparadowski, ,,Polityka” z dnia 30 maja
1959 r., nr 22 (117), s. 1.
112
38
8. Halina Kuczkowska, ps. „Halina” – RPPS
9. Franciszek Litwin, ps. „Wola” – ludowiec
10. Kazimierz Mijal, ps. „Kamiński” – PPR
11. Edward Osóbka – Morawski, ps. „Wróblewski” – RPPS
12. Roman Piotrowski, ps. „Mur” – bezpartyjny, sympatyk PPR
13. Marian Spychalski, ps. „Turski” – PPR
14. Janina Święcicka, ps. „Alina” – RPPS
15. Leon Szparadowski – SL
16. Aleksander Żaruk, ps. „Michalski Michał” – RPPS
17. Jan Szymon Żołna – Manugiewicz, ps. „Sławomir” – przedstawiciel Komitetu Inicjatywy
Narodowej
18. Stefan Żołkiewski, ps. „Paprocki” – PPR
19. Michał Żymierski, ps. m.in. ,,Rola”– przedwojenny wojskowy, podejrzewany o współpracę z
radzieckim wywiadem, na spotkaniu reprezentujący PPR
Pozostałe 12 osób, które z różnych przyczyn nie dotarły do mieszkania przy ulicy
Twardej, stanowili: pomysłodawca utworzenia KRN – W. Gomułka, Franciszek Jóźwiak,
Zenon Kliszko, IgnacyLoga – Sowiński (wszyscy z PPR), Stanisław Szwalbe, Jan Stefan
Haneman, Wiktor Malczyński, Leon Malinowski, Witold Wyspiański (wszyscy z RPPS),
Tadeusz Woner (ludowiec), Stanisław Tołwiński, Edmund Giebartowski (przedstawiciele
tzw. inteligencji pracującej)114. Warto dodać, iż spośród 31 osób, które pierwotnie należały do
114
Zob. J. Pawłowicz, Krajowa Rada Narodowa w okresie okupacji, (w:) Krajowa Rada Narodowa, pod red. A.
Burdy, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976, s. 24 – 26; S. Rozmaryn, Polskie Prawo Państwowe,
Warszawa 1951, s. 242 – 251; W. Góra, Powstanie władzy ludowej w Polsce, Warszawa 1972, s. 68 i n.; A.
Przygoński, Z zagadnień strategii frontu narodowego PPR, 1942 – 1945, Warszawa 1976, s. 195 i n.; J.
39
KRN oficjalnie tylko 11 należało do PPR, 9 do RPPS, a 4 do tzw. grupy radykalnych
ludowców, która była podstawą powstania późniejszego „lubelskiego” Stronnictwa
Ludowego. Reszta z tej grupy należała do różnych sympatyzujących z nimi organizacji bądź
była bezpartyjnymi przedstawicielami inteligencji pracującej. PPR tworząc KRN weszła na
drogę tworzenia nowej rzeczywistości metodą faktów dokonanych. Już na pierwszym
spotkaniu zapowiedziano m.in. powołanie Rządu Tymczasowego, który pełnić miał władzę,
aż „do czasu zwołania Zgromadzenia Narodowego, wybranego w demokratycznych
pięcioprzymiotnikowych wyborach”, a ,,zadaniem Zgromadzenia Narodowego będzie
uchwalenie konstytucji i zasad ustroju państwa”115.
Przewodniczący posiedzenia – B. Bierut, wygłosił na nim referat pt. „O formach pracy
organizacyjnej”, w którym zaproponował powołanie w łonie KRN kół: robotniczego,
chłopskiego, inteligencji pracującej, spółdzielczego, kobiecego, młodzieżowego, prasowo –
propagandowego i planowania społeczno – gospodarczego. Na przewodniczących wybrano
odpowiednio: W. Dworakowskiego (PPR), A. Korzyckiego (ludowiec powiązany z PPR), J.
Święcicką (RPPS –koła kobiece i inteligencji pracującej), H. Jaworską(Związek Walki
Młodych), W. Bieńkowskiego(PPR – koła prasy i propagandy), S. Szwalbego (RPPS – koło
spółdzielcze), S. Tołwińskiego (RPPS – koło planowania społeczno-gospodarczego), J. S.
Żółnę – Manugiewicza (KIN – Komitet Inicjatywy Narodowej – koło wiedzy, kultury i
wychowania)116. Na posiedzeniu przyjęto też dekrety o utworzeniu Armii Ludowej oraz
deklarację, odmawiająca rządowi emigracyjnemu prawa sprawowania władzy. Utworzono
również, w drodze porozumienia międzypartyjnego, Prezydium KRN. Jak podkreślił
Eugeniusz Zwierzchowski taką decyzję należało uznać za novum, gdyż organy prezydialne
wybierane są przez parlament, a nie na podstawie zwykłego oświadczenia przewodniczącego
KRN – B. Bieruta117.
Wpóźniejszej literaturze zajmującej się powołaniem KRN traktowano koła, jako zalążki
wydziałów KRN. Posłowie zasiadali w nich podzieleni według własnych zainteresowań, albo
Surowiec, Spór o koncepcję ustroju państwowego Polski w okresie Krajowej Rady Narodowej (1944 – 1946),
Wrocław 1982, s. 13 i n.
115
Protokół pierwszego plenarnego posiedzenia Krajowej Rady Narodowej Warszawa 31XII1943R./1I1944R.,
Warszawa 1947, s. V.
116
Zob. W. Góra, R. Halaba, O utworzenie i utrwalenie władzy ludowej1944 – 1948,Warszawa 1966, s. 70.
117
E. Zwierzchowski, Polityczny proces kształtowania się ustroju Polski Ludowej 1944 – 1952, Warszawa 1981,
s. 38 – 39.
40
„według środowisk społecznych, które swoją pracą obejmowało koło”118. W okresie
konspiracyjnym praca kół poselskich koncentrowała się głównie na: powstających radach
narodowych, komitetach fabrycznych, związkach zawodowych. Zgłaszały one również szereg
wniosków do Prezydium KRN. Takie dokumenty dotyczyły głównie kierunku, jaki powinna
przyjąć polityka propagandowa PPR. Ponadto właściwe koła poselskie prowadziły rozmowy
z działaczami innych organizacji niż partia komunistyczna. Celem takich rozmów było
pozyskanie szerszej bazy społecznej oraz powiększenie składu tzw. tymczasowego
parlamentu. Poza tym posłowie dyskutowali o ustroju powojennej Polski, w szczególności
omawiany był kierunek, w którym powinnapójść, tzn. chodziło oreformę rolną, nacjonalizację
przemysłu, odbudowę szkolnictwa, reformęsłużby zdrowia i zagospodarowanie tzw. Ziem
Odzyskanych (zachodnich). Wszystkie te rozważania publikowane były w „Radzie
Narodowej”, prasowym organie KRN. Egzemplifikacją tego są artykułypt. „O organizacji
państwowej administracji technicznej”, „O wykorzystaniu źródeł energetycznych państwa”,
„O odbudowie szkolnictwa”, czy „O organizacji kultury w odrodzonym państwie”119.
W okresie okupacyjnym plenum KRN praktycznie nie zbierało się, a realna działalność
tzw. tymczasowego parlamentu ograniczała się do pracy koncepcyjnej. Dlatego należy
stwierdzić, że J. Stalin doskonale zaplanował, w jaki sposób wykorzysta powstanie KRN.
Mianowicie przywódca ZSRR uznał, że w momencie wejścia wojsk radzieckich na ziemie
polskie, gdy pojawi się konieczność prowadzenia gry z zachodnimi aliantami, to właśnie
organizacja utworzona przez krajowych komunistów może legitymizować nową władzę, a
tym samym stać się reprezentantem jego interesów w tej części Europy. Ponadto mógł ją on
przedstawiać w ewentualnych rozmowach, jako krajową inicjatywę Polaków. Jednak z
dzisiejszej perspektywy tzw. tymczasowy parlament jest oczywiście oceniany bardziej
surowo. Przykładem jest wypowiedź Pawła Piotra Wieczorkiewicza, który uznał KRN za
organ najzupełniej fasadowy, wręcz operetkowy, gdyż,,na zebraniu założycielskim, obok
działaczy samej partii, obsadzonych zresztą w najróżniejszych rolach, np. jako
przedstawiciele >>ruchu zawodowego<< czy >>inteligencji pracującej<<, zjawiły się
postacie w rodzaju występującego w imieniu fikcyjnego Komitetu Inicjatywy Narodowej Jana
Szymona Żołny – Manugiewicza, kilku pośledniej miary agentów infiltrujących jeszcze
118
119
J. Pawłowicz, Z dziejów konspiracyjnej KRN 1943 – 1944 , Warszawa 1961, s. 160.
Zob. tamże, s. 160 – 161.
41
przed wojną ruch ludowy z grafomańskim pisarzem Władysławem Kowalskim na czele,
przedstawianych jako reprezentanci radykalnego skrzydła SL, a wreszcie osoby całkowicie
anonimowe. Jedynym politykiem spoza PPR, o pewnym ciężarze gatunkowym, był Osóbka
usunięty zresztą dopiero co z RPPS …za kradzież maszyny do pisania i włamanie do lokalu
partyjnego”120.
Jednak
mimo
wszystko
powołanie
KRN
okazało
się
doskonałym
ruchem
propagandowym, który dał działaczom komunistycznym inicjatywę w nieuniknionej
konfrontacji z rządem na emigracji w Londynie. Nowy organ szybko też zaczął prowadzić
działalność, choć początkowo nie była ona imponująca. Zresztą, zakres tej działalności nie
uregulowano prawnie i w praktyce opierała się ona na regulacjach zawartych w Statucie
Tymczasowy Rad Narodowych, czyli deklaracji przyjętej podczas pierwszego posiedzenia
tzw. tymczasowego parlamentu121. Dopiero w okresie zajmowania przez wojska radzieckie
ziem polskich działalność KRN znacząco się wzrosła. Powracając do przebiegu pierwszego
posiedzenia tzw. tymczasowego parlamentu należy dodać, iż oryginał protokołu z tego dnia
wymienia 20 uczestników spotkania, ale nie podaje ich nazwisk. Natomiast wersja z 19
osobami, których personalia i przynależność polityczna została wyżej określona, oparta jest
na „Protokole pierwszego plenarnego posiedzenia KRN”, wydanym przez Biuro Prezydialne
KRN, w trzecią rocznicę ukonstytuowania się rady122. Ponadto, przyjęty podczas pierwszego
spotkania, porządek obrad zawierał m.in. przemówienie deklaracyjne, ślubowanie oraz
uchwalenie statutu, referat o AL oraz o samoobronie narodu wobec terroru okupanta, apele do
narodu oraz państw sojuszniczych, odniesienie się do toczonych walk z podziemiem
niepodległościowym wiernym rządowi w Londynie, oraz wybranie Prezydium KRN123.
W związku z ciągle trwającą wojną KRN nie mogła być wybrana w wolnych wyborach.
Jednakże wolne wybory dałyby jej lepszą legitymizację do prowadzenia działalności
politycznej oraz parlamentarnej. KRN była więc organem, który działał na zasadzie faktów
dokonanych, w rzeczywistości określanej mianem rewolucyjnej. Mimo tego nowe władze, a
120
P. P. Wieczorkiewicz, Historia polityczna Polski 1935 – 1945, Poznań, 2014, s. 482.
Zob. J. Zakrzewska, A. Gwiżdż, Wybór źródeł do nauki polskiego prawa państwowego, Warszawa 1967, s.
39 – 44.
122
Zob. A. Burda, Polskie prawo państwowe, Warszawa 1978, s. 200.
123
Zob. J. Pawłowicz, Krajowa Rada Narodowa w okresie okupacji, (w:) Krajowa Rada Narodowa, pod red. A.
Burdy, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976, s. 26 i n.
121
42
potem także wiele zagranicznych rządów, dość szybko zaczęły traktować ją, tak jak
tymczasowy parlament, wykonujący kompetencje właściwe Sejmowi. Cytowany już
wcześniej P. P. Wieczorkiewicz zarzucił KRN, że uzurpowała sobie rolę tymczasowego
parlamentu jak też mieniła się wyrazicielką narodowego i państwowego interesu Polski124.
Podobne zarzuty, stawiane przez działaczy emigracyjnych, nie przeszkodziły KRN działać
coraz efektywniej, zarówno jako tzw. tymczasowemu parlamentowi jak również naczelnej
radzie narodowej. Już na pierwszym posiedzeniu tzw. tymczasowy parlament przyjął
deklarację, w której stwierdził, że „Krajowa Rada Narodowa odmawia prawa występowania
w imieniu narodu polskiego obecnemu rządowi w Londynie”125.KRN nie miała więc zamiaru
pozostać bierna, co udowodniła swoją późniejszą działalnością. Wynika z tego, że KRN dość
szybko przekształciła się, z organu początkowo o niewielkim znaczeniu, w rzeczywisty tzw.
tymczasowy parlament nowotworzonego państwa polskiego. Wraz z wejściem wojsk
radzieckich na ziemie polskie, zyskała bowiem rzeczywistą możliwość wpływania na
„należytą realizację norm ustawowych i wpływania na kierunki i sposób działania innych
organów państwowych”126. Ostatecznie proces ten został zakończony wraz z wydaniem 21
lipca 1944 r. pierwszej ustawy przez KRN127. W ten sposób powstała, przynajmniej
formalnie, zarówno władza ustawodawcza jak i wykonawcza, które podjęły aktywną
działalność128.
2. Skład Krajowej Rady Narodowej
Według pierwotnych założeń KRN miała nie przekraczać 444 posłów. Miało to być
nawiązanie do tradycji parlamentarnych II Rzeczypospolitej, a konkretnie do Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 17 marca 1921 r.129, zgodnie z którąskład Sejmuwynosił 444
posłów. Warto jednak zwrócić uwagę, że aż 494 posłów pełniło mandat poselski w KRN w
124
P. P. Wieczorkiewicz, Historia polityczna Polski 1935 – 1945, Poznań 2014, s. 482.
E. Gdulewicz, Konstytucja Kwietniowa z 1935 r. Mity i Rzeczywistość, Warszawa 1985, s. 42.
126
Z. Jarosz, J. Zakrzewska, Krajowa Rada Narodowa. Z dziejów kształtowania się ludowego parlamentu, CPH
1964, t. XVI, z. 1, s. 54.
127
Ustawa z dnia 21 lipca 1944 r. o utworzeniu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (Dz. U. Nr 1, poz.
1).
128
Zob. W. Zakrzewski, Działalność prawotwórcza o mocy ustawy w Polsce Ludowej, „Zeszyty Naukowe
Uniwersytetu Jagiellońskiego” 1963, nr 65, z. 10, s. 7.
129
Dz. U. Nr 44, poz. 267. Szerzej: W. Komarnicki, Polskie Prawo Polityczne (Geneza i System), Warszawa
2008 (reprint: Warszawa 1922), s. 400 i n.
125
43
całym okresie jej istnienia130. Należy podkreślić, że w tej liczbie uwzględnionoposłów:
odwołanych, zrzekających się mandatu, zmarłych. W przeważającej większości byli oni
związani z PPR organizacyjnie oraz faktycznie. Aż do VIII sesji w zasadzie nieuprawnionym
jest twierdzenie, że w KRN istniała jakakolwiek opozycja polityczna. Dopiero na mocy
porozumień moskiewskich, z dnia 21 czerwca 1945 r. podpisanych między częścią środowisk
emigracyjnych a PPR, do tzw. tymczasowego parlamentu dołączyło wielu działaczy
ludowych oraz socjalistycznych. Wynegocjowana wtedy umowa pozwoliła emigracyjnym
politykom, skupionym wokół premiera rządu londyńskiego Stanisława Mikołajczyka, wejść
do powołanego wcześniej Rządu Tymczasowego, który zmienił nazwę na Tymczasowy Rząd
Jedności Narodowej (dalej: TRJN)131.
Na mocy tych samych porozumień działacze opozycyjni objęli także mandaty poselskie
w KRN. To zaś, nawet zdaniem niektórych komunistów, sprawiać miało, że tzw.tymczasowy
parlament zaczął obrady według najlepszych wzorców demokratycznych. Przykładem tego
była opinia wyrażona przez LeonaChajna,związanego z PPR, który w trakcie wywiadu
udzielonego Teresie Torańskiej określił krótki epizod istnienia opozycji w KRN, jako
najlepsze lata polskiego parlamentaryzmu. Podkreślił przy tym m.in. że przeciwni PPR
politycy prezentowali wysoką kulturę polityczną. Zasugerował jednak, że działalność posłów
opozycji była dużym problemem dla PPR i B. Bieruta. Chodziło m.in. o przedstawianie na
porządku dziennym KRN niewygodnych wniosków, które paraliżowały określony przez B.
Bieruta kierunek obrad. L. Chajn określił siebie, we wspomnianym wywiadzie, jako jednego z
niewielu prawników w tzw. tymczasowym parlamencie oraz zasugerował, że to właśnie on
umiał w zgodzie z parlamentarnymi procedurami sprawić, że wnioski opozycji ostatecznie w
ogóle nie były poddawane pod obrady KRN132. Warto również podkreślić, że sprawa krytyki,
jaką wyrażano wobec rządów PPR,była przedmiotem obrad na posiedzeniach KC PPR.
Egzemplifikacją tego jest protokół z posiedzenia w dniu 27 kwietnia 1945 r., w którym Jakub
Berman omawiając program VII sesji KRN stwierdził m.in., że ma ona służyć „dalszemu
130
Szerzej: W czterdziestą rocznicę powstania KRN. Materiały i Dokumenty, Warszawa 1984, s. 128 i n.
Zob. J. Eisler, Zarys dziejów politycznych Polski 1944 – 1989, Warszawa 1992, s. 22.
132
T. Torańska, Oni, Warszawa 2004, s. 312 i n.
131
44
kultywowaniu parlamentaryzmu nowego typu”, podkreślił przy tym, iż PPR „dopuszcza
posłów opozycji do krytyki”133.
Przyjęty w dniu 1 stycznia 1944 r. „Statut Tymczasowy Rad Narodowych” potwierdzał,
że KRN miała być organem niewybieranym w wolnych wyborach134. W związku z tym
należy postawić pytanie: Skąd więc pochodzili zasiadający w niej posłowie? Początkowo byli
to głównie działacze PPR bądź osoby bezpośrednio lub pośrednio związane z tą partią. W
pierwszym plenarnym posiedzeniu KRN, czyli w obradach tzw. tymczasowego parlamentu,w
dniu 15 sierpnia 1944 r. w Lublinie, uczestniczyło 27 osób135. Odebrano na nim ślubowanie,
uchwalono ustawę o pełnomocnictwach dla PKWN136 jak również zatwierdzono wszystkie
dekrety, wydane przez PKWN w okresie od 25 lipca do 15 sierpnia 1944 r.137Tzw.
tymczasowy parlament zwiększał swoją liczebność, wraz ze stopniowym wyzwalaniem kraju
oraz ujawnianiem się coraz liczniejszej grupy, zarówno działaczy komunistycznych jak i z
nimi sympatyzujących. W czasie okupacji KRN nie przekroczył liczby kilkudziesięciu osób.
Warto zauważyć, że posłowie KRN w tym okresie musieli bardziej unikać dekonspiracji, niż
skupiać się na działalności parlamentarnej. Wielu z nich zmuszonych było, np. po upadku
powstania warszawskiego, uciekać na tereny kontrolowane przez Armię Ludową138. Jednak
wraz z postępami radzieckiej ofensywy sytuacja normalizowałasię na polskich terenach.
Systematyczne odradzanie się życia partyjnego w Polsce lubelskiej jak i delegowanie
kolejnych działaczy spowodowało, że KRN w dniu 15 grudnia1945 r. liczyła już 288
członków.Wśród nich, poza osobami wchodzącymi w jej skład w okresie okupacji, 120
133
Protokoły posiedzeń Sekretariatu KC PPR 1945 – 1946. Dokumenty z dziejów PRL, s. 14, oprac. A.
Kochański, Warszawa 2001, s. 30.
134
Zob. Protokół pierwszego plenarnego posiedzenia Krajowej Rady Narodowej Warszawa
31XII1943R./1I1944R., Warszawa 1947, s. 30 – 36.
135
Zob. J. Zakrzewska, Formy kształtowania składu Krajowej Rady Narodowej, (w:) Krajowa Rada Narodowa,
pod red. A. Burdy, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976, s. 101 – 102.
136
Ustawa z dnia 15 sierpnia 1944 r. o tymczasowym trybie wydawania dekretów z mocą ustawy (Dz. U. Nr 1,
poz. 3).
137
Chodzi o:
1) dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 15 sierpnia 1944 r. o organizacji wojewódzkich i
powiatowych urzędów ziemskich (Dz. U. Nr 2, poz. 4);
2) dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 15 sierpnia 1944 r. o częściowej mobilizacji i
rejestracji ludności do służby wojskowej (Dz. U. Nr 2, poz. 5);
3) dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 15 sierpnia 1944 r. o rozwiązaniu policji
państwowej (t. zw. granatowej policji), (Dz. U. Nr 2, poz. 6);
4) dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 15 sierpnia 1944 r. o wprowadzeniu Sądów
Przysięgłych (Dz. U. Nr 2, poz. 7).
138
Zob. M. Wieczorek, Armia Ludowa 1944 – 1945, Warszawa 1984, s. 287.
45
członków delegowały partie polityczne, 70 zostało dokooptowanych, 35posłów delegowały
rady narodowe, a 38 organizacje społeczne i związki zawodowe139. Zgodnie z wcześniejszymi
danymi, na koniec sierpnia 1945 r.,w skład KRN wchodziło 283 posłów, z których
przeważająca część związana była z PPR (100). Na drugim miejscu reprezentowany był PPS
(77), następnie SL (56), SD (16), PSL (3) i innych (31). Wszystkie te organizacje pozostawały
w praktyce pod kuratelą PPR i bez akceptacji,przedstawicieli nowego systemu politycznego,
nie mogły swobodnie działać w tzw. tymczasowym parlamencie. Jednakże warto zaznaczyć,
że obecność posłów z innych, niż PPR partii,uwiarygodniałaKRN, jako tzw. tymczasowy
parlament, w opinii zachodnich aliantów. Pozwalała także komunistom pozyskiwać poparcie
ludności wśród innych grup społeczeństwa polskiego140.
W ten sposób choć połowiczniemogła być realizowana koncepcja tzw. frontu
narodowego, jak ją rozumiał W. Gomułka, który uznał, że ,,we froncie narodowym
współdziałają partie demokratyczne mające odrębne programy, odrębne tradycje z
przeszłości, partie, które jednoczą swoje wysiłki dla osiągnięcia wspólnego dla nich w
obecnym okresie historycznym celu – budowy demokratycznej Polski”141. Był to więc wyraz
kompromisu, a nie rezygnacji przez PPR z przywództwa politycznego. Interesujące są
statystyki dotyczące posłów, zwłaszcza dane dotyczące ich pochodzenia. Na 255 członków
KRN reprezentujących partie wywodzące się z ruchu robotniczego tylko dziewięciu z nich
naprawdę było robotnikami142. Większość posłów deklarowała się jako pracownicy
umysłowi. W praktyce byli to po prostu członkowie PPR bądź jej sojusznicy polityczni.
Pozostała niewielka liczba to posłowie opozycji, którzy weszli w skład KRN, zgodnie z
porozumieniem o utworzeniu TRJN.
Interesujące jest zagadnienie dotyczące struktury społecznej tzw. tymczasowego
parlamentu143. Po analizie składu KRN można dojść do zaskakujących wniosków. W organie
139
Zob. S. Rozmaryn, Polskie Prawo Państwowe, Warszawa 1951, s. 256 – 257; J. Zakrzewska, Formy
kształtowania składu Krajowej Rady Narodowej, (w:) Krajowa Rada Narodowa, pod red. A. Burdy, Wrocław –
Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976, s. 104.
140
Zob. E. Zwierzchowski, Polityczny proces kształtowania się ustroju Polski Ludowej 1944 – 1952, Warszawa
1981, s. 33 – 34.
141
Referat wygłoszony na rozszerzonym plenum KC PPR w dniu 6 lutego 1945 r., (w:) W. Gomułka, Artykuły i
przemówienia, t. I, styczeń 1943 – grudzień 1945, Warszawa 1962, s. 209.
142
pod red. A. Burdy, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976, s. 104 – 108.
143
Szerzej: Spis posłów do Krajowej Rady Narodowej, 1943 – 1947, Warszawa 1983.
46
władzy
reprezentującym
chłopów
i
robotników
obydwie
grupy
społeczne
były
zmarginalizowane, bowiem tylko 2,1% posłów miało pochodzenie robotnicze, ponad 10%
składu izby stanowili tzw. zawodowi działacze. Kolejne 10% członków zadeklarowało
pochodzenie rolniczo – chłopskie, a 16% stanowili pracownicy umysłowi, 12 % rzemieślnicy,
podobnie tzw. inne zawody, wtym około 10% publicyści i literaci. Warto zaznaczyć, że PPR
zależało właśnie na obecności tych ostatnich. Dlatego w KRN zasiadali m.in. Helena
Boguszewska, Jerzy Kornacki, Stefan Żółkiewski, a od maja 1945 r., czyli od VII posiedzenia
plenarnego KRN, także: Jerzy Borejsza, Zofia Nałkowska. Poza tym w ławach poselskich
zasiadali m.in. Julian Przyboś, Tadeusz
Kotarbiński, Stanisław Kutrzeba, Adam
Krzyżanowski czy Leon Kruczkowski144. Należy jednak podkreślić, że w składzie tzw.
tymczasowego parlamentu, tylko około 12 % ogółu jego członków stanowili robotnicy oraz
chłopi145.Liczby te dają do myślenia, jeśli weźmie się pod uwagę fakt, że miał to być
parlament niejako mianowany, niepochodzący z wolnych wyborów, ale jednak w założeniu
reprezentujący chłopów i robotników.
W połowie kadencji, czyli zgodnie ze stanem na dzień 28 grudnia 1945 r., dane
dotyczące przynależności partyjnej przedstawia poniższe zestawienie.
2. Przynależność partyjna posłów KRN na dzień 28 grudnia 1945 r.146
PPR
139 posłów
PPS
112 posłów
SL („lubelskie”)
60 posłów
PSL
55 posłów
PSL „NOWE WYZWOLENIE”
2 posłów
SD
38 posłów
144
red. A. Burdy, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976, s. 105.
145
Tamże, s. 108.
146
Opracowane na podstawie danych zawartych w: W czterdziestą rocznicę powstania KRN, Materiały i
Dokumenty, Warszawa 1984, s. 128 i n.; J. Zakrzewska, Formy kształtowania składu Krajowej Rady Narodowej,
(w:) Krajowa Rada Narodowa, pod red. A. Burdy, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976, s. 112 –
113.
47
SP
8 posłów
FORMALNIE BEZPARTYJNI
30
Wynika z tego, że opozycja nie wyglądała imponująco w tych statystykach i tylko przez
pewien czas, już po powrocie z emigracji S. Mikołajczyka, mogła liczyć, że odegra większą
rolę polityczną w KRN. Tak się jednak nie stało.
Podsumowując, można postawić tezę, że KRN wbrew deklaracjom jej przywódców
wcale nie reprezentowała chłopów i robotników, ani przez ich wyborcze decyzje, ani przez
swój skład. Jedynie więc deklaracje PPR mogły świadczyć o tym, że KRN była organem
reprezentującym tzw. sojusz robotniczo – chłopski. Podobnie zresztą jak w ZSRR struktury
władzy obsadzone zostały osobami, których całe życie związane było z partią i konspiracją,
czyli byli to tzw. zawodowi rewolucjoniści. Jednak mimo wszystko KRN uznawana była w
powojennej (komunistycznej) literaturze przedmiotu, jako prawdziwa reprezentacja narodu.
Podkreślano również, że cały system rad narodowych, na czele z tzw. tymczasowym
parlamentem, oparty był na „woli szerokich mas wyrażonej w zbrojnej walce ludu polskiego z
okupantem, w demokratycznych zasadach konstytucji marcowej 1921 r. obalonej wbrew woli
narodu przez totalistyczny reżim sanacyjno – ozonowy oraz w manifeście demokratycznych
organizacji społeczno – politycznych i wojskowych skierowanych do narodu w grudniu 1943
r.”147.W ten sposób to właśnie preambuła do Statutu Tymczasowy Rad Narodowych
wyjaśniłapodstawy prawne istnienia KRN, wśród których istotne znaczenie miała walka
zbrojna z okupantem niemieckim. Natomiast dodatkową legitymizacjąKRN były również
podstawowe zasady demokratycznej Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r., a nie Konstytucji z
dnia 23 kwietnia 1935 r., na podstawie której działał rząd emigracyjny w Londynie.
Oznaczało to, że KRN miała funkcjonować w oparciu o demokratyczne zasady. Zapomniano
jednak, że KRN nie pochodziła z demokratycznych wyborów, które przesunięte zostały w
praktyce ad Kalendas Graecas.Oczywiście wynikało to z kalkulacji politycznych, związanych
z petryfikacją nowego systemu polityczno – ustrojowego.
147
Warszawa 1947, s. 30.
48
Podstawowym sposobem rozszerzania składu tzw. tymczasowego parlamentu było
delegowanie do KRN działaczy poszczególnych organizacji społecznych. Niedemokratyczny
charakter KRN sankcjonowały najważniejsze akty prawne tego okresu tj. ustawa z dnia 11
września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych 148 i wcześniejszy Statut
Tymczasowy Rad Narodowych149. W pierwszej z nich określono kryteria, jakie powinna
spełniać organizacja społeczna jak i wysuwany przez nią kandydat, który miał zostać
członkiem KRN. Takie legalniedziałające organizacje podzielono na zagraniczne oraz
krajowe. Te drugie musiały formalnie uznać zwierzchnią rolę KRN i w ten sposób
zaakceptować polityczny program nowej władzy. Podobne, choć inaczej określone,
wymagania dotyczyły organizacji krajowych, powinny bowiem być to, zgodnie z art. 3
ustawy z dnia 11 września 1944 r., „organizacje i zrzeszenia demokratyczno –
niepodległościowego, które zgłoszą swoją działalność we właściwych organach Polskiego
Komitetu Wyzwolenia Narodowego i stoją na gruncie mocy obowiązującej ustawy
konstytucyjnej z dnia 17 marca 1921roku”.
Reasumując, z obydwu dokumentów wynikało, że organizacja mająca prawo
delegowania posłów do KRN powinna być legalna w świetle prawa ówczesnej Polski
Ludowej, a jej program w praktyce miał odpowiadać temu czego oczekiwała PPR. To
oznaczało, że poza posłami, którzy pochodzili z legalnie działających partii politycznych,
każdy inny członek tzw. tymczasowego parlamentu, delegowany na podstawie tych regulacji
do
KRN
miał
być
lojalny
wobec
programu
realizowanego
przez
partię
komunistyczną.Tworzenie nowego porządku partyjnego wymagało jednak od PPR
zachowania większejuwagi, niż przejmowanie władzy nad organizacjami zawodowymi i
społecznymi. Nie wystarczało więc udzielić zgody na wprowadzanie reform, a dodać należało
szereg ściśle określonych wymagań, od których spełnienia zależeć miało przyznanie prawa do
delegowania swoich przedstawicieli do KRN. W tym miejscu warto pokusić się o odpowiedź
na pytanie: Z czego wynikał tak wielki formalizm w odniesieniu do organizacji społecznych?
Organizacje społeczne i zawodowe były często miejscem skąd rekrutowano działaczy o
148
Dz. U. Nr 5, poz. 22.
39 – 44; Protokół pierwszego plenarnego posiedzenia Krajowej Rady Narodowej Warszawa
149
49
znanychnazwiskach, których obecność w nowych organach ustrojowych, w tym w KRN,
legitymizowała
tworzący się nowy porządek polityczno – ustrojowy. W praktyce tacy
działacze i tak byli najczęściej związani organizacyjnie oraz ideologicznie z partią
komunistyczną.
Ważną rolę odgrywały wymagania, jakie miały spełniać organizacje, aby delegować
swoich członków do tzw. tymczasowego parlamentu.W praktyce chodziło przede wszystkim
o kryteria podmiotowe. W ten sposób prawo do delegowania działaczy, jako posłów KRN
uzyskały:
1) robotnicze i pracownicze związki zawodowe;
2) organizacje i zrzeszenia inteligencji pracującej;
3) organizacje rzemieślnicze;
4) organizacje rolnicze;
5) centrale i związki spółdzielcze;
6) organizacje i zrzeszenia przemysłowe i handlowe;
7) instytucje kulturalne i oświatowe;
8) stowarzyszenia pomocy i opieki społecznej;
9) organizacje młodzieży150.
Nawet jednak określenie konkretnych wymogów podmiotowych oraz przedmiotowych
nie sprawiło, że PPR uznała sytuację za w pełni opanowaną. Wszystkie opisane wyżej
regulacje miały spowodować, że posłowie będą w pełni lojalni wobec PPR. Mimo to partii
komunistycznej nie wystarczało, że pochodzą oni z niektórych, ścisłe określonych
organizacji, które realizowały politykę nowej władzy. Dlatego, aby zwiększyć niejako
,,poczucie bezpieczeństwa” partia zdecydowała się na wprowadzenie dodatkowych,
zabezpieczających mechanizmów prawnoustrojowych. W ten sposób właśnie Prezydium
KRN uzyskało uprawnienie o decydowaniu o liczbie delegatów do tzw. tymczasowego
parlamentu, jakich mogły przedstawić wszystkie podmioty, wymienione w punktach od 1 do
9. Dodatkowym kryterium wyboru, zgodnie z art. 5 ust. 2 ustawy z dnia 11 września 1944 r. o
organizacji i zakresie działania rad narodowych, była rzeczywista rola społeczna, wpływ i
150
Art. 5 ustawy z dnia 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych (Dz. U. Nr 5, poz.
22). Szerzej: J. Zakrzewska, Rozwój struktury partyjno – politycznej Krajowej Rady Narodowej jako parlamentu,
(w:) Krajowa Rada Narodowa, pod red. A. Burdy, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976, s. 96 – 97.
50
liczebność danej organizacji. Organizacja, która spełniłaby tak określone kryteria w praktyce
musiała być w pełni lojalna wobec polityki PPR, a to znów dawało pewność, że na posła
KRN wysunięty będzie odpowiedni człowiek. Dbało o to także Prezydium KRN, które
kontrolowało sam proces delegowania działaczy do tzw. tymczasowego parlamentu. Warto
wspomnieć,
że
organizacje
polityczne
delegowały
przedstawicieli,
na
podstawie
porozumienia zawieranego przez kierownictwo tych instytucji, co wynikało explicitez art. 5
ust. 1 ustawy z dnia 11 września 1944 r. O faktycznej liczbie delegatów i ewentualnemu
rozszerzaniu składu KRN decydowały instytucje kierownicze, w postaci Centralnej Komisji
Porozumiewawczej
Stronnictw
Demokratycznych.
W
ten
sposób
delegat,
po
zakwalifikowaniu go przez Prezydium KRN, musiał być zatwierdzony przez plenum tzw.
tymczasowego parlamentu, a dopiero potem mógł złożyć ślubowanie na sesji i zostać
posłem151.
Należy jednak podkreślić, że PPR mimo posiadania faktycznej kontroli nad innymi
legalnymi partiami, zadbał o legalizm swoich działań, przynajmniej w rozumieniu czysto
formalnym. W praktyce bowiem z ówcześnie obowiązujących norm prawnych wynikało, że
organizacje społeczne stały się de facto zależne od PPR. Jeśli jednak jakakolwiek organizacja
potrafiła spełnić wspomniane wyżej kryteria i jednocześnie była nielojalna w stosunku do
PPR, to dodatkowo porządek ustrojowypodlegał kontroli Prezydium KRN. To właśnie
Prezydium podejmowało wstępne, a faktycznie ostateczne decyzje, dotyczące chociażby
procesu mianowania nowych posłów czy też nadzoru nad organizacjami. Dodatkowo
Prezydium, po wcześniejszych dyskusjach np. w gronie członków Biura Politycznego KC
PPR,podejmowało decyzje o legalizacji danej partii politycznej. Co interesujące, uprawnienie
to miało wynikać z ówczesnej praktyki konstytucyjnej, a co za tym idzie nie miało żadnej
podstawy prawnej, w obowiązującym systemie prawa stanowionego152.
Wszystkie ważniejsze decyzje były zatwierdzane na posiedzeniu KRN. Procedura
dotycząca tegozawarta została w regulaminie obrad tzw. tymczasowego parlamentu,
przyjętym na VII posiedzeniu plenarnym w dniu 6 maja 1945r.153 Obejmowała ona także
151
Zob. S. Rozmaryn, Polskie prawo państwowe, Warszawa 1951, s. 256 – 257.
Zob. J. Mordwiłko, Prezydium Krajowej Rady Narodowej, (w:) Krajowa Rada Narodowa, pod red. A. Burdy,
Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976, s. 161 i n.
153
Zob. Sprawozdanie Komisji Regulaminowej o projekcie regulaminu obrad Krajowej Rady Narodowej, KRN
Druk Nr 1; sprawozdanie stenograficzne z posiedzeń KRN w dniach 3, 4, 5 i 6 maja 1945 r., łam 299 – 308.
152
51
proces delegowania do KRN przedstawicieli niższych hierarchicznie rad narodowych. W ten
sposób, zgodnie z obowiązującym prawem, tzw. tymczasowy parlament stał się miejscem,
gdzie przeważająca większość posłów była w pełni lojalna wobec partii komunistycznej.
Konstanty Grzybowski określił taką sytuację jakoformę ,,wyborów pośrednich choć
niepowszechnych, skoro nie wszyscy obywatele do tych organizacji należą i może tkwić
pewna forma pluralności, skoro niektórzy obywatele należą do różnych organizacyj i
pośrednio przez te różne organizacje wywierać mogą wielokrotny wpływ na skład Rad
Narodowych”, dodając, że „nie wszystkie organizacje mają prawo obsyłania Rad
Narodowych, a więc prawo politycznego działania, lecz tylko te, które akceptują zasadnicze
podstawy nowego ustroju państwa”154.
W ten sposób KRN miał stanowić tzw. tymczasowy parlament, któremu przyznano
szereg kompetencji, jakie posiada każde ciało przedstawicielskie. Zaliczyć do nich należało
m.in. uchwalanie ustaw, inicjatywę ustawodawczą i kontrolę nad rządem. Podstawowym
jednak problemem KRN był brak legitymacji pochodzącej z wolnych wyborów, legitymacji
tej bowiem nie stanowił na pewno tzw. przedstawicielski skład KRN, w którym brakowało
zarówno robotników jak i chłopów. Dlatego późniejsi badacze KRN powoływali się na udział
tzw. tymczasowego parlamentu w pracach tzw. Unii Międzyparlamentarnej155, takie
stanowisko reprezentowała m.in. Janina Zakrzewska, która stwierdziła żeuczestnictwo w Unii
Międzyparlamentarnej było nawet przedmiotem obrad Prezydium KRN156. Dlatego J.
Zakrzewska uznała, że„Krajowa Rada Narodowa była parlamentem w odczuciu obywateli
naszego kraju i faktu tego nie można przecenić. Nie oznacza to wcale, że w 1945 r. czy 1946
r. wszyscy obywatele stali na gruncie koncepcji politycznych realizowanych przez Krajową
Radę Narodową (jakkolwiek warto podkreślić pełne poparcie społeczeństwa dla programu
społecznego i polityki zagranicznej, co m.in. znalazło swe odbicie w wynikach referendum
ludowego z czerwca 1946 r.). Oznacza to jednak, że bez względu na występujące różnice
poglądów obywatele traktowali Krajową Radę Narodową jako parlament”157. Jednak, biorąc
154
K. Grzybowski, Ustrój Polityczny Polski Współczesnej 1944 – 1948, Kraków 1948, s. 24.
Zob. J. Zakrzewska, Krajowa Rada Narodowa jako organ przedstawicielski, (w:) Krajowa Rada Narodowa,
pod red. A. Burdy, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976, s. 101.
156
Zob. posiedzenie Prezydium KRN z dnia 24 kwietnia 1946 r., AAN, Biuro Prezydialne KRN w Warszawie,
sygn. 90, k. 80.
157
J. Zakrzewska, Krajowa Rada Narodowa jako organ przedstawicielski, (w:) Krajowa Rada Narodowa, pod
155
52
pod uwagę sposóbjejpowstania, brak legitymizacji społeczeństwa oraz powiązanie z obcym
polskiemu porządkowi systemem rad narodowych, trudno uznać KRN za normalny
parlament. Nie może to jednak zmienić faktu, że w latach 1944 – 47 organ ten faktycznie
działał, jako legislatywa, posiadał bowiem realną władzę i powszechnie uważany był za tzw.
tymczasowy parlament.
W związku z tym warto prześledzić, w jaki sposób udało się to osiągnąć grupie
konspiratorów, która bez zgody władz radzieckich powołała krajowy organ ustawodawczy.
Na pierwszym konspiracyjnym spotkaniu, zgromadziło się tylko 19 osób, a w pierwszym
formalnym posiedzeniu uczestniczyło tylko 27158. Z czasem delegowanie działaczy przez
przyjazne PPR organizacje społeczne, jak też ujawnianie się więzionych przez hitlerowców
działaczy, powiększyło skład przejściowego parlamentu. Należy jednak zaznaczyć, że KRN w
okresie okupacji nie przekroczyła liczby 100 osób. Liczbę tę przekroczono dopiero, kiedy w
całym kraju stacjonowała Armia Czerwona, a z częścią środowisk emigracyjnych zawarto
porozumienie,dotyczące włączenia w skład KRN części działaczy SP, niezależnych
socjalistów i przede wszystkim działaczy ludowych, skupionych wokół S. Mikołajczyka. W
dniu 15 grudnia 1945 r.tzw. tymczasowy parlament liczył już 288 członków, z czego: 120
delegowały legalnie działające partie polityczne, 70 zostało dokooptowanych zgodnie z
regułami ustawy z dnia 11 września 1944 r., 35 posłów delegowały rady narodowe podległe
KRN, a 38 posłów delegowały organizacje społeczne i związki zawodowe podległe w ten czy
inny sposób PPR159. Liczba posłów, ich podział partyjny i działanie,na podstawie procedur
parlamentarnych, pozwalały więc na obronić tezę, że KRN była parlamentem.
W inny sposób uzasadniała parlamentarny charakter KRNwspomniana wyżej J.
Zakrzewska. Mianowicie zwracała ona uwagę na jego skład i podkreślała, że stanowił
faktyczną reprezentację polityczną narodu polskiego, co miało być związane ze specyficzną
strukturą, odwzorowującą strukturę społeczeństwa polskiego, czyli chłopsko – robotniczą160.
Głównym argumentem na jaki powoływała się było to, że tzw. tymczasowy parlament
158
Tamże, s. 101 – 102.
160
Tamże, s. 99.
159
53
powołał PKWN, jako tymczasową władzę wykonawczą161, która m.in. przeprowadziła
reformę rolną162. Ponadto zwróciła uwagę, że KRN stanowił organ o charakterze
konstytuanty, który wydał ustawy konstytucyjne163. Egzemplifikacją tego miała być ustawa z
dnia 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych 164 oraz Ustawa
Konstytucyjna z dnia 6 maja 1945 r. o zniesieniu statutu organicznego województwa
śląskiego165. Jednak argumenty przedstawiane przez J. Zakrzewską mijają się z prawdą, mimo
że KRN wydawała, z formalnego punktu widzenia, akty zgodne z ówczesnym porządkiem
prawnym.Warto bowiem zaznaczyć, że w składzie KRN przeważali nie chłopi i nie robotnicy,
a tzw. zawodowi rewolucjoniści, określani dla potrzeb badań statystycznych pracownikami
umysłowymi. Co ciekawe, w tzw. tymczasowym parlamencie funkcjonowała także grupa
posłów, którzy deklarowali się jako zawodowi działacze. Było ich około 11%, czyli 46
posłów166.
Wynika z tego, że KRN zwyczajnym parlamentem nawet w rozumieniu ówczesnych
kryteriów nie był. Przemawiały za tym głównie następujące przesłanki:
1) nie wybrało KRN w demokratycznychwyborach polskie społeczeństwo, oczywiście nie
było o tym mowy w sytuacji, w której ona powstawała, ale nie zmienia to faktu, że
legitymacją posłów – członków, było tylko oddelegowanie ich do tej roli przez PPR i
przyjazne partii organizacje;
2) KRN przypisała sobie posiadanie poparcia społecznego, mimo głębokiej nieufności wobec
ruchu komunistycznego; poparcie opierano na roli walk GL z okupantem niemieckim
podkreślając, że okupantowi jako jedyne wyzwanie rzuciły środowiska komunistyczne;
161
Szerzej: J. Zakrzewska, Funkcje i zadania Krajowej Rady Narodowej jako parlamentu oraz sposób ich
realizacji, (w:) Krajowa Rada Narodowa, pod red. A. Burdy, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976, s.
115 i n.
162
Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy
rolnej (Dz. U. Nr 4, poz. 17). Tekst jednolity: obwieszczenie Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 18
stycznia 1945 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego
z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. Nr 3, poz. 13).
163
Zob. J. Zakrzewska, Funkcje i zadania Krajowej Rady Narodowej jako parlamentu oraz sposób ich realizacji,
118.
164
Dz. U. Nr 5, poz. 22.
165
Dz. U. Nr 17, poz. 92.
166
Zob. J. Zakrzewska, Krajowa Rada Narodowa jako organ przedstawicielski, (w:) Krajowa Rada Narodowa,
pod red. A. Burdy, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976, s. 104 – 105, 108.
54
ignorowano w ten sposób analogiczne akcje podziemia związanego z rządem londyńskim, a
przede AK i Bataliony Chłopskie;
3) skład parlamentu mimo twierdzenia, żemiał charakter chłopski i robotniczy był w praktyce
miejscem pracy dla wielu tzw. zawodowych rewolucjonistów.
W tym miejscu należy jeszcze raz zwrócić uwagę na skład,w pełni kontrolowanego
systemu powoływania przedstawicieli, w szczególności na przynależność do ówczesnych
stronnictw politycznych. Mianowicie, pod koniec kadencji KRN na 444 członków na PPR
przypadało tylko 139 posłów, zaś PPS liczyła 112 posłów167, przy czym partia ta w dużej
mierze zależna była od PPR168. Ponadto chłopskie SL liczyło w tym okresie 60 posłów, a
rozbijane i marginalizowane PSL posiadało 55 posłów. Pod koniec kadencji dzięki
pojawieniu się popierającej PPR opozycji w niezależnym ruchu ludowym, w osobach:
Tadeusza Reka, Edwarda Bertolda, Bronisława Drzewieckiego Kazimierza Iwanowskiego 169,
pojawiło się także PSL „Nowe Wyzwolenie”, notabenedzięki milczącej zgodzie, wyrażonej
przez Prezydium KRN. Nowa partia posiadała dwóch posłów.Natomiast targane sporami
wewnętrznymi,okresowo opozycyjne, SP liczyło 8 posłów, przy czym stało się ono w całości
dyspozycyjne wobec PPR. Następnie 38 posłów posiadało, „inteligenckie” i całkowicie było
podporządkowane PPR, SD, zaś 30 posłów było bezpartyjnych. Ponadto w końcu 1945 r.
wparlamencie reprezentowani byli także trzej posłowie żydowscy z socjalistycznego
„Bundu”, Żydowskiej Partii Pracy „Poalej – Syjon” – Lewica oraz Żydowskiego Stronnictwa
Syjonistycznego – Demokratycznego170.
Należy przypuszczać, że taki podział mandatów był z góry zaplanowany przez PPR, a
tylko pozornie nie był on zbyt korzystny dla komunistów. Jednak takie spojrzenie w praktyce
nie ma większego znaczenia, gdyż wielu z działaczy PPR,po prostu oddelegowanych zostało
do prowadzenia działalności niejako dywersyjnej, w innych partiach oraz dla potrzeb
statystyki politycznej reprezentowali oni nowe organizacje. W tym okresie J. Stalin musiał
jeszcze liczyć się z postanowieniami konferencji pokojowych. Wprawdzie zgodnie z nimi
167
Tamże, s. 112 – 113.
Szerzej: M. Strzelecki, Działalność opozycjiparlamentarnej w Krajowej Radzie Narodowej i Sejmie
Ustawodawczym (VII 1945 – X 1947 r.), Toruń 1996, s. 33 i n.
169
170
Szerzej: J. Zakrzewska, Krajowa Rada Narodowa jako organ przedstawicielski, (w:) Krajowa Rada
Narodowa, pod red. A. Burdy, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976, s. 112 – 113.
168
55
ZSRR
uzyskało
prawo
do
decydowania
o
sprawach
państwa
polskiego,
ale
przewidzianezostały wolne wybory do przyszłego parlamentu. Dlatego też przywódca
radziecki działał w Polsce ostrożnie i odżegnywał się od jawnego, a tym samym
bezpośredniego wprowadzenia nad Wisłą dyktatury proletariatu. W związku z tym PPR,
działajączgodnie z wytycznymi władz radzieckich, nie tylko dbało o pozory, ale też otwarcie
zrezygnowało z przejęcia wszystkich rozwiązań ustrojowych, znajdujących się w Konstytucji
z dnia 17 marca 1921 r. Ustawa zasadnicza z 1921 r. stosowana była de casu ad casum, w
zależnościod koniunktury politycznej, np. przy uzasadnieniu konieczności przeprowadzenia
zmian w Prezydium KRN, które związane były z rozmowami moskiewskimi i z wejściem
opozycji politycznej do tzw. tymczasowego parlamentu171. Warto podkreślić, że Manifest
PKWN z dnia 22 lipca 1944 r. odwoływał się do „podstawowych założeń Konstytucji z 17
marca 1921 r.”172, które miały obowiązywać do zwołania Sejmu Ustawodawczego,
wyłonionego w pięcioprzymiotnikowych wyborach.
Wynika z tego, że KRN nie miała legitymacji oraz poparcia społecznego, które
mogłyby potwierdzić wolne wybory173. Natomiast,PPR szukałausprawiedliwienia dla
istnienia tzw. tymczasowego parlamentu,w konieczności przeprowadzenia rewolucyjnych
zmian polityczno – społeczno – gospodarczych. Dlatego KRN stanowiła organ, który nie miał
odpowiednika w dotychczasowym systemie ustrojowympaństwa polskiego.Dodatkowo była
ona najważniejszymogniwem, niespotykanego wcześniej w Polsce, systemu rad narodowych,
wzorowanym na rozwiązaniach radzieckich, które obejmowało w praktyce wszystkie szczeble
podziału administracyjnego, czyli rady:gminne, miejskie, powiatowe i wojewódzkie.
3. Prawnepodstawy funkcjonowania Krajowej Rady Narodowej
1) Statut Tymczasowy Rad Narodowych
Podstawą prawną działania zarówno tzw. tymczasowego parlamentu jak i Prezydium KRN
pierwotnie był Statut Tymczasowy Rad Narodowych. Dokument ten zgodnie z wytycznymi J.
Stalina przekazanymi przez G. Dymitrowa174 nawiązywał do Konstytucji z 17 marca 1921 r. i
171
Załącznik do: Dz. U. z 1944 r. Nr 1, s. 1.
173
Zob. Z. Wawak, Legitymacja prawna KRN, ,,Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1993, z. 4.
174
P. Gontarczyk, Polska Partia Robotnicza. Droga do władzy (1941 – 1944), Warszawa 2006, s. 73 – 74.
172
56
właśnie w jego preambule określono legitymację KRN do objęcia władzy. Mianowicie była
nią „wola szerokich mas, wyrażona w ofiarnej, zbrojnej walce ludu polskiego z okupantem, w
demokratycznych zasadach konstytucji marcowej 1921 r. obalonej wbrew woli narodu przez
totalistyczny system sanacyjno – ozonowy oraz w manifeście demokratycznych
organizacyjspołeczno – politycznych i wojskowych skierowanych do narodu w grudniu
1943r.”175
Zgodnie z treścią statutu KRN stanowiła w praktyce kompromis między koncepcjami
przedstawionymi przez B. Bieruta a projektami W. Gomułki. Oznacza to, że miała ona mieć
charakter dychotomiczny, tzn. była tymczasową reprezentacją polityczną narodu oraz
tymczasowym organem władzy, działającym aż do powołania nowej konstytuanty.Podstawą
dla ogłoszenia Statutu Tymczasowy Rad Narodowych stała się suigeneris legitymacja
wynikająca ze zbrojnej walki GL oraz manifest bliżej nieokreślonych organizacji, za którym
stała PPR. Tymczasem w okresie konspiracyjnym to właśnie Statut Tymczasowy Rad
Narodowych stał się prawną podstawą działania zarówno KRN, jej Prezydium jak i reszty rad
narodowych.W art. 2 statutu uznano, że KRN sprawuje władzę na obszarze całej Polski, w
oparciu
o
system
terenowych
rad
narodowych,
które
tworzono
na
podstawie
dotychczasowego podziału administracyjnego państwa polskiego. W ten sposób powstały
rady gminne, miejskie (także te z prawami powiatowych), powiatowe i wojewódzkie. Na
czele całego tego systemu stała KRN, jako tzw. tymczasowy parlament. W kolejnym artykule
przyznano prawo do tworzenia rad narodowych wszystkim organizacjom demokratyczno –
niepodległościowym. Organizacje takie miały być oceniane przez pryzmat udziału w walkach
z okupantem niemieckim. Powodowało to a limine wykluczenie z udziału środowisk
opozycyjnych, związanych z rządem londyńskim, tzn. AK czy Narodowych Sił Zbrojnych,
które nie miały ich prowadzić. Następne przepisy statutu przewidywały uzależnienie
liczebności rad narodowych od organizacji, powołujących do nich przedstawicieli. Przyjęto
zasadę,że dokooptowano do grona KRN przedstawicieli organizacji, które odznaczyły się w
walce z hitlerowcami.
175
57
W art. 5 ust. 1 określono, że tworzy się Prezydium KRN, a co za tym idzie jego
działalność miała mieć charakter instytucjonalny.Treść następnego przepisu odnosiła się do
szczególnych warunków pracy przedstawicieli rad narodowych w okresie niemieckiej
okupacji. Ponadto w regulacji znalazły się unormowania dotyczące posiedzeń rad, w tym
głosowań. W art. 8 określono tekst ślubowania poselskiego i zadania rad narodowych. Z jego
treści wynikało, że KRN wraz z podległymi sobie radami narodowymi określonazostała jako
„tymczasowy podziemny organ władzy narodu działający do czasu wyłonienia właściwych
organów władzy przez zgromadzenie ustawodawcze w niepodległej Polsce oraz jako
tymczasową polityczną reprezentację narodu”. Ponadto rady narodowe uznano za
„organizatorów walki o wyzwolenie spod niemieckiej okupacji”. Warto zwrócić uwagę na ten
właśnie passusi przypomnieć, że po wyborach w 1947 r. KRN i jej Prezydium zostały
rozwiązane. Natomiast system rad narodowych okazał się jednak trwały, bowiem na mocy
Ustawy Konstytucyjnej z dnia 19 lutego 1947 r. o ustroju i zakresie działania najwyższych
organów Rzeczypospolitej Polskiej176, a następnie ustawy zasadniczej z dnia 22 lipca 1952
r.177, utrzymał się w ówczesnym państwie polskim178. W tym miejscu należy zauważyć, że
gdyby KRN, zgodnie z pierwotnym zamiarem B. Bieruta179, została tylko naczelną radą
narodową to prawdopodobnie przetrwałaby w porządku ustrojowym nawet po 1947 r. Tak
jednak się nie stało.
W Statucie Tymczasowym Rad Narodowych określono, że to KRN sprawuje naczelną
władzę nad całym systemem rad narodowych i jest w związku z tym naczelną reprezentacją
narodu180. Określono w nim także zasadę hierarchiczności, zgodnie z którą to KRN kierowała
działalnością rad niższego stopnia. Następnym istotnym unormowaniem była kwestia
podporządkowania
wszystkichterenowych
rad
narodowych,
jako
organów
władzy
wykonawczej, utworzonemu Rządowi Tymczasowemu. Artykuł 8 określił także podstawowe
zadania, jakie podczas okupacji wypełniać miały rady narodowe. Znalazł się wśród nich m.in.
176
Dz. U. Nr 18, poz. 71. Art. 16, lit. a.
Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej uchwalona przez Sejm Ustawodawczy w dniu 22 lipca 1952
r. (Dz. U. Nr 33, poz. 232). Art. 34 – 45.
178
Zob. J. Zakrzewska, Kształtowanie ludowego systemu organów państwa, (w:) Krajowa Rada Narodowa, pod
red. A. Burdy, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976, s. 238 i n.
179
Zob. E. Osóbka – Morawski,Dziennik Polityczny 1943 – 1948, Gdańsk 1981, s. 42; W. Gomułka, Pamiętniki,
t. II, red. naukowa A. Werblan, Warszawa 1994, s. 346.
180
39, 43.
177
58
obowiązek składania KRN sprawozdania z działalności rad terenowych. Statut zobowiązał
również Prezydium KRN do protokołowania wszystkich uchwał, postanowień i zarządzeń jak
też do bezpiecznego przechowywania, w warunkach okupacyjnych, wszystkich protokołów i
innych dowodów, wraz ze sprawozdaniami terenowych rad narodowych. W kolejnym
przepisie wymieniono szczegółowo uprawnienia KRN. Od 1 stycznia 1944 r. miała ona
obowiązek reprezentować naród polski na zewnątrz kraju, w stosunkach międzynarodowych,
aż do powołania Rządu Tymczasowego. Z kolejnego artykułu wynikało prawo KRN do
powoływania dowództwa AL oraz do dokonywania zmian w jego składzie. Dodatkowo
określono również, że tymczasowy parlament ma prawo „w odpowiednim czasie” powołać
Rząd Tymczasowy.
W omawianym dokumencie znalazła się także regulacja, że to KRN będzie
kontrolowała rząd już po jego powołaniu i w dalszym ciągu będzie ona uważana za najwyższą
reprezentację woli narodu, a RządTymczasowy miałby tylko uzyskać od niej pełnomocnictwo
do sprawowania władzy.Unormowano również, że to przy dokonywaniuewentualnych zmian
w rządzie wystarczaćmiała zwykła większość głosów oraz przewidziano obowiązek oddania
władzy odpowiednim organom, kiedy zostaną one wyłonione w wyniku tzw. wolnych
wyborów. Statut Tymczasowy Rad Narodowych jako uchwała w praktyce nie miał mocy
prawnej. Jednakże faktycznie był on traktowany jak zwykły akt prawny, czyli regulacja
normatywna, bowiem jego postanowienia miały moc prawnie obowiązującą. Statut
obowiązywał już od dnia 1 stycznia 1944 r.Co ciekawe pojawiły się poglądy, zgodnie z
którymi w styczniu 1944 r. nie uchwalono żadnego Statutu, a zaczął on obowiązywaćpost
fatum, w drugiej połowie roku. Taką tezę potwierdzałaby znikoma rola systemu rad
narodowych i niewielkie poparcie PPR na prowincji, przynajmniej w okresie sprzed wejścia
wojsk radzieckich181.
2) Ustawa z dnia 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych
Najważniejszym aktem prawnym określającym kompetencje KRN była nieformalna tzw.
Mała Konstytucja okresu tzw. Polski lubelskiej. Za taką właśnie należy uznać ustawę z dnia
181
Szerzej: G. Górski, Polonia Restituta. Ustrój państwa polskiego w XX wieku, Lublin 2009, s. 148 – 152.
59
11września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych182. To na jej
postanowienia powoływał się wielokrotnie ustawodawca okresu tzw. Polski lubelskiej. Istotne
unormowanie zawarte zostało w art. 29 ustawy, który stanowił, iż niezależnie od
enumeratywnie wyliczonego katalogu kompetencji terenowych rad narodowych można im
było przekazać, na podstawie art. 3 ust. 4 Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r., właściwy
zakres ustawodawstwa, co mogło nastąpić tylko poprzez każdorazową uchwałę KRN.
Natomiast, z art. 33 ustawywynikało, że KRN ulec miała automatycznemu rozwiązaniu, z
chwilą przeprowadzenia wyborów powszechnych do ciał parlamentarnych,na zasadach
Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r. Oczywiście, w ustawie nie było mowy o żadnej ordynacji
wyborczej z okresu obowiązywania tej konstytucji.
W ten sposób należy założyć, że PPR traktowała tzw. tymczasowy parlament, jako
integralną część nowego systemu politycznego tylko formalnie opartego na podstawowych
założeniach Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r. Dlatego w skład KRN weszli zarówno
posłowie powołani w okresie przed wejściem w życie ustawy z dnia 11 września, jak też
przedstawiciele istniejących partii politycznych, wybrani w drodze porozumienia, w tym
przedstawiciele organizacji: zawodowych, społecznych i gospodarczych w liczbie ustalonej
przez Prezydium KRN. Ponadto m.in. członkami KRN mogli być reprezentanci
wojewódzkich (oraz miejskich: Warszawy i Łodzi) rad narodowych w liczbie po 5 od każdej
z tych rad oraz członkowie dokooptowani przez KRN, na wniosek jej Prezydium, przy czym
ich liczba nie mogła przekraczać ¼ ogólnej liczby członków KRN. Maksymalny skład KRN
ustalono, zgodnie z ustawą, na 444 członków183.Zgodnie z art. 18 ust. 1 ustawy tzw.
tymczasowy parlament miał obradować miał na sesjach zwoływanych, co kwartał. Natomiast,
zgodnie z art. 34 zmiana lub uchylenie tejże ustawy mogło nastąpić uchwałą KRN, powzięta
kwalifikowaną większością głosów, wynoszącą 2/3, przy obecności co najmniej połowy
liczby członków KRN. W związku z tym ustawa z dnia 11 września 1944 r. w ówczesnym
systemie ustrojowym miała de iure charakter ustawy konstytucyjnej, bowiem tzw.
tymczasowy parlament nie mógł jej zmienić ani uchylić zwykłą większością głosów, jak to
miało miejsce przy tzw. zwykłej ustawie.
182
Dz. U. Nr 5, poz. 22.
Miało to nawiązywać do składu Sejmu według Konstytucji z 1921 r. Zob. art. 4 – 5 ustawy z dnia 11 września
1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych.
183
60
3) Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego
Do postanowień Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r. nawiązywał także Manifest PKWN.
Właśnie w tym dokumencie stwierdzono, że: ,,Krajowa Rada Narodowa i Polski Komitet
Wyzwolenia Narodowego działają na podstawie Konstytucji z 17 marca 1921 roku, jedynie
obowiązującej konstytucji legalnej, uchwalonej prawnie. Podstawowe założenia Konstytucji z
17 marca 1921 r. obowiązywać będą aż do zwołania wybranego w głosowaniu powszechnym,
bezpośrednim, równym, tajnym i stosunkowym Sejmu Ustawodawczego, który uchwali, jako
wyraziciel woli narodu, nową konstytucję”184.Uznanie KRN przez ZSRR jak i państwa
koalicji antyhitlerowskiej było co najmniej dyskusyjne na gruncie obydwu międzywojennych
konstytucji z 1921 r. i 1935 r. Powstał bowiem organ nieistniejący wcześniej, a tym samym
nieprzewidzianyw dotychczasowym, polskim systemie konstytucyjnym. Wbrew zasadzie
trójpodziału władz posiadał on kompetencje zarówno w zakresie władzy wykonawczej,
sądowniczej jak i przede wszystkim ustawodawczej. Potwierdzał to m.in. stopień kontroli nad
rządem jak również działalność Prezydenta KRN, zastępującego de factogłowę państwa –
Prezydenta RP. Dodatkowo tzw. tymczasowy parlament,niepochodzący z wyborów i
niepoddany społecznej kontroli, miał obradować i uchwalać ważne akty prawne, aż do bliżej
nieokreślonej daty wolnych wyborów.
W literaturze przedmiotu od dawna istniał spór co do prawnego znaczenia treści
Manifestu PKWN185. Część autorów sugerowała, że trudno w ogóle zakwalifikować ten
dokument na gruncie źródeł prawa, gdyż ani nie był on ustawą – nie został wydany przez
KRN, ani nie był dekretem – brak jeszczew tym okresie kompetencji do jego wydania przez
PKWN. Jednak zwracano uwagę na treść manifestu, która dotyczyła obowiązywania
podstawowych założeń Konstytucji z 1921 r. oraz na odrzuceniua limine postanowień Ustawy
Konstytucyjnej z dnia 23 kwietnia z 1935 r.186Niektórzy autorzy jak m.in. Andrzej Gwiżdż
sugerowali nawet, że Manifest PKWN można uznać za pierwszą ustawę konstytucyjną Polski
184
Załącznik do Dz. U. z 1944 r. Nr 1, s. 1. Zob. Źródła do dziejów Polski w XIX i XX wieku. Lata 1939 – 1945,
t. IV część 2, Wybór tekstów źródłowych: A. Koseski, J. R. Szaflik, R. Turkowski, Pułtusk 2000, s. 316.
185
Szerzej: M. Wiącek, Znaczenie stosowania Konstytucji Marcowej w Polsce Ludowej dla orzecznictwa sądów
i Trybunału Konstytucyjnego III RP, Warszawa 2012, s. 101 – 109.
186
Zob. E. Gdulewicz, Konstytucja Kwietniowa z 1935 roku. Mity i Rzeczywistość, Warszawa 1985, s. 6, 42 –
43.
61
lubelskiej187. Inni zaśpodkreślali polityczny charakter manifestu i odmawiali mu znaczenia
prawnego. Tego zdania byli m.in. J. Zakrzewska188 oraz J. Surowiec189. Należy
podzielićostatnią z opinii, gdyż treść Manifestu PKWN miała charakter programowy, a co za
tym idzie polityczny.W ten sposób manifest był proklamacyjnym dokumentem nowej władzy,
a nieaktem prawnym adresowanym do mieszkańców państwa polskiego, wyzwalanych spod
okupacji niemieckiej.
4) Konstytucja z dnia 17 marca 1921 r.
Przyjęcie tzw. podstawowych zasad Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r., zdaniem M.
Turlejskiej,doradził polskim komunistom J. Stalin. Spowodowało to w późniejszym okresie
istotny problem ustrojowy, nigdy bowiem nie zdefiniowano czym miały być obowiązujące
tzw. podstawowe założenia Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r. oraz w jakim trybie oraz
zakresie miały one obowiązywać. Problemem był także ich stosunek do kolejnych ustaw,
przede wszystkim ustawy z dnia 11 września 1944 r., uchwalanych przez KRN190. Zgody co
do tego, w jakim zakresie obowiązywała ustawa zasadnicza z 1921 r., nie ma nawet
współcześnie. Jednak czasem m.in. przy uzasadnieniu zmian w Prezydium KRN odwoływano
się bezpośrednio do Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r. Warto zaznaczyć, że jak
uznaliKazimierz Działocha i Janusz Trzciński nawet dla PPR sprawa była niejednoznaczna,
gdyż ,,gdyby nawet przyjąć, że PPR stała na gruncie obowiązywania konstytucji, a raczej jej
>>podstawowych założeń<< – bo na wystąpienia Gomułki należy patrzeć przez pryzmat
sformułowań Manifestu PKWN – pozostawałoby to w jaskrawej sprzeczności z innymi
szczegółowymi propozycjami przyszłego ustroju państwa polskiego”, a były to ,,może niezbyt
precyzyjnie określone zasady – zasada zwierzchnictwa ludu pracującego, jedności władzy i
systemu rad, a więc podstawowe zasady konstytucjonalizmu socjalistycznego, nie dające się
187
Zob. A. Gwiżdż, Manifest Lipcowy i analogiczne akty proklamacyjne władzy ludowej, PiP 1969, z. 7. Por. W.
Skrzydło, Charakter i znaczenie polityczno – prawne Manifestu Lipcowego PKWN, CPH 1959, t. XI, z. 2.
188
Zob. J. Zakrzewska, Z dziejów Krajowej Rady Narodowej, (w:) Wybrane problemy prawa konstytucyjnego,
Lublin 1985, s. 28 – 29. Por. W. Skrzydło, Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z perspektywy
czterdziestolecia, (w:) Wybrane problemy prawa konstytucyjnego, Lublin 1985.
189
Por. J. Surowiec, Spór o koncepcję ustroju państwowego Polski w okresie Krajowej Rady Narodowej (1944 –
1946), Wrocław 1982, s. 49 i n.
190
Szerzej: M Turlejska, Te pokolenia żałobami czarne… Skazani na śmierć i ich sędziowie 1944 – 1954,
Londyn 1989, s. 34 – 35.
62
pogodzić z zasadami konstytucji marcowej”191.W. Gomułka w wielu wystąpieniachexpressis
verbis nawiązywał do Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r., w szczególności w przemówieniu
w dniu 6 lipca 1946 r. po głosowaniu ludowym – referendum, stwierdził bowiem w nim, że
,,jeśli w referendum ludowym postawiono pytanie, czy należy znieść senat – to z dwóch
przyczyn: po pierwsze dlatego, że instytucję senatu przewiduje konstytucja z 1921 r., która
obecnie obowiązuje”192.Ponadto w artykule z okazji rocznicy powołania KRN, który ukazał
się na łamach ,,Biuletynu Rady Narodowej miasta Częstochowy” w dniu 6 stycznia 1945 r.,
zwrócono uwagę, że KRN oparła się na Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r. oraz ,,posiada
wszystkie uprawienia Sejmu i Senatu Rzeczypospolitej Polskiej z 1921 r., zaś jej
przewodniczący wszystkie upoważnienia marszałka Sejmu. Ponieważ w tej chwili urząd
prezydenta Rzeczypospolitej jest opróżniony, funkcję tę do czasu dokonania wyboru pełni
zgodnie z ustawą konstytucyjną 1921 r. przewodniczący KRN”193. W innym artykule, który
ukazał się w Radzie Narodowej w dniu 3 maja 1944 r. wprost uznano, że ,,bezpośredni
nawrót do systemu legalnego konstytucji z 1921 r. jest technicznie nie wykonalny”, gdyż
„zerwana została całkowicie ciągłość prawna zarówno w odniesieniu do instytucji na tym
systemie opartych, jak i ciągłość personalna, w obsadzie zwierzchnich organów
państwowych”194.Co istotne sprawa obowiązywania Konstytucji z 1921 r. była przedmiotem
rozmów między B. Bierutem a S. Mikołajczykiem, podczas rozmów na konferencji
moskiewskiej w październiku 1944 r., przy czym obydwaj rozmówcy mieli na ten temat
rozbieżne poglądy195.
Podsumowując, należy zaznaczyć, że Konstytucja z 1921 r. wykorzystywana była
przez PPR jako dokument propagandowy i taktyczny w walce politycznej. Dlatego K.
Działocha i J. Trzciński stwierdzili, że ,,PPR nigdy w swoich dokumentach programowych
191
K. Działocha, J. Trzciński, Zagadnienie obowiązywania Konstytucji Marcowej w Polsce Ludowej 1944 –
1952, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1977, s. 33. Zob. K. Działocha, Rola Konstytucji marcowej w
prawie państwowym Polski Ludowej, ,,Acta Universitatis Wratislaviensis”, Wrocław 1976, ,,Przegląd Prawa i
Administracji” VII; J. Surowiec, Spór o koncepcję ustroju państwowego Polski w okresie Krajowej Rady
Narodowej (1944 – 1946), Wrocław 1982, s. 162 – 167.
192
Przemówienie wygłoszone w Warszawie na zebraniu aktywu PPR i PPS w dniu 6 lipca 1946 r., (w:) W.
Gomułka, Artykuły i przemówienia, t. II, styczeń 1946 – kwiecień 1948, Warszawa 1962, s. 162.Zob. W.
Gomułka, Artykuły i przemówienia, t. II, styczeń 1946 – kwiecień 1948, Warszawa 1962, s. 77, 83.
193
Zob. Rocznica Krajowej Rady Narodowej, ,,Biuletyn Rady Narodowej miasta Częstochowy” z dnia 6
stycznia 1945 r., (w:) Publicystyka konspiracyjna PPR 1942 – 1945. Wybór artykułów, t. III, Warszawa 1967, s.
620.
194
O właściwą postawę prawną, ,,Rada Narodowa” z 3 maja 1944 r., nr 8, s. 5.
195
63
nie nawiązywała ani do konstytucji z 1921 r., ani do ustroju państwa opartego na tej
konstytucji. Zawsze reprezentowała wizję państwa socjalistycznego. Wzorem ustrojowym dla
PPR było państwo radzieckie”, zaś ,,jeśli w latach 1944 – 1946 znalazły się w oświadczeniach
przywódców PPR określenia wskazujące na to, że partia akceptowała obowiązywanie po
1944 r. konstytucji z 1921 r. czy jej fragmentów – było to wynikiem przede wszystkim
taktyki i strategii politycznej oraz uwzględnienia faktu, że dokumenty prawne już posługiwały
się formułą o obowiązywaniu >>podstawowych zasad<< konstytucji marcowej” 196.Kwestia
obowiązywania ustawy zasadniczej z 1921 r. przestała być w dużej mierze istotna po wejściu
w życiew 1947 r.tzw. Małej Konstytucji197.
Wykaz przepisów Konstytucji z 1921 r., do których bezpośrednio nawiązywały akty
prawne wydane w okresie tzw.Polski lubelskiej,określił Marcin Wiącek. Mianowicie zaliczył
do nich m.in. przejęcie systemu źródeł prawa i określenie, że istotne sprawy muszą być
regulowane w drodze ustawowej, regulacje dotyczące obowiązku przeprowadzenia wyborów
parlamentarnych, przepisy o NIK, dewolucję kompetencji ustawodawczych, czyli przekazanie
ich samorządom w zakresie oznaczonym w ustawie zasadniczej z 1921 r.198 Podobną listę
stworzył wcześniej A. Burda, który wymieniłwśród obowiązujących unormowań Konstytucji
z 1921 r. m.in. postanowienia dotyczące kompetencji Prezydenta, Rady Ministrów i ich
wzajemnych relacji199.Natomiast inni byli zdania, że przejęto tylko przepisy regulujące relacje
obywatel – państwo200.Jednakże należy zaznaczyć, że zdaniem A. Burdy Konstytucja z 1921
r. obowiązywała w szerszym zakresie po 1947 r., gdy wybrano Sejm Ustawodawczy –
196
K. Działocha, J. Trzciński, Zagadnienie obowiązywania Konstytucji Marcowej w Polsce Ludowej 1944 –
1952, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1977, s. 37.
197
Ustawa Konstytucyjna z dnia 19 lutego 1947 r. o ustroju i zakresie działania najwyższych organów
Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 18, poz. 71). Zob. H. Świątkowski, Nowe polskie prawo ustrojowe, DPP
1947, nr 3; S. Rozmaryn, Uwagi o niektórych zagadnieniach ustaw konstytucyjnych z 4 i 19 lutego 1947 roku,
DPP 1947, nr 3; K. Działocha, J. Trzciński, Zagadnienie obowiązywania Konstytucji Marcowej w Polsce
Ludowej 1944 – 1952, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1977, s. 89 i n.
198
Szerzej: M. Wiącek, Znaczenie stosowania Konstytucji Marcowej w Polsce Ludowej dla orzecznictwa sądów
i Trybunału Konstytucyjnego III RP, Warszawa 2012, s. 115 – 117.
199
Zob. A. Burda, Konstytucja Marcowa, Lublin 1983, s. 64 – 65.
200
Zob. K. Grzybowski, Polskie Prawo Polityczne, Kraków 1947, s. 3 – 7;K. Grzybowski, Ustrój Polski
Współczesnej 1944 – 1948,Kraków 1948, s. 9 – 14; M. Buszyński, Obowiązujące normy Konstytucji Marcowej,
„Gazeta Administracji” 1947, nr 11 – 12; I. Klanejerman, Nowy ustrój państwowy Rzeczypospolitej Polskiej,
Warszawa 1947, s. 6 – 7.
64
Konstytuantę201. W związku z tym trudno nie oprzeć się wrażeniu, że poziom legalizmu w
działaniach PPR miał charakter fasadowy.
W nowej rzeczywistości ustrojowo – politycznej przejęto nie in extenso Konstytucję z
1921 r., ale bliżej niesprecyzowane jej założenia.Wzbudziło to zrozumiały konflikt wśród
znawców prawa ustrojowego Polski Ludowej.Część z nich przyjęła, że do porządku prawnego
wprowadzono najważniejsze normy ustrojowe zawarte w Konstytucji z 17 marca 1921 r. Z
tego wynikałoby, że mimo braku definicji,czym są tzw. najważniejsze założenia ustawy
zasadniczej z 1921 r., obowiązywałyone bezpośrednio na podstawie treści Manifestu PKWN.
Takiegozdania był m.in. wybitny prawnik, konstytucjonalista tego okresu Stefan
Rozmaryn202. Był on też zdania, że „KRN była jedynym źródłem legalnej władzy w Polsce i
tymczasowym parlamentem w odrodzonym państwie – czerpiącym swą legitymację z woli
szerokich mas. KRN była więc nie tylko bezwzględnym zerwaniem ciągłości w stosunku do
władzy obszarników i kapitalistów, ale wprost klasowym przeciwieństwem tej władzy i
dlatego bynajmniej nie uzasadniała swej władzy formalną legalnością, np. zgodnością z
przepisami
przedwrześniowymi”,
a,,jej
legalność
płynęła
nie
z
konstytucji
przedwrześniowych, lecz z woli klas pracujących, z woli narodu, z rewolucji”. Dlatego ,,jako
najwyższa władza w państwie, KRN była organem ustawodawstwa nie tylko zwykłego, lecz
także konstytucyjnego, mogła więc bez specjalnych formalności zmieniać i uchylać przepisy
konstytucji marcowej, których częściowe przywrócenie mogło nastąpić również tylko z jej
woli”203.
Takie stanowisko pozwalało PPR arbitralnie wykorzystywać wybranepostanowienia
ustawy zasadniczej z 1921 r., gdy wymagała tego potrzeba polityczna. Natomiast inni znawcy
ówczesnego ustroju państwowego, tacy jak: Antoni Peretiatkowicz czy Konstanty
Grzybowski, uważali, że skoro brak jest definicji tzw. podstawowych założeń Konstytucji z
dnia 17 marca 1921 r. to nie mogą one wprost obowiązywać, czyli w praktyce chodzi tylko o
pewne wytyczne dla nowej władzy ludowej. W interesujący sposób K. Grzybowski tłumaczył
treść Manifestu PKWN, który wymieniałprzyjęcie podstawowych założeń Konstytucji z dnia
17 marca 1921 r., a także stanowił, że KRN i PKWN miały działać na podstawie tej ustawy
201
Zob. A. Burda, Konstytucja Marcowa, Lublin 1983, s. 65.
Zob. K. Działocha, J. Trzciński, Zagadnienie obowiązywania Konstytucji Marcowej w Polsce Ludowej 1944
–1952, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1977, s. 119 i n.
203
S. Rozmaryn, Polskie prawo państwowe, Warszawa 1951, s. 253.
202
65
zasadniczej. Według niegow pierwszym wypadku dotyczyć to miało ,,części deklaracyjnej”,
w drugimzaś „części organizacyjnej Konstytucji”204.Wypowiadany był także pogląd, że
obowiązuje cała ustawa zasadnicza z 1921 r., z wyłączeniemjednak przepisów noweli
sierpniowej z 1926 r.205 Taktwierdził Andrzej Mycielski argumentując, że do porządku
prawnego nie można wdrożyć tylko podstawowych założeń aktu prawnego, a więc musi on
obowiązywaćin extenso, przy czym ,,są niewątpliwie artykuły konstytucji, które straciły swą
aktualność i pomimo, że nigdzie wyraźnie nie uchylone, przestały >>de facto<<
obowiązywać. Są nimi np. wobec jednoizbowości tymczasowego zastępczego organu
ustawodawczego Krajowej Rady Narodowej artykuły dotyczące dawnego senatu”206.Dodać
należy, że stanowisko to w ówczesnej nauce nie było odosobnione207.Jednak,jak słusznie
wskazał A. Burda, trudno obronić taki pogląd skoro w praktyce np. nie powołano na nowo
NIK, Senatu itp., a niejako w zamian utworzono system rad narodowych, nowe instytucje
sądowe czy Prezydium KRN208.
Na uwagę zasługuje pogląd reprezentowany m.in. przez K. Grzybowskiego, który
uważał, że chodziło w praktyce o wydobycie z Konstytucji Marcowej zasad naczelnych,
stojących ponad innymi normami Konstytucji209. Dlatego uważał on, że ,,przywrócenie mocy
obowiązującej (a nie, mimo odmiennych pozorów, utrzymanie mocy obowiązującej)
podstawowych zasad Konstytucji marcowej ma znaczenie polityczne, a nie jest prawnym
obowiązkiem nowych rządzących”, bowiem ,,jest niejako politycznym zobowiązaniem się
nowych rządzących wobec społeczeństwa: będziemy rządzić prowizorycznie w oparciu o te
zasady, a następnie oddamy władzę w ręce Sejmu Ustawodawczego” 210. Ostatecznie, zaś K.
Grzybowski stwierdził, że podstawowe, nowe zasady ustroju społecznego i politycznego
dotyczące m.in. reformy rolnej, nacjonalizacji przemysłu, sprawowania władzy przez KRN, w
204
Zob. K. Grzybowski, Ustrój Polski Współczesnej 1944 – 1948,Kraków 1948, s. 8. Także: K. Grzybowski,
Ustrój polityczny Polski, (w:) Zarys historyczno – polityczny I – go rządu demokratycznego w Polsce, Warszawa
1947.
205
Ustawa z dnia 2 sierpnia 1926 r. zmieniająca i uzupełniająca Konstytucję Rzeczypospolitej z dnia 17 marca
1921 r. (Dz. U. R.P. Nr 44, poz. 267), (Dz. U. Nr 78, poz. 442).
206
Zob. A. Mycielski, Polskie prawo polityczne (Konstytucja z 17.III.1921 r.), Kraków 1947, s. 7 – 8; także: A.
Mycielski, Polskie prawo polityczne (na drodze ku nowej konstytucji), II, Kraków 1948, s. 3 – 7.
207
Por. K. Biskupski, Podstawy konstytucyjne K.R.N., ,,Rada Narodowa” 1945, nr 23 – 24; S. Kasznica, Polskie
Prawo Administracyjne. Pojęcia i instytucje zasadnicze, Poznań 1946, s. 22 i n.
208
A. Burda, Konstytucja Marcowa, Lublin 1983, s. 64.
209
K. Grzybowski, Ustrój Polski Współczesnej 1944 – 1948,Kraków 1948, s. 12.
210
Tamże, s. 13.
66
oparciu o system terenowych rad narodowych, miały być realizowane przez nowe władze. W
związku z tym właśnie w świetle tych zasad należało ,,interpretować podstawowe założenia
konstytucji marcowej”, a ,,one jako novum ustrojowe, podstawowe założenia Konstytucji
marcowej jako recepcja dawnego systemu ustrojowego nadają wyraz polityczny ustrojowi
prowizorycznemu państwa, który trwać będzie do lutego 1947 roku”211.
Pozycję
ustrojową
KRN
regulowały
postanowienia
Rozdziału
II:
Władza
ustawodawcza, zawarte w Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r. Dla porządku należy je
wymienić.Mianowicie były to: art. 3, art. 9, art. 10, art. 25, art. 26, art. 28, art. 29, art.32, art.
33, art. 34 oraz art. 38212. Istotne znaczenie dla działalności KRN, a przede wszystkim dla jej
211
Tamże, s. 14. Zob. I. Klajnerman, Nowy ustrój państwowy Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1947, s. 8 –
15; A. Peretiatkowicz, Kodeks Polityczny. Konstytucja Lutowa i ważniejsze ustawy polityczne uzupełnione
statutem Organizacji Narodów Zjednoczonych, Poznań 1947, s. 4 – 6.
212
W porządku chronologicznym miały one brzmienie:
Art. 3.
Zakres ustawodawstwa państwowego obejmuje stanowienie wszelkich praw publicznych i prywatnych i sposobu
ich wykonania. Niema ustawy bez zgody Sejmu, wyrażonej w sposób regulaminowo ustalony. Ustawa
uchwalona przez Sejm zyskuje moc obowiązującą w czasie, przez nią samą określonym. Rzeczpospolita Polska,
opierając swój ustrój na zasadzie szerokiego samorządu terytorialnego, przekaże przedstawicielstwom tego
samorządu właściwy zakres ustawodawstwa, zwłaszcza z dziedziny administracji, kultury i gospodarstwa, który
zostanie bliżej określony ustawami państwowemi. Rozporządzenia władzy, z których wynikają prawa lub
obowiązki obywateli, mają moc obowiązującą tylko wtedy, gdy zostały wydane z upoważnienia ustawy i z
powołaniem się na nią.
Art.9.
Do kontroli całej administracji państwowej pod względem finansowym, badania zamknięć rachunków Państwa,
przedstawiania corocznie Sejmowi wniosku o udzieleniu lub odmówieniu rządowi absolutorium – jest powołana
Najwyższa Izba Kontroli, oparta na zasadzie kolegjalności i niezależności sędziowskiej członków jej kolegjum,
usuwalnych tylko uchwałą Sejmu, większością 3/5 głosujących. Organizację Najwyższej Izby Kontroli i sposób
jej działania określi szczegółowo osobna ustawa. Prezes Najwyższej Izby Kontroli zajmuje stanowisko
równorzędne ministrowi, nie wchodzi jednak w skład Rady Ministrów, a jest za sprawowanie swego urzędu i za
podległych mu urzędników odpowiedzialny bezpośrednio przed Sejmem.
Art.10.
Prawo inicjatywy ustawodawczej przysługuje Rządowi i Sejmowi. Wnioski i projekty ustaw, pociągające za
sobą wydatki ze Skarbu Państwa, muszą podawać sposób ich zużycia i pokrycia.
Art.25.
Prezydent Rzeczypospolitej zwołuje, otwiera, odracza i zamyka Sejm i Senat. Sejm winien być zwołany na
pierwsze posiedzenie w trzeci wtorek po dniu wyborów i corocznie najpóźniej w październiku na sesję
zwyczajną celem uchwalenia budżetu, stanu liczebnego i poboru wojska, oraz innych spraw bieżących.
Prezydent Rzeczypospolitej może zwołać Sejm w każdym czasie na sesję nadzwyczajną wedle własnego
uznania, a winien to uczynić na żądanie 1/3 ogółu posłów w ciągu dwóch tygodni. Inne wypadki zebrania się
Sejmu na sesję nadzwyczajną określa Konstytucja. Odroczenie wymaga zgody Sejmu, jeżeli ma być w ciągu tej
samej sesji zwyczajnej powtórzone, lub, jeżeli przerwa ma trwać dłużej, niż 30 dni. Sejm, zwołany w
październiku na sesję zwyczajną, nie możne być zamknięty przed uchwaleniem budżetu.
Art.26.
Sejm może się rozwiązać mocą własnej uchwały, powziętej większością 2/3 głosów, przy obecności połowy
ustawowej liczby posłów. Prezydent Rzeczypospolitej może rozwiązać Sejm za zgodą 3/5 ustawowej liczby
członków Senatu. Równocześnie w obu wypadkach z samego prawa rozwiązuje się Senat. Wybory odbędą się w
67
przewodniczącego, miał art. 40 Konstytucji z 1921 r., zgodnie z którym głowę państwa, w
przypadku gdy nie może ona sprawować urzędu, w tym w razie opróżnienia urzędu wskutek
śmierci, zrzeczenia się lub innej przyczyny, zastępował Marszałek Sejmu213.
Z uwagi na odrzucenie przez nowe władze ludowe Konstytucji z dnia 23 kwietnia
1935 r. należy uznać, że Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie nie mógł
sprawować swojego urzędu. Posiadał bowiem legitymację do wykonywania funkcji głowy
państwa, właśnie na podstawie odrzuconej w Manifeście PKWN ustawy zasadniczej z 1935
r.214W związku z tym KRN pełniła funkcję Sejmu, a jej marszałek, czyli przewodniczący B.
Bierut, mógł dzięki instytucji opróżnieniapełnić urząd Prezydenta RP, a tym samym przejąć
kompetencje głowy państwa.
W ten sposób tzw. podstawowe założenia Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r.,
konkretnie zawarte w niej unormowania, były stosowane przez ówczesną władzę selektywnie.
Oznaczało to w praktyce, że tworzenie nowego ustroju oparte zostało na przyjęciu określonej
strategii politycznej, czyli wykorzystywaniu często ad hoc rozwiązań ustrojowych
ciągu 90 dni od dnia rozwiązania; termin ich będzie oznaczony bądź w uchwale Sejmu, bądź w orędziu
Prezydenta o rozwiązaniu Sejmu.
Art.28.
Sejm wybiera ze swego grona Marszałka i jego zastępców, sekretarzy i komisje. Mandaty Marszałka i jego
zastępców trwają po rozwiązaniu Sejmu aż do ukonstytuowania się nowego Sejmu.
Art.29.
Sposób i porządek obrad sejmowych, rodzaj i ilość komisji, liczbę wicemarszałków i sekretarzy, prawa i
obowiązki Marszałka – określa regulamin sejmowy. Marszałek mianuje urzędników sejmowych, za których
działania odpowiada przed Sejmem.
Art.32.
Do prawomocności uchwał potrzebna jest zwykła większość głosów przy obecności przynajmniej 1/3 ogółu
ustawowej liczby posłów, o ile inne przepisy Konstytucji nie zawierają odmiennych postanowień.
Art.33.
Posłowie mają prawo zwracać się z interpelacjami do Rządu bądź do poszczególnych ministrów w sposób,
regulaminem przepisany. Minister ma obowiązek udzielić odpowiedzi ustnie lub pisemnie w terminie nie
dłuższym, niż 6 tygodni, albo w umotywowanem oświadczeniu usprawiedliwić brak rzeczowej odpowiedzi. Na
żądanie interpelantów odpowiedź musi być Sejmowi zakomunikowana. Sejm może odpowiedź Rządu uczynić
przedmiotem dyskusji i uchwały.
Art.34.
Sejm może wyłaniać i naznaczać dla zbadania poszczególnych spraw nadzwyczajne komisje z prawem
przesłuchiwania stron interesowanych oraz wzywania świadków i rzeczoznawców. Zakres działania i uprawnień
tych komisji uchwala Sejm.
Art.38.
Żadna ustawa nie może stać w sprzeczności z niniejszą Konstytucją, ani naruszać jej postanowień.
213
Art. 40: Jeżeli Prezydent Rzeczypospolitej nie może sprawować urzędu, oraz w razie opróżnienia urzędu
Prezydenta Rzeczypospolitej wskutek śmierci, zrzeczenia się lub innej przyczyny – zastępuje go Marszałek
Sejmu.
214
Zob. E. Gdulewicz, Konstytucja Kwietniowa z 1935 roku. Mity i Rzeczywistość, Warszawa 1985, s. 42 – 43.
68
Konstytucji z 1921 r.Dlatego przepisy, które nie odpowiadały nowej rzeczywistości
politycznej były po prostu ignorowane przez władzę ludową.Co interesujące, aby
wytłumaczyć odstępstwo od podstawowych zasad prawnoustrojowych, dotyczących tzw.
tymczasowego parlamentu ówcześni konstytucjonaliści twierdzili, że KRN była parlamentem
nie na podstawie przepisów ustawy zasadniczej z 1921 r., ale pełniła funkcje parlamentarne.
W publicystyce prawniczejzaś ignorowano fakt, iż KRN pełniła swoje funkcje na
podstawietylkoniektórych, określonych arbitralnie artykułów Konstytucji z dnia 17 marca
1921 r.215
Na zakończenie należy podkreślić, że na posiedzeniu założycielskim KRN oficjalnie
odrzuconoUstawę Konstytucyjną z dnia 23 kwietnia 1935 r.216, określającją mianem
„faszystowskiej”, co bezpośredniomiało odebrać legitymację do sprawowania władzy przez
rząd emigracyjny w Londynie. Problem ten, choć częściowo, stał się istotny, gdy w ławach
tzw. tymczasowego parlamentu zasiadła legalna opozycja skupiona wokół S. Mikołajczyka.
Wierzył on, że Konstytucja z 1935 r., na mocy której istniała polska państwowość na
uchodźstwie217, nie mogła być tak łatwo przekreślona. Zdaniem bowiem S. Mikołajczyka w
tej sprawie powinni byli wypowiedzieć się alianci zachodni. Były premier rządu londyńskiego
szybko jednak zrozumiał, że są to złudzenia, a sprawa ustroju Polski została już w praktyce
rozstrzygnięta w kraju pod rządami nowej władzy ludowej218.
4. Działalność i funkcjonowanie Krajowej Rady Narodowej
Najważniejszą funkcją jaką spełniał tzw. tymczasowy parlament było ustawodawstwo.
Jednakże Franciszek Ryszka, zwracając uwagę na znacznie egzekutywy w tym okresie,
zaznaczył, że ,,rola KRN poza zatwierdzaniem dekretów rządu (wynikająca z ustawy z 15
VIII 1944) i uchwaleniem kilku bardzo ważnych aktów ustawodawczych ograniczyła się
215
Szerzej: J. Zakrzewska, Funkcje i zadania Krajowej Rady Narodowej jako parlamentu oraz sposób ich
realizacji, (w:) Krajowa Rada Narodowa, pod red. A. Burdy, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976, s.
115 i n.
216
Dz. U. Nr 30, poz. 227.
217
Szerzej: E. Duraczyński, Rząd Polski na uchodźstwie 1939 – 1945. Organizacja. Personalia. Polityka,
Warszawa 1993; E. Duraczyński, R. Turkowski, O Polsce na uchodźctwie. Rada Narodowa Rzeczypospolitej
Polskiej 1939 – 1945, Warszawa 1997.
218
Zob. W. Rostocki, Stosowanie Konstytucji Kwietniowej w okresie Drugiej Wojny Światowej 1939 – 1945,
Lublin 1988, s. 164 – 165.
69
głównie do funkcji jej Prezydium”219. W związku z tym konieczne jest prześledzenie
działalności legislacyjnej KRN, a także podstawy prawnej wydawania ówczesnych aktów
normatywnych.Na wstępie należy zwrócić uwagę, że ustawa z dnia 11 września 1944 r. o
organizacji i zakresie działania rad narodowych wymieniła w art. 26 ustawodawstwo jako
najważniejszą kompetencję tzw. tymczasowego parlamentu. Jednakże już pewne kompetencje
ustawodawcze przyznał KRN uchwalony wcześniej Statut Tymczasowy Rad Narodowych.
Na podstawie tych regulacji legitymizowano powołany najprawdopodobniej jeszcze w ZSRR,
a formowany w Chełmie Lubelskim PKWN. Podstawę prawną jego utworzenia stanowiła
ustawa z dnia 21 lipca 1944 r. o utworzeniu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego220.
Na jej podstawie PKWN uznany został za „tymczasową władzę wykonawczą dla kierowania
walką
wyzwoleńczą
narodu,
zdobycia
niepodległości
i
odbudowy
państwowości
polskiej”.Natomiast a contrarioKRN miał wykonywać zadania władzy ustawodawczej, czyli
legislatywy. Ponadto Manifest PKWN uważany był, przez wielu późniejszych badaczy
ustroju, za najważniejszy dokument prawny Polski Ludowej, który stanowił, że KRN
„powołana przez walczący naród, jest jedynym legalnym źródłem władzy w Polsce”221. W
treści manifestu po raz pierwszy użyto także określenia „tymczasowy parlament narodu
polskiego”, który powołał PKWN.
Warto zaznaczyć, że na podstawie ustawy z dnia 15 sierpnia 1944 r. o tymczasowym
trybie wydawania dekretów z mocą ustawy222KRN formalnie przekazała część władzy
ustawodawczej PKWN, który upoważniony został do wydawania dekretów z mocą
ustawy.Dekrety takie były przedkładane do zatwierdzenia Prezydium KRN.W związku z tym
Witold Zakrzewski stwierdził, że ,,dnia 21 lipca 1944, wraz z wydaniem przez KRN
pierwszej ustawy, rozpoczyna się w Polsce Ludowej działalność ustawodawcza”, a ,,w dniu
tym nie tylko uwidoczniło się przekształcenie organu rewolucyjnej władzy narodu w
najwyższy organ nowo powstającego państwa polskiego, lecz również nastąpiło, w drodze
219
F. Ryszka, Główne problemy historii państwa i prawa polskiego w latach 1944 – 1947, (w:) Polska Ludowa.
IX Powszechny Zjazd Historyków Polskich w Warszawie 13 – 15 września 1963. Referaty i dyskusja, Warszawa
1964, s. 246. Zob. K. Biskupski, Zarys prawa państwowego Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz niektórych
państw obcych, Warszawa 1962, s. 167 – 176.
220
Dz. U. Nr 1, poz. 1.
221
Załącznik do Dz. U. z 1944 r. Nr 1, s. 1.
222
Dz. U. Nr 1, poz. 3. Zob. S. Rozmaryn, Polskie Prawo Państwowe, Warszawa 1951, s. 254; W. Zakrzewski,
Działalność prawotwórcza o mocy ustawy w Polsce Ludowej, ,,Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”
1963, nr 65, z. 10, s. 7 – 23.
70
powołania PKWN, wyodrębnienie władzy ustawodawczej i wykonawczej”223. Poza tym
ZygmuntRybickistwierdził, że KRN była „legalnym źródłem władzy”, wykonującym mandat
z powołania przez walczący naród, a organ ten był najbardziej predestynowany do uchwalania
i ogłaszania podstawowych aktów polityczno – ustrojowych224. Takie stanowisko
prezentowali również A.Burda i R.Klimowiecki, którzy stwierdzili, że KRN stanowiła
,,rewolucyjny,
najwyższy autorytet
prawotwórczy”,
który urzeczywistniał
program
polityczny225.Natomiast J. Zakrzewska powołała się na treść Manifestu PKWN, który określił
KRN, jako „tymczasowy parlament” i ,,jedyne legalne źródło władzy w Polsce”, dodając, iż
,,do istoty parlamentu (jakkolwiek to nie wyczerpuje jego roli) należy uchwalanie ustaw” 226.
Podobnegozdania był również S. Rozmaryn, który zaznaczał, że KRN była ,,organem
ustawodawczym i Konstytuantą, nie zaś tylko – jak przedstawicielstwa w innych krajach –
organem doradczym dla tymczasowych rządów lub komitetów”227.
Wynika z tego, że przed powołaniem PKWN tzw. tymczasowy parlament był przede
wszystkim rewolucyjną radą narodową, której uprawnienia określone zostały w Statucie
Tymczasowym Rad Narodowych. Dopiero podjęcie normalnej działalności ustawodawczej i
początek przebudowy tworzącego się państwa polskiego, na zasadzie faktów dokonanych,
spowodował, że można było KRN określić mianem parlamentu. Istotne znaczenie
miałakwestia: czy KRN można uznać za organ ustrojotwórczy228. Odpowiedź nie jest
jednoznaczna. Z jednej strony tzw. tymczasowy parlament nie był konstytuantą, gdyż w
Polsce dopiero miały się odbyć wolne wybory do parlamentu – konstytuanty.W związku z
tym nie KRN, ale tylko wybrany w wolnych wyborach parlament mógł decydować o kształcie
nowej polskiej Konstytucji. Jednak z drugiej strony znaczenie niektórych aktów prawnych,
223
W. Zakrzewski, Działalność prawotwórcza o mocy ustawy w Polsce Ludowej, ,,Zeszyty Naukowe
Uniwersytetu Jagiellońskiego” 1963, nr 65, z. 10, s. 7.
224
Zob. Z. Rybicki, Działalność i organizacja rad narodowych w PRL, Warszawa 1965, s. 37.
225
Zob. A. Burda, R. Klimowiecki, Prawo państwowe, Warszawa 1958, s. 93;A. Burda, Polskie Prawo
Państwowe, Warszawa 1965, s. 104 i n.; także: K. Kersten, F. Ryszka, Powstanie władzy ludowej, (w:) Polska
Ludowa 1944 – 1950. Przemiany społeczne, pod red. F. Ryszki, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1974,
s. 43 i n.
226
J. Zakrzewska, Funkcje i zadania Krajowej Rady Narodowej jako parlamentu oraz sposób ich realizacji, (w:)
Krajowa Rada Narodowa, pod red. A. Burdy, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976, s. 116 – 117.
227
Zob. S. Rozmaryn, Polskie Prawo Państwowe, Warszawa 1951, s. 281.
228
118.
71
np. ustawyz dnia 11 września 1944 r.o organizacji i zakresie działania rad narodowych229, czy
Ustawy Konstytucyjnej z dnia 6 maja 1945 r.o zniesieniu statutu organicznego województwa
śląskiego230, świadczyło, iż uchwalane były ustawy o charakterze prawnoustrojowym. W
związku z tym unormowania te przekraczały zwykłe administrowanie państwem polskim in
statunascendi. Zarówno bowiem wspomniane akty prawne jak i inne, m.in. ustawa z dnia 31
grudnia 1944 r. o zmianie ustawy z dnia 11 września 1944 roku, o kompetencji
Przewodniczącego Krajowej Rady Narodowej231 oraz ustawa z dnia 31 grudnia 1944 r. o
powołaniu Rządu Tymczasowego Rzeczypospolitej Polskiej232, na trwałe zmieniły
kształtujący się ustrój państwowy, który w znaczący sposób odbiegał od postanowień
Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r.
W praktyce jednak najważniejsze znaczenie, z punktu widzenia ustrojowego, miała
wymieniona wyżej ustawa z dnia 11 września 1944 r.o organizacji i zakresie działania rad
narodowych.Regulacja ta określiła, że KRN posiada kompetencje ustawodawcze, w
szczególności zgodnie z art. 26 ustawy, dotyczyły one uchwalania w drodze ustawy
podstawowych aktów gospodarczych, takich jak:
1) zaciąganie pożyczek;
2) zbycie, zmianę lub obciążanie nieruchomego majątku państwowego;
3) przyjmowanie gwarancji finansowych.
Tzw. tymczasowy parlament mógł również wydawać akty, na podstawie tej ustawy,
odnoszące sięnadzwyczajnych aktów politycznych m.in.
1) wypowiadać wojnę i zawierać pokój bądź przymierza;
2) wprowadzać stan wyjątkowy i wojenny;
3) zatwierdzać międzynarodowe umowypaństwowe, wprowadzające przepisy prawne
obowiązujące obywateli polskich233;
4) zmieniać granice państwa;
5) uchwalać amnestię234.
229
Dz. U. Nr 5, poz. 22; zob. ustawa z dnia 31 grudnia 1944 r. o zmianie ustawy z dnia 11 września 1944 roku o
organizacji i zakresie działania Rad Narodowych (Dz. U. Nr 19, poz. 98).
230
Dz. U. Nr 17, poz. 92.
231
Dz. U. Nr 19, poz. 97.
232
Dz. U. Nr 19, poz. 99.
233
Regulacja ta miała szczególne znaczenie w kontekście umów, dotyczących prawnych relacji między polskimi
obywatelami a Armią Czerwoną w tzw. strefie przyfrontowej.
72
Użyty w art. 26 zwrot w szczególności stanowił egzemplifikację, które dziedziny
podlegały regulacji, a co za tym idziebyły istotne dla ówczesnego ustawodawcy.W ten sposób
KRN, zarówno w teorii jak i w późniejszej praktyce, posiadała w pełni atrybucję w zakresie
stanowienia prawa. Ponadto niezależnie od ustaw uchwalanych przez KRN, w porządku
prawnym
funkcjonowało
ustawodawstwo
realizowane
na
podstawie
upoważnienia
ustawowego. Były to dekrety z mocą ustawy, wydawane przez PKWN. Władza wykonawcza
mogła przez wydawanie dekretów regulować niemal każdą dziedzinę życia, dla której
Konstytucja z dnia 17 marca 1921 r. przewidywała formę ustawy. Warto też podkreślić, że
KRN już na podstawie ustawy z dnia 15 sierpnia 1944 r.235 delegowała PKWN do wydawania
dekretów. Następnie po powołaniu Rządu Tymczasowego Rzeczypospolitej Polskiej, na
podstawie ustawy z dnia 31 grudnia 1944 r.236, KRN niejako ,,przelał” na ten rząd
uprawnienia PKWN, określone ustawą z dnia 15 sierpnia 1944 r.237W związku z tym Rząd
Tymczasowy uzyskał te same kompetencje ustawodawcze co PKWN.
Jednak należy zaznaczyć, że w formie dekretu nie mogły być regulowane wszystkie
dziedziny z zakresu ustawodawstwa. Wyłączone były z ,,dekretowania”sprawy: powołania
Rządu Tymczasowego, a PKWN nie mógł sam przekształcić się w Rząd Tymczasowy, nie
mógł się poprzez dekret rozwiązać jak też ratyfikować umów międzynarodowych. Po
uchwaleniu ustawy z dnia 11 września 1944 r. dekretem nie można było także regulować
żadnej ze spraw enumeratywnie wymienionych w tym akcie prawnym, a zastrzeżonych dla
KRN238. Dodatkowo KRN regulowała wszystkie sprawy dotyczące zarówno swojej
działalności, w tym dotyczące Prezydium KRN i poszczególnych jej posłów. Rząd, a
wcześniej PKWN, nie mógł zmieniać zasad wydawania dekretów z mocą ustawy, a także nie
mógł uchwalić budżetu, gdyż zgodnie z art. 26 pkt 2 w związku z art. 30 ustawy z dnia 11
września 1944 r. była to wyłączna kompetencja KRN.
234
Kompetencje KRN określone zostały w art. 26, 27 ustawy z dnia 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie
działania rad narodowych.
235
236
Dz. U. Nr 19, poz. 99.
237
Na podstawie ustawy z dnia 3 stycznia 1945 r. o trybie wydawania dekretów z mocą ustawy (Dz. U. Nr 1,
poz. 1).
238
Chodzi o sprawy wymienione w art. 26, 27 ustawy.
73
Początkowo PPR nie zaproponował żadnego trybu, w jakim można było uchwalić
ustawę, co nawet stwierdzili badacze ustroju okresu sprzed 1989 r.239Powodem tego byłatreść
Manifestu PKWN i przyjęcie obowiązywania podstawowych zasad Konstytucji z dnia 17
marca1921 r. Należy także zwrócić uwagę, że zaproponowany w ustawie z dnia 11 września
1944 r. tryb akceptacji uchwał rad narodowych, odnosił się także do tych wydawanych przez
KRN, zarówno jako najwyższą radę narodową jak i tzw. tymczasowy parlament. W takim
trybie najpierw uchwalano zwykłą większością głosów uchwałę przy quorum wynoszącym
1/3 liczby posłów. Tak niskie quorum, przy ciągle rozszerzającym się składzie KRN, w
którym przygniatającą większość posiadałoPPR i jej polityczni akolici, w praktyce
gwarantowało legislacyjny sukces i uchwalenie niemal każdego projektu ustawy. Z
postanowień Konstytucji z dnia 17 marca1921 r. przejęto obowiązek podpisania ustawy przez
przewodniczącego, następnie PrezydentaKRN oraz kontrasygnowania aktu prawnego przez
odpowiedniego
ministra,
wcześniej
kierownika
resortu
w
PKWN.
Dopiero
tak
uchwalonaustawa mogła być ogłoszona w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej.
Projekt ustawy zgłaszany był po rozpatrzeniu go na posiedzeniu Prezydium KRN240,
albo bezpośrednio na posiedzeniu tzw. tymczasowego parlamentu, jako inicjatywa grupy
posłów. Następnie wraz z uzasadnieniem odczytywano go na posiedzeniu plenarnym KRN i
dopiero wtedy poddawano pod głosowanie. Po uzyskaniu odpowiedniej większości głosów
projekt był formalnie uchwalony. W maju 1945 r.,pod koniec II wojny światowej, działalność
legislacyjna tzw. tymczasowego parlamentu zaczęła charakteryzować się większym
formalizmem. Innymi słowy, skoro w KRN przygniatającą większość posiadali posłowie PPR
i ich sojusznicy, można było w większym stopniu sformalizować tryb uchwalania ustaw, a
także wprowadzić regulamin działania całej izby241. W ten sposób wprowadzono obowiązek
przeprowadzenia trzech czytań projektu ustawy,jak też wprowadzonozasadę określoną w
Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r., iż inicjatywa ustawodawcza należy zarówno do posłów
239
pod red. A. Burdy, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976, s. 120.
240
Kochanowski, Warszawa 1995, s. 7 – 8.
241
122.
74
jak i rządu242. Posłowie oczywiście powinni składać projekt, jako reprezentanci pewnej grupy
– minimum 10 osób, bądź odpowiednia komisja KRN. Rząd natomiast składał projekty, które
wymagały opracowania. Zaliczyć do nich należało projekty: budżetu, ratyfikacji umów
międzynarodowych itp.243
Z parlamentaryzmu okresu międzywojennego przejęto również procedurę trzech
czytań244. Co ważne dodano możliwość pominięcia pierwszego z nich, jeśli wniosek składano
w przerwie między sesjami. Wówczas projekt trafiał od razu do komisji KRN, a w praktyce
był rozpatrywany na posiedzeniu Prezydium KRN. Na każde czytanie przewidziany
byłodpowiedni termin. Nie ograniczono się tylko do tego i zobowiązano członków komisji do
udostępniania posłom projektów ustaw oraz druków sprawozdań. W praktyce najczęściej
korzystano z trybu skróconego, w którym po drugim czytaniu niejako ekspresowo dochodziło
do trzeciego. Takie rozwiązania tłumaczono zwykle krótkim czasookresem obradowania
KRN, który trwał najczęściej kilka dni, a w ich trakcie akceptowano dużą liczbę
dokumentów, po wcześniejszej ich merytorycznej ocenie dokonywanej przez Prezydium
KRN. Warto podkreślić, że tak skonstruowany regulamin obrad sprawiał problemy przy
akceptacji projektów składanych przez rząd. Abstrahując od omawiania ich na posiedzeniach
Prezydium KRN należy zaznaczyć, iż projekty trafiały najpierw do komisji KRN, które także
musiały zastosować się do regulaminu, a ten przewidywał trzy czytania. Następnie projekt
trafiał na posiedzenie tzw. tymczasowego parlamentu, na którym był uważnie analizowany, a
dopiero po tym ewentualnie akceptowany, co wiązało się z odbyciem procedury trzech
czytań. W związku z długim procesem legislacyjnym częściej korzystano z instytucji
dekretów posiadających taką samą moc prawną, przy czym oczywiście ich proces wydawania
był krótszy.
Interesująca była sytuacja, gdy to ustawa miała zastąpić dekret zatwierdzony
wcześniej przez Prezydium KRN i przedstawiony do akceptacji na forum KRN. Tzw.
242
Chodzi o art. 10 Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r.
68 – 83; Regulamin obrad Krajowej Rady Narodowej uchwalony na 7 plenarnym posiedzeniu K.R.N. w dniu 6
maja 1945 r., Warszawa 1945. Zob. AAN, Biuro Prezydialne KRN w Warszawie, sygn. 907.
244
Art. 14 – 16 Regulaminu. Regulamin obrad Krajowej Rady Narodowej uchwalony na 7 plenarnym
posiedzeniu K.R.N. w dniu 6 maja 1945 r., Warszawa 1945. Zob. AAN, Biuro Prezydialne KRN w Warszawie,
sygn. 907.
243
75
tymczasowy parlament, a ściślej jego komisje, często zmieniał treść takich aktów prawnych.
Najczęściej wyglądało to tak, iż komisja, która uznawała, że powinna dokonać nowelizacji,
występowała z projektem ustawy zmieniającej. Następnie KRN akceptowała, w trybie
podobnym do wykorzystywanego przy przyjmowaniu dekretów, czyli po dyskusji poddawano
projekt pod głosowanie w jednym czytaniu, które zastępowało łącznie drugie i trzecie
czytanie. W związku z tym dekrety, mające moc prawną ustawy, a przede wszystkim szybszy
proceslegislacyjny, faktycznie zmieniły system prawny państwa polskiego po II wojnie
światowej. W latach 1945 – 46 KRN uchwaliła tylko 34 ustawy, przy jednoczesnym
zatwierdzeniu 311 dekretów245. Taka dysproporcja wynikała właśnie z trybu ustawodawczego
orazpełnej kontroli, jaką sprawowało nad nim Prezydium KRN. Należy też zaznaczyć, że
procedura, choć formalnie demokratyczna, w praktyce była różnie interpretowana. Przykład
stanowi głosowanie nad dekretem o nowym prawie małżeńskim246, przeciw któremu
zastrzeżenia miała część posłów SP247. Ostatecznie pięciu z nich zagłosowało przeciw
nowemu aktowi prawnemu,a mimo tego B. Bierut stwierdził, że dekret został przyjęty
jednomyślnie. Jednakże w imieniu przeciwników projektu złożył oświadczenie K. Turowski,
który stwierdził, że ,,niżej podpisani posłowie ze Stronnictwa Pracy, uznając konieczność
unifikacji prawa małżeńskiego na terytorium całego Państwa, stwierdzają, że niektóre jednak
postanowienia dekretu rządowego o prawie małżeńskim przekreślają zasadę nierozerwalności
małżeństwa, co jest sprzeczne z podstawowymi założeniami ideologii Stronnictwa Pracy.
Wobec tego niżej podpisani posłowie Stronnictwa Pracy głosować będą przeciwko
wnioskowi o zatwierdzenie dekretu. Podpisani: K. Popiel, A. Antczak, J. Kwasiborski, St.
Bukowski, K. Kumaniecki, K. Turowski” 248.
Istotne znaczenie dla działalności zarówno tzw. tymczasowego parlamentu jak i
Prezydium KRN miały postanowienia obowiązującego regulaminu obrad. Art. 1 regulaminu
dotyczył procedury otrzymania przez posła legitymacji. Jego kandydatura musiała być
przegłosowana przez Prezydium KRN, zatwierdzona przez KRN i dopiero wtedy Biuro
245
(w:) Krajowa Rada Narodowa, pod red. A. Burdy, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976, s. 123.
246
Dekret z dnia 25 września 1945 r. Prawo małżeńskie (Dz. U. Nr 48, poz. 270).
247
Zob. sprawozdanie stenograficzne z posiedzeń KRN w dniach 29, 30 i 31 grudnia 1945 r. oraz w dniach 2 i 3
stycznia 1946 r., sesja IX KRN, łam 552.
248
Zob. M. Turlejska, Te pokolenia żałobami czarne...Skazani na śmierć i ich sędziowie 1944 – 1954, Londyn
1989, s. 48.
76
Prezydialne KRN wydawało mu legitymację poselską. Jednak nie zawsze chroniła go ona
przed represjami, zwłaszcza jeśli był to poseł opozycji. Posłowieskładaliślubowanie
poselskiena następnym posiedzeniu tzw. tymczasowego parlamentu. Rotę ślubowania
odczytywał B. Bierut – Prezydent KRN, a jego słowa powtarzali posłowie249. Istotny był art.
5 regulaminu, oddający w ręce B. Bieruta – Prezydenta KRN, „straż regulaminu i
uprawnienie do jego wykładni”. W związku z tym de factoprzewodniczący Prezydium i samej
KRN rozstrzygał autorytatywnie we wszelkichwątpliwych sytuacjach, co nie podlegało
żadnemu odwołaniu. Oczywiście zainteresowany mógł odwołać się do autorytetu tzw.
tymczasowego parlamentu, ale w praktyce było to zupełnie bez jakiegokolwiek znaczenia.
Prezydent KRN czuwał ponadto przy pomocy straży sejmowejnad spokojem i porządkiem
obrad izby. Następne przepisy regulaminu dotyczyły praw i obowiązków posłów. Mieli oni
przede wszystkim obowiązek uczestniczyć w posiedzeniach izby. Art. 9 określał sprawy
uposażenia posłów, związanych ze stałą pracą w KRN, bądź w jej komisjach. Dostawali oni
uposażenie zasadnicze według IV grupy uposażeniowej urzędników państwowych oraz
dodatek funkcyjny w wysokości 1000 zł miesięcznie. Ponadto uprawnieni byli do otrzymania
dodatku wojennego do uposażenia, dodatku funkcyjnego oraz dodatku rodzinnego,zgodnie z
dekretem PKWN z dnia 27 grudnia 1944 r. o tymczasowym uregulowaniu uposażeń
pracowników państwowych250. Posłowie nieotrzymujący tych dodatków mieli prawo do diety
w wysokości 150 zł dziennie. Posłom, oddelegowanym do pełnienia zadań poza siedzibą
KRN, przysługiwał także zwrot kosztów podróży. Urlop poselski w terminie do 7 dni
udzielany był przez Prezydenta KRN, a powyżej tego terminu przez Prezydium KRN.
Istotneunormowania zawarte zostały w art. 12 regulaminu, w którym określono, iż
przedmiotem obrad tymczasowego parlamentu mogły być zgłoszone na piśmie:
1) wnioski Prezydium;
2) wnioski i sprawozdania Rządu Tymczasowego RP;
3) wnioski poselskie;
4) wnioski i sprawozdania komisji;
5) interpelacje.
249
68 – 69.
250
Dz. U. Nr 16, poz. 88.
77
Natomiast, zgodnie z art.13 regulaminu, wnioski zawierające projekty ustaw podlegały
trzem czytaniom, o ile osobna uchwała KRN nie postanowiła inaczej. W czasie między
plenarnymi posiedzeniami projekty mogły trafiać do nadzorowanych przez Prezydium KRN
komisji poselskich, co w praktyce zastępowało pierwsze czytanie.W ramach pierwszego
czytania przesyłano do komisji ogólne zasady projektu, bez omawiania szczegółów
procedowanej ustawy. Wyjątkiem była oczywiście sytuacja, gdy dokument zostałby od razu
odrzucony. Następnie odbywało się drugie czytanie, po co najmniej 48 godzinach od rozdania
druku sprawozdania i wniosku komisji. W jego ramach omawiano i głosowano nad
poszczególnymi artykułami projektu oraz dyskutowano nad ewentualnymi poprawkami.
Prezydent KRN i zarazem przewodniczący jej Prezydium dopuszczał głosowanie nad
ogólnymi zasadami projektu. Jeśli nie zgłaszano poprawek, co najczęściej miało miejsce przy
umowach międzynarodowych,wówczas przystępowano do głosowania nad całą ustawą.
Trzecie czytanie polegało na krótkim omówieniu wniesionych poprawek i z reguły
odbywało się następnego dnia po drugim. Wyjątki to oczywiście sytuacje, gdy ustawę
odesłano do komisji, bądź gdy przyjęto poprawki w drugim czytaniu. W innym przypadku
trzecie czytanie mogło odbywać się tego samego dnia, co drugie. Głosowanie, co do zasady
odbywało się tylko nad poprawkami, o ile nie przyjęto ich w trzecim czytaniu. Jeśli tak się
stało to głosowano nad całością tekstu. Prezydent KRN miał możliwość odroczenia
głosowania, na czas potrzebny do stwierdzenia: czy poprawki nie spowodują sprzeczności
postanowień ustawy z obowiązującym porządkiem prawnym. Należy zwrócić uwagę na
znaczenie tej regulacji, gdyż pozwalała ona B. Bierutowi kontrolować zgłaszane przez
opozycję akty prawne orazumożliwiała odrzucanie ewentualnych poprawek. W ten sposób
Przewodniczący Prezydium KRN – B. Bierut, mógł w dużym stopniu kontrolować proces
tworzenia aktów prawnych w Polsce lubelskiej. Oczywiście KRN mogła zdecydować się na
skrócenie postępowania formalnego dla: uwolnienia wniosku bądź sprawozdania od
obowiązku drukowania, dopuszczenia rozprawy bez odsyłania do komisji, dopuszczenia
rozprawy zaraz po rozdaniu drukowanego sprawozdania komisji oraz przez wyznaczenie
odpowiedniej komisji terminu do przedłożenia sprawozdania. Jednak w praktyce, w związku
ze składem politycznym tzw. tymczasowego parlamentu, nie miało to istotnego znaczenia w
procesie legislacyjnym.
78
Regulamin
tzw.
tymczasowego
parlamentu251zawierał
także
szczegółowe
postanowienia dotyczące wniosku poselskiego. Ten mógłby być przedmiotem obrad tylko,
gdy był podpisany przez co najmniej 10 posłów. W regulaminie ponadto szczegółowo
określono tryb pracy nad wnioskami formalnymi i rolę Prezydenta KRN, jako strażnika
Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r. Dodano także w nim przepis o pisemnej formie
zgłaszania interpelacji poselskich przez każdego zaprzysiężonego posła. O wpłynięciu takiej
interpelacji Prezydent KRN miał obowiązek powiadomić posłów pod koniec posiedzenia.
Ponadto Prezydent KRN miał prawo żądać usunięcia przez interpelanta wyrazów nie
odpowiadających powadze Rady, a tym samym odłożyć ogłoszenie interpelacji do
wprowadzenia odpowiednich przez niego zmian. Stanowiło to suigeneris,,straszak” na posłów
opozycji, którzy nie mieli wprawdzie pełnej swobody działania w nowej rzeczywistości
politycznej, ale ciągle liczyli na pomoc aliantów zachodnich oraz opinię światową, w tym
legalizm nowych władz. Dlatego też dość często składali interpelacje252, którePrezydent KRN
przesyłał do Prezesa Rady Ministrów. W przypadku, gdy rząd w ciągu 14 dni nie udzielił
odpowiedzi, bądź poseł nie był w pełni usatysfakcjonowany uzyskaną odpowiedzią, wówczas
sprawa, na jego wniosek, powinna stać się przedmiotem posiedzenia KRN. Natomiast tzw.
tymczasowy parlament mógł sprawę przyjąć do wiadomości bądź nie, a także wezwać Rząd
do udzielenia odpowiedzi. W praktyce interpelacje nie spowodowały jednak żadnejzmiany
kierunku polityki PPR, choć stanowią współcześnie źródło informacji o ówczesnej
rzeczywistości politycznej Polski Ludowej.
Jeśli chodzi o porządek dzienny obrad to warto zwrócić uwagę, że Prezydent KRN
mógł uzupełnić go o ewentualne sprawy, które nie zostały omówione na posiedzeniach
Prezydium KRN. B. Bierut miał także prawo udzielać głosu w sprawach formalnych, wzywać
do osobistego oświadczenia w celu ochrony czci mówcy, czy też obrony przed fałszywymi
zarzutami mówcy. Regulamin określił, że posiedzenia KRN odbywają się w terminie
oznaczonym przez jej Prezydenta, czy też na podstawie określonej uchwałytzw.
251
J. Zakrzewska, A. Gwiżdż, Wybór źródeł do nauki polskiego prawa państwowego, Warszawa 1967, s. 68 –
83.
252
Interpelacje dotyczyły najczęściej problemów działaczy opozycyjnych z władzami bezpieczeństwa, a rzadziej
kwestii merytorycznych, m.in.. reformy rolnej, dekretu nacjonalizacyjnego. Szerzej: Opozycja parlamentarna w
Krajowej Radzie Narodowej i Sejmie Ustawodawczym 1944 – 1947, Wybór, wstęp i opracowanie R. Turkowski,
Warszawa 1997, s. 28 i n.
79
tymczasowego parlamentu. Obradami kierował B. Bierut, bądź jego odpowiedni zastępca. Na
każde posiedzenie przewodniczący był zobowiązany zabrać ze sobą 3 sekretarzy. W praktyce
Prezydent KRN był także przewodniczącym jej Prezydium. Dlatego na posiedzeniach tego
organu omawiano zarówno porządek obrad jak też termin trwania oraz szczegóły posiedzenia
plenarnego253. Prezydent KRN zwoływał obrady sesji plenarnej i jej przewodniczył. Poza tym
często już w treści wstępnego przemówienia wyprzedzał formalne głosowanie na temat
porządku dziennegoobrad, np.na VI sesji ogłosił, że porządek dzienny powinien być znany
posłom, jako podany w prasie i zaproszeniach254, a na VII sesji pierwotnie wspomniał o
rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja oraz zmarłym Prezydencie F. D. Roosevelcie,
uzupełniając
porządek
dzienny
o
punkt,
dotyczący
ratyfikacji
umów
międzynarodowych255.Natomiast na IX sesji tzw. tymczasowego parlamentu poseł S. Mazur
próbował uzupełnićprzyjęty porządek dzienny przez dołączenie do niego sprawozdania
Ministra Skarbu i Ministra Aprowizacji. Próba została odrzucona przez B. Bieruta –
Prezydenta KRN, który uznał, że porządek dzienny jest za „obfity” i wiele innych, ważnych
spraw wymaga rozpatrzenia. Pozwolił jednak poddać ten wniosek pod głosowanie, a PPR
posiadając faktyczną większość w KRN i kierując się opinią B. Bieruta nie pozwoliła, aby
wniosek przewodniczącego przepadł256. Dlatego najczęściej porządek obrad przyjmowany był
bezżadnych poprawek.
Jednakże w ówczesnej praktyce parlamentarnej opozycja nie poddawała się i poprawki
były składane przy każdej nadarzającej się okazji257. Na XI sesjiKRN poseł Zygmunt Załęski
próbował
uzupełnić
porządek
dzienny
o
exposé
premiera,
a
posłanka
Hanna
Chorążyna258zgłosiła wniosek, o uwzględnienie w porządku obrad 26 interpelacji
PSL,pierwotnie zgłoszonych do Prezydium KRN,które nie uwzględniło zastrzeżeń uznając je
253
Kochanowski, Warszawa 1995, s. 10.
254
Sprawozdanie stenograficzne z posiedzeń KRN w dniach 31 grudnia 1944 r. oraz 2 i 3 stycznia 1945 r. KRN
sesja VI, Warszawa 1946, łam 10 – 11.
255
Zob. Sprawozdanie stenograficzne z posiedzeń KRN w dniach 3, 4, 5 i 6 maja 1945 r., KRN sesja VII, łam 5
– 12.
256
Zob. sprawozdanie stenograficzne z posiedzeń KRN w dniach 29, 30 i 31 grudnia 1945 r. oraz w dniach 2 i 3
stycznia 1946 r., sesja IX KRN, łam 10.
257
Szerzej: R. Turkowski, Polskie Stronnictwo Ludowe w obronie demokracji 1945 – 1949, Warszawa 1992, s.
102 i n.
258
Szerzej: Sprawozdanie stenograficzne z posiedzeń KRN w dniach 20 – 23 września 1946 r., XI sesja KRN,
łam 15 – 18.
80
za demonstrację polityczną. Natomiast Prezydent KRN odrzucił także wniosek motywując to
tym, iż wcześniej był on odrzucony przez Prezydium KRN, a więc jest składany
demonstracyjnie wobec władzy ludowej. B. Bierut był zdania, że nawet nie trzeba głosować
nad odrzuceniem wniosku, ale pozostawił to decyzji posłów. Rezultaty głosowania
przeprowadzonego w takiej atmosferze były łatwe do przewidzenia 259. Warto zauważyć, iż
traktowanie opozycji w ten sposób nie podobało się wielu komunistom okresu
międzywojennego. I tak, LeonChajn w wywiadzie udzielonym T. Torańskiej przyznał, że
KRN w jego mniemaniu była najbliższa demokratycznemu ideałowi ze wszystkich sejmów
PRL, właśnie z uwagi na działalność opozycji260. Opinię jednak wygłosił po wielu latach od
tych, w których obradował tzw. tymczasowy parlament, czyli KRN.
Kolejną
istotną
kompetencją
KRN
było
uchwalanie
budżetu.
Formalnie
przysługiwała ona tzw. tymczasowemu parlamentowi już w chwili, gdy przyjęto
obowiązywanie podstawowych założeń Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r. Jednakże tę
kwestię postanowiono dodatkowo uregulować, aby nie pozostawiać żadnych potencjalnych
wątpliwości. Dokonano tego w art. 26 pkt 2 ustawy z dnia 11 września 1944 r. o organizacji i
zakresie działania rad narodowych, który stał się podstawą prawną uchwalania budżetu przez
KRN. Stanowiło to dla wielu ówczesnych i późniejszych konstytucjonalistów kolejny dowód
działalności tzw. tymczasowego parlamentu261, który miał funkcjonować jak Sejm w okresie
II Rzeczypospolitej, na podstawie Konstytucji z 1921 r.262
Z uwagi jednak na ciągle panujące warunki wojenne nie można było uchwalać
budżetu w normalnym trybie parlamentarnym.Dlatego w listopadzie 1944 r. powstał
pierwszy, miesięczny budżet263 i od tej pory zaczęto sporządzać dokumenty okresowe.
Przygotowywał je PKWN, a później Rząd Tymczasowy,a obejmowały onejeden, dwa
miesiące czy też kwartał gospodarki finansowej. Budżet był następnie zatwierdzany przez
259
Zob. J. Zakrzewska, Sesje plenarne Krajowej Rady Narodowej, (w:) Krajowa Rada Narodowa, pod red. A.
Burdy, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976, s. 180 – 181.
260
Zob. T. Torańska, Oni, Londyn 1985, s. 196 i n.
261
Zob. A. Gwiżdż, Z zagadnień procedury ustawodawczej. O uchwalaniu przez Sejm ustawy budżetowej, PiP
1958, z. 7.
262
Chodziło o art. 4 Konstytucji z 1921 r., który brzmiał: ,,Ustawa państwowa ustala corocznie budżet Państwa
na rok następny”.
263
Zob. Z. Landau, Gospodarka budżetowa Polski Ludowej w okresie lubelskim, ,,Przegląd Historyczny” 1965,
t. 56/1, s. 75 – 76.
81
Prezydium KRN264. Zasady odnoszące się do takich okresowych budżetów określały także
uchwały PKWN o tymczasowej gospodarce budżetowej wydane w dniu 10 października i 12
grudnia 1944r.265W praktyce z uwagi na to, że tzw. tymczasowy parlament obradował rzadko,
a podczas obrad miał do zatwierdzenia ogromną liczbę aktów prawnych, to zastępujące go
Prezydium KRN zajmowało się zarówno budżetem jak i planami gospodarczymi. W
kompleksowy sposób sprawami budżetu KRN zajęła się dopiero w 1946 r. Miało to miejsce
na X sesji, która odbywała się w dniach 26 – 28 kwietnia 1946 r.266 Wcześniej uchwalony
został regulamin KRN, który w punkcie 65 powołał do życia stałą komisję parlamentarną tj.,
Skarbowo – Budżetową, a w punkcie 76 określił jej kompetencje. Najważniejszą z nich było
przygotowanie preliminarza budżetowego w wyznaczonym terminie. Z tego zadania komisja
powołana w dniu 3 stycznia 1945 r.267 wywiązywała się terminowo268. Oczywiście warto
odnotować, że tzw. tymczasowy parlament uregulował jedną z najważniejszych kompetencji,
czyli uchwalanie budżetu, dopiero pod koniec swojej działalności, a wcześniej funkcjonował
w warunkach suigeneris prowizorium budżetowego. Z drugiej jednak strony jak zauważył
ZbigniewLandau PKWN i KRN zajęły się problemem uchwalania budżetu o wiele szybciej,
niż organy państwa polskiego w latach 1918 – 21 r. i to pomimo tego, że znalazły się w
trudniejszej sytuacji269. W II Rzeczypospolitej bowiem deficyt budżetowy był pokrywany
przede wszystkim drukiem pieniądza – marki polskiej, a pierwszy budżet uchwalony został w
okresie reformy Władysława Grabskiego270.
264
Szerzej: Z. Landau, Polityka finansowa PKWN (lipiec – grudzień 1944), Warszawa 1965, s. 39 i n.
t. 56/1, Warszawa 1965, s. 71 i n.Także: W. Krzyżanowski, Dwa lata gospodarki powojennej (1945 – 1946),
(w:) Zarys historyczno – polityczny I – go rządu demokratycznego w Polsce, Warszawa 1947.
266
Zob. sprawozdanie stenograficzne z posiedzeń KRN w dniach 26, 27 i 28 kwietnia 1946 r., sesja X KRN, łam
198 – 242.
267
Komisja Skarbowa – Budżetowa powstała na VI sesji KRN. Zob. sprawozdanie stenograficzne z posiedzeń
KRN z dnia 31 grudnia 1944 r. oraz 2 i 3 stycznia 1945 r., KRN sesja VI, łam 183 – 187.
268
126.
269
t. 56/1, Warszawa 1965, s. 84.
270
Szerzej: Z. Landau, J. Tomaszewski, Gospodarka Polski Międzywojennej 1918 – 1939, t. I, W dobie inflacji
(1918 – 1923), Warszawa 1967, s. 276 – 292; Z. Landau, J. Tomaszewski, Gospodarka Polski Międzywojennej
1918 – 1939, t. II, Od Grabskiego do Piłsudskiego. Okres kryzysu poinflacyjnego i ożywienia koniunktury 1924 –
1929, Warszawa 1971, s. 185 – 188, 209 – 216.
265
82
Sesje KRN w porównaniu z posiedzeniami jej Prezydium nie były częste. W sumie od
31 grudnia 1943 r. do września 1946 r. odbyło się zaledwie 11 sesji KRN. Tematy omawiane
na sesjach plenarnych Krajowej Rady Narodowej przedstawia zestawienie nr 3.Natomiast od
stycznia 1945 r. do zakończenia działalności KRN we wrześniu 1946 r. odbyło się tylko sześć
sesji. Sesje KRN za lata 1945 – 46 przedstawia poniże zestawienie nr 4. Zawarte w nich dane
pokazują jak rzadko były zwoływane sesje tzw. tymczasowego parlamentu oraz jak krótko
one trwały – od 3 do maksymalnie 5 dni. Wynika z tego, że ówczesne przemiany polityczno –
społeczno – gospodarcze, związane były przede wszystkim z działalnością legislacyjną, a
decydowała o jej kierunku przede wszystkim władza wykonawcza – PKWN, Rząd
Tymczasowy, oraz właśnie Prezydium KRN.
3. Tematy omawiane na poszczególnych sesjach plenarnych Krajowej Rady
Narodowej271
I sesja KRN
31 grudnia 1943 r. – 1
stycznia 1944 r.
powołanie Krajowej Rady Narodowej, powstaje
Armia Ludowa (na bazie oddziałów Gwardii
Ludowej),
powstaje
Prezydium
KRN,
oświadczenie o sytuacji wewnętrznej i
zagranicznej
II sesja KRN
20 – 23 stycznia 1944
r.
uchwała o akceptacji nowych granic RP w
porozumieniu z ZSRR, odpowiedź na
oświadczenie ZSRR z 11 stycznia 1944 r.
III sesja KRN
15 sierpnia 1944 r.
przyjęcie ustawy o tymczasowym trybie
wydawania dekretów z mocą ustawy, o przejęciu
zwierzchnictwa nad Armią Polską w ZSRR i o
scaleniu Armii Ludowej i Armii Polskiej w
ZSRR, w jednolite Wojsko Polskie, przyjęcie
ustawy o powołaniu Polskiego Komitetu
Wyzwolenia Narodowego
IV sesja KRN
9 – 11 września 1944
r.
zatwierdzenie
ustawy
o
kompetencjach
przewodniczącego KRN, o organizacji i systemie
działania rad narodowych
271
Opracowane na podstawie: AAN, Biuro Prezydialne KRN w Warszawie, Sprawozdania stenograficzne z
posiedzeń Krajowej Rady Narodowej, sygn. 2 – 16.
83
V sesja KRN
Ostatecznie się nie
odbyła
VI sesja KRN
31 grudnia 1944 r. – 3
stycznia 1945 r.
przyjęcie nowelizacji ustawy o kompetencji
przewodniczącego KRN; Bolesław Bierut zostaje
w ten sposób Prezydentem KRN; przyjęcie
ustawy o powołaniu Rządu Tymczasowego,
powołanie nowych posłów
VII sesja
KRN
3 – 6 maja 1945 r.
powołanie nowych posłów, przyjęcie regulaminu
obrad KRN, zatwierdzanie zaległych dekretów
VIII sesja
KRN
21 – 23 lipiec 1945 r.
przyjęcie wielu nowych posłów także
opozycyjnych m.in. Stanisława Mikołajczyka,
zatwierdzanie zaległych ustaw, uchwała o
amnestii, zatwierdzanie zaległych dekretów
IX sesja KRN
29 grudnia 1945 r. – 3
stycznia 1946 r.
przyjęcie nowych posłów, zatwierdzanie korpusu
dyplomatycznego, referat o nacjonalizacji
przemysłu – ostatecznie zatwierdzona zostaje
ustawa nacjonalizacyjna, protesty posłów PSL
dotyczące sytuacji w ruchu chłopskim i łamania
ich demokratycznych praw, sprawozdania
ministrów rządu, zatwierdzanie zaległych
dekretów, odpowiedzi na interpelacje poselskie
X sesja KRN
26 – 28 kwietnia 1946
r.
odwołanie i przyjęcie nowych posłów, exposé
premiera na temat sytuacji wewnętrznej i pracach
TRJN, sprawozdanie Ministra Skarbu, referat
Przewodniczącego Komitetu Ekonomicznego
Rady Ministrów o planie inwestycyjnym,
sprawozdanie ministra spraw zagranicznych na
temat ratyfikacji umów międzynarodowych,
projekt postępowania w głosowaniu ludowym,
zatwierdzanie zaległych dekretów, odpowiedzi
na interpelacje poselskie
XI sesja KRN
20 – 23 września 1946 odwołanie i przyjęcie nowych posłów,
odpowiedzi
na
interpelacje
poselskie,
r.
zatwierdzanie zaległych dekretów, przyjęcie
ordynacji wyborczej, sprawozdania ministrów,
dyskusja na temat dalszej roli Komisji Specjalnej
do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem
Gospodarczym
84
4. Zestawienie ilości i długości trwania sesji KRN w latach 1945 – 46272
VI sesja KRN – styczeń 1945 r. trwa 3 dni
VII sesja KRN – maj 1945 r. trwa 4 dni
VIII sesja KRN – lipiec 1945 r. trwa 3 dni
IX sesja KRN – grudzień – styczeń 1945/1946 r. trwa 5
dni
X sesja KRN – kwiecień 1946 r. trwa 3 dni
XI sesja KRN – wrzesień 1946 r. trwa 4 dni
Kolejnym zagadnieniem dotyczącym działalności KRN była pozycja prawna posła,
którą regulowała uchwała – Statut Tymczasowy Rad Narodowych273. Wszystko jednak uległo
zmianie wraz z wejściem Armii Czerwonej na ziemie polskie i uchwaleniem w dniu 11
września 1944 r. ustawy o organizacji i zakresie działania rad narodowych oraz z dniem
ogłoszenia przez PKWN Manifestu z dnia 22 lipca 1944 r. W związku z tym także KRN
miała stać się tzw. tymczasowym parlamentem, który działał w określonych ramach
prawnoustrojowych. Porządek dotyczący obrad sesji plenarnych na trwale określił dopiero
regulamin obrad KRN uchwalony w dniu 6 maja 1945 r.274 Natomiast pierwszym aktem
szerzej regulującym kwestie dotyczące pozycji prawnej posłów była ustawa z dnia11
września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych, która dotyczyła
funkcjonowania rad narodowych. Przewidywała ona zastosowanie odpowiednich przepisów
Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r. do posłów KRN; mianowicie chodziło o art. 17, 21, 22 i
24 ustawy zasadniczej275, przy czym ustawa z dnia 11 września 1944 r. explicite wymieniała
w art. 11 tylko art. 21 i 22 Konstytucji z 1921 r.
272
Tamże.
Zob. J. Zakrzewska, A. Gwiżdż, Wybór źródeł do nauki polskiego prawa państwowego, Warszawa 1967, s. 39
– 44.
274
Tamże, s. 68 – 83.Zob. Sprawozdanie Komisji Regulaminowej o projekcie regulaminu obrad KRN, KRN,
Druk Nr 1.
275
Zob. art. 9 – 12 ustawy z dnia 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych (Dz. U.
Nr 5, poz. 22). Poszczególne artykuły Konstytucji z 1921 miały brzmienie:
Art.17.
Poseł, obejmujący płatną służbę państwową, traci mandat; przepis ten nie dotyczy powołania na stanowiska
ministrów, podsekretarzy stanu i profesorów wyższych uczelni.
Art. 21.
273
85
Niezależnie od wymienionych wyżej regulacji posłowie posiadali immunitet, a
ewentualne pociągnięcie ich do odpowiedzialności karnej wobec osób trzecich wymagało
zgody tzw. tymczasowego parlamentu. W przypadku zaś zatrzymania na gorącym uczynku
ewentualna dalsza procedura karna wymagała uzyskania zgody przewodniczącego, później
Prezydenta KRN276. Warto podkreślić, że zgody były udzielane co najmniej kilkakrotnie czy
to z powodu spraw kryminalnych, jak również z powodu wygaśnięcia mandatów poselskich,
w związku z brakiem uczestnictwa w pracach tzw. tymczasowego parlamentu. Co istotne,
sprawy takie przed przedstawieniem na posiedzeniu KRN były rozpatrywane przez jej
Prezydium277.
Poza regulacjami zawartymi w Konstytucji z 1921 r. do posłów KRN odnosiły się
unormowania określone w ustawie z dnia 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie
działania rad narodowych. Zgodnie z art. 12 ustawy mogli oni bezpłatnie korzystać ze
środków komunikacji państwowej na terenie całego państwa, a także mieli ściśle określony
tekst ślubowania, określony w art. 9 ustawy. Ponadto nie zakazano łączenia stanowiska posła
ze stanowiskami w administracji państwowej. Poseł mógł więc teoretycznie zostać szefem
naczelnego urzędu państwowego oraz uczestniczyć w sesjach plenarnych KRN.
Posłowie nie mogą być pociągani do odpowiedzialności za swoją działalność w Sejmie, lub poza Sejmem,
wchodzącą w zakres wykonywania mandatu poselskiego, ani w czasie trwania mandatu, ani po jego
wygaśnięciu. Za przemówienia i odezwania się tudzież manifestacje w Sejmie posłowie odpowiadają tylko przed
Sejmem. Za naruszenie prawa osoby trzeciej mogą być pociągnięci do odpowiedzialności sądowej, o ile władza
sądowa uzyska na to zezwolenie Sejmu. Postępowanie karno – sądowe, karno – administracyjne lub
dyscyplinarne, wdrożone przeciw posłowi przed uzyskaniem mandatu poselskiego, ulegnie na żądanie Sejmu
zawieszeniu aż do wygaśnięcia mandatu. Bieg przedawnienia przeciw posłowi w postępowaniu karnem ulega
przerwie na czas trwania mandatu poselskiego. Przez cały czas trwania mandatu posłowie nie mogą być
pociągani do odpowiedzialności karno – sądowej, karno – administracyjnej i dyscyplinarnej, ani pozbawieni
wolności bez zezwolenia Sejmu. W wypadku schwytania posła na gorącym uczynku zbrodni pospolitej, jeżeli
jego przytrzymanie jest niezbędne dla zabezpieczenia wymiaru sprawiedliwości, względnie dla
unieszkodliwienia skutków przestępstwa, władza sądowa ma obowiązek bezzwłocznego zawiadomienia o tem
Marszałka Sejmu dla uzyskania zezwolenia Sejmu na areszt i dalsze postępowanie karne. Na żądanie Marszałka
przytrzymany musi być niezwłocznie uwolniony.
Art.22.
Poseł nie może na swoje ani na obce imię kupować lub uzyskiwać dzierżaw dóbr państwowych, przyjmować
dostaw publicznych i robót rządowych, ani otrzymywać od Rządu koncesji lub innych korzyści osobistych.
Poseł nie może również otrzymywać od Rządu żadnych odznaczeń, z wyjątkiem wojskowych.
Art.24.
Posłowie otrzymują djety w wysokości regulaminem określonej, i mają prawo bezpłatnego korzystania z
państwowych środków komunikacji dla podróży po całym obszarze Rzeczypospolitej.
276
Szerzej: K. Grzybowski, Ustrój Polityczny Polski Współczesnej 1944 – 1948,Kraków 1948, s. 28 i n.
277
Zob. J. Zakrzewska, Stanowisko posła, (w:) Krajowa Rada Narodowa, pod red. A. Burdy, Wrocław –
Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976, s. 209 – 210.
86
RegulaminKRN zobowiązywał go do udziału w pracach tzw. tymczasowego parlamentu oraz
jego komisji, jeśli został do nich wyznaczony278. Określono w nim także sprawę poselskich
urlopów, obecności na posiedzeniach, wypłaty diet, przy czym pierwotnie nie było o tym
mowy z uwagi na złą sytuację budżetu państwa. Natomiast istotne znaczenie miała instytucja
tzw. przywołania posła do rzeczy, jak również wymierzania mu kary dyscyplinarnej. W
regulaminie znalazł się nawet przepis o zakazie powoływania na stanowisko posła w
przypadku, gdy prowadzi on przedsiębiorstwo przynoszące zyski.
KRN miała bowiem prawo odwołać bądź zawiesić posła w jego prawach. W
pierwszym przypadku potrzebne było podjęcie uchwały kwalifikowaną większością 2/3
głosów, a w drugim wystarczyła zwykła większość. W miejsce zawieszonego, czy też
wydalonego posła organizacje społeczne, dzięki którym zasiadał on w KRN, mogły
delegować nowego przedstawiciela279. Sytuacja ta została unormowana ustawą z dnia 23 lipca
1945 r. o prawie odwoływania posłów do Krajowej Rady Narodowej280.Zgodnie z
postanowieniami tego aktu prawnego organizacje, zrzeszenia i terenowe rady narodowe,które
delegowały swoich przedstawicieli do KRN miały prawo, aby w okresie między jej
posiedzeniami składać, do Prezydium KRN281,umotywowane wnioski o odwołanie lub
pozbawienie mandatu delegowanych przez siebie przedstawicieli – posłów. Dalszy ich los
parlamentarnyniejako,,spoczywał w rękach” Prezydium KRN, którepodejmowało uchwałę, w
sprawie odwołania lub pozbawienia mandatu posła. Następnie powiadamiało delegującą
organizację, aby wydelegowałaona innego kandydata. Uchwały Prezydium KRN w tych
sprawach były przedstawiane do zatwierdzenia na posiedzeniu planarnym tzw. tymczasowego
parlamentu. W praktyce, mimo obowiązku zatwierdzenia uchwały na posiedzeniu KRN,
wiążąca była decyzja jej Prezydium. Było to więc odejście od usankcjonowanej przez
dotychczasowy porządek prawnoustrojowy koncepcji tzw. poselskiego mandatu wolnego282, a
278
Zob. Regulamin obrad Krajowej Rady Narodowej uchwalony na 7 plenarnym posiedzeniu K.R.N. w dniu 6
maja 1945 r., Warszawa 1945. Zob. AAN, Biuro Prezydialne KRN w Warszawie, sygn. 907.
279
Zob. J. Zakrzewska, Stanowisko posła, (w:) Krajowa Rada Narodowa, pod red. A. Burdy, Wrocław –
280
Dz. U. Nr 30, poz. 178.
281
Istotne znaczenie miał wymieniony w tej ustawie art. 18 § 1 i 2 ustawy z dnia 11 września 1944 r. o
organizacji i zakresie działania rad narodowych (Dz. U. Nr 5, poz. 22).
282
Szerzej: K. Grajewski, Odpowiedzialność posłów i senatorów na tle zasady mandatu wolnego, Warszawa
2009.
87
tym samym uzależnienie posła tzw. tymczasowego parlamentu od oceny jego działalności
parlamentarnej przez Prezydium KRN.
W związku z tym należy zwrócić uwagę na zdarzenie wdniu 29 grudnia 1945 r.,
któremiało miejscena IX sesji KRN. Prezydent KRN – B. Bierut, najpierw przeczytał
nazwiska odwołanych przez Prezydium KRN posłów, stwierdzając explicite, że odwołało ich
Prezydium KRN, a dopiero gdy decyzja została formalnie zatwierdzona uznano wygaśnięcie
mandatów poselskich283. Decyzje formalnie sygnowane przez Prezydium KRN można uznać
za decyzje B. Bieruta, przekazane mu wcześniej przez J. Stalina bądź innego przedstawiciela
ZSRR oraz omówione na posiedzeniu Biura Politycznego KC PPR.Natomiast na X sesji KRN
zatwierdzono opinię Prezydium KRN, dotycząca grupy posłów tzw. tymczasowego
parlamentu, oraz zaproponowano zatwierdzenie ich kandydatur284.Chodziło o odwołanych
zazgodą Prezydium KRN, wyrażoną na jego posiedzeniu w dniu 14 września 1945 r.285, m.in.
posła M. Jaruszewskiego,którego wniosek o aresztowanie zaakceptowany zostałwłaśnie na
posiedzeniu Prezydium KRN. Na innym posiedzeniu w dniu 26 kwietnia 1946 r. Prezydium
KRN stwierdziło wygaśnięcie mandatu poselskiego Zygmunta Berlinga oraz W.
Wasilewskiej, którzy nie uczestniczyli w pracach KRN286. Wynika z tego, że to właśnie
Prezydium KRN miało w praktyce niemal wyłączny wpływ na zawieszanie, odwoływanie
oraz powoływanie posłów do tzw. tymczasowego parlamentu.
Na posiedzeniach Prezydium KRN omawiano także zasadność udzielania upomnień
dyscyplinarnych posłom. Przykładem jest sprawa pijanego posła F. Kargola, którą
rozpatrywanona posiedzeniu w dniu 16 października 1945 r. Natomiast na posiedzeniu w dniu
28 maja 1946 r. poruszono sprawę odpowiedzialności karnej J. Dąb – Kocioła posła SL.
Wcześniej, bow dniu 14 maja 1946 r., Prezydium zgodziło się na wydanie posła M. Głowacza
odpowiednim władzom sądowym, ale już na 36 posiedzeniu z dnia 25 czerwca 1946 r. nie
wyrażono takiej zgody,w sprawie posła J. Drewnowskiego, na wniosek Sądu Okręgowego w
283
Zob. sprawozdanie stenograficzne z posiedzeń KRN w dniach 29, 30, 31 grudnia 1945 r. oraz w dniach 2 i 3
stycznia 1946 r., sesja IX KRN, łam 9 – 18.
284
Zob. sprawozdanie stenograficzne z posiedzeń KRN w dniach 26, 27, 28 kwietnia 1946 r., sesja X KRN, łam
141 – 142.
285
Szerzej: J. Zakrzewska, Stanowisko posła, (w:) Krajowa Rada Narodowa, pod red. A. Burdy, Wrocław –
Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976, s. 209 i n.
286
Zob. AAN, Biuro Prezydialne KRN w Warszawie, posiedzenie Prezydium KRN z 26 kwietnia 1946, sygn.
90, k. 258.
88
Łodzi. Z uwagi na rzadko odbywające się sesje KRN kompetencję zarówno zatwierdzania
posłów do niej jak i ich odwoływania przejęło w praktyce Prezydium KRN, na którego
posiedzeniach szczegółowo omawiano sprawy poszczególnych posłów. Z reguły zaś rola
KRN sprowadzała się do przegłosowania, na zwołanej sesji, decyzji Prezydium KRN287.
W polskiej tradycji parlamentarnej istotną rolę odgrywał i odgrywa Konwent
Seniorów, jako organ zapewniający współdziałanie klubów poselskich, w sprawach
związanych z działalnością oraz tokiem prac legislacyjnych, a także sprawujący funkcję
opiniodawczo – doradczą wobec Marszałka Sejmu288, czyli w przypadku tzw. tymczasowego
parlamentu – Prezydenta KRN. Polska lubelska przejęła ten model, ale dostosowała go do
nowych realiów politycznych. Posiedzenia Konwentu Seniorów zwoływał, specjalnie do tego
upoważniony, członek Prezydium KRN, który niezależnie od tego przewodniczył także
obradom. Uprawnienie do zwoływania posiedzeń Konwentu Seniorów mieli również
przewodniczący, wszystkich istniejących w tamtym czasie klubów poselskich. Pierwsze z
posiedzeń odbyło się w dniu 22 listopada 1945 r. i od tego wydarzenia, aż do końca istnienia
KRN odbyło się 10 posiedzeń Konwentu Seniorów. Poza pierwszym posiedzeniem, za
każdym kolejnym razem, przewodniczącym Konwentu był S. Szwalbe, jako upoważniony do
tego członek Prezydium KRN. W obradach uczestniczyli ponadto przewodniczący klubów
poselskich KRN, a także ich zastępcy. W trakcie obrad Konwentu Seniorów każdy z klubów
poselskich miał jeden głos289.
Najważniejszymi sprawami omawianymi przez Konwent Seniorów były: organizacja i
obsada personalna komisji poselskich, ustalenie klucza partyjnego dla ich przewodnictwa oraz
tryb obrad Komisji Skarbowo – Budżetowej, w zakresie gospodarki finansowej. Konwent
przekazywał także klubom poselskim wykaz posłów nieuczestniczących w głosowaniach czy
też w szeroko pojętych pracach KRN. Ponadto do kompetencji Konwentu Seniorów należało
regulowanie spraw praktycznych takich jak np. przyznanie posłom diet. Z 10 posiedzeń
Konwentu trzy odbyły się z przedstawicielami Centralnej Komisji Porozumiewawczej
287
Kochanowski, Warszawa 1995, s.8.
288
Szerzej: M. Pietrzak, Rządy parlamentarne w Polsce w latach 1919 – 1926, Warszawa 1969, s. 153 i n.; M.
Zubik, Organizacja wewnętrzna Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2003, s. 248 i n.
289
Szerzej: J. Mordwiłko, Kluby poselskie i Konwent Seniorów, (w:) Krajowa Rada Narodowa, pod red. A.
89
Stronnictw Demokratycznych. Na posiedzeniach omawiano sprawynp. powołania komisji ds.
ordynacji wyborczej, rozmów międzypartyjnych, które miały skłonić wszystkie partie, także
PSL do utworzenia jednolitego frontu, uczestniczącego w przyszłych wolnych wyborach.
Debatowano także na temat sytuacji politycznej w kraju m.in. o koniecznej, według posłów
PPR, nowelizacji ustawy o głosowaniu ludowym, czyli referendum,w szczególności do ostrej
wymiany zdań doszło w związku z dyskusją na temat nowej ordynacji wyborczej oraz
utworzenia wspólnego bloku wyborczego290.
Konwent Seniorów przekazywał klubom poselskim swoje postanowienia z sugestią,
aby były one szybko wprowadzane w życie. Jego decyzje jednak miały charakter
dwojaki,bowiem oprócz wskazówek dla klubu poselskiego, były też opinią – zaleceniem, dla
Prezydium KRN. Przykładem była sytuacja, w której Konwent Seniorów przekazał opinię na
temat referendum do Prezydium KRN, co oznaczało de facto przyzwolenie dotyczące jego
przeprowadzenia291.Podkreślić należy, iż rola PSL w komisjach poselskich KRN była, wbrew
ustaleniom z rządzącą PPR, konsekwentnie marginalizowana podczas Konwentu Seniorów292.
Na IX sesji KRN S. Szwalbe określił stosunek KRN, Konwentu Seniorów do
Prezydium KRNmianowicie stwierdził, że uchwałę o powołanie nadzwyczajnej komisji
poselskiej dla opracowania projektu ordynacji wyborczej ,,rozumiemy w ten sposób, że
komisję powoła Prezydium KRN, które w czasie między sesjami zastępuje Plenum KRN, a
Konwent Seniorów będzie użyty, jak tego pragnie przedmówca – w sposób tylko techniczny,
to znaczy do reprezentowania wszystkich stronnictw, będzie użyty jako polityczne ciało
doradcze dla Prezydium, które to Prezydium reprezentuje całość KRN”293.Wynika z tego, że
Konwent Seniorów, co do zasady, posiadał kompetencje w zakresie: wewnętrznych prac
parlamentu, tworzenia i uzupełniania jego organów, nadzorowania przestrzegania przez
posłów ich obowiązków. Faktycznie jednak Konwent Seniorów nie wykonywał tych funkcji,
290
Tamże, s. 230. Zob. J. Borkowski, Pertraktacje przedwyborcze między Polska Partią Robotniczą i Polską
Partią Socjalistyczną a Polskim Stronnictwem Ludowym (1945 – 1946), ,,Kwartalnik Historyczny” 1964, R.
LXXI, nr 2.
291
Zob. protokół Prezydium KRN z dnia 5 kwietnia 1946 r. AAN, Biuro Prezydialne KRN w Warszawie, sygn.
89, k. 522.
292
Zob. M. Strzelecki, Działalność opozycjiparlamentarnej w Krajowej Radzie Narodowej i Sejmie
Ustawodawczym (VII 1945 – X 1947 r.), Toruń 1996, s. 75 – 79.
293
Sprawozdanie stenograficzne z posiedzeń KRN w dniach 29, 30, 31 grudnia 1945 r. oraz w dniach 2 i 3
stycznia 1946 r., IX sesja KRN, łam 600.
90
a rolę Marszałka Sejmu – Przewodniczącego KRN, przejęło Prezydium KRN, wobec którego
Konwent Seniorów stanowił ciało doradcze.
5. Wpływ Krajowej Rady Narodowejna system partyjny
Niezbędnym warunkiem, który umożliwia zrozumieć funkcjonowanie ówczesnego systemu
władzy jest przedstawienie praktycznego funkcjonowania systemu partyjnego Polski
Ludowej. Jest to niezbędne, aby ukazać tło polityczne, na którym funkcjonowały zarówno
KRN jak i jej Prezydium. Należy zwrócić uwagę przede wszystkim na niewielką liczbę
posłów opozycji, którzy zasiadali w ławach KRN, na to z jakimi problemami się oni spotykali
oraz jak w ujęciu statystycznymprzedstawiał się skład partyjny Prezydium. Wówczas łatwiej
można zrozumieć sposób funkcjonowania obydwu organów oraz ich ustrojowe funkcje.
Istotne znaczenie miała funkcja Prezydium KRN, dotycząca legalizacjidziałalności partii
politycznych oraz decydowanie w praktyce, jakie poglądy polityczne mogły być w ogóle
reprezentowane w tzw. tymczasowym parlamencie. Co ciekawe odbywało się to na drodze
tzw. zwyczaju konstytucyjnego, czyli uzusu politycznego. Funkcja ta stanowiła jedną z
najważniejszych atrybucji Prezydium KRN. Konsekwencją tego był okólnik nr 8 Ministra
Administracji Publicznej z dnia 24 stycznia 1946 r. w sprawie stronnictw politycznych –
legalizacja i zebrania członków294.Okólnik skierowany był do wojewodów, prezydentów
miast Warszawy i Łodzi i dotyczył legalizacji stronnictw politycznych, na podstawie
rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1932 r. Prawo o
stowarzyszeniach295. Zgodnie z okólnikiem stronnictwa polityczne nie podlegały legalizacji,
na podstawie Prawa o stowarzyszeniach z 1932 r. Jednocześnie regulacja wymieniała
enumeratywnie
reprezentowane
w
KRN
oraz
TRJN
stronnictwa,
zastrzegając
odpowiedzialność służbową osobom, które utrudniały im działalność.
Na wstępie należy podkreślić, że KRN przejęła kompetencje legislacyjne oraz
kontrolne organu ustawodawczego, w tym jako naczelna rada narodowa kontrolowała także
cały tworzący się system rad. Przewodniczący KRN dzięki selektywnemu zastosowaniu
postanowień Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r., w szczególności zastosowaniu art. 40 –
294
295
L. dz. II PP144/46 (Dz. Urzędowy Ministerstwa Administracji Publicznej Nr 1).
Dz. U. Nr 94, poz. 808.
91
instytucja opróżnienia urzędu Prezydenta Rzeczypospolitej, jako marszałek Sejmu przejął
większość kompetencji głowy państwa. Jednakże mimo, że naruszono w praktyce,
deklarowane jako obowiązujące, podstawowe założenia Konstytucji z dnia 17 marca 1921
r.m.in. zasadę trójpodziału władz, w KRN pojawiła się opozycja parlamentarna. Wynikało to
z istnienia na terenie kraju opozycji politycznej oraz powrotu z emigracji działaczy
przedwojennych stronnictw politycznych. Na ten temat wypowiedział się Karol Popiel, który
uzasadniając swój powrót do kraju oraz działalność polityczną w SP stwierdził:„nowa batalia
nad Wisłą już się zaczęła i pomimo, że szanse wygranej nie są wielkie, trzeba wziąć udział.
Przecież gorzej byłoby, gdyby nie było żadnej akcji i żadnej formy oporu”296.
Ważną cechą ówczesnej rzeczywistości politycznej Polski Ludowej było infiltrowanie
przez PPRinnych stronnictw politycznych takich jak: SL, SD, SP. Formalne funkcjonowanie
każdej z tych partii było korzystne dla władzy ludowej, gdyż uwiarygodniało tworzenie tzw.
polskiego frontu narodowego, według zaplanowanej strategii politycznego działania297.W
praktyce jednak PPR sprawowała kontrolę nad pozostałymi stronnictwami. Była ona na tyle
duża, że określano ją wręcz mianem tzw. kradzieży szyldów. Zdaniem Tadeusza
Żenczykowskiego celem PPR było wprowadzenie zamętu i pewnego rodzaju oszustwo wobec
wyborców pozostałych partii. Popierając bowiem podmioty przynajmniej w teorii niezależne
od PPR de factostronnictwa te zgadzały się z polityką nowej władzy298. Mimo tego
wracającym z emigracji działaczom niepodległościowym udawało się odzyskiwać pozycję w
istniejących stronnictwach299. Co więcej partie, którymi kierowali deklarowały tak jak PPR
chęć radykalnego przebudowania ustroju polityczno – społeczno – gospodarczego państwa
polskiego300. Dlatego PPR nie mogła zupełnie ignorować ich programu politycznego, nawet
w ówczesnym ad interim systemie prawnoustrojowym, w którym obowiązywały ,,mgliste”
zasady Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r.
296
M. Strzelecki, Działalność opozycjiparlamentarnej w Krajowej Radzie Narodowej i Sejmie Ustawodawczym
(VII 1945 – X 1947 r.), Toruń 1996, s. 31.
297
Zob. W. Góra, Trudny Start. Z dziejów Polski Ludowej 1944 – 1947, Warszawa 1985, s. 76.
298
Zob. T. Żenczykowski, Polska Lubelska 1944, Warszawa 1990, s. 110 – 111.
299
M. Strzelecki, Działalność opozycji parlamentarnej w Krajowej Radzie Narodowej i Sejmie Ustawodawczym
(VII 1945 – X 1947 r.), Toruń 1996, s. 60 – 61.
300
Szerzej: A. Machnikowska, Prawo własności w Polsce w latach 1944 – 1981. Studium Historycznoprawne,
Gdańsk 2010, s. 71 i n.
92
W związku z tym należy krótko omówić działające w tym okresie partie polityczne. W
1943 r. z szeregów emigracyjnych chrześcijańskiej demokracji odeszła grupa działaczy tzw.
,,Zrywu Narodowego”. Łączyło ich poparcie dla przemian industrialnych kraju na wzór
radziecki, np.rozbudowa przemysłu ciężkiego. Zdaniem pozostałych działaczy SP
secesjoniści mieli osłabić typowo chadecki charakter partii.W dniu 30 listopada 1944 r.
prosowieccy działacze uznali PKWN i zadeklarowali współpracę z PPR. Szybko ci sami
ludzie in concreto przywódcy: Feliks Widy – Wirski i Zygmunt Felczak, zadeklarowali chęć
legalizacji SP na bazie własnego ugrupowania – ,,Zrywu Narodowego”. PPR odniósł się do
tej koncepcji przychylnie. Na przeszkodzie stanął powracający do Polski K. Popiel, który
dążył do odbudowania Stronnictwa Pracy o profilu chadeckim301. Partia komunistyczna miała
jednak inne zamiary. Współdziałający z nią działacze ,,Zrywu Narodowego” zwołali zjazd w
Bydgoszczy, na którym przyjęli nazwę SP i wybrali swoje władze. Na ich czele stanął Z.
Felczak. Rezultatów zjazdu nie uznał jednak K. Popiel i w dniu 15 lipca 1945 r., nawet mimo
braku zgody ze strony władz państwowych, zwołał własny zjazd partyjny, na którym wybrano
konkurencyjne władze SP z nim samym na czele. Jednak ówczesne władze państwowe
popierały tzw. stronnictwo bydgoskie. Dlatego K. Popiel doszedł do wniosku, iż
najrozsądniejszym posunięciem będzie zarejestrowanie nowej partii – Chrześcijańskiego
Stronnictwa Pracy302.
Prezydium KRN, które mogło w drodze tzw. zwyczaju konstytucyjnego uznać partię
polityczną za legalną, odmówiłojednak jej tego statusu. Zarówno prośba K. Popiela jak i jego
wcześniejsze memoriały protestacyjne – w sprawie rozłamu w SP, które wysyłał do B.
Bieruta były niewygodne i w związku z tym ignorowane. Dlatego Prezydium w dniu 30
października 1945 r. podjęło uchwałę w której stwierdzono, że Prezydium KRN
,,oświadczając się przeciwko wszelkim próbom tworzenia nowych stronnictw, osłabiających
zwartość polityczną naszego Narodu w obecnym okresie odpowiedzialnych historycznych
zadań, które stanowić będą o przyszłości i sile naszego Państwa”303.Zanim jednak
decyzjazostała wydana omówiono sprawę szczegółowo na posiedzeniu Biura Politycznego
301
Historia Polskiego Ruchu Robotniczego 1864 – 1964, tom II 1939 – 1964, praca zbiorowa, tom opracowali:
M. Malinowski, J. Pawłowicz, A. Przygoński, W. Góra, Warszawa 1967, s. 273 – 274.
302
Zob.M. Strzelecki, Działalność opozycjiparlamentarnej w Krajowej Radzie Narodowej i Sejmie
303
AAN, Biuro Prezydialne KRNw Warszawie, sygn. 87, k. 335.
93
KC PPR w dniu 6 października 1945 r.304Tam też podjęto decyzję o tym, że w miarę
możliwości należało zorganizować działalnośćpartii w Polsce Ludowej, w ramach frontu
narodowego. W obliczu fiaska prób rejestracji nowej partii, a za namową PPR przywódca
tzw. warszawskiego SP podjął rozmowy z aktywistami ,,Zrywu Narodowego”, które
doprowadziły do przyjęcia tzw. deklaracji toruńskiej, określającej parytet we władzach
partii305. Stronnictwo Pracy formalnie pozostało jednolite, ale bezpowrotnie zatraciło swój
chadecki charakter. Skazane zostało na spory ideologiczne, których arbitrami byli
przedstawiciele nowej władzy ludowej. W takich okolicznościach nie mogło również
stanowić skutecznej opozycji parlamentarnej.
Inna sytuacja panowała w ruchu ludowym, choć deklaracje o robotniczo – chłopskim
charakterze nowej władzy miały dla PPR istotne znaczenie. Chodziło bowiem oto, aby ruch
ludowy miał charakter jednolity i w praktyce był podporządkowany PPR. Tradycję wiejską
reprezentowało tzw. lubelskie SL, w którym aktywną działalność pełniło wielu
oddelegowanych przez PPR działaczy, m.in. Antoni Korzycki, Władysław Kowalski.
Kontrola przynajmniej do pewnego momentu była całkowita, a PPR mogła dzięki SL
przygotowywać się do faktycznego przejęcia władzy na wsi306. Sytuacja zmieniła się wraz z
kompromisem zawartym podczas tzw. rozmów moskiewskich orazprzyznaniem pewnych
praw opozycji. PPR planowała wprowadzić w szeregi SL tak znane osobistości jak Wincenty
Witos czy były emigracyjny premier Stanisław Mikołajczyk. W efekcie powstać miało SL
rozdarte walkami frakcyjnymi, gdzie rolę arbitra pełniłoby PPR, tak jak w przypadku SP.
Potwierdzeniem tegojest protokół z posiedzenia KC PPR z dnia 27 kwietnia 1945 r., na
którym Edward Ochab stwierdził, że „głównym niebezpieczeństwem jest powstanie
masowego stronnictwa Witosowego”307.Biuro Polityczne PPR jeszcze w 1944 r. poświęcało
dużo uwagi sytuacji w ruchu ludowym, na co wskazująprotokoły z dnia 9 października i 17
304
Zob. Protokoły posiedzeń Biura Politycznego KC PPR 1944 – 1945. Dokumenty z dziejów PRL, z. 2, oprac.
A. Kochański, Warszawa 1992, s. 106.
305
Ustawodawczym (VII 1945 – X 1947 r.), Toruń 1996, s. 38.
306
Zob. K. Kersten, Historia Polityczna Polski 1944 – 1956, Warszawa 1986, s. 23 i n.
307
Protokoły posiedzeń Sekretariatu KC PPR 1945 – 1946. Dokumenty z dziejów PRL, s. 14, oprac. A.
94
grudnia 1944 r.308 Silne wpływy jakie uzyskali działacze emigracyjni wśród ludowców
zaskoczyły członków KC PPR. Szybko zaczęli dochodzić do wniosku, że nie ma mowy o
zakładanej jednolitości ruchu ludowego, co wynikało w późniejszym okresie również z
realizowanej przez rząd polityki rolnej, czyli przede wszystkim przeprowadzanej reformy
rolnej309. Wszystko to spowodowało, że PPR nie mogłabez ograniczeń kontrolować ruchu
ludowego, a jej pierwotny plan przejęcia kontroli musiał ulec modyfikacji.
Na przeszkodzie stanął przede wszystkim były premier – S. Mikołajczyk, który po
powrocie do kraju rozpoczął aktywniejszą, niżK. Popiel, działalność polityczną.
Entuzjastycznie witany w kraju objeżdżał tzw. teren, gdzie uaktywniały się konspiracyjne
komórki SL Roch (emigracyjnego), a komórki tzw. lubelskiego SL same się likwidowały. W
dniu 8 lipca 1945r. S. Mikołajczyk na konferencji członków przedwojennego Naczelnego
Komitetu
Wykonawczego (dalej:
SL powołał
NKW)
nowe tymczasowe władze
Stronnictwa310. PPR dostrzegła, że de factonastąpił rozłam w szeregach ludowców, ale w
odróżnieniu od sytuacji, która zapanowała w SP, nie miała szans na pełnienie roli quasi
arbitra rozstrzygającego spory między zwaśnionymi frakcjami. Ponadto dalsze istnienie
zjednoczonego SL, programowo skupionego wokół ideologii komunistycznej,nie było już
konieczne. Dlatego PPR zaczęła popierać delegatów tzw. lubelskiego SL do rad narodowych i
innych organów wiejskiej administracji. Następnie PPR, dzięki pomocy Romana
Zambrowskiego, czyli swojego działacza oddelegowanego do SL,spowodowała, że NKW
tzw.
lubelskiego
SL
odrzucił
projekt
zjednoczenia
między
dwiema
frakcjami,
którezaproponował Stanisław Bańczyk oraz reszta niezależnych ludowców311. W związku z
tym S. Mikołajczyk wystąpił do Prezydium KRN o legalizację nowej partii politycznej. Miała
ona być oparta na programie SL z 1935 r. oraz na deklaracji ideowo – programowej,
ogłoszonej w 1943 r.312Prezydium KRN wyraziło zgodę na legalizację PSL w dniu 21
308
A. Kochański, Warszawa 1992, s. 22, s. 78 – 79.
309
Zob. W. Góra, Trudny Start. Z dziejów Polski Ludowej 1944 – 1947, Warszawa 1985, s. 128 – 129.
310
Szerzej: K. Kersten, Narodziny systemu władzy Polska 1943 – 1948, Poznań 1990, s. 166 – 167.
311
Tamże, s. 169 – 170.
312
Szerzej na temat programu SL „Roch”: Cz. Madajczyk, Sprawa reformy rolnej w Polsce 1939 – 1944.
Programy – taktyka, Warszawa 1961; H. Słabek, O programach reformy rolnej w latach 1939 – 1944,
,,Kwartalnik Historyczny” 1962, R. LXIX, z. 2.
95
sierpnia 1945 r.313 W tym czasie w tzw. lubelskim SL istniała grupa posłów sprzyjająca S.
Mikołajczykowi. Skupilisię oni wokół S. Bańczyka i ciągle mieli nadzieję na
przeforsowaniekoncepcji zjednoczenia ruchu ludowego. To jednak im się nie udało na skutek
sprzeciwu PPR, kontrolującego tzw. lubelski SL. Warto odnotować, że jeszcze w dniu 19
lipca 1945 r. Biuro Polityczne KC PPR omawiało tę kwestię314. Wówczas padła sugestia, aby
poczekać na zjednoczenie tzw. mikołajczykowskiego SL razem z grupą S. Bańczyka. Tak też
się stało i w konsekwencji S. Bańczyk zgłosił akces do zalegalizowanego PSL w dniu 11
listopada 1945r. na pogrzebie W. Witosa, w którym uczestniczyło około stu tysięcy
chłopów315.
W ten sposób powstała partia, która stała się głównym stronnictwem opozycyjnym.
Co istotne tzw. stronnictwo lubelskie szybko traciło wpływy, a całe organizacje powiatowe
przechodziły na stronę PSL. Pozycja tego ostatniego była na tyle silna, że nie było już mowy
o tworzeniu jednolitej partii316. PPR zmieniła więc optykę i zaczęłatzw. walkę podjazdową z
niezależnymi ludowcami. Oczywiście, jak stwierdzono, „PSL nie mogło w swoim programie
otwarcie występować przeciwko dokonanym w kraju podstawowym przeobrażeniom
ustrojowym, takim jak reforma rolna czy też unarodowienie przemysłu, spotkałoby się to
bowiem ze sprzeciwem większości społeczeństwa”. Dlatego,,program PSL ochraniał interesy
bogaczy wiejskich, mówił przeto o konieczności oparcia ustroju rolnego na gospodarstwach
dużych, >>zdrowych<<, samowystarczalnych, tj. od 15 do 50 ha.” Realizacja tego programu,
jak twierdzono, poważnie zmniejszyłaby możliwości osadnicze i pozostawałaby w rażącej
sprzeczności nie tylko z interesami chłopów, ale również z podstawowymi interesami narodu,
zwłaszcza w odniesieniu do tzw. Ziem Odzyskanych. Natomiast ,,PSL stale mówiło o
konieczności związania Polski z >>demokratycznymi<< państwami Zachodu, a co za tym
idzie – rozluźnienia stosunków łączących ją z ZSRR, choć formalnie głosiło konieczność
utrzymania, nawet pogłębienia przyjaźni polsko – radzieckiej”317. Zdaniem badaczy ruchu
313
Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976, s. 161 – 162 (przypis 15).
314
Protokoły posiedzeń Biura Politycznego KC PPR 1944 – 1945. Dokumenty z dziejów PRL, z. 2, oprac. A.
Kochański, Warszawa 1992, s. 93 – 94.
315
316
Zob. K. Kersten, Historia polityczna Polski 1944 – 1956, Warszawa 1986, s. 25.
317
Historia Polskiego Ruchu Robotniczego 1864 – 1964, tom II 1939 – 1964, praca zbiorowa, tom opracowali:
M. Malinowski, J. Pawłowicz, A. Przygoński, W. Góra, Warszawa 1967, s. 272.
96
komunistycznego PSL podjęło próbę rozbicia jedności ruchu ludowego przez podważenie
współpracy między PPR a radykalnym Stronnictwem Ludowym, usiłowało początkowo
opanować, a następnie rozbić SL318.
Partia kierowana przez S. Mikołajczyka była na tyle groźna, że nawet sojusznicy
komunistów, tacy jak SD, oficjalnie występowali przeciwko niej. Egzemplifikacją tego
byłylisty działaczy SD do B. Bieruta, w których przestrzegano, że „Żadną miarą nie powinno
się dopuścić, aby środowiska inteligencji pracującej i mieszczaństwo stały się ostoją PSL – u
czy reakcji innego autoramentu”. Co interesujące SD przeciwne było rezygnacji z praktyki
porozumiewania się wszystkich czterech partii, w praktyce bowiem porozumiewać się miały
tylko PPR z PPS. Poza tym SD zwracało uwagę, że ignorowano działaczy tej partii przy
mianowaniu na stanowiska wojewodów i wicewojewodów, a przynależność do niej miała
przeszkadzać w karierze zawodowej319.
Kolejną grupą opozycyjną byli niezależni socjaliści. Ich działalność w KRN była
jednak o wiele mniej znacząca m.in. z tego powodu, że nie posiadali tak charyzmatycznego
przywódcy, jakim dla ludowców stał się S. Mikołajczyk. Dlatego nie odegrali istotnej roli w
historii tzw. tymczasowego parlamentu. Natomiast za lidera frakcji uchodził dzięki swojemu
życiorysowi Zygmunt Żuławski. Już w lutym 1945 r. skupieni wokół niego działacze
emigracyjnego PPS ,,Wolność Równość Niepodległość” (dalej: WRN) zaczęli rozmowy,
dotyczące połączenia się z tzw. lubelską PPS. Rozmowy jednak od początku kontrolowane
były przez PPR, która kierowała grupą posłusznych sobie działaczy w krajowym stronnictwie,
sugerując im izolowanie wpływów działaczy PPS WRN. W dniu 6 maja 1945r. podjęto
decyzję o zaproponowaniu przedstawicielom tej partii miejsca we władzach tzw. lubelskiego
stronnictwa, a w dniu 5 lipca 1945 r. podczas rozmów delegatów z reprezentującymi krajowe
PPS – E. Osóbką – Morawskim oraz S. Szwalbe – osiągnięto porozumienie. Rada Naczelna
PPS miała dokooptować do swojego grona osoby wskazane przez PPS WRN, których
podczas rozmów wewnętrznych wybrano w liczbie 16 osób320. Porozumieniu temu
sprzeciwili się komuniści i zaczęli naciskać na PPS, aby działacze PPS WRN byli
przyjmowani do partii indywidualnie. PPS zastosowała się do tej decyzji. Z. Żuławski po
318
Szerzej:tamże, s. 278 i n.
Szerzej: Listy do pierwszych sekretarzy KC PZPR 1944 – 1970, wybór i opracowanie J. Stępień, Warszawa
1994, s. 20 – 21.
320
319
97
fiasku osiągniętego z PPS porozumienia postanowił zgłosić wniosek o rejestrację PPSD321.
Jednak Prezydium KRN odrzuciło ten wniosek w dniu 26 października 1945 r.322W związku z
tym Z. Żuławski postanowił powrócić do rozmów z PPS żądając dla swoich ludzi 12
mandatów w Radzie Naczelnej stronnictwa. Żądanie zostało odrzucone, askrytykował to m.in.
E. Osóbka – Morawski, oskarżając antagonistów Z. Żuławskiego o tzw. wojujący
komunizm323.
Następnie w dniu 30 listopada 1945 r. osiągnięto porozumienie, zgodnie z którym
współpracownicy Z. Żuławskiego otrzymali 6 mandatów. Ten jednak uzależnił decyzję o
wstąpieniu do stronnictwa od oddania jego frakcji pozostałych 6 mandatów. Żądanie zostało
zaakceptowane 19 grudnia 1945r. Dla przywódców krajowego PPS było to istotne, gdyż
zyskali człowieka o niewątpliwym autorytecie, który już w grudniu 1945 r. wzywał na łamach
„Robotnika” do wspólnego budowania nowej demokratycznej Polski324. W tym miejscu warto
też wspomnieć, że sam E. Osóbka – Morawski nie był ideologicznym komunistą i obawiał się
współpracy z PPR.Jednakże E. Osóbka – Morawski był oportunistą,podobnie zresztą jak
późniejszy długoletni premier PRL Józef Cyrankiewicz. Co ciekawe PPR nie ufało do końca
współpracownikowi,bowiem osoba E. Osóbki – Morawskiego była przedmiotem dyskusji, na
posiedzeniu Biura Politycznego KC PPR. Omawiano m.in. jego stosunek do ZSRR i nowej
rzeczywistości
politycznej.
Wyniki
dyskusji
były
korzystne
dla
E.
Osóbki
–
Morawskiegodzięki np. przedstawieniu bardzo dobrej opinii o nim wyrażonej przez J.
Stalina325. Natomiast E. Osóbka – Morawski potrafił targować się z PPR m.in. o liczbę
wojewodów z PPS, np. na posiedzeniu Biura Politycznego KC PPR z dnia 24 października
1945 r. żądał stanowiska warszawskiego wojewody dla PPS. Proponował kandydatury A.
Ostrowskiego albo S. Matuszewskiego. Nie zgadzał się na to B. Bierut, co doprowadzało E.
321
Tamże, s. 161 – 162.
Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976, s. 162 (przypis 15).
323
Zob.M. Strzelecki, Działalność opozycjiparlamentarnej w Krajowej Radzie Narodoweji Sejmie
324
Zob.tamże.
325
322
98
Osóbkę – Morawskiego do niezadowolenia. Przewodniczący Prezydium KRN proponował w
zamian przeniesienie do Warszawy J. Sztachelskiego, który był białostockim wojewodą326.
Trudno uznać za realną opozycję wobec komunistów grupę posłów skupioną wokół
Bolesława Piaseckiego i wydawanego przez niego tygodnika „Dziś i jutro”. Ten
przedwojenny działacz narodowy dzięki przedstawionej NKWD i zaakceptowanej przez
Iwana Sierowa idei rozbicia katolicyzmu niejako „od środka” poprzez rozwój środowiska
świeckich katolików, akceptujących nowy porządek polityczny327, osłabił pozycje SP, w
szczególności grupy K. Popiela. Dodatkowo B. Piasecki i skupieni wokół niego działacze
przejmowali środowiska wyborców popierające przed wojną Stronnictwo Narodowe, które
zgodnie z uchwałą Prezydium KRN nie zostało reaktywowane. W lipcu 1945 r.
ukonstytuował się Komitet Legalizacyjny Stronnictwa Narodowego, który w sierpniu
wystosował memoriał z prośbą o legalizację stronnictwa bezpośrednio do B. Bieruta, jako
Prezydenta KRN i jednocześnie Przewodniczącego Prezydium KRN, które mogło udzielać
zgody na legalną działalność określonej partii politycznej328. Memoriał z sierpnia 1945 r.
został zignorowany, a działacze Stronnictwa Narodowego poddani represjom. Nie pomogły
argumenty o tym, iż stronnictwo od zawsze było antyniemieckie i kierując się tradycją
Romana Dmowskiego nie było nieprzychylne Rosji, w tym wypadku ZSRR. Natomiast inna
była sytuacja samego B. Piaseckiego, który po rozmowie z I. Sierowem zyskał szansę na
swobodną działalność w nowej rzeczywistości politycznej. Przekonał on władze radzieckie,
że chociaż nie jest marksistą i nie wierzy w komunizm to popiera zbliżenie Polski i ZSRR.
Deklarował, że sam będzie zachęcał bliskie sobie osobydo uznania nowej rzeczywistości
politycznej329.
Podsumowując, legalną opozycję parlamentarną w KRN stworzyło PSL, jako
całkowicie niezależne ugrupowanie, w mniejszym zaś stopniu grupa K. Popiela w SP i
środowiska Z. Żuławskiego oraz Stanisława Grabskiego. Niezależni wobec PPR posłowie
wchodzili do KRN przede wszystkim w trakcie VIII i IX sesji 330. Podczas VIII sesji na sali
326
Tamże, s. 60 – 61.
Zob. J. Engelgard, Bolesław Piasecki 1939 – 1956, Warszawa 2015, s. 84.
328
Opozycja parlamentarna w Krajowej Radzie Narodowej i Sejmie Ustawodawczym 1945 – 1947, Wybór,
wstęp i opracowanie R. Turkowski, Warszawa 1997, s. 183 – 184.
329
Zob. J. Engelgard, Bolesław Piasecki 1939 – 1956, Warszawa 2015, s. 85.
330
Szerzej: M. Strzelecki, Działalność opozycjiparlamentarnej w Krajowej Radzie Narodowej i Sejmie
Ustawodawczym (VII 1945 – X 1947 r.), Toruń 1996, s. 46 i n.
327
99
obrad byli obecni już S. Mikołajczyk i Władysław Kiernik, czyli wicepremier i minister
rolnictwa oraz minister administracji w TRJN. Do Prezydium KRN dokooptowano W.
Witosa, w praktyce jednak nie działał w nim z powodu choroby, oraz S. Grabskiego331.
Szczególnie ten ostatni odegrał istotną rolę propagandową, podczas wojny bowiem okazał się
zwolennikiem polityki zbliżenia z ZSRR332, a działalność w Prezydium ograniczał głównie do
nadzoru procesu przesiedleń Polaków ze Lwowa oraz rewindykacji lwowskich dóbr
kultury333.Warto zaznaczyć, ze ani S. Mikołajczyk ani W. Kiernik nie złożyli ślubowania
poselskiego podczas VIII sesji, w proteście przeciw opóźnianiu przyjęcia do KRN działaczy
SL Roch. Ślubowanie wówczas złożyli m.in. wybitny historyk prawa z Uniwersytetu
Jagiellońskiego Stanisław Kutrzeba oraz wspomniany już S. Grabski334.Ostatecznie na VIII
sesji KRN w jej skład nie weszło wielu działaczy emigracyjnych. Opozycja nie uczestniczyła
też aktywnie w pracach Prezydium KRN, a tym samym traciła okazję kontroli działalności
PPR. S. Grabski, jedyny człowiek opozycji w Prezydium KRN, miał dla Polski program
diametralnie różny od realizowanego przez ówczesny rząd ludowy. Był zwolennikiem m.in.
wzrostu samorządności obywatelskiej, pobudzenia obywatelskiej inicjatywy gospodarczej i
politycznej335. W praktyce jednak jego realne kompetencje ograniczały się do nadzorowania
procesu przesiedleń ludności polskiej. W związku z tym Prezydium KRN mimo formalnego
oddania dwóch miejsc opozycjonistom – W. Witos, S. Grabski, de factobyło organem
kontrolowanym przez PPR.
Wspomniany wyżej akces grupy S. Bańczyka do PSL przyśpieszył proces
kształtowania się opozycji w KRN. Wśród secesjonistów z SL znajdowali się także posłowie
KRN. PSL natomiast bardzo szybko powiększało swój stan liczebny, co było także wynikiem
uchwały Prezydium KRN z dnia 15 listopada 1945r., która dotyczyła niecelowości tworzenia
331
Zob. sprawozdanie stenograficzne z posiedzeń KRN w dniach 21, 22, 23 lipca 1945 r., sesja VIII KRN, łam
7; J. Mordwiłko, Prezydium Krajowej Rady Narodowej, (w:) Krajowa Rada Narodowa, pod red. A. Burdy,
Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976, s. 158 – 159.
332
Szerzej: S. Grabski, Pamiętniki, t. II, Warszawa 1989, s. 463 i n.
333
Zob. protokół KRN z dnia 31 sierpnia 1945 r. AAN, sygn. 87, k. 182 – 196.Szerzej: K. Kersten, Repatriacja
ludności po II wojnie światowe (Studium historyczne), Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1974, s. 225 i
n.; J. Czerniakiewicz, Repatriacja ludności polskiej z ZSRR 1944 – 1948, Warszawa 1987, s. 38 – 39; W.
Wojdyło, Stanisław Grabski (1871 – 1949). Bibliografia polityczna, Toruń 2004, s. 385 – 388.
334
(VII 1945 – X 1947 r.), Toruń 1996, s. 47 – 48.
335
Tamże, s. 93.
100
nowych partii politycznych336. W efekcie wszystkie środowiska opozycyjne, które chciały być
reprezentowane w nowej rzeczywistości politycznej zaczęły skupiać się wokół S.
Mikołajczyka. Ten dostrzegł korzystną dla siebie koniunkturę politycznąi początkowo
niechętny uchwale Prezydium KRN zmienił zdanie i zaczął ją popierać337.
Liczebność klubu poselskiego PSL w związku z napływem nowych członków była
ciągle płynna i nawet komuniści nie znali jej dokładnej liczby. Na IX sesji KRN posłom PSL
przyznano tylko 26 mandatów. Na przełomie 1945/46 w skład klubu poselskiegoPSL,
wliczając grupę S. Bańczyka i innych posłów delegowanych do KRN, wchodziło
maksymalnie 55 posłów338. Następnie śmierć W. Witosa oraz brutalne morderstwo Bolesława
Ściborka
(zamordowany
prawdopodobnie
przez
kontrolowane
przez
PPR
organa
bezpieczeństwa) spowodowały zmniejszenie liczby posłów.Natomiast SP znajdowało się w
znacznie gorszej sytuacji od ludowców. W skład opozycji parlamentarnej,po uchwaleniu tzw.
porozumienia toruńskiego, weszła dokładnie połowa z 12 posłów SP w KRN oraz przywódca
tej grupy K. Popiel339. Podczas XI sesji KRN we wrześniu 1946 r. posłowie grupy K. Popiela,
na czele z nim, złożyli swoje mandaty poselskie, a na ich miejsce wybrani zostali kolejni
aktywiści tzw. ,,Zrywu Narodowego”. W skład KRN mieli także wejść niezależni socjaliści
na czele z Z. Żuławskim, ale omówione wyżej problemy związane z porozumieniem PPS
WRN i PPS sprawiły, iż poza jednostkowym przypadkiem Mariana Nowickiego, który
podczas XI sesji KRN złożył ślubowanie, jedynie sam przywódca niezależnych socjalistów
wszedł w skład tzw. tymczasowego parlamentu.
Faktyczną działalność na forum KRN opozycja rozpoczęła dopiero na przełomie
1945/46 r. Do tego czasu w skład Prezydium KRN wchodzili jedynie koncyliacyjnie
nastawiony S. Grabski oraz schorowany W. Witos. Działacze opozycji zasiadali także w
TRJN. Ministrami byli dwaj posłowie PSL: S. Mikołajczyk – minister rolnictwa, oraz W.
Kiernik – minister administracji. Jednak PPR celowo ograniczała ich kompetencje, nie
336
Opozycja parlamentarna w Krajowej Radzie Narodowej i Sejmie Ustawodawczym 1945 – 1947, Wybór, wstęp
i opracowanie R. Turkowski, Warszawa 1997, s. 189 – 190.
337
338
Opozycja parlamentarna w Krajowej Radzie Narodowej i Sejmie Ustawodawczym 1945 – 1947, Wybór,
wstęp i opracowanie R. Turkowski, Warszawa 1997, s. 291 – 292.
339
101
zmniejszała przy tym zakresu ich odpowiedzialności. Przykładem takiego działania było
zatrzymanie wszelkich potrzebnych rolnikom materiałów do produkcji rolniczej przez
kontrolowane właśnie przez PPR Ministerstwo Aprowizacji i Handlu340. PSL nie miał
również dużego wpływu na zarząd tzw. Ziem Odzyskanych. Ich administracja pozostała w
kompetencjach specjalnie utworzonego i kontrolowanego przez W. Gomułkę Ministerstwa
Ziem Odzyskanych341. Należy także zwrócić uwagę, że obecność w rządzie opozycyjnych
ministrów łagodziła ówcześnie możliwości jego krytyki, która miała oczywiście miejsce,
jednakżemiała ona charakter stonowany342. Trudniej bowiem oficjalnie występować przeciw
organowi, w którym się samemu zasiada. Prawdopodobnie S. Mikołajczyk przypuszczał, że J.
Stalin zmieni swoją politykę i zgodnie ze swoimi wcześniejszymi słowami uzna, iż w Polsce
komunizm się nie sprawdzi w praktyce. Wtedy zaś władza mogła przejść w ręce opozycji,
którą reprezentował przede wszystkim PSL343.
Jeśli chodzi o KRN to poza ograniczoną liczbą posłów opozycji niewielu z nich miało
realny wpływ na pracę ważnych komisji poselskich. Posłowie PSL przewodniczyli tylko
Komisji Spółdzielczości, Aprowizacji i Handlu oraz Ziem Odzyskanych i Repatriacji. Jednak
z drugiej strony aż 38 posłów PSL wchodziło w skład komisji, jako zwykli ich członkowie,
zgodnie z danymi na 10 stycznia 1946 r. To dawało niezależnym ludowcom trzecią pozycję
poPPR i PPS, ale z minimalnie lepszym wynikiem od SL344. We wrześniu 1945r. powstała
koncepcja stworzenia wspólnego bloku stronnictw demokratycznych, skupionych wokół
TRJN. Pomysł ten został zaaprobowany mimo uprzednich sprzeciwów w PPS, a W. Gomułka
podczas spotkania CentralnegoKomitetuWykonawczego PPS orazKC PPR oficjalnie
zaproponował stworzenie bloku wyborczego345.Obawy PPR przed jedynym, legalnym
stronnictwem opozycyjnym nabrały realnych kształtów, kiedy wolne wybory na Węgrzech w
listopadzie 1945 r. wygrała Partia Drobnych Rolników, czyli odpowiednik polskiego PSL346.
340
Zob. tamże, s. 109.
Zob. dekret z dnia 13 listopada 1945 r. o zarządzie Ziem Odzyskanych (Dz. U. Nr 51, poz. 295).
342
Listę interpelacji, wypowiedzi na komisjach poselskich i oficjalne stanowiska zawarte w: Opozycja
parlamentarna w KRN i Sejmie Ustawodawczym 1945 – 1947, Wybór, wstęp i opracowanie R. Turkowski,
343
Zob. Stanisław Mikołajczyk w Stronnictwie i Parlamencie (1945 – 1947), Szreniawa 1992, s. 31. Szerzej: R.
Buczek, Stanisław Mikołajczyk, t. I, II, Toronto 1996.
344
Zob. W czterdziestą rocznicę powołania KRN. Materiały i dokumenty, Warszawa 1984, s. 134, 140,
345
346
Zob. A. Friszke, Opozycja polityczna w PRL 1945 – 1980, Londyn 1994, s. 29.
341
102
W związku z tym PPR zdeterminowanabyła, aby nie dopuścić do podobnego scenariusza i
szybko okazała się w tych działaniach skuteczna. W dniu 31 stycznia 1946 r. PPS wystąpiła z
propozycją przyłączenia się PSL do bloku. Niezależni ludowcy rozpoczęli narady, a PPR
rozpoczęła przeciw nim kampanię, wykorzystując przy tym siły aparatu bezpieczeństwa.
Właśnie wtedy zamordowano m.in. B. Ściborka, WładysławaKojdera i wielu innych
lokalnych działaczy PSL347.
Ostatecznie PSL odrzuciło propozycję akceptacji uczestnictwa w bloku wyborczym,
zdając sobie sprawę, iż będzie to koniec niezależności stronnictwa, bowiem jak stwierdziła
KrystynaKersten podjęcie innej decyzji byłoby równoznaczne z uznaniem status quo i
przejściem niezależnych ludowców do „opcji kapitulanckiej”348. PPR podjął w tej sytuacji
decyzję o odłożeniu wyborów i wyruszył na jawną, a nie jak do tej pory tzw. podjazdową,
wojnę przeciw niezależnym ludowcom. W celu niejako przygotowania wyborów
przeprowadzone zostało głosowanie ludowe (referendum), które zaakceptowało PSL349.
Referendumodbyło się 30 czerwca 1946 r., a Polacy odpowiedzieli w nim na trzy pytania:
a) czy jesteś za zniesieniem Senatu,
b) czy chcesz utrwalenia w przyszłej Konstytucji ustroju gospodarczego, zaprowadzonego
przez reformę rolną i unarodowienie podstawowych gałęzi gospodarki krajowej, z
zachowaniem ustawowych uprawnień inicjatywy prywatnej,
c) czy chcesz utrwalenia zachodnich granic Państwa Polskiego na Bałtyku, Odrze i
NisieŁużyckiej?350
PPR wygrało referendum dzięki bezprecedensowej kampanii terroru, umiejętnemu
zastraszaniu członków komisji wyborczych, jak i głosujących oraz fałszerstwom wyborczym.
NatomiastPSL składało w parlamencie protesty wyborcze, które były ignorowane351. Klęska
dała do myślenia niezależnym ludowcom, a w partii pojawiły się dwa nurty: reprezentowany
347
Zob. tamże, s. 172; M. Strzelecki, Działalność opozycjiparlamentarnej w Krajowej Radzie Narodowej i
Sejmie Ustawodawczym (VII 1945 – X 1947 r.), Toruń 1996, s. 129.
348
K. Kersten, Między wyzwoleniem a zniewoleniem. Polska 1944 – 1956, Londyn 1993, s. 24.
349
350
Zob. ustawa z dnia 27 kwietnia 1946 r. o głosowaniu ludowym (Dz. U. Nr 15, poz. 104); ustawa z dnia 28
kwietnia 1946 r. o przeprowadzeniu głosowania ludowego (Dz. U. Nr 15, poz. 105).
351
Przykładem jest protest skierowany w dniu 12 czerwca 1946 r. dotyczący „niepraworządnych działań w
okresie kampanii politycznej przed referendum”. PSL zwróciło uwagę na szereg instrukcji zgłoszonych przez
generalnego komisarza ds. głosowania ludowego, a sprzecznych z ustawą; zob. Opozycja parlamentarna w
Krajowej Radzie Narodowej i Sejmie Ustawodawczym 1945 – 1947, Wybór, wstęp i opracowanie R. Turkowski,
Warszawa 1997, s. 202 – 203.
103
przez Czesława Wycecha i W. Kiernika, szukający kompromisu z PPR, oraz reprezentowany
przez S. Mikołajczyka, który ciągle mimo wszystko wierzył w wolne wybory352. Spór w PSL
zaowocował wystąpieniem kilku posłów skupionych wokół tygodnika „Nowe Wyzwolenie”.
Secesjoniści, przy milczącej zgodzie Prezydium KRN, które naruszyło własną uchwałęz dnia
30 października 1945r. o braku konieczności powoływania nowych partii politycznych,
utworzyli PSL „Nowe Wyzwolenie” w czerwcu 1946 r.353 Warto zauważyć, że milcząca
zgoda Prezydium, w tym przypadku zaowocowała powstaniem nowej partii, ale zignorowanie
memoriału Stronnictwa Narodowegojuż nie. Na tego rodzaju niekonsekwencję zwrócił uwagę
m.in. K. Popiel, któremu Prezydium KRN odmówiło rejestracjiChrześcijańskiego Stronnictwa
Pracy. Zwrócił on uwagę na formalne błędy, z którymi wiązała się taka decyzja. Prezydium
KRN w niezrozumiały dla K. Popiela sposób dyskryminowało działaczy chrześcijańskiej
demokracji, gdyż mogli oni swobodnie działać nawet w radzieckiej strefie okupacyjnej w
Niemczech. K. Popiel podnosił także, że usunięcie legalnej opozycji z życia politycznego
powinno spowodować zwiększenie pozasystemowego oporu przeciw władzy PPR354. Żaden z
tych argumentów jednak nie przekonał Prezydium KRN do zmiany zdania.
Zarówno K. Popiel jak i niezależni ludowcy już przegrali.Po porażce w sfałszowanym
referendum PSL przegrało w końcu także wybory do Sejmu Ustawodawczego, które zostały
przeprowadzone zgodnie z ordynacją wyborczą355, na podstawie zarządzenia Prezydium
Krajowej Rady Narodowej, zawierającego załącznik – Kalendarz Wyborczy356. Oznaczało to,
że Prezydium KRN formalnie funkcjonowało dłużej od tzw. tymczasowego parlamentu.
Złudzenia stracili także ostatni przedstawiciele tzw. tymczasowego parlamentu. Przykładem
jest S. Grabski, który ostatni raz w posiedzeniu Prezydium KRN uczestniczył w dniu 3
stycznia 1947 r., a następniezajął się całkowicie pracądydaktyczno – naukową.Mianowicie
352
353
Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976, s. 161 – 162.
354
Ustawodawczym (VII 1945 – X 1947 r.), Toruń 1996, s. 149;Opozycja parlamentarna w Krajowej Radzie
Narodowej i Sejmie Ustawodawczym 1944 – 1947, Wybór, wstęp i opracowanie R. Turkowski, Warszawa 1997,
s. 236.
355
Zob. ustawa z dnia 22 września 1946 r. Ordynacja wyborcza do Sejmu Ustawodawczego (Dz. U. Nr 48, poz.
274).
356
Zob. zarządzenie Prezydium Krajowej Rady Narodowej z dnia 12 listopada 1946 r. o przeprowadzeniu
wyborów do Sejmu Ustawodawczego (Dz. U. Nr 58, poz. 322).
104
wykładał on historię ustrojów i współczesnych doktryn społecznych na Wydziale Prawa UW
w Katedrze Ustrojów Społecznych357.PrawdopodobnieS. Grabski był największym optymistą
co do rzeczywistości Polski lubelskiej. Najaktywniej działał w ramach Prezydium KRN i
najpóźniej niejako ,,złożył broń”. Inni bowiem legalni opozycjoniści dawno już zaprzestali
działalności politycznej. Ostatecznie, gdy rezultaty ,,wolnych wyborów” nie przyniosły PPR
rozczarowania podobnego jak na Węgrzech, mogli oni zlikwidować KRN oraz jej Prezydium.
Warto jednak podkreślić, że wbrew treści Statutu Tymczasowego Rad Narodowych przetrwał
jednak sam system narodowych, jak też idea pełnienia rządów przez kolegialną głowę
państwa w postaci późniejszej Rady Państwa. Zwrócił na to uwagę S. Rozmaryn, który uznał,
że ,,działające pod przewodnictwem Prezydenta KRN Prezydium KRN było poprzednikiem
działającej pod przewodnictwem Prezydenta Rzeczypospolitej Rady Państwa”358.
Inne stronnictwa polityczne, należące do legalnej opozycji w KRN, nie stanowiły
poważniejszej przeszkody dla PPR w okresie działalności tzw. tymczasowego parlamentu.Nie
miało więc znaczenia to, że wszystkie stronnictwa opozycyjne potępiały w mniejszym lub
większym stopniu międzywojenną rzeczywistość i chciały dokonać zmian w ustroju
nowotworzonego państwa polskiego. W październiku 1947 r. uciekł z kraju S. Mikołajczyk, a
niezależni ludowcy w pełni zostali podporządkowani ówczesnej władzy. Jeszcze przed
ucieczką S. Mikołajczyk zdawał sobie sprawę z tego, że tak właśnie skończyć się może
uczestnictwo PSL w pracach Sejmu, stwierdził bowiem, że „niezależnie od tego musimy
trwać na posterunku, chociażby do najgorszego. Kryją nas jeszcze mandaty poselskie i choć
całe stronnictwo nie jest już na ogół zdolne do akcji, my ją musimy prowadzić dalej na terenie
Sejmu. To jest nasz obowiązek wobec wyborców i całego kraju”359.
Jednakże PPR był już zbyt silny i postawa S. Mikołajczyka mogła mieć jedynie
charakter demonstracyjny.Oczywiście badacze do dziś spierają się: czy działalność legalnej
opozycji w KRN miała większe znaczenie oraz czy mogła przynieść wymierne rezultaty.
Niewątpliwie jednak uczestnictwo S. Grabskiego i W. Witosa w Prezydium KRN trudno
uznać za działalność opozycyjną, a także istnienie opozycji politycznej w ramach tzw.
tymczasowego parlamentu nie doprowadziło do jakiegokolwiek większego sukcesu. Co
357
W. Wojdyło, Stanisław Grabski (1871 – 1949). Bibliografia polityczna, Toruń 2004, s. 397 – 398.
S. Rozmaryn, Polskie Prawo Państwowe, Warszawa 1951, s. 430 – 431.
359
(VII 1945 – X 1947 r.), Toruń 1996, s. 204.
358
105
więcej uczestnictwo opozycyjnych ministrów w TRJN było dla komunistów korzystne
propagandowo. Dlatego krytyka ówczesnego ustroju, który w pewnym stopniu współtworzyła
PSL,jest problematyczna. Z drugiej jednak strony trudno się dziwić S. Mikołajczykowi, że
chciał w Polsce doprowadzić przynajmniej do normalizacji stosunków politycznych, nawet za
cenę większych wpływów ZSRR. Mógł na to liczyć biorąc pod uwagę antykomunistyczne
nastawienie Winstona Churchilla, a nawet powszechnie znane lekceważenie polskich
komunistów przez J. Stalina. Egzemplifikacją tego jest wypowiedzi W. Churchilla, który
rozmawiając z S. Mikołajczykiem przypomniał kpiny J. Stalina dotyczące ,,ludzi z Komitetu
Lubelskiego, którzy nie mogą dać sobie rady i zanudzają go żebraniną”360. Decyzja o
powrocie do kraju działaczy legalnej opozycji mogła więc mieć solidne teoretyczne
podstawy. Ostatecznie jednak skazana była na porażkę.
360
E. Guz, Londyński Rodowód PRL. Od Mikołajczyka do Bieruta, Warszawa 2014, s. 199.
106
ROZDZIAŁ III
PREZYDIUM KRAJOWEJ RADY NARODOWEJ JAKO
SAMODZIELNY ORGAN PAŃSTWOWY
1. Charakter ustrojowy Prezydium Krajowej Rady Narodowej
O ocenę pozycji KRN w systemie organów państwowych spierali się badacze okresu sprzed
1989 r. Niektórzy jak FranciszekRyszka powoływali się na znaczenie Manifestu z dnia 22
lipca 1944 r. i uznawali, że to PKWN, a później Rząd Tymczasowy, jako egzekutywa był
organem nadrzędnym wobec KRN361. Jego zdaniem większe znaczenie miała władza
wykonawcza, a ustrojowa rola tzw. tymczasowego parlamentu była mniej istotna. Innego
zdania byli A. Burda oraz K. Grzybowski, uważali oni bowiem, że KRN była najważniejszym
organem państwowym. Natomiast nie można zgodzić się z poglądem F. Ryszki, którego
opinia miała charakter politologiczny, a nie prawny, gdyż PKWN pełnił głównie rolę
polityczną, eksponowaną w latach 1944 – 89. Zresztą powstanie PKWN było świętem
odrodzenia państwa polskiego po II wojnie światowej.Formalnie jednak najważniejszym
organem władzy, nie licząc oczywiście wpływów radzieckich, była KRN, a przede wszystkim
jej Prezydium. Stworzony system prawnoustrojowy de factonależał do B. Bierut, czyli
Przewodniczącego Prezydium KRN, a potem prezydentatzw. tymczasowego parlamentu.
Prezydium KRN uznać należy za konstrukcję nową, mającącharakter precedensowy,w
ustroju państwa polskiego. Pomysł powołania takiego organu przejęty został z porządku
prawnoustrojowego ZSRR. Był to bowiem kolegialny organ koordynujący prace tzw.
tymczasowego
parlamentu,
co
miało
zakotwiczenie
w
porządku
ustrojowym
II
Rzeczypospolitej, w postaci Prezydium Sejmu. Jednak, w porządku ustrojowym państwa
polskiego sprzed wybuchu II wojny światowej, Prezydium Sejmu stanowiło organ
361
Szerzej: F. Ryszka, Główne problemy historii państwa i prawa polskiego w latach 1944 – 1947, (w:) Polska
Ludowa. IX Powszechny Zjazd Historyków Polskich w Warszawie 13 – 15 września 1963. Referaty i dyskusja,
Warszawa 1964, s. 245 – 246.
107
kierowniczy Sejmu (odrębny od Konwentu Seniorów), który kierował jego pracami. W skład
zaś Prezydium wchodzili: marszałek i wicemarszałkowie Sejmu. KRN była jednak czymś
więcej niż międzywojenny parlament. Pomysł jej utworzenia powstał na przełomie
października i listopada 1943 r., podczas rozmowy W. Gomułki z P. Finderem 362.
W.
Gomułka chciał także, aby KRN była tzw. tymczasowym parlamentem, który związałby PPR
z innymi organizacjami lewicowymi. Miała stanowić polską wersją frontu narodowego i co
najważniejsze
legitymizować
przejmowanie
władzy przez
krajowych
komunistów.
Ostatecznie KRN, zgodnie z pomysłem B. Bieruta, została nie tylko tzw. tymczasowym
parlamentem, ale także naczelną radą narodową. Dlatego wykonywanie najważniejszych
funkcji wymagało powołania kolegialnego organu, który koordynowałby prace KRN, w
szczególnościukładając jej porządek obrad. Takim organem było właśnie Prezydium KRN.
Jego działalność stała się zresztą szybko bardzo przydatna dla planów politycznych PPR,
gdyż stał się ważnym suigenerisorganem sprawowania władzy, w odradzającym się państwie
polskim. Decyzje najpierw dyskutowane były na posiedzeniach Biura Politycznego KC PPR,
a potem trafiały pod obrady Prezydium KRN, aby następnie stanowić materiał legislacyjny
dla KRN jak i rządu. Takie usytuowane Prezydium KRN stało się dla ówczesnej władzy
ludowej istotnym elementem jej sprawowania.
O utworzeniu Prezydium KRN stanowił zarówno Statut Tymczasowy Rad Narodowych
jak i ustawa z dnia 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych,
przy czym kompetencje jego były często określane niejako przez praktykę. Warto zaznaczyć,
że zgodnie z art. 13 §1 ustawy z dnia 11 września 1944 r. każda rada narodowa miała
prezydium, wybierane ze swojego grona, które było złożone z przewodniczącego, jego
zastępcy oraz 3 członków. Natomiast, zgodnie z art. 13 §2 KRN wybierał Prezydium, złożone
z 5 osób, w którego skład wchodzili: Przewodniczący, jego zastępcy oraz Naczelny Dowódca
Wojska Polskiego. Ponadto, na podstawie art. 14 ustawy do Przewodniczącego KRN j jego
zastępców miały zastosowanie wszystkie postanowienia Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r.,
które dotyczyły marszałka i wicemarszałków Sejmu.
362
Szerzej: W. Gomułka, Pamiętniki, t. II, red. naukowa A. Werblan, Warszawa 1994, s. 334 i n.
108
Dopiero w późniejszym okresie pozycja prawna prezydiówokreślona została
szczegółowo
w
ustawach
i
rozporządzeniach363.
Prezydium
było
organem
podporządkowanym tylko właściwej radzie narodowej. Zajmować się miało przede
wszystkim
przygotowaniem
sesji
i
prowadzeniem
obrad,
koordynowaniem
i
inspirowaniemprac komisji i udzielaniem pomocy radnym w sprawowaniu przez nich
mandatów364. Stanowić miało organ niezawodowy, będący niejako emanacją personalną
właściwej rady narodowej. Określano je także mianem łącznika między radą narodową a
reprezentowaną przez nią ludnością365. To właśnie za pośrednictwem prezydium rady
narodowe miały realizować swoje kompetencje.Poza tym prezydia koordynowały prace
komisji, czy to poselskich, czy kontrolnych powoływanych przez rady narodowe. Miały być
również generalnym kontrolerem wykonania uchwał danej rady narodowej,
w tym
organizować oraz przeprowadzać kontrole jak też analizować i wyciągać wnioski z ich
wyników. W związku z tym prezydia określano, jako kolegialny organ koordynujący
wewnętrzną pracę rad narodowych i reprezentujący je na zewnątrz.
Natomiast Z. Rybicki zauważył, że każde prezydium rady narodowej stopnia wyższego
stwierdzało prawidłowość ukonstytuowania się rady narodowej366. Ponadto według niego
można je było określać mianem kolegialnych organów, kierujących pracami rad narodowych,
które reprezentowały je na zewnątrz i dodatkowo sprawowały kontrolę nad pracami
wojewody lub starosty. Autor ten uważał, że „rozdzielenie funkcji organu prezydującego i
organów wykonawczych, mimo istniejących trudności, przyczyniało się w ostatecznym
rozrachunku do sprawnego i intensywnego działania samej rady narodowej i jej organów
pomocniczych”, bowiem,,prezydia dbały nie tylko o należyte przygotowanie obrad
plenarnych rady, ale przede wszystkim czuwały nad wykonywaniem jej uchwał oraz
koordynowały i pomagały w działalności komisjom”, a ,,istnienie stale działającego ośrodka
kierującego społeczną aktywnością rady, jej komisji i poszczególnych jej członków
przyczyniało
się
do
szybszego
aktywizowania
363
szerszych
rzesz
działaczy
Zob. W. Zakrzewski, Ustawa o systemie rad narodowych i samorządu terytorialnego, PiP 1984, z. 1.
Zob. J. Trzciński, Pozycja ustrojowa prezydium rady narodowej, (w:) Nowy model władzy lokalnej w PRL,
pod red. A. Patrzałka, Wrocław 1984, s. 71.
365
Zob. J. Służewski, Rady narodowe i terenowe organy administracji państwowej, Warszawa 1987, s. 125 –
130.
366
Zob. Z. Rybicki, Działalność i organizacja rad narodowych w PRL, Warszawa 1965, s. 52.
364
109
społecznych”367.Późniejsza rola prezydiów rad narodowych niewątpliwiestanowiła spuściznę
po działalności Prezydium KRN, której kompetencje w okresie Polski lubelskiej były
znacznie szersze, niż opisane wyżej. Było to związane z funkcjonującą w ZSRR, a
sformułowaną przez Włodzimierza Lenina zasadą centralizmu demokratycznego, w praktyce
oznaczającąpozbawienie rad samodzielności i poddanie ich surowej dyscyplinie, w tym
rozbudowanej sprawozdawczości, związanej z bezwarunkowym realizowaniem decyzji
organu wyższej instancji368.
Najważniejszym obowiązkiem Prezydium KRN było zastępowanie tzw. tymczasowego
parlamentu między jego posiedzeniami (sesjami). Należy zaznaczyć, że była to funkcja
bardzo istotna, gdyż łączny czas obrad KRN wynosił około trzech tygodni, a posłowie
spotkali się w pełnym składzie zaledwie kilkukrotnie369.Prezydium KRN formalnie
odpowiadało za swoją działalność przed tzw. tymczasowym parlamentem. KRN wybierała
członków Prezydium z grona swoich posłów oraz mogła w drodze ustawowej zmienić zakres
jego atrybucji, co miało miejsce w przypadku ustawy z dnia 11 września 1944 r. o organizacji
i zakresie działania rad narodowych. W tym miejscu warto zwrócić uwagę na wypowiedź E.
Zwierzchowskiego, który uznał, że wybór członków Prezydium odbywał się w drodze tzw.
międzypartyjnego porozumienia, a nie głosowania zgodnie z klasycznymi regułami
demokratycznymi370. Podobnie było z wyborem członków rządu, czego przykładem było
usunięcie A. Witosa, niejako przedstawiciela PSL371. Wynika z tego, że to właśnie PPR
sprawowała pełną kontrolę nad składem tego kolegialnego organu – Prezydium, oraz rządu.
KRN mogła żądać sprawozdań z pracy swojego organu – Prezydium, a tym samym
wpływać na tok jego prac. W praktyce tego jednak nie robiła, bo zarówno skład nowego
organu jak i pełna kontrola nad jego działalnością gwarantowały to. Co ważne, KRN mogła
zmienić skład, a nawet rozwiązać Prezydium w każdej chwili. Warto oczywiście podkreślić,
367
Tamże, s. 54 – 55.
Szerzej: A. Lityński, Historia prawa radzieckiego 1917 – 1991. Krótki kurs, ,,Miscellanea Historico –
Iuridica” 2005, t. 3, s. 145; A. Machnikowska, Wymiar Sprawiedliwości w Polsce w latach 1944 – 1950, Gdańsk
2008, s. 12 – 13.
369
Zob.J. Zakrzewska, Funkcje i zadania Krajowej Rady Narodowej jako parlamentu oraz sposób ich realizacji,
156.
370
1981, s. 38 – 39.
371
368
110
że taka decyzja była mało prawdopodobna, skoro Przewodniczącym Prezydium był zarazem
Prezydent KRN. Geneza Prezydium KRN to nie tylko wzorce radzieckie, z którymi było
związane jako element systemu rad narodowych. Prezydium KRN bowiem miało być
organem tzw. tymczasowego parlamentu, którego działalność formalnie oparto na
podstawowych zasadach Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r. Dlatego KRN,pełniąca rolę tzw.
tymczasowego parlamentu, potrzebowała odpowiednika w postaci Prezydium Sejmu z okresu
II Rzeczypospolitej, w szczególności Prezydium Sejmu Ustawodawczego, które powstało w
1919 r.372
System rad narodowych wraz z koordynującymi ich pracę prezydiami był wzorcem
przejętym z ustroju ZSRR. Zasada kolegialność w podejmowaniu decyzji stanowiła istotę
działalności partii komunistycznej i w założeniu miała być zabezpieczeniem przed dyktaturą
jednego człowieka. Jednakże ani w rzeczywistości radzieckiej, ani polskiej ideał ten nie został
osiągnięty. Najważniejsze decyzje i tak podejmowała jedna osoba, a reszta członków
prezydium je po prostu akceptowała. Również tak funkcjonowało Prezydium KRN.
Oficjalnie powstało ono na pierwszym posiedzeniu tzw. tymczasowego parlamentu, dzięki
odpowiedniemu zastosowaniu unormowań, zawartych w Statucie Tymczasowym Rad
Narodowych. Dokument ten stanowił przede wszystkim początkowo o koordynacji przez
Prezydium KRN pracy poszczególnych kół poselskich KRN. W art. 6 tego aktu określono
także ogólną rolę prezydiów poszczególnych rad narodowych. Mianowicie użyto
sformułowania, że „wobec trudności związanych z obradowaniem rad narodowych główny
ciężar pracy spoczywa na prezydium rady narodowej. Dla zapewnienia zespołowego,
demokratycznego systemu pracy, członkowie rad narodowych podzieleni zostają przez
prezydium rady narodowej na koła, liczące od trzech do pięciu członków. Koła członków
rady narodowej obsługują członkowie danej rady”373. Pracę Prezydium KRN obsługiwał
organ pomocniczy, czyli Biuro Prezydialne, którego organizacja i zakres działania zostały
określone w specjalnym rozporządzeniu tegoż Prezydium374.
372
Prezydium Sejmu powstało w 1919 r. na podstawie regulaminu parlamentu. Składało się z Marszałka Sejmu,
pięciu wicemarszałków i dziewięciu sekretarzy Sejmu, przy czym miało ono ograniczone uprawnienia. Szerzej:
M. Zubik, Organizacja wewnętrzna Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2003, s. 187 i n.
373
J. Zakrzewska, A. Gwiżdż, Wybór źródeł do nauki polskiego prawa państwowego, Warszawa 1967, s. 41.
374
Zob. A. Mycielski, Polskie prawo polityczne (na drodze ku nowej konstytucji), II, Kraków 1948, s. 10.
111
Kompetencje prezydiów rad narodowych, na czele z Prezydium KRN, szybko ulegały
zwiększeniu. Jeszcze przed wejściem wojsk radzieckich na ziemie polskie na posiedzeniach
Prezydium KRN zajmowano się deklaracjami, ocenami polityki zagranicznej państw koalicji
antyhitlerowskiej oraz nadawaniem odznaczeń. W ostatnim wypadku działalność Prezydium
nabrała tempa na przełomie 1946– 1947 r., a odznaczenia były nadawane m.in. żołnierzom
polskim, radzieckim, francuskim, amerykańskim, szwedzkim, uczestnikom walk w Hiszpanii
w latach 1936 – 39, przedstawicielom ówczesnej władzy, ludności za odbudowę państwa, za
czyn obywatelski, za działalność konspiracyjną, pracownikom za wydajną pracę, za pracę w
akcji siewnej, obywatelom: Belgii, Szwecji, Norwegii, Kanady, Francji, Wielkiej Brytanii,
Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, Jugosławii za pomoc ludności polskiej w okresie
wojny oraz za walkę z okupantem, miastu Grudziądz, Józefowi Broz – Tito375
W tym okresie, dysponującaniewielkim poparciem społecznym,PPRnie miała jeszcze
placetu władz radzieckich, do tworzenia nowego ładu polityczno – społeczno –
gospodarczego, w państwie polskim. Sytuacja uległa zmianie wraz z wkroczeniem wojsk
radzieckich, wówczas zmienił się faktyczny zakres kompetencji Prezydium KRN. Zarówno
jeszcze w warunkach okupacyjnych, a przede wszystkim już po wejściu wojsk radzieckich,
najważniejsze decyzje legislacyjne powinny uzyskać jego akceptację. Dodatkowo działalność
375
Zob. MP z 1945 r. Nr 20, poz. 62 – 64; Nr 38, poz. 91; Nr 39, poz. 92 – 98; Nr 41, poz. 101 – 105; Nr 43,
poz. 108; Nr 44, poz. 109; Nr 55, poz. 124; Nr 56, poz. 125 – 127; MP z 1946 r. Nr 22, poz. 37; Nr 25, poz. 41,
42; Nr 26, poz. 43; Nr 28, poz. 45 – 53; Nr 29, poz. 54 – 57; Nr 30, poz. 58; Nr 31, poz. 59; Nr 32, poz. 60 – 64;
Nr 39, poz. 75 – 77; Nr 41, poz. 79; Nr 42, poz. 80 – 82; Nr 48, poz. 91, 92; Nr 49, poz. 96, 97; Nr 50, poz. 98;
Nr 56, poz. 98 – 101; Nr 58, poz. 105 – 108; Nr 60, poz. 112 – 114; Nr 62, poz. 116 – 119; Nr 63, poz. 120; Nr
64, poz. 122, 123; Nr 65, poz. 125; Nr 66, poz. 125 – 128; Nr 67, poz. 130; Nr 68, poz. 131; Nr 70, poz. 134; Nr
71, poz. 135; Nr 72, poz. 136; Nr 73, poz. 137; Nr 75, poz. 139, 140; Nr 76, poz. 141; Nr 77, poz. 42, 143; Nr
78, poz. 144, 145; Nr 79, poz. 146, 147; Nr 80, poz. 148; nr 81, poz. 149 – 151; Nr 82, poz. 152, 153; Nr 83,
poz. 155; Nr 85, poz. 159; Nr 86, poz. 161; Nr 87, poz. 163; Nr 88, poz. 165; Nr 89, poz. 167, 168; Nr 90, poz.
170; Nr 91, poz. 171; Nr 93, poz. 175; Nr 95, poz. 178; Nr 97, poz. 181; Nr 99, poz. 184; Nr 101, poz. 187; Nr
102, poz. 189; Nr 103, poz. 191, 192; Nr 106, poz. 195 – 198; Nr 107, poz. 200; Nr 108, poz. 202; Nr 109, poz.
203, 204; Nr 113, poz. 209; Nr 114, poz. 211, 212; Nr 115, poz. 214; Nr 116, poz. 215, 216; Nr 117, poz. 217;
Nr 119, poz. 219; Nr 120, poz. 221; Nr 121, poz. 222; Nr 122, poz. 223 – 225; Nr 124, poz. 227 – 229; Nr 127,
poz. 235; Nr 134, poz. 249; Nr 135, poz. 251; Nr 136, poz. 252, 253; Nr 138, poz. 256, 257; Nr 140, poz. 260;
Nr 144, poz. 266 – 272; Nr 145, poz. 275 – 288; MP 1947 r. Nr 1, poz. 1; Nr 3, poz. 5, 6; Nr 5, poz. 8; Nr 6, poz.
9; Nr 7, poz. 10, 11; Nr 8, poz. 12 – 16; Nr 9, poz. 18; Nr 11, poz. 20 – 27; Nr 12, poz. 28 – 30, Nr 14, poz. 32,
33; Nr 15, poz. 34; Nr 16, poz. 35, 36; Nr 17, poz. 37, 38; Nr 18, poz. 39, 40; Nr 19, poz. 41; Nr 20, poz. 44, 45;
Nr 22, poz. 47 – 49; Nr 23, 50 – 110; Nr 24, poz. 111, 112; Nr 25, poz. 113 – 179; Nr 26, poz. 180 – 183; Nr 27,
poz. 184 – 240; Nr 28, poz. 242 – 244; Nr 29, poz. 245 – 281; Nr 32, poz. 284; Nr 33, poz. 285; Nr 34, poz. 286;
Nr 36, poz. 290 – 296; Nr 43, poz. 316, 317; Nr 51, poz. 327 – 360; Nr 52, poz. 362 – 378; Nr 56, poz. 400; Nr
58, poz. 405 – 411; Nr 59, poz. 418; Nr 67, poz. 462 – 463; Nr 71, poz. 469 – 482; Nr 72, poz. 485, 486; Nr 73,
poz. 489; Nr 74, poz. 490; Nr 79, poz. 528 – 532; Nr 81, poz. 538, 539.
112
takiego organu miała wielkiwalor propagandowy, w zakresie samostanowienia przez naród
polski nowego systemu ustrojowego po II wojnie światowej376.
Prezydium KRN działać miało, jako kolegialne ciało mające usprawnić działalność tzw.
tymczasowego parlamentu, a znaleźć się w nim mieli reprezentanci stronnictw politycznych,
wchodzących w jego skład. W latach 1944 – 47 skład Prezydium zmieniał się kilkakrotnie, w
zależności od panującej w Polsce sytuacji politycznej. Początkowo nie istniały jednak
regulacje ustawowe, które normowałby kompleksowo jak miał wyglądać zarówno skład jak i
kompetencje Prezydium KRN. Byłyone określane ad hoc,zgodnie z aktualnymi potrzebami
PPR. Jedyną regulacją, która choć częściowo odnosiła się do tych zagadnień był art. 5 ust. 1
Statutu Tymczasowego Rad Narodowych, z którego wynikało, że KRN wybiera swoje
Prezydium, składające się z pięciu osób. W jego skład z urzędu mieli wchodzić:
Przewodniczący KRN, naczelny dowódca AL oraz zastępca przewodniczącego 377. Następnie
skład oraz uprawnienia Prezydium określiła ustawa z dnia 11 września 1944 r. o organizacji i
zakresie działania rad narodowych, w szczególności w art. 13 – 16. Natomiast skład
Prezydium oznaczony został w ustawie z dnia 6 maja 1945 r. o częściowej zmianie ustawy z
dnia 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych 378.Zgodnie z
nowelizacją ustawy z dnia 11 września 1944 r.Krajowa Rada Narodowa wybierałaPrezydium
złożone z 5 do 7 osób, a w skład Prezydium wchodzili: Prezydent, jego dwaj zastępcy,
Naczelny Dowódca Wojska Polskiego oraz członkowie379. Poza tym członkowie Prezydium
KRN nie mogli jednocześnie zajmować stanowisk w administracji państwowej lub
samorządowej.
Co interesujące, z treści ustawy z dnia 11 września 1944 r. nie wynikało nawet, że w
składzie Prezydium KRN powinni zasiadać jej posłowie. Jednak z drugiej strony członkami
tego kolegialnego organu mieli być przedstawiciele wszystkich stronnictw politycznych,
znajdujący się w tzw. tymczasowym parlamencie. Należy zwrócić uwagę, że nie udało się
pozyskać do KRN, a w konsekwencji do jej Prezydium,dużej grupy powszechnie
szanowanych i znanych polityków okresu II Rzeczypospolitej. Była to niewątpliwa
376
Zob. J. Pawłowicz, Z dziejów konspiracyjnej KRN 1943 – 1944, Warszawa 1961, s. 161 i n.
Zob. Protokół pierwszego plenarnego posiedzenia Krajowej Rady Narodowej
31XII1943R./1I1944R., Warszawa 1947, s. 32.
378
Dz. U. Nr 17, poz. 93.
379
Zob. S. Rozmaryn, Polskie Prawo Państwowe, Warszawa 1951, s. 245 – 246; 258.
377
113
Warszawa
wizerunkowa porażka PPR. Stanowiło to w pewnym sensie osłabienie wizerunku
propagandowego Prezydium. Po utworzeniu TRJN w skład Prezydium KRN wszedł S.
Grabski, przy czym jego rola jak i znaczenie nie były duże380.
Ustawa z dnia 6 maja 1945 r. o uregulowaniu uposażeń członków Prezydium Krajowej
Rady Narodowej381 określiła uposażenie zasadnicze, miesięczne członka Prezydium na kwotę
2.100 zł oraz dodatek funkcyjny do niego w wysokości 2.100 zł. Ponadto członek Prezydium
KRN miał otrzymywać dodatki wojenne do uposażenia i dodatku funkcyjnego oraz dodatek
rodzinny, zgodny z dekretem PKWN z dnia 27 grudnia o tymczasowym uregulowaniu
uposażeń pracowników państwowych. Natomiast członkowi Prezydium, który pobierał
uposażenie ze skarbu państwa, służyło prawo wyboru uposażenia. Ustawa nie miała jednak
zastosowania do uposażenia Prezydenta KRN.
2. Działalność i skład Prezydium Krajowej Rady Narodowej
Przed wejściem Armii Czerwonej trudno było o warunki umożliwiające Prezydium KRN
prowadzenie normalnej działalności. Jeszcze większy problem był ze zwołaniem całego
plenum KRN. Dlatego tzw. tymczasowy parlament musiał być zastąpiony przez jego
kolegialny organ. W okresie okupacyjnym odbył on ponad dwadzieścia posiedzeń382. Nie
miały one oczywiście dużego znaczenia, a działacze ograniczali się do przekazywania
dyrektyw: AL, radom narodowym czy też do dyskusji o przyszłości kraju383. Prezydium KRN
oceniało również politykę mocarstw, nadawało ordery związanym ze sobą ludziom itp.
Posłowie KRN dowiadywali się o pracach swojego Prezydium dzięki „Biuletynowi
Sprawozdawczemu KRN”, który od dnia 15 lutego 1944 r. zawierał właśnie głównie
protokoły z odbytych posiedzeń. Wydawany był także „Informator KRN” przeznaczony dla
działaczy terenowych rad narodowych384. Znalazły się w nim m.in. opowiadania partyzanta
odpowiedzialnego za propagandę na ziemi puławskiej, czy też sprawozdania lubelskiej WRN,
na temat prowadzonej na jej terenie działalności informacyjno – propagandowej. Prezydium
KRN wydawało także od początku stycznia 1944 r. centralny organ prasowy „Rada
380
W. Wojdyło, Stanisław Grabski (1871 – 1949). Bibliografia polityczna, Toruń 2004, s. 388 – 389.
Dz. U. Nr 17, poz. 94.
382
Wykaz posiedzeń oraz spraw w nim poruszanych, znajduje się w załączniku (wykazie) 3 do pracy.
383
Zob. J. Pawłowicz, Z dziejów konspiracyjnej KRN 1943 – 1944, Warszawa 1961, s. 161.
384
Zob. tamże.
381
114
Narodowa”, w którym ukazywały się przede wszystkim wszelkiego rodzaju enuncjacje,
dekrety i deklaracje,wygłaszane w tzw. tymczasowym parlamencie.
Niewielkie znaczenie posiedzeń Prezydium KRN nie wynikało tylko z warunków
okupacyjnych, ale także z nieufnościJ. Stalin wobec KRN. Powołanie organu, którego
istnienia nie uwzględniały wytyczne przekazane przez G. Dymitrowa, nie budziło entuzjazmu
władz radzieckich. Jak wskazują bowiem raporty radzieckiego wywiadu, tzw. tymczasowy
parlament stanowił ,,zjednoczenie polskich partii demokratycznych, a mianowicie PPR, części
Robotniczej
Partii
Polskich
Socjalistów,
części
Stronnictwa
Ludowego
i
grupy
demokratycznej nazywa się Krajowa Rada Narodowa”, a ,,Plenum postanowiło nie dopuścić
do władzy reakcjonistów, ale samemu utworzyć władzę socjalistyczną”385.Władze radzieckie
otrzymały od W. Gomułki informację o sytuacji w kraju, która stała się powodem utworzenia
KRN już w styczniu 1944 r., dzięki swojemu zaufanemu człowiekowi – L. Kasmanowi.
Utrata kontaktu z zaufanymi ludźmi z grupy inicjatywnej PPR i samodzielne krajowe
pomysły, takie jak powołanie tzw. tymczasowego parlamentu, spowodowały, że ZSRR
obawiał się, że partia komunistyczna została zinfiltrowana przez Niemców i jej działalność
jest wobec państwa radzieckiego prowokacyjna386.
W maju 1944 r. do Moskwy udała się delegacja działaczy KRN, która mimo
początkowych problemów ostatecznie przełamała niechęć J. Stalina387. Wymagało to jednak
wysłania kolejnej delegacji, w której skład wchodził jeden z członków Prezydium marszałek
M. Rola – Żymierski, który wywarł dobre wrażenie na przywódcy ZSRR. W ten sposób KRN
po pół roku funkcjonowania zyskała ostatecznie uznanie ZSRR oraz pomoc w dalszej
działalności388. Pierwszy protokół z posiedzenia Prezydium KRN pochodził z dnia 30 sierpnia
1944 r. z Lublina389, poprzednie zaś ukazywały się w ,,Biuletynie Sprawozdawczym
Prezydium Krajowej Rady Narodowej”390.
Na terenach stopniowo wyzwalanych przez armię radziecką Prezydium KRN uzyskało
ogromne kompetencje i przestało być tylko tzw. klubem dyskusyjnym, z czasów konspiracji.
385
P. Gontarczyk, Polska Partia Robotnicza. Droga do władzy (1941 – 1944), Warszawa 2006, s. 363.
Tamże, s. 366.
387
Zob.E. Osóbka – Morawski, Dziennik Polityczny 1943 – 1948, Gdańsk 1981, s. 17 – 22.
388
Zob. T. Żenczykowski, Dwa komitety 1920, 1944, Polska w planach Lenina i Stalina. Szkic Historyczny,
Łomianki 2009, s. 122 – 123.
389
Zob. AAN, Biuro Prezydialne KRN w Warszawie, sygn. 86, k. 19 – 23.
390
Zob. tamże, k. 1 – 18.
386
115
Zgodnie z ustawą z dnia 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad
narodowych Prezydium zastępowało tzw. tymczasowy parlament między jego sesjami we
wszystkich jego uprawnieniach, wyłączając ustawodawstwo. Zresztą, zgodnie z art. 35
ustawy, wykonanie jej postanowień poruczone zostało właśnie Prezydium KRN i PKWN.
W praktyce oznaczało to, że Prezydium kontrolowało m.in. działalność publiczną, czyli
ustalało budżet i wysokość należnych do zapłaty świadczeń w naturze. Dodatkowo, dzięki
zastępowaniu tzw. tymczasowego parlamentu między sesjami, uzyskało realny wpływ na
określanie liczebnego stanu armii, kontrolowało działalność władzy wykonawczej. Taki
nadzór wynikał przede wszystkim z tego, że to Prezes RM oraz poszczególni ministrowie
uczestniczyli w większości posiedzeń Prezydium, a członkowie tego organu nadzorowali
pracę poszczególnych resortów. Prezydium KRN miało w ten sposób faktyczny wpływ na
powoływanie i odwoływanie organów wykonawczych, a także na wypowiadanie wojny i
zawieranie pokoju. Egzemplifikacją tego były rozmowy, które odbywał marszałek M. Rola –
Żymierski w sprawie konfliktu z Czechosłowacją oraz konieczności posiadania przez państwo
polskie własnej strefy okupacyjnej w Niemczech391.
Prezydium KRN nie posiadało samodzielnych kompetencji ustawodawczych, gdyż te
należały do tzw. tymczasowego parlamentu, ale zatwierdzało dekrety rządowe, które nie
musiały potem już uzyskiwać w praktyce akceptacji KRN. Wprawdzie formalnie podlegały
ocenie tzw. tymczasowego parlamentu, ale Prezydium nie składało żadnych sprawozdań ze
swojej działalności, a dodatkowo to ono de facto mianowało posłów do KRN oraz tworzyło
legalny w ówczesnym pojęciu porządek partyjny. Decydowało także o obsadzaniu stanowisk
w administracji państwowej na wszystkich szczeblach – od wojewodów po ministrów. W tym
miejscu, jako przykład warto wskazać ludowca Witolda Jedlińskiego – wojewodę i
przewodniczącego WRN w Rzeszowie,odwołanego przez Prezydium KRN. Stracił on
zaufanie PPR za obsadzanie swoimi ludźmi rad narodowych oraz za ogólnie rozumiane
różnice ideologiczne392.
391
Zob. protokół posiedzenia Prezydium KRN z dnia 25 maja 1945 r., AAN, Biuro Prezydialne KRN w
Warszawie, sygn. 87, k. 60; protokół Prezydium KRN z dnia 12 czerwca 1945 r. AAN, Biuro Prezydialne KRN
w Warszawie, sygn. 87, k. 162.
392
Zob. protokół posiedzenia Prezydium KRN z dnia 11 września 1944 r., AAN, Biuro Prezydialne KRN w
Warszawie, sygn. 86, k. 28.
116
Partia obawiała się bowiem przejmowania przez opozycję polityczną kontroli nad
dopiero tworzącymi się radami narodowymi. Dlatego uważano, iż „trzeba stwierdzić, że
konspiracyjny, burżuazyjny aparat władzy, oparty na wzorach przedwrześniowych, był
niezwykle szeroko rozbudowany. Biorąc pod uwagę, że aparat ten dysponował
doświadczonymi kadrami (pod tym względem miał on zdecydowaną przewagę nad siłami,
którymi przewodziła PPR), można stwierdzić, że burżuazja polska była w pełni przygotowana
do objęcia władzy, że starała się nie dopuścić do sytuacji, w której władza mogłaby się
znaleźć >>na ulicy<<”393. Przykładem tego była konferencja partyjna w Lublinie w dniu 20
sierpnia 1944 r., na której omawiano wybory do rad narodowych w powiecie radzyńskim,
przeprowadzone według dawnej ordynacji wyborczej. Wtedy też w kołach partyjnych
zapanowała obawa, że „oddanie pełni władzy radom mogłoby być wykorzystane przez
reakcję dla przechwytywania poszczególnych ogniw, głównie dołowych i wykorzystywania
ich przeciw władzy ludowej”. Działacze partyjni obawiali się również, że skład rad
narodowych nie dawał należytej gwarancji, a „organy te będą w stanie sprawnie i skutecznie
realizować linię polityczną władzy ludowej”394.
Prezydium KRN posiadało też istotne kompetencje w zakresie kontroli. Mianowicie
kontrolowało działalność rządu i komisji tzw. tymczasowego parlamentu. Nadzorowało pracę
administracji państwowej przez podległe Biuro Kontroli395, w tym miało wpływ na
działalność Komisji do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym. Zajmowało się
szczegółowo takimi sprawami jak: nadawanie medali, ocena zjazdów poszczególnych
legalnie ówcześnie działających partii politycznych, zagadnienia rolne oraz szczegółowe
zagadnienia, dotyczące miast np. ogródki działkowe, sprawy repatriacji Polaków ze wschodu
na tzw. Ziemie Odzyskane, odbudowa Warszawy oraz Gdyni i Wybrzeża. Istotne znaczenie
miał nadzór nad terenowymi radami narodowymi, łącznie z częstym rozwiązywaniem ich o
ile wykraczały poza wyznaczoną im rolę. Na posiedzeniach Prezydium KRN niedyskutowano
393
T. Żenczykowski, Polska Lubelska 1944, Warszawa 1990, s. 59.
Tamże.
395
Biuro Kontroli przy Prezydium KRN powołane zostało, na podstawie art. 16 ustawy z dnia 11 września 1944
r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych (Dz. U. Nr 5, poz. 22). Miało funkcjonować do czasu
zorganizowania Najwyższej Izby Kontroli Państwa. Zob. H. Kurkowska, Wywiad z Dyrektorem Biura Kontroli
Państwa, ob. inż. Janem Grubeckim, ,,Rada Narodowa” 1945, nr 8; I. Klajnerman, Kontrola państwowa a Rada
Państwa, PiP 1949, z. 8;R. Szawłowski, W obliczu nowej reformy aparatu kontroli państwowej w Polsce, PiP
1957, z. 4 – 5, s. 754 – 755.
394
117
w najważniejszychsprawach, np. Powstania Warszawskiego 1944 r. Decydował bowiem o
tym B. Bierut, posiadający decydujący głos przy ustalaniu porządku dziennego jego obrad.
Wynika z tego, że jeśli zagadnienia nie wymagały tworzenia unormowań prawnych,np. przez
projektowanie ustawy, dekretu, były omawiane na posiedzeniach Biura Politycznego KC
PPR. To ten organ sprawował polityczną władzęw ówczesnym państwie polskim, nie
uwzględniając oczywiście stacjonującej roli armii radzieckiej oraz jej władz państwowych.
Natomiast władza w aspekcie czysto prawno – organizacyjnym należałado Prezydium KRN.
W praktyce sekwencja podejmowanych działań był następująca: decyzję najpierw były
omawiane na posiedzeniach Biura Politycznego KC PPR, a później kolejny raz podczas
zebrania Prezydium KRN, które posiadało odpowiednie uprawnienia legislacyjno –
decyzyjne. Taki właśnie schemat działania zastosowany został wobec osoby wspomnianego
wyżej wojewody W. Jedlińskiego, czy zatwierdzania listy powoływanych generałów, która
najpierw trafiła do Biura Politycznego KC PPR, a potem do zatwierdzenia przez Prezydium
KRN.
Skład osobowy Prezydium KRN w latach 1944 – 47 ulegał zmianom. Wynikały one
przede wszystkim ze zmian w składzie KRN. Jednak wejście w życie ustaw z dnia: 11
września 1944 r. o kompetencji Przewodniczącego Krajowej Rady Narodowej 396 oraz 31
grudnia 1944 r. o zmianie ustawy z dnia 11 września 1944 r. o kompetencji
Przewodniczącego Krajowej Rady Narodowej397, spowodowało, że B. Bierut uzyskał
uprawnienia Marszałka Sejmu, a tym samym Prezydenta Rzeczypospolitej, w związku z
przyjęciem fikcji prawnej opróżnienia urzędu głowy państwa polskiego, przy czym nie miało
to wpływu na skład osobowy Prezydium KRN. Następnie zmiany w składzie Prezydium
KRN, w okresie od 6 maja 1945 do 21 lipca 1945 r.,związane były z wejściem w skład rządu
przedstawicieli opozycji związanej z S. Mikołajczykiem.
Konieczność dokonania istotnych zmian osobowych w składzie Prezydium KRN
została omówiona na jego posiedzeniu w dniu 28 marca 1945 r.398Związane to było z
rozmowami moskiewskimi, zakończonymi kompromisem między PPR a niektórymi
środowiskami emigracyjnymi. W konsekwencji nowy Prezydent KRN i dotychczasowy
396
Dz. U. Nr 5, poz. 23.
Dz. U. Nr 19, poz. 97.
398
Zob. posiedzenie Prezydium KRN z dnia 28 marca 1945 r., AAN, Biuro Prezydialne KRN w Warszawie,
sygn. 87, k. 5 – 12.
397
118
Przewodniczący Prezydium KRN, czyli B. Bierut zwrócił uwagę, że mimo prawie czterech
miesięcy istnienia Rządu Tymczasowego jego członkowie nadal zasiadają w składzie
Prezydium KRN, co spowodowało, że w ramach kolegialnego organu tzw. tymczasowego
parlamentu
nałożyły
się
na
siebie
kompetencje
zarówno
władzy
wykonawczej,
ustawodawczej jak i kontrolnej. B. Bierut powołał się przy tym na treść Konstytucji z dnia 17
marca 1921 r., której podstawowe założenia miały obowiązywać wraz z ogłoszeniem
Manifestu PKWN. To właśnie jej postanowienia, w tym zasadę trójpodziału399, a tym samym
równoważenia się władz,miało naruszać zasiadanie członków rządu w Prezydium KRN.
Ponadto Prezydent KRN zauważył, że Prezydium, jako takie było organem kontrolującym i
nadzorczym, który z tego powodu powinien być wolny od przedstawicieli aparatu
wykonawczego.Zwrócił jednak uwagę, że jego zastrzeżenia nie dotyczą marszałka M. Roli –
Żymierskiego, który był zarówno Naczelnym Wodzem jak i Ministrem Obrony, a co za tym
idzie jego uczestnictwo w posiedzeniach Prezydium KRN, wynikało nie z przejętych
postanowień Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r., ale z ustawy z dnia 11 września 1944 r.o
organizacji i zakresie działania rad narodowych.Natomiast, M. Rola – Żymierski
zasugerował, że z uwagi na uspokajanie się sytuacji na froncie oraz konieczność oddzielenia
Prezydium od władzy wykonawczej należy powiększyć jego skład. Zagadnienie to ponownie
miało być uzgodnione nie przez wybór posłów KRN, lecz podczas konferencji
międzypartyjnej przed posiedzeniem plenarnym tzw. tymczasowego parlamentu.Ostatecznie
zdecydowano się na skład: B. Bierut, jako przewodniczący, Naczelny Dowódca, czyli M.
Rola – Żymierski, przedstawiciele czterech tzw. stronnictw demokratycznych, czyli SD, SL,
PPR, PPS oraz jedno miejsce wolne. Jednakże wprowadzenie do rządu i Prezydium KRN
przedstawicieli stronnictw opozycyjnych wobec PPR, uznał R. Zambrowski, na posiedzeniu
w dniu 23 czerwca 1945 r. sekretariatu KC PPR, za ,,wzmocnienie elementów
antyjednofrontowych, antypeperowskich, antyrobotniczych, wzmocnienie tych elementów,
które sieją nieufnośćw stosunku do ZSRR i stworzy w rządzie i poza rządem
399
Chodziło w szczególności o art. 2 Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r. Szerzej: W. Komarnicki, Polskie
Prawo Polityczne (Geneza i System), Warszawa 2008 (reprint; Warszawa 1922), s. 217 – 224.
119
niebezpieczeństwo blokowania się elementów londyńskich”400.Zmiany składu Prezydium
KRN przedstawia poniższe zestawienie.
5. Zestawienie składu Prezydium KRN w latach 1944 – 47401
Skład Prezydium KRN w okresie od lipca1944 r. do maja 1945 r.
Przewodniczący: Bolesław Bierut (PPR)
Wiceprzewodniczący: Edward Osóbka – Morawski (RPPS)
Członek: Władysław Kowalski (SL „lubelskie”)
Członek: Michał Rola – Żymierski (Naczelny Dowódca WP)
Sekretarz: Kazimierz Mijal (PPR – osobisty sekretarz B. Bieruta)
Skład Prezydium KRN od 6 maja 1945 r. do 21 lipca 1945 r.
Prezydent KRN: Bolesław Bierut
I wiceprezydent KRN: Władysław Kowalski (SL „lubelskie”)
II wiceprezydent KRN: Stanisław Szwalbe (PPS)
Członek: Romuald Miller (SD)
Członek: Roman Zambrowski (PPR)
Członek: Michał Rola – Żymierski (Naczelny Dowódca WP)
Skład Prezydium KRN od 21 lipca 1945 do 29 grudnia 1945 r.
400
Protokół z posiedzenia Sekretariatu KC PPR w dniu 23 czerwca 1945 r., (w:) Źródła z dziejów Polski w XIX i
XX wieku. Lata 1945 – 1956, t. V, red. A. Koseska, J. R. Szaflik, R. Turkowski, Pułtusk 2003, s. 20.
401
Kochanowski, Warszawa 1995, s. 8 – 9;J. Mordwiłko, Prezydium Krajowej Rady Narodowej, (w:) Krajowa
Rada Narodowa, pod red. A. Burdy, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976, s. 158 – 159; W
czterdziestą rocznicę powołania KRN. Materiały i dokumenty, Warszawa 1984, s. V – VI.
120
I wiceprezydent KRN: Wincenty Witos (PSL)402
II wiceprezydent KRN: Stanisław Szwalbe
III wiceprezydent KRN: Stanisław Grabski (bezpartyjny)
Członek: Romuald Miller403
Członek: Roman Zambrowski
Członek: Michał Rola – Żymierski
Skład Prezydium KRN od 29 grudnia 1945 r. do 4 lutego 1947 r.
I wiceprezydent KRN: Stanisław Szwalbe
II wiceprezydent KRN: Stanisław Grabski
Członek: Wacław Barcikowski (SD)404
Członek: Roman Zambrowski
Członek: Michał Rola – Żymierski
Na posiedzeniu w dniu 28 marca 1945 r. członkowie Prezydium KRN omówili
personalia nowych kandydatów – członków, np. uznając, że najlepszym kandydatem z
ramienia SD będzie dotychczasowy minister Wincenty Rzymowski. Podsumowania dokonał
B. Bierut, który stwierdził, że Prezydium zaakceptowało swój nowy skład. Następnie
dyskusja dotyczyła planowanych wystąpień rządowych, np. reprezentujący SL W. Kowalski
zasugerował, że minister rolnictwa i reform rolnych powinien wygłosić sprawozdanie w
402
Prezes RM w okresie przedwojennym, przed zamachem majowym w 1926 r. Ze względu na stan zdrowia w
praktyce nie uczestniczył w posiedzeniach Prezydium KRN. Zmarł 31 października 1945 r.
403
Zmarł w dniu 29 lipca 1945 r.
404
Zob. W. Barcikowski, W kręgu prawa i polityki. Wspomnienia z lat 1919 – 1956, Katowice 1988, s. 205 i n.
121
sprawie realizacji reformy rolnej405. Wynika z tego, że Prezydium KRN na swoich
posiedzeniach dokonywało oceny działalności rządu. Innym przykładem działalności
Prezydium było posiedzenie z dnia 30 kwietnia 1945 r., na którym Prezydium omawiało
sprawę przyjmowania nowych posłów, określając jednocześnie klucz podziału mandatów,
który dawał równe szanse PPR, kontrolowanej tzw. lubelskiej PPS oraz SL, po 33 posłów406.
Prezydium KRN decydowało także o nominacjach generalskich oraz zastrzegało, że
nominacje generalskie oficerów Armii Czerwonej,odkomenderowanych do WP należy
uzgadniać ze sztabem generalnym sojuszniczej armii407.
Istotnym elementem właściwości Prezydium KRN była kontrola pracy komisji
poselskich tzw. tymczasowego parlamentu oraz resortów rządowych. Na wspomnianym już
posiedzeniu z dnia 30 kwietnia 1945 r. uznano, że całkowity nadzór nad działalnością Biura
Kontroli pozostanie w rękach B. Bieruta. Podzielono także sprawę nadzoru nad
ministerstwami rządowymi. I tak, B. Bierut nadzorował: Prezydium Rady Ministrów, MSZ
oraz MON; W. Kowalski nadzorował: Ministerstwo Kultury, Oświaty, Propagandy i
Sprawiedliwości; S. Szwalbe nadzorował: Ministerstwo Skarbu, Ministerstwo Przemysłu oraz
Ministerstwo Rolnictwa i Reform Rolnych; R. Zambrowski nadzorował: Ministerstwo
Administracji i Bezpieczeństwa, Ministerstwo Aprowizacji, Ministerstwo Zdrowia oraz
Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej; R. Miller nadzorował Ministerstwa: Odbudowy,
Komunikacji, Poczt i Telegrafów. Członkowie Prezydium KRN zdecydowali także o
połączeniu sprawozdawczości wykonywanej dla Prezydium z wykonywaną dla rządu408. To
oznaczało nie tylko otrzymanie de facto przez Prezydium KRN kolejnego instrumentu, dzięki
któremu mogło kontrolować rząd, ale zapewniało realny wpływ na władzę wykonawczą.
Każdy członek Prezydium KRN otrzymał odpowiedni wydział Biura Prezydialnego do
obsługi swojej pracy. Biuro Prezydialne delegowało natomiast swoich przedstawicieli na
405
Zob. posiedzenie Prezydium KRN z dnia 28 marca 1945 r., AAN, Biuro Prezydialne KRN w Warszawie,
sygn. 87, k. 7, 11.
406
Zob. protokół z posiedzenia Prezydium KRN z dnia 30 kwietnia 1945 r., AAN, Biuro Prezydialne KRN w
407
Zob. protokół z posiedzenia Prezydium KRN z dnia 3 listopada 1944 r., AAN, Biuro Prezydialne KRN w
Warszawie, sygn. 86, k. 35; protokół z posiedzenia Prezydium KRN z dnia 1 maja 1945 r., AAN, Biuro
Prezydialne KRN w Warszawie, sygn. 87, k. 31; protokół z posiedzenia Prezydium KRN z dnia 30 kwietnia
1945 r., AAN, Biuro Prezydialne KRN w Warszawie, sygn. 87, k. 29.
408
Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976, s.164 i n.
122
posiedzenia odpowiednich komisji. Do ich obowiązków należał kontakt z członkiem
Prezydium KRN, nadzorującym określoną komisję. Chodziło głównie o przekazywanie
sprawozdań z jej obrad409.
Warto zauważyć, że samo Prezydium KRN zastrzegło, aby jego członkowie nie
angażowali się szczegółowo w pracę społeczną, z uwagi na możliwość zaniedbywania swoich
obowiązków. Jednak w sierpniu 1945 r. Prezydium KRN zajęło się sprawą, pełniącego
funkcję wicewojewody krakowskiego, Z. Robla, który powołany na stanowisko został bez
konsultacji z krakowską radą narodową, co uznano za obejście postanowień ustawy z dnia 11
września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych.W związku z tym Minister
Administracji W. Kiernik (PSL) zobowiązał się do zadośćuczynienia żądaniu krakowskiej
WRN i usunięcia p.o. wicewojewody ze stanowiska410.
Natomiast na posiedzeniu Prezydium KRN z dnia 3 sierpnia 1945 r. omówiono kwestię
podziału kontrolowanych ministerstw, w związku ze śmiercią jego członka – R. Millera, oraz
z przyjęciem W. Witosa do Prezydium KRN. Nie zmieniono również trybu kontroli
ministerstw, ale po raz pierwszy podzielone zostały do nadzorowania komisje poselskie KRN.
Mianowicie B. Bierut kontrolował pracę: Komisji Spraw Zagranicznych; S. Szwalbe
nadzorował Komisję: Odbudowy Kraju, Przemysłu, Repatriacyjno – Osadniczą, Rolną,
Skarbowo – Budżetową; S. Grabski pierwotnie nadzorował Komisję: Oświatową, Prawniczo
– Regulaminową, Propagandową, Wyznaniową i Narodowościową, Kultury i Sztuki oraz
wraz z S. Szwalbe Komisję Skarbowo – Budżetową; R. Zambrowski pierwotnie nadzorował
Komisję: Administracyjno – Państwową, Organizacyjno – Samorządową, Pracy i Opieki
Społecznej, Spółdzielczości Aprowizacji i Handlu, Zdrowia Publicznego; marszałek M. Rola
– Żymierski nadzorował: Komisję Komunikacyjną i Biuro Prezydialne411. W praktyce jednak
działalność poselskich komisji nie miała większego znaczenia, bowiem działalność
legislacyjna tzw. tymczasowego parlamentu nie była imponująca. Wynikało to z dysproporcji
między uchwalanymi ustawami a dekretami, gdyż tych pierwszych uchwalono zaledwie 42,
409
Zob. protokół Prezydium KRN z dnia 3 sierpnia 1945 r., AAN, Biuro Prezydialne KRN w Warszawie, sygn.
87, k. 149.
410
Zob. protokół z posiedzenia Prezydium KRN z dnia 31 sierpnia 1945 r., AAN, Biuro Prezydialne KRN w
411
Warszawie, sygn. 87, k.149.
123
zaś dekretów wydano aż 435412. W ten sposób znaczenie władzy wykonawczej w zakresie
legislacji odgrywało podstawową rolę, na co zwracał uwagę F. Ryszka, nie doceniając przy
tym znaczenia przede wszystkim Prezydium KRN413. Jednakże warto zaznaczyć, że rząd był
ściśle ograniczony oraz nadzorowany w swojej działalności w zakresie wydawania dekretów,
podlegały one bowiem rozpatrzeniu na posiedzeniach Prezydium KRN jak i poselskich
komisji.
Ponadto nawymienionym wyżej posiedzeniu Prezydium KRN w dniu 3 sierpnia 1945 r.
S. Szwalbe referował brak zgodnościmiędzy przepisami samorządowymi a ustawą z dnia 11
września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych.Jego zdaniem skutkiem
takiego stanu prawnego był przerost kompetencji KRN, które równie dobrze mogły być
wykonywane na niższych szczeblach władzy. Brak niestety informacji,w zachowanych
zbiorach archiwalnych, o wnioskach, jakie wyciągnięto z tych uwag, ale warto podkreślić
znaczenie tego stwierdzenia, gdyż uświadamiało, że kompetencje KRN wobec m.in.
terenowych rad narodowych, w tym przede wszystkim jej Prezydium, były sprawą labilną. W
zależności bowiem od potrzeb mogły ulec modyfikacjom w jedną albo drugą stronę.
Niezależnie od tego Prezydium KRN zgodziło się, że w posiedzeniach nadzorowanych
komisji poselskich powinni uczestniczyć właściwi ministrowie oraz członkowie Biura
Prezydialnego KRN. Miesiąc później Prezydium zdecydowało o kolejnych zmianach w
trybie, w jakim przeprowadzana była kontrola pracy ministerstw oraz komisji poselskich414,
przy czym zmiany dotyczyły przede wszystkim komisji. Większość kompetencji związanych
z ważnymi komisjami nadzorowanymi przez ówcześnie niepewnego politycznie nowego
wiceprezydenta Prezydium KRN – S. Grabskiego, przekazana została innym członkom, a S.
Grabski otrzymał do nadzorowania komisję poselską, zajmującą siękwestiami repatriacji.
W związku z tym konieczne jest ukazanie działalności S. Grabskiego. I tak, w
pierwszym posiedzeniu Prezydium uczestniczył już w dniu 3 lipca 1945 r., czyli w czwartym
dniu po przyjeździe z Londynu. Następnie już w dniu 4 września 1945 r. składał on
412
Zob. M. Szumiło, Roman Zambrowski 1909 – 1977. Studium z dziejów elity komunistycznej w Polsce,
413
Zob. F. Ryszka, Główne problemy historii państwa i prawa polskiego w latach 1944 – 1947, (w:) Polska
Ludowa. IX Powszechny Zjazd Historyków Polskich w Warszawie 13 – 15 września 1963. Referaty i dyskusja,
Warszawa 1964, s. 245 – 246.
414
Zob. protokół z posiedzenia Prezydium KRN z dnia 25 września 1945 r., AAN, Biuro Prezydialne KRN w
Warszawie, sygn. 87, k. 247 – 248.
124
sprawozdanie ze swojej działalności reszcie członków Prezydium KRN415. Wskazywał m.in.
na to, że w 1945 r. jako repatrianci zarejestrowało się ponad 80 tys. Polaków. Reszta, czyli
także około 80 tys., nie chciała opuszczać Lwowa, licząc na pozytywne dla nich ustalenia
ewentualnej konferencji pokojowej. S. Grabski informował także, że wśród mieszkańców
Lwowa popularne były plotki o okropnym losie dotychczasowych emigrantów, którym nie
zapewniano na tzw. Ziemiach Odzyskanych żadnej pomocy. Jako rozwiązanie sugerował
zwiększenie liczby pociągów odchodzących ze Lwowa i polepszenie warunków sanitarnych
transportu. Bez takich zmian, jego zdaniem, sam proces repatriacji mógł trwać nawet dwa
lata. Poza tym ludność polska obawiała się, że władze sowieckie będą wyjazdy utrudniać. S.
Grabski poinformował także o tym, że lwowskie uczelnie wyższe – Uniwersytet i
Politechnika, zostaną przeniesione do Wrocławia, a nie Gdańska, jak woleli sami mieszkańcy.
Zajmował się on także sprawą rewindykacji dóbr kultury. To właśnie dzięki jego działalności
w dużej mierze państwo polskie zawdzięczało zwrot zbiorów Ossolineum. Co interesujące, S.
Grabski mimo wszystko był zadowolony ze swojego powrotu do kraju. Dlatego w liście z
dnia 18 lipca 1945 r. napisał, że „po 16 dniach mojego pobytu w Warszawie doszedłem do
przekonania, że decyzja moja przyjazdu do kraju i przyjęcia stanowiska wiceprezydenta
Krajowej Rady Narodowej była całkowicie trafna. Mam pozycję bardzo trudną, trudniejszą
niż kiedykolwiek poprzednio. Ale pomimo tego, że jestem jeden wobec pięciu byłych
członków >>Komitetu Wyzwolenia Polski<<, nie jestem nigdy majoryzowany dotychczas i
jakoś układa się współpraca. Pod moją specjalną opieką będą sprawy ministerstw Skarbu,
Oświaty, Kultury i Propagandy. Oczywiście nie od razu wrócą w pełni wolności obywatelskie
i ustanie kontrola NKWD. Ale ku temu idzie. I by do tego doszło jak najpełniej i jak
najszybciej – jest tylko jedna droga: wchodzenie wszystkich dobrych patriotów do wszelkich
organizacji samorządowych, społecznych, kulturalnych i władz administracyjnych” 416.
W dniu 25 września 1945 r. w związku ze zmianami w składzie Prezydium dokonano
także reorganizacji w strukturze nadzorczej. Mianowicie: B. Bierut dalej nadzorował: Biuro
Kontroli, Ministerstwo Spraw Zagranicznych oraz Prezydium Rady Ministrów; S. Grabski
objął kontrolę nad Ministerstwem Kultury i Sztuki oraz zajmował się zagadnieniami
415
416
W. Wojdyło, Stanisław Grabski (1871 – 1949). Bibliografia polityczna, Toruń 2004, s. 377.
125
repatriacji i osadnictwa, w tym sprawami narodowościowo – wyznaniowymi, co faktycznie
stało się jego głównym polem aktywności w Prezydium KRN; S. Szwalbe nadzorował
Ministerstwa: Skarbu, Przemysłu, Rolnictwa i Reform Rolnych, Żeglugi i Handlu
Zagranicznego, Odbudowy; Marszałek M. Rola – Żymierski nadzorował Ministerstwa:
Obrony Narodowej, Poczt i Telegrafów oraz Komunikacji; R. Zambrowski kontrolował pracę
Ministerstwa: Bezpieczeństwa Publicznego, Administracji Publicznej, Aprowizacji i Handlu,
Pracy i Opieki Społecznej; W. Barcikowski nadzorował Ministerstwa: Sprawiedliwości,
Informacji i Propagandy, Oświaty, Zdrowia417.
Członkowie Prezydium KRN ponownie podzielili między sobą także nadzór nad
komisjami poselskimi. W związku z tym: B. Bierut nadzorował Komisję Spraw
Zagranicznych; S. Szwalbe nadzorował Komisję: Morską, Skarbowo – Budżetową, Rolną,
Przemysłową, Odbudowy; W. Barcikowski nadzorował Komisję: Oświatową, Prawniczo –
Regulaminową,
Zdrowia oraz
Propagandy;
R.
Zambrowski
nadzorował
Komisję:
Administracji i Bezpieczeństwa, Organizacyjno – Samorządową, Pracy i Opieki Społecznej,
Aprowizacji i Handlu, Spółdzielczości; S. Grabski nadzorował Komisję:Kultury i Sztuki,
Repatriacyjno – Osadniczą, Wyznaniowo – Narodowościową; marszałek M. Rola –
Żymierski nadzorował Komisję Komunikacyjną418. Z przedstawionego podziału wynika, że
B. Bierut jak i M. Rola – Żymierski poważnie traktowali nadzór nad rządem, zaś nie
zajmowali się kontrolą komisji poselskich KRN, w stosunku do których najważniejsze
kompetencje przyznano R. Zambrowskiemu.
Prezydium KRN było formalnie organem w pełni podporządkowanym tzw.
tymczasowemu parlamentowi. Jednakże posiadało kompetencje kontrolne zarówno wobec
KRN jak i rządu. Niełatwo jest w praktyce ocenić, które z nich były tylko formalne, gdyż
nadzór nad polityką rządu faktycznie sprawowany był także przez inne czynniki ówczesnej
władzy, np. Biuro Polityczne KC PPR czy radzieckich doradców. Natomiast warto
zastanowić się nad rolą Prezydium KRN, w szczególności w zakresie pełnionych funkcji.Po
pierwsze, Prezydium KRN miało zastępować tzw. tymczasowy parlament między jego
sesjami. W zastępstwie KRN sprawowało ono de iurewładzę w kraju. Oczywiście, jeśli nie
417
418
Zob.Protokoły posiedzeń Prezydium Krajowej Rady Narodowej 1944 – 1947, wybór, wstęp i opracowanie J.
Kochanowski, Warszawa 1995, s. 96 – 98, 115.
126
brać pod uwagę faktycznej roli władz radzieckich na obszarze państwa polskiego. W praktyce
stanowiło to naśladowanie radzieckiego systemu sprawowania władzy, zgodnie z którym
najważniejszym czynnikiem władzy był przewodniczący Prezydium, a tym samym Prezydent
KRN – B. Bierut.W ten sposób miało miejsce skopiowanieradzieckich rozwiązań
ustrojowych, a przede wszystkim faktycznej roli J. Stalina w ZSRR. Chodzi mianowicie o
model jedynowładztwa, z formalnym rozciągnięciem procesu decyzyjnego na członków
organu kolegialnego, którzy podzielali poglądy przewodniczącego.
Ponadto Prezydium KRN sprawowało nadzór nad polityką rządu, gdyż do
uczestnictwa w posiedzeniach Prezydium zobowiązany został premier rządu, a sprawozdania
z działalności resortów składali właściwi ministrowie. Oczywiście problemem jest określenie,
czy była to kompetencja realna, a na ile sensu stricto formalna. W praktyce ustrojowej
zależne to było od określenia roli nieformalnych czynników władzy w ustroju Polski
lubelskiej.Warto zaznaczyć, że tylko formalnie KRN była zwierzchnikiem Prezydium. W
ówczesnej rzeczywistości to właśnie Prezydium było organem ważniejszym. Dlatego,
żekontrolowało proces doboru posłów do tzw. tymczasowego parlamentu. Posłowie byli
wprawdzie zgłaszani przez różne organizacje, ale to de factoPrezydium KRN wstępnie
oceniało ich kandydatury i czuwało nad tym, aby w KRN nie zasiadałyosoby mające inne
poglądy na przyszłość państwa polskiego od planów politycznych PPR. Gdy po powrocie S.
Mikołajczyka do Polski i rozłamie w SL jego obóz zgłaszał kandydatury 30 posłów do KRN,
to w dniu 19 lipca 1945 r. Prezydent KRN stwierdził, że chociaż akceptuje ustalenia co do
liczby posłów opozycji to„ma zastrzeżenia, co do nazwisk, gdyż wchodzą wśród nich ludzie,
którzy zwalczali nie tylko PKWN i Rząd Tymczasowy, ale i Rząd Jedności Narodowej po
jego utworzeniu”419. Dlatego rozpatrywanie kandydatur zostało odroczone. Nazwiska osób,
które nie spodobały się B. Bierutowi, ostatecznie zostały wykreślone. Byli to m.in. Stanisław
Mierzwa, sądzony w procesie tzw. szesnastu, oraz StefanKorboński420. Podobnie
potraktowano kandydatury posłów bliskich PPS WRN, tzw. grupie Żuławskiego.
Kandydatury posłów były odrzucane nie tylko z powodu niewłaściwych życiorysów, ale także
niedostatecznej reprezentatywności zgłaszających posłów organizacji, czego przykładem było
419
Protokół z posiedzenia Prezydium KRN z dnia 19 lipca 1945 r., AAN, Biuro Prezydialne KRN w Warszawie,
sygn. 87, k. 139.
420
Ustawodawczym (VII 1945 – X 1947 r.), Toruń, s. 47.
127
odrzucenie wniosku Młodzieży Akademickiej Wyższych Szkół Handlowych, które rzekomo
nie reprezentowało ogółu młodzieży akademickiej421.
Kolejną istotną kompetencją było decydowanie przez Prezydium KRN o sprawach
organizacyjnych, w zakresie działalności tzw. tymczasowego parlamentu. Chodziło przede
wszystkim o ustalanie porządku dziennego obrad, który potem zatwierdzała KRN. W ten
sposób priorytet mogły mieć często omawiane sprawy, dotyczące nadawania orderów
zaprzyjaźnionym działaczom, a nie dyskusje na temat spraw prawnoustrojowych. Dodatkowo
do Prezydium KRN wpływały wnioskiprzygotowane przez Konwent Seniorów, które
kierowałydo niego kluby poselskie. Na posiedzeniach Prezydium KRN rozstrzygały się
sprawy istotne dla szeregowego posła KRN, takie jak decyzje o: wysokości diet, wydaniu
posła sądowi, powołaniu polskiej grupy Unii Międzyparlamentarnej oraz wyjazdy na sesje
tejże delegacji z Polski422. Ponadto Prezydium KRN posiadało możliwość „czuwania nad
należytym wypełnianiem obowiązków poselskich przez posłów”,a czyniło to za
pośrednictwem wymienionego już wyżej Konwentu Seniorów423. Od października 1945 r.
posłowie KRN wypełniali specjalną ankietę, której wzór przygotowano na posiedzeniu
Prezydium424. Zdawali oni w niej sprawozdanie z tego, w jaki sposób wypełniają swoje
obowiązki poselskie. Niezależnie od tego Prezydium KRN czuwało nad zapewnieniem
odpowiedzi na wszelkie interpelacje poselskie425.
Istotną rolę w procesie kontroli rządu przez KRN pełniły utworzone w jej ramach stałe
komisje parlamentarne. Prezydium KRN zostało zobowiązane do współpracowania z nimi
oraz faktycznego decydowania w dotyczących ich sprawach. Posiadany wpływ na
powoływanie stałych komisji, a także zatwierdzanie ich kompetencji i zakresu działania,
421
Warszawie, sygn. 87, k. 26.Zob. J. Mordwiłko, Prezydium Krajowej Rady Narodowej, (w:) Krajowa Rada
Narodowa, pod red. A. Burdy, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976, s. 160.
422
423
J. Mordwiłko, Prezydium Krajowej Rady Narodowej, (w:) Krajowa Rada Narodowa, pod red. A. Burdy,
Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976, s. 160.
424
Zob.J. Zakrzewska, Stanowisko posła, (w:) Krajowa Rada Narodowa, pod red. A. Burdy, Wrocław –
425
128
czego przykładem było utworzenie Komisji Wojskowej na wniosek Komisji Zdrowia426,
wystarczyło, aby potem KRN akceptowała, ustalony dodatkowo przez Konwent Seniorów
zakres prac w komisji, w tym porządek sprawowania w nich przewodnictwa. Na
posiedzeniach Prezydium KRN uchwalano także wskazówki w sprawie prowadzenia obrad
komisji, dzięki którym szczegółowo określano tryb ich prac. Prezydium KRN miało także
możliwość wystosowywania wobec poszczególnych komisji nakazów w postaci dyrektyw. W
ten właśnie sposób stworzony został mechanizm, w którym najważniejszym elementem
władzy wykonawczej był rząd kontrolowany zarówno przez stałe komisje KRN jak i przede
wszystkim przez jej Prezydium, które jednocześnie nadzorowałodziałalność rządu oraz
samych komisji poselskich.
Jedną z najważniejszych, własnych kompetencji Prezydium KRN stała się
wspomniana już wcześniej możliwość legalizacji działalności partii politycznych. W ten
sposób można było np. w sierpniu 1945 r. zignorować memorandum Komitetu
Legalizacyjnego Stronnictwa Narodowego, którego restytucja nie była w interesie PPR. Takie
właśnie decyzje kształtowały cały porządek polityczny, o którym decydowało Prezydium.
Utrudnienie działalności opozycji oraz opiniowanie posłów do tzw. tymczasowego
parlamentu stanowiło efektywną kontrolę jego działalności. Kompetencjete, jak twierdzili
ówcześni teoretycy ustroju, nabyte zostały w drodze tzw. praktyki konstytucyjnej. Oznaczało
to, iż brak było jakiejkolwiek normy ustawowej regulującej te materie. Niezależnie od tego
Prezydium KRN zaczęło legalizować działalność stronnictw politycznych, a kryteriami
dopuszczenia wnioskodawców do życia politycznego w Polsce była treść Manifestu PKWN
orazstosowanie norm, zawartych w ustawie z dnia 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie
działania rad narodowych. Egzemplifikacją prowadzonej działalności Prezydium KRN była
legalizacja PSL dokonana w dniu 21 sierpnia 1945r.427 czy też nie wyrażenie zgody na
utworzenie dwóch odrębnych Stronnictw Pracy – K. Popiela oraz Z. Felczaka, co miało
miejsce w dniu 16 października 1945 r.428 Ponadto przykładem tego było niewyrażeniezgody,
na posiedzeniu w dniu 26 października 1945 r., na nową partię socjalistyczną Żuławskiego
426
Zob.J. Mordwiłko, Prezydium Krajowej Rady Narodowej, (w:) Krajowa Rada Narodowa, pod red. A. Burdy,
427
Zob.tamże, s. 162 – 163.
428
Zob. protokół z posiedzenia Prezydium KRN z dnia 16 października 1945 r., AAN, Biuro Prezydialne KRN
129
(PPSD)429, a także brak zgody na utworzenie nowego SP po rozłamie w tej partii w dniu 17
września 1946r.430Interesujący był tryb uznania za legalnie działającą partii PSL ,,Nowe
Wyzwolenie”. Brak było w tym przypadku jakiejkolwiek decyzji Prezydium KRN, co
zaowocowało uznaniem, iż PSL ,,Nowe Wyzwolenie” było stronnictwem legalnie
działającym w wyniku tzw. zgody milczącej431. Wcześniej w podobny sposób zignorowano
memoriał środowisk narodowych, ale przyniosło to przeciwny skutek. Wynika z tego, że
jedna z najważniejszych kompetencji Prezydium KRN nabyta została w drodze
pozaustawowej, którą określić można mianem tzw. zwyczaju konstytucyjnego.
Atrybucje Prezydium KRN mogły być teoretycznie zmienionew drodze ustawy. W
praktyce jednak przejmowało ono coraz więcej uprawnień, gdyż działalność Prezydium
okazała się bardzo skuteczna. Zwierzchność KRN nad jej Prezydium była tylko czysto
formalna orazin praxiniezrealizowana, a jedyną kompetencją, na podstawie której tzw.
tymczasowy parlament był w pełni niezależny od własnego organu, stanowiła inicjatywa
ustawodawcza. Jednakże proces legislacyjny był również kontrolowany na posiedzeniach
Prezydium KRN, co wynika zresztą z protokołów posiedzeń kolegialnego organu KRN432.
Zgodnie z art. 1 ustawy z dnia 15 sierpnia 1944 r. o tymczasowym trybie wydawania
dekretów z mocą ustawy433KRN delegowała PKWN,w zakresie stanowienia prawa we
wszystkich sprawach, dla których Konstytucja z dnia 17 marca 1921 r. przewidywała formę
ustawy, poza ratyfikacją umów międzynarodowych, utworzeniem Rządu Tymczasowego oraz
rozwiązaniem PKWN. W ustawie przewidziany został specjalny tryb wydawania dekretów
przez PKWN. Mianowicie dekrety z mocą ustawy, wydawane przez PKWN, miały być
przedkładane
Prezydium
KRN
do
zatwierdzenia.
Były
one
podpisywane
przez
Przewodniczącego KRN oraz Przewodniczącego PKWN. Wszystkie w ten sposób wydane
429
Zob. protokół z posiedzenia Prezydium KRN z dnia 26 października 1945 r., AAN, Biuro Prezydialne KRN w
430
431
Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976, s. 161 – 162; Opozycja parlamentarna w Krajowej Radzie
Narodowej i Sejmie Ustawodawczym 1944 – 1947, Wybór, wstęp i opracowanie R. Turkowski, Warszawa 1997,
s. 189 – 190.
432
Zob. wykaz istotniejszych spraw omawianych na poszczególnych posiedzeniach Prezydium KRN (wykaz 3).
433
Dz. U. Nr 1, poz. 3. Szerzej: A. Lesisz, S. Rozmaryn, Dekrety nieprzedłożone K.R.N., DPP 1946, nr 11 –
12;A. Gwiżdż, Z zagadnień procedury ustawodawczej. O zatwierdzaniu przez Sejm dekretów Rady Państwa, PiP
1957, z. 10.
130
dekrety miały być ponadto przedłożone przez Prezydium KRN na najbliższym plenarnym
posiedzeniu KRN, na którym traciły moc prawną, jeśli KRN zwykłą większością głosów
odmówił ich zatwierdzenia. Wykonanie ustawy, składającej się nota bene zaledwie z czterech
artykułów, przekazane zostało Prezydium KRN i Prezydium PKWN.
Wynika z tego, że ówczesna legislacja, dotycząca radykalnych reform społeczno –
gospodarczych realizowana była przyaktywnej roli Prezydium KRN, comiało zabezpieczyć
nadrzędną pozycję KRN i jej Prezydium, wobec nowoutworzonego PKWN.Liczba dekretów
z każdym rokiem rosła, co dla niektórych, np. F. Ryszki,stanowiło asumpt do twierdzenia, iż
to właśnie rząd był w ówczesnym porządku ustrojowym organem nadrzędnym nad tzw.
tymczasowym parlamentem, bowiem w ,,rewolucji egzekutywa rewolucyjnej władzy zwykła
brać górę nad legislatywą”, a ,,cóż dopiero, kiedy władza zaczyna funkcjonować w
warunkach wojny i okupacji ponad połowy kraju, kiedy nawet po wyzwoleniu całości jego
obszarów następuje przesunięcie granic a w ślad za tym przegrupowanie setek tysięcy
ludności”434. Od połowy 1945 r. powiązano proces tworzenia nowych dekretów z
działalnością komisji poselskich KRN. Następnie uchwałą z dnia 8 sierpnia 1946 r.435
Prezydium KRN zalegalizowało, powstały w praktyce tryb zatwierdzania dekretów.
Mianowicie projekty dekretów uchwalone przez RM przesyłane były do rozpatrzenia oraz
zaopiniowania przez określoną komisje poselską, a następnie projekt dekretu razem z opinią
komisji przedkładany był Prezydium do zatwierdzenia436. Jednakże przy tak określonym
składzie politycznym, jakim charakteryzował się tzw. tymczasowy parlament, nie było
większego problemu z zatwierdzeniem czy uchyleniem dekretu. Pamiętać jednak należy, że
skład partyjny zarówno PKWN jak i Rządu Tymczasowego nie różnił się w znaczący sposób
od składu KRN.
Początkowo RM nadsyłała projekty do jednej wyłącznie komisji KRN, którą była
Komisja Prawnicza i Regulaminowa. Od września 1945 r. Prezydium na swoich
434
E. Osóbka – Morawski, Dziennik Polityczny 1943 – 1948, Gdańsk 1981, s.245 – 246. Zob. Z. Jarosz, J.
Zakrzewska, Krajowa Rada Narodowa. Z dziejów kształtowania się ludowego parlamentu, CPH 1964, t. XVI, z.
1, s. 54.
435
Zob. protokół z posiedzenia Prezydium KRN z dnia 17 maja 1946 r., AAN, Biuro Prezydialne KRN w
Warszawie, sygn. 90, k. 442 – 447; protokół z posiedzenia Prezydium KRN z dnia 8 sierpnia 1946 r., AAN,
Biuro Prezydialne KRN w Warszawie, sygn. 92, k. 252.
436
131
posiedzeniach zdecydowałoo włączeniu w proces opracowywania dekretów także inne stałe
komisje poselskie. Poniższe zestawienie określa ilość komisji KRN na dzień 8 października
1945 r. oraz po tej dacie437.
6. Zestawienie komisji KRN
Na dzień 8 października 1945 r.438
Administracji i Bezpieczeństwa
Komunikacyjna
Kultury i Sztuki
Morska
Odbudowy
Organizacyjno – Samorządowa
Oświatowa
Pracy i Opieki Społecznej
Prawnicza i Regulaminowa
Propagandowa
Przemysłowa
Repatriacyjna i Osadnicza
Rolna
Skarbowo – Budżetowa
Spółdzielczości, Aprowizacji i Handlu
Spraw Zagranicznych
Wyznaniowa i Narodowościowa
Zdrowia
Komisje powołane po 8 października 1945 r.439
437
Zob. J. Zakrzewska, Kształtowanie struktury i roli komisji Krajowej Rady Narodowej, (w:) Krajowa Rada
438
Na podstawie: J. Mordwiłko, Udział komisji Krajowej Rady Narodowej w tworzeniu podstaw prawnych Polski
Ludowej, PiP 1976, z. 7, s. 26; J. Zakrzewska, Kształtowanie struktury i roli komisji Krajowej Rady Narodowej,
(w:) Krajowa Rada Narodowa, pod red. A. Burdy, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976, s. 193.
439
Zob. sprawozdanie stenograficzne z posiedzeń KRN w dniach 31 grudnia 1944 r. oraz 2 i 3 stycznia 1945 r.
KRN sesja VI, łam 183 – 187; sprawozdanie stenograficzne z posiedzeń KRN w dniach 29, 30, 31 grudnia 1945
132
Wojskowa
Ziem Odzyskanych i Repatriacji
Komisja Morska i Handlu Zagranicznego
Komisja Nadzwyczajna powołana specjalnie do opracowywania ordynacji wyborczej do
SejmuUstawodawczego
Warto podkreślić, że cztery komisje: Prawno – Konstytucyjna, Gospodarczo –
Budżetowa, Wojskowa oraz Spraw Zagranicznych, istniały już od 1940 r. w ramach Rady
Narodowej RP na emigracji, w której działało Prezydium440. Jednak nie można emigracyjnej
Rady Narodowej RP określić jako odpowiednika tzw. tymczasowego parlamentu. Był to
raczej organ konsultacyjny, działający przy Prezydencie RP. Rząd emigracyjny nie potrafił i
nie miał możliwości stworzyć tak kompleksowego systemu ustrojowego, jak zrobiła to
władza ludowa na obszarze państwa polskiego. W ten sposób faktycznie przegrał on walkę
propagandową o kształt polityczno – ustrojowy kraju. Dla porównania Prezydium KRN
działało sprawnie, bowiem już od wejścia w życie ustawy z dnia 11 września 1944 r. o
organizacji i zakresie działania rad narodowych, projekt dekretu po jego odpowiedniej
kategoryzacji, ze względu na jego tematykę, odsyłany był przez Prezydium do prac we
właściwej komisji poselskiej. Tak określony tryb postępowania był o tyle istotny, że dawał
komisjom poselskim prawo zarówno do prowadzenia prac ustawodawczych jak i kontrolnych
nad projektem dekretu, samym dekretem, czy też projektem ustawy. W konsekwencji
przynajmniej w teorii zapewniony został wyższy poziom legislacji, ale też zabezpieczono
ustrojową rolę KRN, jako tzw. tymczasowego parlamentu państwa polskiego.
Prace nad legislacją toczyły się już od pierwszego posiedzenia Prezydium KRN, co
potwierdza sporządzony tego dnia protokół441. Wynika z niego, że analizowano wówczas
m.in. treść ustawy o kompetencji Przewodniczącego KRN, a M. Rola – Żymierski
wprowadził do niego poprawkę, o przyznaniu B. Bierutowi zwierzchnictwa nad siłami
r. oraz w dniach 2 i 3 stycznia 1946 r., KRN sesja IX, łam 597 – 599;sprawozdanie stenograficzne z posiedzeń
KRN w dniach 26, 27 i 28 kwietnia 1946 r., KRN sesja X, łam 417 – 418, 427 – 445.
440
Szerzej: G. Kulka, Komisje prawno – ustrojowe Rady Narodowej RP na emigracji w latach 1939 – 1991,
441
133
zbrojnymi, co wcześniej wynikało z przyjętej fikcji prawnej, czyli zastosowania instytucji
opróżnienia stanowiska Prezydenta, określonej w Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r. Poza
tym na pierwszym posiedzeniu odesłano do PKWN, w celu wykonania merytorycznych
poprawek, dekret o powstaniu MO442. Następnie uchwalano dekrety PKWN, dotyczące
m.in.administracji443, spraw wojskowych444, zaopatrzenia w żywność oraz gospodarki
finansowej445, reformy rolnej446, spraw mieszkaniowych447oraz wymiaru sprawiedliwości448,
czyli akty prawne mające na celu zapewnić funkcjonowanie tworzącej się władzy ludowej, a
także realizujące postulaty Manifestu PKWN, w szczególności zapowiedzianej radykalnej
reformy rolnej.
W praktyce na niemal każdym posiedzeniu Prezydium KRN do dnia 18 września 1945
r. poruszane było zagadnienie zatwierdzania dekretówPKWN, bądź też odesłania go do
dalszych poprawek. W przypadku kontroli procesu legislacyjnego przez Prezydium KRN
kwestie, dotyczące dekretów przekazywane były do opracowania w poselskich komisjach.
Prezydium KRN miało wystarczająco wiele innych kompetencji, które pozwalały mu
nadzorować nowy porządek ustrojowy, a tym samym mogło sobie pozwolić na przekazanie
na rzecz komisji jednej z nich. Miało bowiem kontrolę nad ostateczną treścią dekretów, a jak
stwierdziła Maria Turlejska obowiązek późniejszego ich zatwierdzania przez KRN stanowił
442
Zob. Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 7 października 1944 r. o Milicji
Obywatelskiej (Dz. U. Nr 7, poz. 33), przy czym wcześniej wydany został dekret PKWN z dnia 15 sierpnia 1944
r. o rozwiązaniu policji państwowej (t. zw. granatowej policji), (Dz. U. Nr 2, poz. 6).
443
Zob. dekret PKWN z dnia:15 sierpnia 1944 r. o organizacji wojewódzkich i powiatowych urzędów ziemskich
(Dz. U. Nr 2, poz. 4); 21 sierpnia 1944 r. o trybie powołania władz administracji ogólnej I – ej i II – ej instancji
(Dz. U. Nr 2, poz. 8); 7 września 1944 r. o zakresie działania i organizacji Resortu Informacji i Propagandy (Dz.
U. Nr 4, poz. 20).
444
Zob. dekret PKWN z dnia: 15 sierpnia 1944 r. o częściowej mobilizacji i rejestracji ludności do służby
wojskowej (Dz. U. Nr 2, poz. 5); 24 sierpnia 1944 r. o rozwiązaniu tajnych organizacyj wojskowych na terenach
wyzwolonych (Dz. U. Nr 3, poz. 12); 31 sierpnia 1944 r. o ustanowieniu przysięgi dla Wojska Polskiego (Dz. U.
Nr 3, poz. 13).
445
Zob. dekrety PKWN z dnia: 18 sierpnia 1944 r. o wojennych świadczeniach rzeczowych – obowiązkowych
dostawach zbóż i ziemniaków dla państwa (Dz. U. Nr 3, poz. 9); 22 sierpnia 1944 r. o wojennych świadczeniach
rzeczowych – obowiązkowych dostawach mięsa, mleka i siana dla państwa (Dz. U. Nr 3, poz. 10); 24 sierpnia
1944 r. o emitowaniu biletów skarbowych (Dz. U. Nr 3, poz. 11).
446
Zob. dekret PKWN z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. Nr 4, poz. 17).
447
Zob. dekret PKWN z dnia 7 września 1944 r. o komisjach mieszkaniowych (Dz. U. Nr 4, poz. 18).
448
Zob. dekrety PKWN z dnia: 15 sierpnia 1944 r. o wprowadzeniu Sądów Przysięgłych (Dz. U. Nr 2, poz. 7);
31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko – hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania
się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego (Dz. U. Nr 4, poz. 16); 12 września
1944 r. o specjalnych sądach karnych dla spraw zbrodniarzy faszystowsko – hitlerowskich (Dz. U. Nr 4, poz.
21).
134
tylko czystą formalność, przy czym najczęściej były one zatwierdzane tylko przez Prezydium
KRN449.
Oficjalnie za przekazaniem uprawnień komisjom stała chęć włączenia większej ilości
posłów KRN do aktywnej działalności ustawodawczo – kontrolnej. Tak twierdził m.in.
JanuszMordwiłko. W ten sposób także wyeliminowano niebezpieczeństwo powstania
niejednolitej praktyki ustawodawczej. Pomóc temu miało współdziałanie z właściwą komisją
innych organów, czyli Komisji Prawniczo – Regulaminowej oraz organu rządowego, tj.
Komisji Opiniodawczej Ministerstwa Sprawiedliwości450.
Warunki, w których działała PPR, nie przypominały okresu II Rzeczypospolitej.
Działacze PPR chcieli doprowadzić do zmian rewolucyjnych i powstania nowego porządku
prawnego. Dlatego współpraca Prezydium KRN z komisjami parlamentarnymi wiązała się z
licznymi problemami, przez dłuższy czas bowiem nie zadbano o określenie ram prawnych
takiej współpracy. Stało się to dopiero w dniu 16 kwietnia 1946 r., kiedy to na posiedzeniu
Prezydium KRN rozpatrzona została formalna uchwała, dotyczącą współpracy władz
rządowych z komisjami poselskimi. Uchwalono ją jednak dopiero w dniu 17 maja 1946 r.451
W świetle jej treści oraz zgodnie z nową praktyką ustawodawczą można ustalić następujące
etapy pracy, wykonywanej przez komisje, w zakresie prac nad projektami ustaw i dekretów:
1) przygotowanie wstępnego projektu odpowiedniego aktu, przed uchwaleniem przez RM; w
tym stadium rząd mógł uwzględniać poprawki komisji i wprowadzić je do projektu aktu;
2) akt prawny był uchwalony przez Radę Ministrów; w toku rozpatrywania między tzw.
czytaniami w KRN i przed zatwierdzeniem przez Prezydium KRN;
3) zatwierdzenieprojektu przez Prezydium, ale przed uchwaleniem go przez KRN;
4) po wejściu w życie odpowiedniego aktu prawnego komisje miały uprawnienia kontrolijego
wykonywania452.
449
Zob. M. Turlejska, Te pokolenia żałobami czarne…Skazani na śmierć i ich sędziowie 1944 – 1954, Londyn
1989, s. 35.
450
Zob. J. Mordwiłko, Udział komisji Krajowej Rady Narodowej w tworzeniu podstaw prawnych Polski Ludowej,
PiP 1976, z. 7, s. 25 – 28.
451
452
Zob. J. Mordwiłko, Udział komisji Krajowej Rady Narodowej w tworzeniu podstaw prawnych Polski
Ludowej, PiP 1976, z. 7.
135
Pierwszy etap procesu legislacyjnego polegał na tym, że projekt aktu prawnego trafiał
do komisji albo kierowany był przez odpowiedni resort, czasem także na wniosek samej
komisji. W posiedzeniu uczestniczył przedstawiciel ministerstwa, który referował rządowy
projekt. Komisje poselskie opracowały w ten sposób około 80 projektów aktów prawnych, z
czego ponad 60 stało się obowiązującym prawem. Warto podkreślić, że na posiedzenie
komisji nie trafiał tylko gotowy projekt ustawy, dekretu, ale często przedstawiciele
ministerstwa referowali także ogólne założenia czy tezy przyszłego aktu prawnego.
Przykładembyło posiedzenie Komisji Organizacyjno – Samorządowej, na którym
przedstawiciel Ministerstwa Administracji Publicznej wygłosił referat, w sprawie projektu
dekretu o ustroju samorządu miasta stołecznego Warszawy oraz Łodzi, omawiając tylko
ogólną koncepcję nowego aktu prawnego453. Komisjom poselskim przedkładano do
rozpoznania także wstępne wersje aktów prawnych już w postaci niejako gotowej, gdy do
analizy pozostawał cały projekt, a nie tylko jego tezy. W odróżnieniu od sytuacji, w której
przedkładano komisji sam zarys przyszłego aktu prawnego, w tym przypadku drobiazgowo
badano treść poszczególnych przepisów oraz dokonywano analizy założeń ustawodawcy, w
tym celów jakie miał spełniać określony akt prawny.
Komisje poselskie najczęściej ustosunkowywały się do opiniowanego dokumentu na
trzy sposoby:
1) akceptowały zarys projektu aktu prawnego, bądź też sam projekt aktu;
2) proponowały odmienne regulacje prawne domagając się ponownego przedstawienia
projektu po wprowadzeniu poprawek;
3) żądały od resortu przedkładającego projekt aktu dodatkowych wyjaśnień, do czasu
otrzymania, których zawieszana była decyzja o akceptacji projektu454.
Zdarzały się również przypadki całkowitego odrzucenia przez komisję już samych
ogólnych założeń danego aktu prawnego. I tak, np. Komisja Kultury i Sztuki w dniu 29 maja
1946 r. podczas głosowania całkowicie podważyła celowość powoływania Centralnego
Instytutu Kultury. Innym przykładem było odrzucenie przez Komisję Zdrowia projektu
dekretu o utworzeniu Rady do Walki z Alkoholizmem, gdyż jak argumentowano „należy
połączyć całą akcję walkiw ramach Państwowej Rady Zdrowia”. Często odrzucane projekty,
453
454
Zob. tamże, s. 28.
Zob. tamże, s. 29.
136
po odpowiedniej zmianie były wykorzystywane w dalszych pracach oraz uchwalane niejako
w nowej postaci. Egzemplifikację tego stanowi zagadnienie akt stanu cywilnego uregulowane
potem w rozporządzeniu do ustawy455.
Kolejną istotną kompetencją kontrolną komisji poselskich była możliwość wysłuchania
na posiedzeniach przedstawicieli danego resortu. Oni zaś przedstawiali szczegółowe
informacje o działaniach ustawodawczych podjętych przez ministerstwo. W tym właśnie
trybie Komisja Oświaty wysłuchała sprawozdania Ministra Edukacji. Komisje poselskie
często żądały od przedstawicieli rządu informacji już w trakcie samej debaty, np. w dyskusji o
finansowaniu przedsiębiorstw spółdzielczych, zażądano od reprezentanta Ministerstwa
Skarbu przedstawienia informacji o planowanej stawce podatku dochodowego, jaką będą
obciążone spółdzielnie, w nowym planowanym przez resort dekrecie456.
Po uchwaleniu przez rząd danego aktu prawnego komisje rozpatrywały projekt ustawy
między jej czytaniami w tzw. tymczasowym parlamencie, a także rozpatrywały projekt
dekretu
przed
jego
zatwierdzeniem
przez
Prezydium
KRN.Komisje
poselskie
przeprowadzały więc podstawowe prace legislacyjne, zaś najważniejsze zmiany w treści aktu
prawnego wprowadzane były potem. Warto zauważyć, że większość z dekretów uchwalonych
przez rząd podlegała wcześniejszympracom legislacyjnym Prezydium KRN oraz poselskich
komisji. Sytuacja odwrotna, gdy rząd rezygnował z pomocy władzy ustawodawczej była
rzadka. Powodem było zarówno przeświadczenie posłów o ich roli na wstępnym etapie
rozpatrywania projektu, a także ciężar gatunkowy, jaki posiadały decyzje Prezydium KRN.
Dlatego na IX posiedzeniu KRN S. Szwalbe stwierdził, że: „Komisja powinna być fachowym
doradcą ministra i Prezydium KRN w czasie niezbierania się Plenum. Są komisje, które te
funkcje spełniały, ale są i takie, które się niemal nie zbierają, a jeżeli się zbierają, to
ustawowych funkcyj nie wykonują. Czasem była to wina resortów niedostatecznie
obsługujących komisje. Ponieważ jednak komisje mają nieograniczoną inicjatywę, to
regulaminowo mają możliwość domagania się by technicznie Biuro Prezydialne to
umożliwiło, a Prezydium KRN pomogło do tego, by resort zainteresowany w odpowiedni
sposób współpracował z komisją. Wzywam, więc komisje do wykazania większej inicjatywy.
455
Tamże.
Zob. tamże, s. 30.Szerzej o systemie podatkowym w tym okresie: A. Witkowski, Wymiar i pobór podatków
bezpośrednich oraz opłat na rzecz Skarbu Państwa od gospodarki nieuspołecznionej i ludności w Polsce w
latach 1944 – 1950, Rzeszów 2002.
456
137
Prawda, że prace KRN skończą się w 1946 r., ale właśnie przez te ostatnie parę miesięcy
sądzimy, iż należy wykazać jak największą troskę w wykonywaniu obowiązków i pieczę w
zakresie kontroli nad działalnością Rządu, ażeby zakończyć nasze prace parlamentarne w
pełni poczucia najlepszego wykonania swych obowiązków”457. W ten właśnie sposób S.
Szwalbe określił, jak obóz rządowy widział rolę zarówno RM, Prezydium KRN oraz
komisjiposelskich w procesie legislacyjnym. Z wypowiedzi wynika podkreślenie ogromnej
wagi, jaką przykładano do kontrolnych funkcji, sprawowanych przez przedstawicieli władzy
ustawodawczej.
Zdarzały się jednak projekty dekretów, które mimo krytyki komisji nie były zmieniane.
Przykładem zgłaszanych w ten sposób wątpliwości była debata Komisji Prawniczej i
Regulaminowej wdniu 21 – 22 września 1946 r., dotycząca dekretu o utworzeniu i zakresie
działania Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym. Inny
przykład stanowi debata Komisji Administracji i Bezpieczeństwa z dnia 21 września 1946 r.
nad dekretem o nadzwyczajnych komisjach mieszkaniowych458. Warto w tym miejscu
przytoczyć wypowiedź dotyczącą powołania komisji poselskiej do spraw opracowania
ordynacji wyborczej, która ilustruje znaczenie Prezydium KRN w procesie tworzenia składu
komisji poselskich. Mianowicie wiceprezydent S. Szwalbe stwierdził, żeuchwałę o powołanie
nadzwyczajnej komisji poselskiej dla opracowania projektu ordynacji wyborczej rozumiemy
w ten sposób, że ,,komisję powoła Prezydium, które w czasie między sesjami zastępuje
Plenum KRN, a Konwent Seniorów będzie użyty, jak tego pragnie przedmówca – w sposób
tylko techniczny,tzn. do reprezentowania wszystkich stronnictw, będzie użyty jako polityczne
ciało doradcze dla Prezydium, które to Prezydium reprezentuje całość KRN”459.
Posłowie opozycji wyrażali często swój sprzeciw czy też zaniepokojenie kierunkiem
zmian ustawodawczych. Ich stanowisko nie było jednak brane pod uwagę, gdyż przyjęcie
457
Sprawozdanie stenograficzne z posiedzeń KRN w dniach 29, 30 i 31 grudnia 1945 r. oraz w dniach 2 i 3
stycznia 1946 r., IX sesja KRN, łam 598. Także: J. Zakrzewska, Kształtowanie struktury i roli komisji Krajowej
Rady Narodowej, (w:) Krajowa Rada Narodowa, pod red. A. Burdy, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk
1976, s. 200.
458
Zob.J. Mordwiłko, Udział komisji Krajowej Rady Narodowej w tworzeniu podstaw prawnych Polski Ludowej,
PiP 1976, z. 7, s. 34.
459
Sprawozdanie stenograficzne z posiedzeń KRN w dniach 29, 30 i 31 grudnia 1945 r. oraz w dniach 2 i 3
stycznia 1946 r., IX sesja KRN, łam 600. Także: J. Zakrzewska, Kształtowanie struktury i roli komisji Krajowej
Rady Narodowej, (w:) Krajowa Rada Narodowa, pod red. A. Burdy, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk
1976, s. 195.
138
zastrzeżeń wiązałoby się w praktyce z uchwalaniem nowego dekretu, a ewentualne
uwzględnienie poprawek, zgłaszanych przez posłów opozycji mogłoby zupełnie niejako
rozmyć intencje ustawodawcy. Natomiast zdanie członków poselskich komisji było bardzo
istotne, gdy dotyczyło projektów ustaw i dekretów o mniejszej wadze. Często za tym stała,
znana także współcześnie, intencja uchwalenia jakiegokolwiek aktu prawnego regulującego
określone zagadnienie, gdyż była to sytuacja lepsza od istnienia przysłowiowej ,,próżni
prawnej”. Należy przypomnieć, że w praktyce komisje nie mogły sprzeciwić się stanowisku
rządu, ponieważ byłoby to polityczne samobójstwo dla poszczególnych posłów, co można
uznać za faktyczny powód marginalizowania stanowiska merytorycznego posłów KRN.
Kolejną istotną kompetencją, jaką posiadały poselskie komisje, była formalna
możliwość zatwierdzania dekretów przez przedłożenie projektu ustawy, nowelizującej
postanowienia dekretu. W praktyce skorzystano z takiej możliwości jeden raz, a uczyniła to
Komisja Skarbowo – Budżetowa, na podstawie dekretu z dnia 25 czerwca 1946r. o dodatku
przejściowym do zaopatrzenia weteranów powstań narodowych460. Komisja zatwierdziła
proponowany dekret, uzasadniając to brakiem regulacji prawnej w tym zakresie, a następnie
wniosłaprojekt ustawy, nowelizujący tenże dekret461. Obydwa akty prawne na posiedzeniu
plenarnym uchwaliła potem KRN462.
Podczas prac nad dekretem komisje mogły także wnosić o jego uchylenie i uchwalenie
w jego miejsce projektu ustawy, której opracowywały. Co ciekawe komisje, aż ośmiokrotnie
korzystały z takiej kompetencji, z czego sześciokrotnie wnioski komisji przegłosowane
zostały przez KRN, a dwukrotnie zostały odrzucone463. Dwa z tych projektów nie zostały w
ogóle dopuszczone do porządku obrad. Taki sposób tzw. odrzucania aktów prawnych
regulował dekret z dnia 29 września 1945r. o zmianie i uzupełnieniu przepisów o wydawaniu
Dziennika Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej464. Zgodnie z art. 2 dekretu w Dzienniku Ustaw
należało ogłaszać obwieszczenia Ministra Sprawiedliwości o utracie mocy obowiązującej
460
Zob. dekret z dnia 25 czerwca 1946 r. o dodatku przejściowym do zaopatrzeń weteranów powstań
narodowych (Dz. U. Nr 32, poz. 205); ustawa z dnia 23 września 1946 r. o dodatku przejściowym do pensji
weteranów powstań narodowych oraz wdów po nich (Dz. U. Nr 53, poz. 297).
461
Zob. sprawozdanie stenograficzne z posiedzeń KRN w dniach 20, 21, 22 i 23 września 1946 r., XI sesja
KRN, łam 462.
462
Zob. J. Mordwiłko, Udział komisji Krajowej Rady Narodowej w tworzeniu podstaw prawnych Polski
Ludowej, PiP 1976, nr 7, s. 34.
463
Zob. tamże, s. 35.
464
Dz. U. Nr 55, poz. 305.
139
dekretów, bądź wskutek ich nieprzedłożenia na najbliższym plenarnym posiedzeniu KRN,
bądź też wskutek odmowy ich zatwierdzenia przez KRN. W ten sposób w miejsce dekretów
nieprzedkładanych komisji z uwagi na powstałe wcześniej zastrzeżenia uchwalano
ustawy.Inny był los odrzuconego dekretu o nadawaniu stopni oficerskich w Wojsku Polskim,
który początkowo zostałskrytykowany przez komisję, i utracił moc obowiązującą bez
wydawania odpowiednej ustawy465. Przedstawiciele rządu często m.in. z powodu
niewielkiego praktycznego znaczenia poprawek, nie sprzeciwiali się im aktywnie i po prostu
przyjmowali je do wiadomości. Co ciekawe dekrety, które w ogóle nie zostały przedłożone do
zatwierdzenia KRN,miały tracić moc prawną dopiero wraz z dokonaniem odpowiedniego
obwieszczenia o tym w Dzienniku Ustaw466.Podsumowując, członkowie Prezydium KRN
nadzorowali pracę komisji poselskich, których kompetencje zależały tylko od zasiadających
tam posłów. Ewentualne błędy legislacyjne można było rozpatrzyć na posiedzeniach
Prezydium, którede factopełniło kompetencję KRN, a tym samym stanowiło najważniejszy
organ w ówczesnym procesie legislacyjnym.
Proces kontroli działalności rządu realizowany był głównie przez komisje poselskie,
nadzorowane przez poszczególnych członków Prezydium KRN. Działalność komisji nie
ograniczała się tylko do sugestii oraz opinii, ale często wysuwały one postulaty, w których
domagały się odpowiedniej zmiany treści kontrolowanychaktów prawnych467. Przykładem
tego było posiedzenie Komisji Zdrowia, na którym poseł A. Kłossek (SD) negatywnie oceniał
sensowność przyjęcia rozporządzenia o utworzeniu Instytutu Medycyny Morskiej i
Tropikalnej, gdyż jego zdaniem wystarczy już istniejąca Akademia Lekarska w Gdańsku468.
Natomiast, jeżeli chodzi o uchwalanie aktów prawnych, to w dniu 17 maja 1946 r. Prezydium
podjęłospecjalną uchwałę pt.,,W sprawie współpracy władz rządowych centralnych z
komisjami poselskimi Krajowej Rady Narodowej”469. Wynikał z niej określony
trybwspółpracy. Mianowicie centralne władze rządowe miały przesyłać projekty aktów
465
Dekret z dnia 9 kwietnia 1946 r. o nadawaniu stopni oficerskich w Wojsku Polskim (Dz. U. Nr 19, poz. 130).
Szerzej: A. Lesisz, S. Rozmaryn, Utrata mocy obowiązywania dekretu nieprzedłożonego K.R.N., DPP 1946,
nr 11 – 12, s. 45 – 46.
467
Zob. J. Zakrzewska, Kształtowanie struktury i roli komisji Krajowej Rady Narodowej, (w:) Krajowa Rada
468
Zob.J. Mordwiłko, Udział komisji Krajowej Rady Narodowej w tworzeniu podstaw prawnych Polski Ludowej,
PiP 1976, z. 7, s. 38.
469
466
140
ustawodawczych do zaopiniowania, przez odpowiednią komisję poselską oraz oznaczoną
przez resort sprawiedliwości Komisję Prawniczą. Następnie sprawozdawca poselski projektu
przekazywał przyjętą, w takim trybie, opinię do Prezydium KRN, które po zatwierdzeniu
swojego stanowiska odsyłało akt prawny RM.Należy stwierdzić, że postanowienia
wymienionej wyżej uchwały faktycznie powodowały niejako ubezwłasnowolnienie rządu w
procesie legislacji. Ponadto powodowały, iż ocena projektu należała do Prezydium i komisji
poselskich. Spowodowało to zrozumiałą niechęć przedstawicieli egzekutywy oraz świadczyło
o tym jakbardzo, w ówczesnej praktyce ustrojowej, zasada trójpodziału władzodbiegała od
norm Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r.
Kontrola komisji była tylko wypadkową wszystkich kompetencji posiadanych przez
Prezydium KRN. Jego członkowie nadzorowali odpowiednie komisje poselskie, ale też
czyniło to samoPrezydium, jako wyodrębniony organ tzw. tymczasowego parlamentu. W
praktyce jednak kontrola inicjatywy ustawodawczej przez komisje KRN dotyczyła mniej
istotnych aktów prawnych, bowiem te o większym znaczeniugatunkowym omawiane były na
zebraniach KC PPR oraz na posiedzeniach Prezydium KRN. W założeniu poselskie komisje
miały na celu udoskonalić proces legislacyjny. Jednakże ich pozycja w trybie tworzenia
prawa, mimo że nie była dominująca, nie może uzasadniać poglądu, iż tylko rząd pełnił
podstawową funkcję ustawodawczą w systemie ustrojowym Polski lubelskiej.
3. Wpływ Prezydium Krajowej Rady Narodowej na prawo okresu Polski
lubelskiej
1) Prawo ustrojowe Polski lubelskiej
W systemie ustrojowym państw nowożytnych przyjmuje się, że co do zasady uchwały nie
mają mocy prawnej. Jednakże uchwała, która zawierała Statut Tymczasowy Rad Narodowych
z dnia 1 stycznia 1944 r.470, stanowiła obowiązujący akt prawny. Zgodnie z treścią tego
dokumentu podstawą działania rad narodowych była: „wola szerokich mas, wyrażona w
ofiarnej zbrojnej walce ludu polskiego z okupantem”. Jednocześnie odwołano się w nim do
470
39 – 44; Protokół pierwszego plenarnego posiedzenia Krajowej Rady Narodowej Warszawa
141
demokratycznych zasad określonych w Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r. 471, co miało na
celu pozyskanie zaufania społeczeństwa. Początkowo jeszcze w okresie konspiracyjnym rady
narodowe określano, jako tymczasowe organy władzy oraz polityczną reprezentację narodu
polskiego(art. 8 statutu). Wyznaczono im także szczególną rolę w systemie organów
państwowych, a władzę zwierzchnią nad nimi w terenie powierzono KRN. Powoływanie i
formowanie ich składu, zwłaszcza przed ogłoszeniem Manifestu z dnia 22 lipca 1944 r.,
napotykało na szereg trudności, wywołanych nie tylko warunkami konspiracyjnymi.
Widoczna była nieufność ludowców i socjalistów do nowej instytucji, ale mógł to być tylko
jeden z powodów dla których początkowo w skład rad narodowych wchodzili niemal
wyłącznie członkowie PPR, którzy niejednokrotnie łączyli funkcje partyjne ze sprawowaniem
obowiązków w radach. Według statutu rady narodowe miały funkcjonować do czasu
zwołania Sejmu Ustawodawczego472. Koncepcja rad narodowych zawarta w Statucie
przetrwała jedynie kilka miesięcy, gdyż ostatecznie określona została w ustawie z dnia 11
września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych. W związku z tym,
działające już na wyzwolonych terenach, rady narodowe musiały w ciągu 30 dni dostosować
swoją strukturę do tej regulacji prawnej, jako lepiej oddającej sytuację panującą na wolnych
od Niemców terenach kraju. Zobowiązano też KRN, aby dokooptowała do swojego grona
delegatów z istniejących rad narodowych. Statut zobowiązywał również Prezydium KRN do
protokołowania
wszystkich
uchwał,
postanowień
i
zarządzeń
oraz
bezpiecznego
przechowywania wszystkich takich dokumentów wraz ze sprawozdaniami terenowych rad
narodowych. Prezydium miało też stać na straży zachowania prawidłowych zasad konspiracji.
Jednym z najważniejszych problemów, przed jakimi stanęła PPR, była konieczność
określenia stosunku tzw. nowej władzy ludowej do przedwojennego porządku prawnego.
Ówczesna
władza
wybrała
drogę,
która
polegała
na
zachowaniu
formalnej
praworządnościoraz ciągłości państwowości polskiej, przez odwołanie do założeń Konstytucji
z dnia 17 marca 1921 r.473 Dlatego Manifest PKWN zawierał w swojej treści odpowiedni
ładunek polityczny, nawiązujący do określonych rozwiązań ustrojowych obowiązujących
przed wybuchem II wojny światowej.
471
Zob. Protokół pierwszego plenarnego posiedzenia Krajowej Rady Narodowej
472
Tamże, s. 36.
473
142
Warszawa
PKWN, który ogłosił w dniu 22 lipca 1944 r. manifest w Chełmie Lubelskim, wbrew
powszechnemu przekonaniu wcale nie został powołany na ziemiach polskich, alew ZSRR474.
W związku z tym, aby uwiarygodnić dość liberalną treść tego dokumentu oraz równocześnie
nadać mu odpowiednią wagę, jeszcze dzień przed ogłoszeniem Manifestu, czyli w dniu 21
lipca 1944 r. KRN uchwaliła ustawę o powołaniu do życia PKWN 475, który miał zostać
organem władzy wykonawczej, podobnym do AVNOJ z Jugosławii (pol. Antyfaszystowska
Rada dla Narodowego Wyzwolenia Jugosławii),czy do Komitetu Wolnej Francji utworzonego
przez siły skupione wokół generała Charlesa de Gaulle’a. Warto jednak podkreślić, że KRN
nie obradowała w dniu 21 lipca 1944 r., a tym samym nie mogła uchwalić wtedy żadnej
ustawy476.
Manifest PKWN stanowił najważniejszy akt prawny Polski lubelskiej. Był dokumentem
proklamacyjnym władzy ludowej, wzywającym do walki z hitlerowskim okupantem, a także
stanowił, że KRN było jedyną legalną władzą na ziemiach polskich. Ponadto zapowiadał
ustanowienie rad narodowych, powołanie MO i niezawisłych sądów, przywrócenie swobód
demokratycznych, reformę rolną i przekształcenia własnościowe w przemyśle, w tym
nacjonalizację przemysłu, bezpłatną edukację oraz zwrot zagrabionego przez Niemców
majątku. Podstawy ustrojowe odrodzonej Polski miały być oparte na nieokreślonych bliżej
podstawowych założeniach Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r.Jednocześnie Manifest
PKWN odmawiał legitymacji do rządzenia emigracyjnemu rządowi z Londynu oraz jego
delegaturze w kraju, uznając go za władzę samozwańczą oraz nielegalną, opartą,,na
faszystowskiej konstytucji z kwietnia 1935 roku”477. Tekst Manifestu stanowił deklarację
polityczną, czyli formalnie nie miał mocy prawnej. Stanowił załącznik do Dziennika Ustaw z
1944 r. Nr 1. Wynika z tego, że w ówczesnej rzeczywistości manifest określał explicite
zasady przyszłych reform polityczno – społeczno – gospodarczych, czyli w praktyce program
legislacyjny nowej władzy ludowej.
Za najważniejszy akt ustrojowy tego okresu należy uznać ustawęz dnia 11 września
1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych478, która stanowiła w praktyce tzw.
474
Szerzej: K. Kersten, Narodziny systemu władzy Polska 1943 – 1948,Poznań 1990, s. 62 i n.
476
Zob. J. Eisler, Zarys dziejów politycznych Polski 1944 – 1989, Warszawa 1992, s. 11.
477
478
Dz. U. Nr 5, poz. 22.
475
143
ustawę konstytucyjną. Regulowała bowiem nie tylko działalność rad narodowych, ale
dotyczyła funkcjonowania KRN, czyli tzw. tymczasowego parlamentu 479. Dlatego należy ją
krótko scharakteryzować, aby zrozumieć ówczesny system ustrojowy, a także znaczenie w
nim Prezydium KRN. Tekst ustawy składa się z preambuły, w której wspomniano o
powszechnym zjednoczeniu wokół zasad Manifestu PKWN.Zgodnie z art. 1 wprowadzony
został system rad narodowych oraz stwierdzono, że będą one działać przejściowo do
momentu, kiedy zgodnie z zasadami Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r. wyłoniona zostanie
reprezentacja narodu, czyli przeprowadzone zostaną wybory do sejmu. Oznaczało to, iż
system rad miał być systemem tymczasowym,wbrew późniejszej rzeczywistości. W kolejnym
artykule ustawodawca określił hierarchię systemu tworzonych rad narodowych. I tak, na czele
systemu stała – zgodnie z pomysłem B. Bieruta480– KRN, a następnie kolejno: wojewódzkie
rady narodowe, powiatowe rady narodowe, miejskie rady narodowe i gminne rady narodowe.
W ustępie drugim tego artykułu określono zakres terytorialny działania rad, dostosowując go
do podziału terytorialnego kraju. Rady narodowe Warszawy oraz Łodzi otrzymały
uprawnienia i status wojewódzkich rad narodowych, a rady narodowe poszczególnych miast
wydzielonych uzyskały uprawnienia powiatowych rad narodowych. Pozostałe miejskie rady
narodowe zostały zrównane statusem z gminnymi radami narodowymi. Przewidywany skład
rad narodowych oznaczony został w art. 3. Wynikało z tego, że rady narodowe miały nie
pochodzić z powszechnych wyborów, a współtworzyć rady miały wszystkie organizacje
stojące na straży zasad Manifestu PKWN oraz uznające moc obowiązującą Konstytucji z dnia
17 marca 1921 r.
Natomiast w art. 4 ustawodawca określił skład KRN. Zgodnie z tym przepisem w tzw.
tymczasowym parlamencie zasiadać mogli:
1) dotychczasowi posłowie;
2) przedstawiciele delegowani przez organizacje polityczne, gospodarcze i centralne
zrzeszenia zawodowe i społeczne działające w Polsce;
479
Szerzej: J. Trzciński, Instytucje ustrojowe okresu przejściowego 1944 – 1947, (w:) Konstytucje Polski. Studia
monograficzne z dziejów polskiego konstytucjonalizmu, t. 2, praca zbiorowa pod red. M. Kallasa, Warszawa
1990, s. 250 i n.; M. Kallas, Uwarunkowania polityczno – prawne małej konstytucji z 19 lutego 1947 r., (w:)
Małe Konstytucje. Ustawy zasadnicze okresów przejściowych 1919 – 1947 – 1992, pod red. R. Jastrzębski, M.
Zubik, Warszawa 2014, s. 56 i n.
480
144
3) przedstawiciele wojewódzkich rad narodowych oraz rad narodowych miast Warszawy i
Łodzi, w liczbie po pięciu z każdej z tych rad;
4) przedstawiciele organizacji emigracyjnych, które podporządkowały się KRN;
5) dokooptowani przez KRN,na wniosek jej Prezydium, wybitni przedstawiciele wojska,
literatury, nauki, sztuki i pracy społecznej, przy czym liczba dokooptowanych nie mogła
przekroczyć ¼ ogólnej liczby członków KRN, czyli w teorii ¼ 444 posłów, zgodnie z
Konstytucjąz dnia 17 marca 1921 r.
Istotne znaczenie miał art. 5 §2, który stanowił, że każdorazowo Prezydium KRN
określa liczbę delegowanych przedstawicieli zrzeszeń zawodowych i społecznych, biorąc pod
uwagę rzeczywistą ich rolę społeczną, wpływ i liczebność danej organizacji oraz zasadę
odpowiedniej ich reprezentatywności w KRN.W art. 7 określono, że kandydaturę na posła
powinny zgłaszać organizacje, uczestniczące w procesie powoływania posłów do KRN.
Kandydatem miała być osoba, która czynnie uczestniczyła walce z okupantem niemieckim,
albo cywilnej akcji samoobrony i oporu. W ten sposób,na podstawie dekretuz dnia 22
stycznia 1946 r. o odpowiedzialności za klęskę wrześniową i faszyzację życia
państwowego481,pozbawiono wielu działaczy politycznych oraz urzędników państwowych de
iuremożliwości oddziaływania na nowy porządek ustrojowy. Delegatom do KRN, zgodnie z
art. 10 ustawy, nadany został status posła KRN, co oczywiście miało wynikać z
obowiązujących, podstawowych zasad Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r.
Na podstawie art. 13 ustawypowołane zostały prezydia rad narodowych. Każda rada
powinna była wybrać ze swojego grona prezydium, składające się z: przewodniczącego,
zastępcy oraz trzech członków. Jednakże ustawodawca przewidział inny skład dla Prezydium
KRN. Miało ono bowiemskładać się z pięciu osób, w tym: przewodniczącego, jego zastępcy
oraz Naczelnego Dowódcy WP. W kolejnym przepisie stwierdzono, iż do przewodniczącego
Krajowej Rady Narodowej, czyli B. Bieruta, oraz jego zastępców miały zastosowanie
odpowiednie regulacje Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r., dotyczące marszałka i
wicemarszałków sejmu482. Instytucję Biura Prezydialnego KRN, wprowadził art. 15 ustawy,
w którym określono, że stanowiło onopomocniczy organ tzw. tymczasowego parlamentu,
przy czym jego organizację oraz właściwość określać miało wyłącznie Prezydium KRN, na
481
482
Dz. U. Nr 5, poz. 46.
W szczególności chodziło o art. 28 – 30 Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r. (Dz. U. Nr 44, poz. 267).
145
podstawierozporządzenia. Prezydium KRN decydowało także o mianowaniu funkcjonariuszy
Biura Prezydialnego na stanowiska kierownicze. Następny przepis delegował tymczasowo
kompetencje NIK do Prezydium KRN, które miało wykonywać swoją działalność za pomocą
instytucji Biura Kontroli. Z kolei art. 17 ustawy wprowadził instytucję specjalnych komisji,
które mogły być powołane przez rady narodowe, jako organy kontroli dla załatwienia
poszczególnych spraw.Komisje te miały m.in. prawo prowadzić przesłuchania jak i wzywać
świadków. Należy zauważyć, że skoro KRN jak i jej Prezydium należały do systemu rad
narodowych to przepis ten można uznać za podstawę prawną do powołania m.in. Komisji
Specjalnej do Walk z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym.
W następnym artykule określone zostało jak często obradować miały rady
narodowe.Mianowicie posiedzenia rad wojewódzkich, powiatowych, miejskich i gminnych
musiały odbywać się przynajmniej raz na miesiąc, a posiedzenia najważniejszej z nich –
KRN, przynajmniej raz na kwartał. Ponadto wprowadzono możliwość zwołania posiedzenia
rady przez jej prezydium z inicjatywy własnej jak też na wniosek ¼ członków. Obecność na
posiedzeniu rady była obowiązkowa, a członek nieuczestniczący w jej posiedzeniach mógł
być pozbawiony mandatu, a także zawieszony w prawach członkowskich483. Sprawy
budżetowe, zgodnie z art. 19 ustawy, miały być załatwiane przez rady, najpóźniej w styczniu
przed rozpoczęciem roku budżetowego. Dla działalności rad narodowych istotne znaczenie
miał art. 21, zgodnie z którym rady narodowe oparte zostały na zasadzie hierarchicznego
podporządkowania, a władzą zwierzchnią i nadzorczą wszystkich rad była KRN. Tzw.
tymczasowy parlament miał ustalać wytyczne oraz nadawać kierunek pracom innych rad
narodowych. Ponadto KRN mogła rozwiązać każdą radę, w tym zawiesić lub wykluczyć
poszczególnych jej członków.
Natomiast w art. 22 ustawodawca zobowiązał rady narodowe, aby wnosiły
sprawozdanie ze swojej działalności do rady wyższego stopnia, np. rada gminna do
powiatowej. Termin na to został również określony i miało to być nie później niż do 15 dnia
każdego miesiąca kalendarzowego. Określono również, że protokoły z posiedzeń rady
narodowej powinny być udostępniane nie później niż siódmego dnia po odbyciu posiedzenia,
za co odpowiadaćmiał osobiście przewodniczący rady.W kolejnym artykule dodano, że każda
483
Zob. Z. Rybicki, Działalność i organizacja rad narodowych w PRL, Warszawa1965, s. 52 – 53.
146
uchwała niżej stojącej rady narodowej, pozostająca w sprzeczności z omawianą ustawąlub
obowiązującym prawem, może być uchylona w trybie nadzoru przez KRN.
Najważniejszym przepisem ustrojowym był art. 26 ustawy, który wymienił zakres
funkcjonowania KRN. Zgodnie z jego treścią KRN zajmowała się m.in. ustawodawstwem,
planowaniem działalności publicznej, a w szczególności ustalaniem budżetów i planów
świadczeń w naturze, ustalaniem stanu liczebnego wojska, kontrolą działalności organów
wykonawczych z punktu widzenia zgodności z wprowadzonymi ustawami i uchwalonymi
planami oraz celowości i polityki. Dodatkowo KRN uzyskała kompetencję do powoływania
oraz odwoływania organów wykonawczych, w tym PKWN i jego poszczególnych członków
oraz Naczelnego Dowództwa WP. Mogła również: zaciągać pożyczki, zbywać majątek
państwowy, zatwierdzać międzynarodowe umowy handlowe, a także wypowiadać wojnę,
podpisywać przymierza itp. Przepis ten potwierdzał też uprawnienie do powołaniaRządu
Tymczasowego RP. Ustawa w kolejnym artykule wymieniałakompetencje terenowych rad
narodowych, w zakresieplanowania działalności publicznej oraz kontroli organów
wykonawczych – państwowych i samorządowych, które były podobne do uprawnień KRN.
W art. 29 ustawy odwołano się do Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r.,in concretoart. 3 ust.
4484,zgodnie z którym radom narodowym, niezależnie od wcześniej wymienionych
kompetencji, mógłbyć przekazany właściwy zakres ustawodawstwa, przy czym każdorazowo
musiałoby to nastąpić na podstawie uchwały KRN.
Należy zauważyć, że już we wrześniu 1944 r. rozważano także utworzenie rad
narodowych gromadzkich. Opowiadał się za tym m.in. B. Bierut, a przeciwnikiem był
Franciszek Jóźwiak. Projekt nie przeszedł stosunkiem głosów 3:2 na posiedzeniu Biura
Politycznego KC PPR z dnia 6 września 1944 r.485 Co ciekawe na tym właśnie posiedzeniu
Andrzej Witos miał zaproponować, aby SL zostało największym klubem poselskim w KRN,
co oczywiście zostało odrzucone. Wcześniej jednak, bo na posiedzeniu z 6 – 7 września 1944
r., dyskusję na temat istnienia rad gromadzkich jak i całego systemu rad narodowych odbyło
484
Art. 3 ust. 4 Konstytucji z 1921 r.: ,,Rzeczpospolita Polska, opierając swój ustrój na zasadzie szerokiego
samorządu terytorjalnego, przekaże przedstawicielstwom tego samorządu właściwy zakres ustawodawstwa,
zwłaszcza z dziedziny administracji, kultury i gospodarstwa, który zostanie bliżej określony ustawami
państwowemi”.
485
A. Kochański, Warszawa 1992, s. 11 – 12.
147
Biuro Polityczne KC PPR, na którym Jakub Berman m.in. podkreślał, że temat jest delikatny
oraznależy utrzymać dotychczasowy system, wykluczający wolne wybory do rad
narodowych. Wynikało to z realnych obaw PPR, dotyczących poparcia w kraju oraz poparcia
opozycji w terenie486. W związku z tym istotne znaczenie ma sekwencja zdarzeń, gdyż
dyskusja na ten temat najpierw odbyłasię w Biurze Politycznym KC PPR, a dopiero potem na
posiedzeniu Prezydium KRN.
Rzeczywistość rewolucyjna wymagała od PPR szybkiego podejmowania działań. Partia
komunistyczna, jak podkreślają nawet ówcześni badacze ustroju, działała w warunkach
rewolucyjnych i nie zawsze trzymała się ściśle reguł demokratycznych. Przy niewielkiej
częstotliwości obrad KRN, intensywnej pracy jego Prezydium i formalistycznym trybie
uchwalania ustaw, należało szukać innego rozwiązania. Nowy porządek prawny bezpieczniej
tworzyć było nie tylko za pomocą ustaw, ale przede wszystkim na podstawie dekretów
rządowych. W celu przyspieszenia ich wydawaniakonieczna była specjalna podstawa prawna.
W związku z tym istotne znaczenie miałaomawiana wcześniej ustawa z dnia 15 sierpnia 1944
r. o tymczasowym trybie wydawania dekretów z mocą ustawy487. W art. 1 określony został
tryb wydawania dekretów z mocą ustawy w sprawach, dla których Konstytucja z dnia 17
marca 1921 r. wymagała wydania ustawy. Wyjątek przewidziano dla decyzji o utworzeniu
Rządu Tymczasowego, ratyfikacji umów międzynarodowych oraz rozwiązania PKWN.W
kolejnych artykułach określony został tryb uchwalania dekretów. Zgodnie z art. 1 litera a
dekrety z mocą ustawy wydawane przez PKWN, przedkładanebyły do zatwierdzenia
Prezydium KRN. Następnym etapem było podpisanie dokumentów przez Przewodniczącego
KRN oraz Przewodniczącego PKWN. Warto zauważyć, że ponad cztery miesiące przed
uchwaleniem ustawy o Prezydencie KRN488 i o utworzeniu Tymczasowego Rządu
Rzeczypospolitej Polskiej489 wprowadzono do sytemu ustrojowego tryb uchwalania aktu
ustawodawczego, na podstawie którego Przewodniczący KRN miałuprawnienia prezydenta
486
Zob. A. Sobór – Świderska, Jakub Berman. Biografia Komunisty, Warszawa 2009, s. 138 – 139.
488
Zob. ustawa z dnia 31 grudnia 1944 r. o zmianie ustawy z dnia 11 września 1944 roku, o kompetencji
Przewodniczącego Krajowej Rady Narodowej (Dz. U. Nr 19, poz. 97); ustawa z dnia 31 grudnia 1944 r. o
zmianie ustawy z dnia 11 września 1944 roku o organizacji i zakresie działania Rad Narodowych (Dz. U. Nr 19,
poz. 98).
489
Zob. ustawa z dnia 31 grudnia 1944 r. o powołaniu Rządu Tymczasowego Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U.
Nr 19, poz. 99).
487
148
kraju, a Przewodniczący PKWN uprawnienia szefa rządu. Uchwalone w ten sposób dekrety
przedkładane były przez Prezydium KRN do ostatecznego zatwierdzenia, na następnym
posiedzeniu tzw. tymczasowego parlamentu. W przypadku odrzucenia dekretu zwykłą
większością głosów tracił on swoją moc prawną. Tak określony tryb wydawania dekretów z
mocą ustawy mogła zmienić uchwałą KRN, przyjętą zwykłą większością głosów. W art. 3
stwierdzono, że wykonanie ustawy o tymczasowym trybie wydawania dekretów z mocą
ustawy powierzone zostało Prezydium KRN oraz Prezydium PKWN. Na podstawie ustawy z
dnia 3stycznia 1945 r. o trybie wydawania dekretów z mocą ustawy490, uprawnienia PKWN
określone
w
omawianej
ustawie
przekazane
zostały
Rządowi
Tymczasowemu
Rzeczypospolitej Polskiej. Właśnie w takim trybie wydany został obowiązujący współcześnie
m.in. dekret z dnia 6 czerwca 1945 r. o mocy obowiązującej orzeczeńsądowych, wydanych w
okresie okupacji niemieckiej na terenie Rzeczypospolitej Polskiej491.
Kolejnym ważnym aktem prawnym była ustawa z dnia 31 grudnia 1944 r. o powołaniu
Rządu Tymczasowego Rzeczpospolitej Polskiej492. Podstawą prawną do jej wydania był art.
27 ustawy z dnia 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania Rad Narodowych,
zgodnie z którym Krajowa Rada Narodowa uprawniona została do powołania, w momencie
uznanym przez siebie za odpowiedni, Tymczasowego Rządu Rzeczpospolitej Polskiej.Rząd
powstał w miejsce, utworzonego przez ustawę z dnia 21 lipca 1944 r., PKWN, a jego program
oparty został na Manifeście lipcowym. Zgodnie z art. 45 Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r.
uznano, że Prezes Rady Ministrów jak i poszczególni ministrowie powoływani będą przez
Prezydenta KRN. Określony został także skład nowego rządu. Był to: prezes RM, dwaj
wiceprezesi RM oraz 15 ministrów. Ponadto określono treść ślubowania, jakie powinien
złożyć nowy minister, na ręce Prezydenta KRN493. Co istotne, zgodnie z art. 4 ustawy,
wykonanie
jej
postanowień
poruczono
Prezydium
KRN.Skład
osobowy
Rządu
Tymczasowego przedstawia poniższe zestawienie.
490
Dz. U. Nr 25, poz.151.
492
Dz. U. Nr 19, poz. 99.
493
Treść: „Ślubuję uroczyście, jako członek Rządu Tymczasowego Rzeczpospolitej Polskiej, według
najlepszego mego rozumienia i zgodnie z sumieniem rzetelnie pracować dla dobra Narodu Polskiego, stać na
straży jego praw demokratycznych i czynić wszystko w miarę swoich sił i uzdolnień dla umocnienia
niepodległości i pomyślnego rozwoju Rzeczpospolitej Polskiej”.
491
149
7. Skład osobowy Rządu Tymczasowego Rzeczypospolitej Polskiej494
1.
Edward Osóbka – Morawski (PPS) – Prezes RM, minister spraw zagranicznych
2.
Władysław Gomułka (PPR) – I wiceprezes RM
3.
Stanisław Janusz (SL) – II wiceprezes RM
4.
Józef Maślanka (SL) – minister administracji publicznej
5.
Teodor Piotrowski (PPS) – minister aprowizacji i handlu
6.
Stanisław Radkiewicz (PPR) – minister bezpieczeństwa publicznego
7.
Stefan Matuszewski (PPS) – minister informacji i propagandy
8.
Jan Rabanowski (SD) – minister komunikacji
9.
Wincenty Rzymowski (SD) – minister kultury i sztuki
10. gen. broni Michał Rola – Żymierski – minister obrony narodowej
11. Stanisław Skrzeszewski (PPR) – minister oświaty
12. Tadeusz Kapeliński (SL) – minister poczt i telegrafów
13. Wiktor Trojanowski (PPS) – minister pracy, opieki społecznej i zdrowia
14. Hilary Minc (PPR) – minister przemysłu
15. Edward Bertold (SL) – minister rolnictwa i reform rolnych
16. Konstanty Dąbrowski (PPS) – minister skarbu
17. Edmund Zalewski (SL) – minister sprawiedliwości
494
K. Kersten, Skład najwyższych organów władz państwowych Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (1944 –
1961), (w:) Polska Ludowa. Materiały i Studia, Warszawa 1964, t. 3.
150
Niezależnie od tego w dniu 11 kwietnia 1945 r. przekształcono ministerstwo pracy,
opieki społecznej i zdrowia w ministerstwo pracy i opieki społecznej, a ministrem został
Wiktor Trojanowski. Powołano także ministerstwo zdrowia, na którego czele stanął
Franciszek Litwin (SL). Natomiast w dniu 2 maja 1945 r. odwołano Edwarda Osóbkę –
Morawskiego ze stanowiska ministra spraw zagranicznych, Wincentego Rzymowskiego ze
stanowiska ministra kultury i sztuki oraz Edwarda Zalewskiego ze stanowiska ministra
sprawiedliwości495.
Ostatnia zmiana nastąpiła w dniu 24 maja 1945 r. i związana była z utworzeniem
ministerstwa odbudowy, naktórego czele stanął Michał Kaczorowski (PPS). Należy
zaznaczyć, że zgodnie z treścią samej ustawy o utworzeniu Rządu Tymczasowego jej
wykonanie powierzono Prezydium KRN.Dzięki temu mogło ono nie tylko kontrolować
działalność rządu, ale także mieć wpływ na proces jego powołania. Mechanizm ten tylko
pozornie przypominałsystem demokracji parlamentarno – gabinetowej, bowiem zamiast
prezydenta występowała osoba, która pełniła jego obowiązki – Prezydent KRN. Ponadto
Przewodniczący Prezydium KRN w pełni kontrolował skład KRN oraz proces legislacyjny
tego rządu. W związku z tym stanowiło to niewątpliwie naruszenie zasady trójpodziału władz,
która stanowiła zasadę ustrojową określoną w Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r.
Kolejnym ważnym aktem prawnymbyła ustawa z dnia 11 września 1944 r. Chodzi o
ustawę o kompetencji przewodniczącego KRN496. Jej najważniejszym postanowieniem było
unormowanie, iż do Przewodniczącego KRN – B. Bieruta,mają zastosowanieregulacje
Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r., dotyczące Marszałka Sejmu oraz jej art. 40 – instytucja
tzw. opróżnieniaurzędu Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. W związku z tym, zgodnie z
art. 2 ustawy, wobec opróżnienia urzędu Prezydenta zastępował go przewodniczący KRN. W
ten sposób ustawodawca ówczesny odwołał się zarówno do postanowień Konstytucji z 1921
r. jak i ustawy z dnia 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych.W
wyniku tego Przewodniczący KRN oraz Prezydium KRN uzyskał uprawnienia Prezydenta
Rzeczypospolitej Polskiej. W art. 3 ustawy wymieniono kompetencje Przewodniczącego
KRN, które miał wykonywać z tytułu zastępowania głowy państwa. Mianowicie zaliczyć do
495
Nowe nominacje otrzymali: Edmund Zalewski – minister kultury i sztuki; Wincenty Rzymowski (SD) –
minister spraw zagranicznych; Henryk Świątkowski (PPS) – minister sprawiedliwości. Zob. tamże.
496
Dz. U. Nr 5, poz. 23.
151
nich należało: podpisywanie ustaw wraz z odpowiednimi członkami PKWN i zarządzanie ich
ogłaszania w Dzienniku Ustaw, przejęcie roli najwyższego zwierzchnika ził zbrojnych
państwa, wykonywanie prawa łaski, reprezentowanie państwa na zewnątrz, m.in. przez
przyjmowanie
i
wysyłanie
przedstawicieli
dyplomatycznych,
zawieranie
umów
międzynarodowych, mianowanie sędziów oraz nadawanie orderów i odznaczeń,jeśli ustawy
nie zawierały innych postanowień. Niezależnie od tego Przewodniczący KRN,jako Marszałek
Sejmu zastępując Prezydenta RP, mógł zawsze odwołać się do przepisów Konstytucji z 1921
r. W szczególności do władzy wykonawczej odnosił się rozdział III Władza wykonawcza,
Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r. Natomiast kompetencje Prezydenta RP były określone
zasadniczo w art. 44 – 50497. Podstawą prawną, jaka zadecydowała o przejęciu tych
497
Poszczególne artykuły Konstytucji z 1921 miały brzmienie:
Art.44.
Prezydent Rzeczypospolitej podpisuje ustawy wraz z odpowiednimi ministrami i zarządza ogłoszenie ich w
Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej. Prezydent Rzeczypospolitej, celem wykonania ustaw i z powołaniem się na
upoważnienie ustawowe, ma prawo wydawać rozporządzenia wykonawcze, zarządzenia, rozkazy i zakazy i
przeprowadzenie ich użyciem przymusu zapewnić. Takież prawo w swoim zakresie działania mają ministrowie i
władze im podległe. Każdy akt rządowy Prezydenta Rzeczypospolitej wymaga dla swej ważności podpisu
Prezesa Rady Ministrów i właściwego ministra, którzy przez podpisanie aktu biorą zań odpowiedzialność.
Art. 45.
Prezydent Rzeczypospolitej mianuje i odwołuje Prezesa Rady Ministrów, na jego wniosek mianuje i odwołuje
ministrów, a na wniosek Rady Ministrów obsadza urzędy cywilne i wojskowe, zastrzeżone w ustawach. Każdy
urzędnik Rzeczypospolitej musi podlegać ministrowi, który za jego działania odpowiada przed Sejmem.
Nominacje urzędników kanceraji cywilnej Prezydenta Rzeczypospolitej kontrasygnuje Prezes Rady Ministrów i
jest za ich działania odpowiedzialny przed Sejmem.
Art.46.
Prezydent Rzeczypospolitej jest zarazem najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych Państwa, nie może jednak
sprawować naczelnego dowództwa w czasie wojny. Naczelnego Wodza sił zbrojnych Państwa na wypadek
wojny mianuje Prezydent Rzeczypospolitej na wniosek Rady Ministrów, przedstawiony przez Ministra Spraw
Wojskowych, który za akty, związane z dowództwem w czasie wojny, jak i za wszelkie sprawy kierownictwa
wojskowego – odpowiada przed Sejmem.
Art.47.
Prawo darowania i złagodzenia kary, oraz darowania skutków zasądzenia karno – sądowego w poszczególnych
wypadkach – przysługuje Prezydentowi Rzeczypospolitej. Prezydent nie może stosować tego prawa do
ministrów, zasadzonych na skutek postawienia ich w stan oskarżenia przez Sejm. Amnestja może być udzielona
tylko w drodze ustawodawczej.
Art.48.
Prezydent Rzeczypospolitej reprezentuje Państwo na zewnątrz, przyjmuje przedstawicieli dyplomatycznych
państw obcych i wysyła przedstawicieli dyplomatycznych Państwa Polskiego do państw obcych.
Art.49.
Prezydent Rzeczypospolitej zawiera umowy z innemi państwami i podaje je do wiadomości Sejmu. Umowy
handlowe i celne oraz umowy, które stale obciążają Państwo pod względem finansowym, albo zawierają
przepisy prawne, obowiązujące obywateli, albo też wprowadzają zmianę granic Państwa, a także przymierza –
wymagają zgody Sejmu.
Art.50.
Prezydent Rzeczypospolitej może wypowiedzieć wojnę i zawrzeć pokój tylko za uprzednią zgodą Sejmu.
152
kompetencji przez przewodniczącego tzw. tymczasowego parlamentu był art.40 Konstytucji z
dnia 17 marca 1921 r.498
Twórcy Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r. zapewne nie spodziewali się, że
trybopróżnienia urzędu PrezydentaRzeczypospolitej będzie mógł być stosowany w ten
sposób, w jaki zastosowała go władza ludowa. Z perspektywy należy jednak ocenić, że
powołanie się na art. 40 Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r. było najlepszym wówczas
rozwiązaniem prawnym. na jakie mogli powołać się komuniści. Ówczesne realia polityczne
nie sprzyjały uchwalaniu nowej ustawy zasadniczej, a Konstytucję z dnia 23 kwietnia 1935 r.
należało odrzucić, gdyż to jej postanowienia legitymizowały konkurencyjny rząd emigracyjny
w Londynie. Paradoksalnie jednak system, który zapanował w pierwszych latach Polski
lubelskiej przypominał w pewnym sensie właśnie system oparty na Konstytucji z dnia 23
kwietnia 1935 r.499, która wprowadziła m.in. zasadę jednolitości władzy państwowej. W tej
właśnie ustawie zasadniczej określono, że najważniejszym organem w kraju jest Prezydent, w
którego osobie skupia się jednolita i niepodzielna władza państwowa500. Konstytucja z 1935 r.
wprowadziła też zasadę zgodnie, z którą Rząd, Sejm, Senat, siły zbrojne, sądy i kontrola
państwowa podlegały Prezydentowi501. Mógł on według własnego uznania mianować
premiera, posiadał szeroką gamę prerogatyw, m.in. możliwość mianowania swojego zastępcy
na czas wojny. Zgodnie z ustawą zasadniczą z 1935 r. dla wszystkich aktów prawnych, które
wynikały z prerogatyw prezydenta nie było wymogu kontrasygnaty. Konstytucja z dnia 23
kwietnia 1935 r. wprowadziła zasadę zgodnie, z którą prezydent nie był odpowiedzialny za
swoje akty prawne w trakcie urzędowania. Nie był wybierany w drodze demokratycznych
wyborów, gdyż czuwać nad tym miało wybrane według kryteriów politycznych
Zgromadzenie Elektorów, a głosowanie powszechne miało zastosowanie, gdy ustępujący
Prezydent wskazał następcę. Wówczas wybór był ograniczony do dwóch kandydatów –
Zgromadzenia Elektorów i osoby wskazanej przez ustępującego Prezydenta. Oczywiście
Konstytucja z 1935r. przewidywała również instytucję opróżnienia urzędu Prezydenta RP,
498
Art. 40 Konstytucji z 1921 r. miał brzmienie: Jeżeli Prezydent Rzeczypospolitej nie może sprawować urzędu,
oraz w razie opróżnienia urzędu Prezydenta Rzeczypospolitej wskutek śmierci, zrzeczenia się lub innej
przyczyny – zastępuje go Marszałek Sejmu. Szerzej: W. Komarnicki, Polskie Prawo Polityczne (Geneza i
System), Warszawa 2008 (reprint; Warszawa 1922), s. 249 – 254.
499
Dz. U. Nr 30, poz. 227.
500
Chodzi o art. 2 ust. 4 Konstytucji z dnia 23 kwietnia 1935 r.
501
Chodzi o art. 3 Konstytucji z dnia 23 kwietnia 1935 r.
153
przy czym zastępował go Marszałek Senatu, który korzystał ze wszystkich uprawnień z
urzędem Prezydenta Rzeczypospolitej związanych502.
KRN, jak określono w ustawie z dnia 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie
działania rad narodowych, miała obradować, aż do przeprowadzenia wyborów powszechnych
do ciał parlamentarnych na zasadach Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r. To zaś w realiach
wojennych i powojennych wydłużało stan tymczasowości, a co za tym idziepowodowało
przekazanie władzy w ręce organów przejściowych, w szczególności Prezydenta KRN i
jednocześnie przewodniczącego jej Prezydium – B. Bieruta. Trudno nie zauważyć, że
ówczesna władza ludowa, stosując konstrukcję opróżnienia urzędu Prezydenta RP, pominęła
w szczególności postanowienia art. 41 Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r.503W ten sposób
komuniści wybierając selektywnie wygodne, z ich punktu widzenia, przepisy Konstytucji z
dnia 17 marca 1921 r. de iure postępowali contra legem. Należy też przytoczyć art. 38,
zgodnie z którym: ,,żadna ustawa nie może stać w sprzeczności z niniejszą Konstytucją, ani
naruszać jej postanowień”504. W tym kontekście konstrukcja rad narodowych i związane z nią
ustawy stały w sprzeczności z ustawą zasadniczą z 1921 r.W związku z tym Manifest PKWN,
odwołujący się do podstawowych założeń Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r., a następnie
ustawa z dnia 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowychstały ze
sobą w sprzeczności. Warto zaznaczyć, że ostatnia regulacja upoważniała, zgodnie z jej art.
27, KRN do powołania ,,w momencie uznanym przez siebie za odpowiedni” Tymczasowy
Rząd Rzeczypospolitej Polskiej.
502
Szerzej: K. W. Kumaniecki, Nowa Konstytucja Polska, Kraków 1935; A. Paszkudzki, Konstytucja
Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 23 kwietnia 1935 roku. Tekst. Komentarz, Lwów – Warszawa 1935; W.
Komarnicki, Ustrój Państwowy Polski Współczesnej. Geneza i System, Wilno 1937; S. Starzyński, Analiza
Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 23 kwietnia 1935, ,,Rocznik Prawniczy Wileński” 1936; E. Gdulewicz,
A. Gwiżdż, Z. Witkowski, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1935 r., (w:) Konstytucje Polski. Studia
monograficzne z dziejów polskiego konstytucjonalizmu, praca zbiorowa pod red. M. Kallasa, t. 2, Warszawa
1990, s. 141 i n.
503
Art. 41 miał brzmienie: W razie opróżnienia urzędu Prezydenta Rzeczypospolitej Sejm i Senat łączą się
natychmiast na zaproszenie Marszałka Sejmu i pod jego przewodnictwem z samego prawa w Zgromadzenie
Narodowe celem wyboru Prezydenta. Gdyby Sejm był rozwiązany w chwili, gdy urząd Prezydenta
Rzeczypospolitej jest opróżniony, Marszałek Sejmu zarządzi niezwłocznie nowe wybory do Sejmu i Senatu.
504
Szerzej: M. Starzewski, Środki zabezpieczenia prawnego konstytucyjności ustaw, Kraków 1928; H. Zahorski,
Zasada badania konstytucyjności ustaw przez sądownictwo a konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 17
marca 1921 roku, ,,Rocznik Prawniczy Wileński” 1931; S. Rozmaryn, Kontrola konstytucyjności ustaw, PiP
1948, z. 11, 12; M. Pietrzak, Państwo prawne w Konstytucji z 17 marca 1921 r., CPH 1987, z. 2, t. XXXIX; R.
Jastrzębski, Konstytucyjność aktów ustawodawczych w judykaturze II Rzeczypospolitej, ,,Przegląd Sejmowy”
2010, nr 2.
154
Oczywiście na ówczesnąpraktykę ustrojową przemożny, a nawet bezpośredni, wpływ
miała działalność Biura Politycznego PPR.Warto bowiem zauważyć, że już w dniu 6 grudnia
1944 r. na posiedzeniu Biura Politycznego KC PPR omawiana była zmiana i przyznanie B.
Bierutowi roli Prezydenta KRN505, czego konsekwencją ustrojową była ustawa z dnia 31
grudnia 1944 r. o zmianie ustawy z dnia 11 września 1944 roku o kompetencji
Przewodniczącego Krajowej Rady Narodowej506. Interesujące są pierwsze dni urzędowania
Prezydenta KRN, jeszcze jako przewodniczącegotzw. tymczasowego parlamentu. B. Bierut
bowiem nie miał nawet garnituru, aby oficjalnie przyjąć N. Bułganina późniejszego premiera
ZSRR. Nie było wówczas również możliwości zakupu ubrania za pieniądze państwowe.
Pomógł Jan StefanHaneman, ówczesny szef resortu gospodarki i finansów PKWN, który na
zakup oficjalnego garnituru dla de facto prezydenta państwa polskiego przeznaczył 20 kg
drożdży507.
Na zakończenie należy zwrócić uwagę na ustawę z dnia 21 lipca 1944 r. o przejęciu
zwierzchnictwa nad Armją Polską w ZSRR i o scaleniu ArmjiLudowej i Armji Polskiej w
ZSRR, w jednolite Wojsko Polskie508, która była z kolei drugą ustawą w Dzienniku Ustaw po
ustawie o utworzeniu PKWN, nota bene z tej samej daty, co ostatnia z wymienionych. Na
podstawie tego aktu prawnego KRN zdecydowała się:
1) przejąć zwierzchnią władzę nad wojskiem polskim w ZSRR;
2) zjednoczyć AL z Armią Polskąw ZSRR, pod wspólną nazwą WP oraz powołać do życia
Dowództwo Naczelne WP;
3) przekazać nadawaniew WP stopni generalskich Prezydium KRN, na wniosek Dowództwa
Naczelnego, zaś prawo nadawania wszystkich stopni Ofierskich Prezydium KRN przekazało
Dowództwu Naczelnemu.
Ponadto, zgodnie z pkt. 6 ustawy, ,,dekret niniejszy”, w tytule regulacji określano go
jako ustawę, miał nie naruszać operacyjnego podporządkowania WP Dowództwu
Naczelnemu Armii Czerwonej. Nieoddzielenie WP od dowództwa wojskowego armii
radzieckiej uczyniło postanowienia tej ustawy, w praktyce dekretu, iluzorycznymi. Natomiast
505
506
Dz. U. Nr 19, poz. 97.
507
Zob. Cz. Kozłowski, Namiestnik Stalina, Warszawa 1993, s. 25.
508
155
istotne znaczenie miała rola Prezydium KRN, w zakresie nadawania stopni generalskich. Nie
można też zapomnieć o tym, że członkiem Prezydium o silnej pozycji był Kierownik Resortu
Obrony Narodowej – M. Rola – Żymierski, co miało zapewnić organowi tzw. tymczasowego
parlamentu odpowiedni poziom kontroli nad WP.Tytułem dygresji warto zauważyć, że
unormowanie nie wymienia armii polskiej na Zachodzie, choć w rozmowach członków
Prezydium KRN z włoskim ambasadorem Eugenio Reale członkowie Prezydium KRN znali
doskonale losytych jednostek wojskowych509.
2) Ustawodawstwo dotyczące radykalnych reform gospodarczo – społecznych
Władze Polski lubelskiej dokonały radykalnych reform gospodarczo – społecznych, które
dotyczyły w szczególności stosunków własnościowych na ziemiach ówczesnego państwa
polskiego. Generalnie zmiany te dotyczyły przede wszystkim: rolnictwa, przemysłu, systemu
bankowego i pieniężnego510. W pewnym sensie stanowiło to nawiązanie do manifestu
(,,Manifest do Ludu Polskiego”) z dnia 7 listopada 1918 r. Tymczasowego Rządu Ludowego
w Lublinie (tzw. Rząd Lubelski) na czele z Ignacym Daszyńskim 511. Manifest ten bowiem
przewidywał również radykalne reformy społeczno – gospodarcze, tzn. reformę rolną oraz
częściową nacjonalizację przemysłu, czyli podstawowych gałęzi gospodarki512.
Reformy zapowiedziane już w Manifeście PKWN z dnia 22 lipca 1944 r.513stanowiły
naruszenie art. 99 Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r.514, który nie został uchylony nawet w
509
Zob. E. Reale, Raporty Polska 1945 – 1946, Warszawa 1991, s. 33 – 35, 171 – 177, 294 – 295.
Zob. Gospodarka Polski Ludowej 1944 – 1955, pod red. J. Kalińskiego i Z. Landaua, Warszawa 1974.
511
512
Zob. I. Daszyński, Pamiętniki, tom II, Warszawa 1957, s. 321 – 325;F. Honowski, Parlament i rząd w Polsce
niepodległej. Rok 1918, Warszawa 1938, s. 541 – 543.
513
1981, s. 88 – 96.
514
Art. 99 Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r. miał brzmienie: ,,Rzeczpospolita Polska uznaje wszelką
własność, czy to osobistą poszczególnych obywateli, czy to zbiorową związków obywateli, instytucji, ciał
samorządowych i wreszcie samego Państwa, jako jedną z najważniejszych podstaw ustroju społecznego i
porządku prawnego, oraz poręcza wszystkim mieszkańcom, instytucjom i społecznościom ochronę ich mienia, a
dopuszcza tylko w wypadkach, ustawą przewidzianych, zniesienie lub ograniczenie własności, czy to osobistej,
czy to zbiorowej, ze względów wyższej użyteczności, za odszkodowaniem. Tylko ustawa może postanowić,
jakie dobra i w jakim zakresie, ze względu na pożytek ogółu, mają stanowić wyłącznie własność Państwa, oraz o
ile prawa obywateli i ich prawnie uznanych związków do swobodnego użytkowania ziemi, wód, minerałów i
innych skarbów przyrody – mogą, ze względów publicznych, doznać ograniczenia. Ziemia, jako jeden z
najważniejszych czynników bytu narodu i Państwa, nie może być przedmiotem nieograniczonego obrotu.
Ustawy określą przysługujące Państwu prawo przymusowego wykupu ziemi, oraz regulowania obrotu ziemią,
przy uwzględnieniu zasady, że ustrój rolny Rzeczypospolitej Polskiej ma się opierać na gospodarstwach rolnych,
510
156
związku z wejściem w życie Konstytucji z dnia 23 kwietnia 1935 r. 515, zgodnie bowiem z
treścią Manifestu PKWN miały obowiązywać podstawowe zasady Konstytucji z dnia 17
marca 1921 r. Jednakże ówczesne reformy zostały niejako usankcjonowane przez
orzecznictwo Sądu Najwyższego516, a roszczenia odszkodowawcze wyłączone z drogi
sądowej517, gdyż radykalne reformy gospodarczo – społeczne odbywały się w trybie
administracyjnym518. Ponadto nie zostało uruchomione, mimo obowiązywania zasad
Konstytucji z 1921 r., sądownictwo administracyjne519. Jednakże w projektach ministerstwa
sprawiedliwości, dotyczących powołania sądownictwa administracyjnego w latach 1945 –
1946, przewidziano rolę dla Prezydium Krajowej Rady Narodowej. Mianowicie m.in.
Prezydium miało delegować do kompletu orzekającego członków z głosem stanowczym 520.
Ponadto w projekcie dekretu z 1946 r. o Izbach Administracyjnych Sądu Najwyższego
Prezydium miało decydować o legalności zaskarżonego aktu prawnego521. W ten sposób
mimo, że de lege lata obowiązywały zasady prawa ustrojowego z 1921 r. nie były jednak w
żaden sposób przestrzegane.
Do aktów prawnych, które do 1947 r. wydane zostały przez ówczesną władzę ludową,
zaliczyć należy m.in.:
zdolnych do prawidłowej wytwórczości i stanowiących osobistą własność”. Zob. A. Machnikowska, Prawo
własności w Polsce w latach 1944 – 1981. Studium Historycznoprawne, Gdańsk 2010, s. 163 i n.;
Przekształcenia własnościowe w Polsce (Determinanty prawne), pod. red. S. Prutisa, Białystok 1996;P. T.
Kociubiński, Powojenne przekształcenia własnościowe w świetle konstytucji, Warszawa 2013; M. Wiącek,
Znaczenie stosowania Konstytucji Marcowej w Polsce Ludowej dla orzecznictwa sądów i Trybunału
Konstytucyjnego III RP, Warszawa 2012.
515
Zgodnie z art. 81 ust. 2 Konstytucji z dnia 23 kwietnia 1935 r. pozostały w mocy art. 99, 109 – 118 oraz 120
Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r.
516
Zob. orzeczenia SN z dnia: 29 grudnia 1947 r., C I 512/47, ,,Zbiór Orzeczeń SN. Izba Cywilna” 1949, z. 1,
poz. 8;7 maja 1948 r. C III 2432/47, PiP 1948, nr 7, s. 130 – 136; 29 marca 1949 r. Wa. C 286/48, PiP 1950, nr
2, s. 97 – 99.Także: Przebudowa ustroju rolnego PRL w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Referat opracowany
przez sędziego SN Józefa Majorowicza przy konsultacji prof. UW Henryka Świątkowskiego, Warszawa 1966.
517
Zob. A. Machnikowska, Wymiar Sprawiedliwości w Polsce w latach 1944 – 1950, Gdańsk 2008, s. 360 –
363.
518
W związku z reformą rolną Minister Sprawiedliwości wydał 7 sierpnia 1945 r. okólnik Nr 41/45; Dz. Urz.
Ministerstwa Sprawiedliwości z dnia 6 marca 1946 r. Nr 1 s. 6 – 7; Zob. Droga sądowa w sporach na tle
reformy rolnej, DPP 1945, nr 1, s. 44.
519
Szerzej: J. S. Langrod, Sprawa reaktywacji sądownictwa administracyjnego, ,,Gazeta Administracji” 1946,
Nr 10 – 11; E. Modliński, Istota i problemy sądownictwa administracyjnego, PiP 1946, z. 7; W. Klonowiecki,
Odbudowa sądownictwa administracyjnego, ,,Gazeta Administracji” 1946, nr 4 – 6; W. Dawidowicz, W sprawie
sądownictwa administracyjnego, PiP 1956, z. 12; J. Litwin, Problematyka sądownictwa administracyjnego.
Zagadnienia organizacji i procedury, ,,Nowe Prawo” 1956, Nr 10.
520
AAN, Ministerstwo Sprawiedliwości w Warszawie, sygn. 4136, k. 18.
521
AAN, Ministerstwo Sprawiedliwości w Warszawie, sygn. 4137, k. 140.
157
1) dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o
przeprowadzeniu reformy rolnej522;
2) dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu
niektórych lasów na własność Skarbu Państwa523;
3) dekret z dnia 15 stycznia 1945 r. o Narodowym Banku Polskim524;
4) dekret z dnia 26 października 1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m.st.
Warszawy525;
5) ustawa z dnia 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na własność Państwa podstawowych gałęzi
gospodarki narodowej526;
6) dekret z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich527;
7) dekret z dnia 6 września 1946 r. o ustroju rolnym i osadnictwie na obszarze Ziem
Odzyskanych i byłego Wolnego Miasta Gdańska528.
Ponadto ówczesne państwo polskie było stroną tzw. umów (układów) republikańskich,
które zawarte zostały w dniu 9 września 1944 r. przez PKWN z rządami: Ukraińskiej
Socjalistycznej
Republiki
Radzieckiej
oraz
522
Białoruskiej
Socjalistycznej
Republiki
Dz. U. Nr 4, poz. 17. Zob. obwieszczenie Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 18 stycznia 1945 r. w
sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września
1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. Nr 3, poz. 13). Szerzej: W. Góra, Reforma rolna PKWN,
Warszawa 1969; H. Słabek, Dzieje polskiej reformy rolnej 1944 – 48, Warszawa 1972; Reformy agrarne w
socjalistycznych państwach Europy (1944 – 1948). Zbiór dokumentów i materiałów, pod red. W. Góry, Wrocław
– Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1987; Reformy rolne w Polsce międzywojennej i powojennej. Prawo –
realizacja – skutki – problemy reprywatyzacyjne, red. naukowa E. Borkowska – Bagieńska, W. Szafrański,
Poznań 2008; A. Herman, Od PKWN do własności. Restytucja mienia przejętego dekretem reformy rolnej,
Warszawa 2010.
523
Dz. U. Nr 15, poz. 82. Zob. Reforma rolna. Przejęcie lasów na własność skarbu państwa, Łódź 1945; T.
Swinarski, Reforma rolna i upaństwowienie lasów a prawo łowieckie, ,,Gazeta Administracji” 1946, Nr 2 – 3; E.
Stankiewicz, Polskie prawodawstwo leśne, Warszawa 1951, s. 5 i n.; E. Stankiewicz, Polskie prawodawstwo
leśne, Warszawa 1971, s. 24 i n.
524
Dz. U. Nr 4, poz. 14. Zob. Z. Karpiński, Ustroje pieniężne w Polsce od roku 1917, Warszawa 1968, s. 170 –
171.
525
Dz. U. Nr 50, poz. 279. Szerzej: M. Górski, Problematyka własności nieruchomości warszawskich w okresie
PRL i przemian ustrojowych, Toruń 2006; A. Hetko, Dekret Warszawski. Wybrane aspekty systemowe,
Warszawa 2012.
526
Dz. U. Nr 3, poz. 17. Szerzej: J. W. Gołębiowski, Nacjonalizacja przemysłu w Polsce, Warszawa 1965, s. 302
i n.
527
Dz. U. Nr 13, poz. 87. Dekret uchylił ustawę z dnia 6 maja 1945 r. o majątkach opuszczonych i porzuconych
(Dz. U. Nr 17, poz. 97). Zob. J. Namitkiewicz, A. Rakower, Ustawa o majątkach opuszczonych i porzuconych.
Komentarz, Łódź 1945; R. Łyczywek, Nabywanie mienia poniemieckiego na Ziemiach Odzyskanych, PiP 1948,
z. 12.
528
Dz. U. Nr 49, poz. 279. Zob. A. de Saint – Ouën, O ustroju rolnym i osadnictwa na obszarze Ziem
Odzyskanych i byłego Wolnego Miasta Gdańska, ,,Śląsko – Dąbrowski Przegląd Administracyjny” 1946, Nr 11
– 12.
158
Radzieckiej, oraz w dniu 22 września 1944 r. z rządem Litewskiej Socjalistycznej Republiki
Radzieckiej. Z tymi umowami związany był zwrot majątku ruchomego i nieruchomego,
pozostawionego przez ludność polską na obszarze wymienionych republik radzieckich.
Współcześnie określa się go mianem tzw. mienia zabużańskiego. Co istotne żadna z tych
umów nie została ogłoszona w Dzienniku Ustaw529.
Najważniejsze znaczenie z dzisiejszej perspektywy, ale także ze względu na zapowiedź
ich realizacji w Manifeście PKWN, miała reforma rolna oraz nacjonalizacja przemysłu.
Władza ludowa zapowiadała zmianę stosunków własnościowych na polskiej wsi już w
Manifeście lipcowym530. Na cele reformy przeznaczono ostatecznie nieruchomości rolne
stanowiące własność Skarbu Państwa, należące do obywateli III Rzeszy oraz obywateli
polskich narodowości niemieckiej, grunty będące własnością zdrajców narodu prawomocnie
skazanych przez polskie sądy za zdradę stanu i za pomoc udzieloną okupantowi oraz inne
przestępstwa przewidziane w dekrecie PKWN, oraz wszystkie nieruchomości ziemskie o
powierzchni powyżej 50 ha, przy czym w województwach poznańskim, pomorskim i śląskim
do 100 ha. Dekret powołał także do życia Państwowy Fundusz Ziemi, który zarządzał
majątkiem przeznaczonym do parcelacji. Z regulacji wynikało, że wywłaszczeni właściciele
mają otrzymać gospodarstwa rolne poza obrębem wywłaszczonego majątku. Indemnizacja nie
została w ogóle przewidziana w dekrecie, a byli właściciele mogli jedynie otrzymać
samodzielne gospodarstwa rolne, na tych samych zasadach co chłopi, ale w innym powiecie.
Jeśli się na to nie decydowali mieli prawo do odszkodowania w wysokości uposażenia
urzędnika państwowego VI grup. Reforma rolna nie dotyczyła nieruchomości należących do
Kościoła lub innych związków wyznaniowych, w sprawie tej miał zadecydować Sejm
Ustawodawczy531. Nie objęła też ziemi wydzierżawianej przez bogatych chłopów, a także
tzw. drobnych przedsiębiorstw przemysłowych takich jak młyny532. Na ziemiach na zachód
529
Zob. K. Michniewicz – Wanik, Mienie zabużańskie. Prawne podstawy realizacji roszczeń, Wrocław 2008, s.
13 i n.
530
Zob. E. Osóbka – Morawski, Odrodzona Polska w nowej Europie, Paryż 1945, s. 23 – 26.
531
Chodzi o ustawę z dnia 20 marca 1950 r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu
proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego (Dz. U. Nr 9, poz. 87). Zob.
S. Gołębiowski, Z problematyki reformy rolnej gruntów kościelnych w Polsce w latach 1918 – 1950, ,,Nowe
Prawo” 1967.
532
Szerzej: Historia Polskiego Ruchu Robotniczego 1864 – 1964, tom II 1939 – 1964, praca zbiorowa, tom
opracowali: M. Malinowski, J. Pawłowicz, A. Przygoński, W. Góra, Warszawa 1967, s. 203 – 208.
159
od Wisły rozdzielono w ten sposób według szacunków 1 117 tys. ha ziemi na rzecz 372 tys.
rodzin chłopskich533.
Władza ludowa musiała się liczyć z tym, że realizacja reformy przez pewien
przynajmniej czas wpłynie negatywnie na produkcję rolną. Nowi właściciele ziemi uprawnej
mogli bowiem nie mieć wystarczająco dużo doświadczenia, aby utrzymać poprzedni poziom
produkcji. Mimo to na przyśpieszenie realizacji reformy nalegał przywódca ZSRR – J. Stalin,
bowiem już na początku października B. Bierut podczas kolejnej podróży do Moskwy przeżył
niemiłą niespodziankę. Został skrytykowany za zbyt łagodną politykę wobec polskich
przeciwników politycznych i za wolne tempo przeprowadzania reformy rolnej 534.
Krytykowani byli także inni polscy działacze nie tylko z PPR, jak np. A. Witos, któremu W.
Wasilewska przypomniała, że do niedawna był więziony w ZSRR i bardzo łatwo może tam
wrócić, w rozmowie chodziło o pogodę panującą w Republice Komi535.
B. Bierut omawiał zastrzeżenia Kremla na posiedzeniu Biura Politycznego KC PPR w
dniu 9 października 1944 r., na którym tłumaczył innym polskim komunistom jak bardzo J.
Stalin był niezadowolony z sytuacji i dlaczego należy przyśpieszyć realizację reformy
rolnej536. Relacjonując swój pobyt w Moskwie, stwierdził, że J. Stalin najpierw podczas
oficjalnej części rozmów w dość pokrętny sposób tłumaczył wstrzymanie ofensywy
radzieckiej, w czasie trwania Powstania Warszawskiego. Potem podczas nieoficjalnej części
rozmów przywódca ZSRR krytykował Polaków za wolne tempo wywłaszczania obszarników.
Zgodnie z protokołem Biura Politycznego KC PPR B. Bierut, stwierdził, że przed nami stoi
zagadnienie usunięcia z widowni całej klasy, złamanie obszarników – wtedy to już nie jest
reforma, ale rewolucja agrarna, a tego rodzaju rewolucji nie przeprowadza się w majestacie
prawa i cackaniem się przygotowaniami. Rewolucje takie muszą być przeprowadzone
metodami rewolucyjnymi. W związku z tym tow. Stalin nie widział u nas tych metod
rewolucyjnych i krytykował nas za to537.To nie był koniec niemiłych słów, których był
zmuszony wysłuchać B. Bierut. Mianowicie J. Stalin zaatakował go za ,,zbyt miękki
533
Zob. N. Kołomejczyk, B. Syzdek, Polska w latach 1944 – 1949. Zarys Historii Politycznej, Warszawa 1971,
s. 83.
534
Szerzej: W. Gomułka, Pamiętniki, t. II, red. naukowa A. Werblan, Warszawa 1994, s. 308 – 309.
535
Zob. T. Żenczykowski, Polska Lubelska 1944, Warszawa 1990, s. 20, 140.
536
537
Zob. tamże, s. 18.
160
styl”przejmowania władzy. Padły nawet słowa o braku patriotyzmu, gdy dowiedział się, iż nie
osadzono w więzieniach żadnego z obszarników. Na wieść o zwolnieniach grupy ludowców –
przeciwnych
PPR,
wyrzekł
słynne
słowa:,,przekształcić
się
albo
ustąpić”(ros.
pieriestroitsjailiustupit). J. Stalin przypomniał także oczywisty stan faktyczny, że w Polsce
stacjonuje Armia Czerwona i daje PPR legitymację do realizacji założeń programowych, ale
taka sytuacja może się zmienić. B. Bierut przyjął krytykę i to on zrelacjonował ją na
posiedzeniu Biura Politycznego.
Zmiana stosunków własnościowych nie ograniczyła się tylko do gruntów rolnych.
Władza ludowa zdecydowała również, na podstawie dekretu PKWN z 1944 r., na przejęcie
przez Skarb Państwa lasów o powierzchni powyżej 25 ha538. Należy zaznaczyć, że przejęcie
lasów prywatnych bez odszkodowania na rzecz państwa przewidywała już uchwała Sejmu
Ustawodawczego z dnia 10 lipca 1919 r. w przedmiocie zasad przyszłej reformy rolnej, która
miała charakter rezolucji539.Zgodnie dekretem byli właściciele, o ile nie otrzymywali już
zaopatrzenia z tytułu reformy rolnej, mieli prawo do rekompensaty za zabrany las, w postaci
zaopatrzenia miesięcznego w wysokości zależnej od wartości obiektu, który przeszedł na
Skarb Państwa, przy czym nie mogło być ono wyższe niż uposażenie urzędnika państwowego
VI grupy. Co interesujące, współcześnie Polskie Towarzystwo Ziemiańskie uważa, że de
iuredekret dotyczący lasów był nieważny. Organizacja powołuje się na kwestie
formalnoprawne, dekret bowiem podpisany został przez B.
Bieruta oraz E. Osóbkę –
Morawskiego, który nie był oficjalnie powołany na stanowisko kierownika resortu rolnictwa i
reform rolnych. Co więcej, zgodnie z art. 3 lit. a ustawy o kompetencji przewodniczącego
KRN oraz art. 15 regulaminu urzędowania PKWN540, taki dekret powinni podpisać łącznie:
przewodniczący KRN, przewodniczący PKWN, czyli E. Osóbka – Morawski oraz szef
resortu rolnictwa – A. Witos541.W tym przypadku niewątpliwie formalne warunki nie zostały
spełnione.Natomiast nacjonalizacja lasów, choć stały za nią racjonalne założenia,
538
Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów
na własność Skarbu Państwa (Dz. U. Nr 15, poz. 82).
539
Zob. Dziennik Urzędowy Głównego Urzędu Ziemskiego Rzeczypospolitej Polskiej z 1920 r. Nr 1, s. 97 –
102. Szerzej: A. Ajnenkiel, Ustawodawstwo agrarne, (w:) Historia Państwa i Prawa Polski 1918 – 1939, część
I, pod red. F. Ryszki, pod ogólną red. J. Bardacha, Warszawa 1962, s. 336 i n.
540
Zob. AAN, Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, sygn. I/4.
541
Zob. http://www.ziemianie.org.pl/index.php?p=1_12_Dekret-o-przej-ciu-las-w data dostępu 2016-02-10, g.
23.30.
161
przeprowadzona
została
rabunkowo
i
doprowadziła
wręcz
do
niedoborów
drewna542.Współcześnie dekret PKWN z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów
na własność Skarbu Państwa, uchylony został przez ustawę z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie
ustawy – Kodeks cywilny543, z tym że pozostało w mocy nabycie własności, które nastąpiło
na podstawie jego przepisów.
Nacjonalizacja przemysłu uznana została przez LeonaChajna za „normalizację
stosunków
własnościowych”544.Natomiast
Alfred
Kraus
podkreślał,
że
ustawa
o
nacjonalizacji przemysłu wprowadziła całkowite upaństwowienie przejętych przedsiębiorstw
„w celu ich eksploatacji na zasadach gospodarki planowej, ogólnopaństwowej, z
wykluczeniem indywidualnej ingerencji, która odtąd w przemyśle może mieć miejsce jedynie
w dziedzinie przemysłu małego i rękodzielniczego, względnie w dziedzinie przedsiębiorstw
mających powstać w przyszłości”545. Postulat upaństwowienia części przedsiębiorstw znalazł
się nie tylko w programie PPR, ale też PPS oraz stronnictw opozycyjnych.Partia
socjalistyczna głosiła bowiem, żeuspołecznienie w drodze prawnej podstawowych gałęzi
produkcji, wymiany, ubezpieczeń, bankowości, powinno być dokonane bez dalszej zwłoki546.
PSL odwoływał się zaś do programu stronnictwa ludowego z 1935 r., w którym jako
dominującą formę własności uznawano własność spółdzielczą oraz komunalną. Podobnego
zdania było SP, które również było zwolennikiem nacjonalizacji547. Legalna opozycja była
jednak o tyle w trudnej sytuacji, że dość późno weszła w skład KRN i w konsekwencji nie
miała większychmożliwości, aby forsować swoje postulaty.
W ramach prac nad zagadnieniem nacjonalizacji zgłaszano szereg uwag i wniosków,
dążących do niejako „złagodzenia”treści ustawy. Niezależni ludowcy chcieli np. podkreślenia
dużej roli własności społecznej, wyłączenia spod upaństwowienia przemysłu poligraficznego,
ale także przyjęcia zasady nacjonalizacji bez odszkodowania, aby nie doprowadzić w
542
Szerzej: A. Machnikowska, Prawo własności w Polsce w latach 1944 – 1981. Studium Historycznoprawne,
Gdańsk 2010, s. 200 – 208.
543
Zob. art. 6 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321).
544
Zob. L. Chajn, Ustawa o przejęciu na własność podstawowych gałęzi gospodarki narodowej, DPP 1946, nr 1.
545
A. Kraus, Ustawa o nacjonalizacji przemysłu, PiP 1946, z. 5 – 6, s. 3.
546
Zob. Uchwały Rady Naczelnej PPS z 4 XI 1945 r., (w:) Dokumenty programowe polskiego ruchu
robotniczego 1878 – 1984, pod red. N. Kołomejczyka, B. Syzdka, Warszawa 1986, s. 373.
547
162
konsekwencji do wzrostu obciążeń podatkowych robotników i chłopów548. Ciekawe było
stanowisko posła K. Nadobnika, który podczas drugiego czytania ustawy deklarował, że „PSL
będzie głosowało za ustawą w każdym brzmieniu w imię sojuszu robotniczo – chłopskiego,
bo jakiekolwiek brzmienie jest lepsze niż żadne. Za ustawą będziemy głosowali także dlatego,
że jesteśmy zwolennikami legalizmu, a ustawa legalizuje stan faktyczny” 549.Krytykował
jednak tempo prac nad ustawą i ignorowanie postulatów zgłaszanych przez jego obóz
polityczny550. W związku z tym ustawa nacjonalizacyjna, dotycząca przemysłu została
przegłosowana w tempie ekspresowym. Powodem była obawa przed odzyskiwaniem majątku
przez byłych jego właścicieli oraz utrudnianie w ten sposób realizacji programu PPR. Od
maja 1945 r. problem uregulowany był tylko częściowo na podstawie ustawy z dnia 6 maja
1945 r. o majątkach opuszczonych i porzuconych551. Dodatkowo, jak stwierdził F. Ryszka, w
pierwszych dniach po wyzwoleniu nowa władza stanęła przed problemem ponownego
uruchomienia produkcji w często opuszczonych przedsiębiorstwach 552. Nie była do tego
należycie przygotowana, a problem ewentualnego powrotu właścicieli jej zadania nie
ułatwiał. Warto także stwierdzić, że władza ludowa przejmując majątek prywatny
wykorzystywała w praktyce dekret Naczelnika Państwa Józefa Piłsudzkiego z dnia 16 grudnia
1918 r. w przedmiocie przymusowego zarządu państwowego553.
Ostatecznie na własność państwa bez odszkodowania przeszły przedsiębiorstwa
należące do wrogów, kolaborantów, czyli obywateli III Rzeszy Niemieckiej oraz byłego
Wolnego Miasta Gdańska. Chodziło m.in.o niemieckie oraz gdańskie spółki (z wyłączeniem
podmiotów publicznych), spółki kontrolowane przez obywateli albo administrację Niemiec i
Gdańska, oraz majątek należący do osób, które wyjechały razem z cofającymi się wojskami
niemieckimi. Odszkodowanie, często teoretycznie, wypłacano za:przedsiębiorstwa należące
do szczególnie istotnych gałęzi przemysłu, np. górnictwa, hutnictwa, elektrycznego,
548
Szerzej: Sprawozdanie stenograficzne z posiedzeń KRN w dniach 29, 30 i 31 grudnia 1945 r. oraz w dniach 2
i 3 stycznia 1946 r., IX sesja KRN, łam 416 – 422.
549
Tamże, łam 490 – 491.
550
551
Dz. U. Nr 17, poz. 97.
552
Zob. F. Ryszka, Sprawa Polska i Sprawy Polaków. Szkice z lat 1944 – 1946, Warszawa 1966, s. 108.
553
Dz. Praw Państwa Polskiego Nr 21, poz. 67. Dekret uchylony został przez obowiązującą obecnie ustawę z
dnia 25 lutego 1958 r. o uregulowaniu stanu prawnego mienia pozostającego pod zarządem państwowym (Dz.
U. Nr 11, poz. 37).
163
przedsiębiorstwa, które mogły zatrudniać przy produkcji więcej niż 50 osób na jedną zmianę,
z szeregiem wyłączeń m.in. dla firm budowlanych, przedsiębiorstw transportowych oraz
telekomunikacyjnych. Określono też, że nacjonalizowanebyły tylko przedsiębiorstwa
istniejące w dniu wejścia w życie ustawy. Natomiast nie podlegały nacjonalizacji za to
przedsiębiorstwa należące do: spółdzielni, związków spółdzielni, związków samorządowych i
międzykomunalnych. Warto zauważyć za A. Machnikowską, że wypłata odszkodowań za
znacjonalizowany majątek stała się w praktyce przykładem niewywiązywania się państwa ze
złożonych obietnic554. W ten sposób miał powstać wieloukładowy ustrój społeczno –
gospodarczy, składający się z trzech układów: socjalistycznego, drobnotowarowego i
kapitalistycznego, a podstawowe znaczenie miał mieć pierwszy z wymienionych 555.
4. Prezydium KRN wobec władzy wykonawczej
Stosowanie w praktyce przez nową władzę ludową podstawowych założeń Konstytucji z dnia
17
marca
1921
prawnoustrojową
556
r.
stanowiło
w
dużej
mierze
od
początku
fikcję
.Potwierdza to także analiza pozycji Prezydium KRN w stosunku do
władzy wykonawczej przede wszystkim zaś wobec zarówno Rządu Tymczasowego jaki i
TRJN.Proces tworzenia tzw. rządu lubelskiego związany był z powstaniem PKWNw dniu 21
lipca 1944 r. Jego nazwę, która nawiązywać miała do Narodowych Komitetów Wyzwolenia
we Francji i w Jugosławii, zaproponował Wiaczesław Mołotow. Natomiast o powołaniu
PKWN zdecydował J. Stalin, który uznał, że nadszedł dobry moment, aby inicjatywę
utworzenia rządu przez polskich komunistów przeciwstawić ówczesnemu rządowi
emigracyjnemu557. Powstanie organu władzy wykonawczej kierowanego przez Polaków od
dłuższego czasu było w planach władz radzieckich. Taki krok pozwalał uniknąć sytuacji, w
której ZSRR zmuszone byłobyzainstalować bezpośrednio swoją administrację, na
554
Zob. A. Machnikowska, Prawo własności w Polsce w latach 1944 – 1981. Studium Historycznoprawne,
Gdańsk 2010, s.75.
555
Zob. A. Burda, Polskie prawo państwowe, Warszawa 1965, s. 112 – 114; Warszawa 1977, s. 119 – 122.
556
Zob. K. Działocha, J. Trzciński, Zagadnienie obowiązywania Konstytucji Marcowej w Polsce Ludowej 1944
– 1952, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1977, s. 28 i n.
557
Zob. T. Żenczykowski, Polska Lubelska 1944, Warszawa 1990, s. 22. Zob. także: B. Drukier, Sprawa polska
w przededniu powstania Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, ,,Kwartalnik Historyczny” 1964, R.
LXXI, nr 2; B. Drukier, Sprawa polska w okresie powstania Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (22
lipca – 1 sierpnia 1944 r.), ,,Kwartalnik Historyczny” 1966, R. LXXIII, nr 2.
164
zajmowanych terenach, a tym samym otwarcie naruszać porozumienia z zachodnimi
aliantami558. W praktyce od początku PKWN stał się organem władzy i rzeczywistym rządem
tymczasowym, a tym samym od utworzenia PKWN oraz ogłoszenia w dniu 22 lipca 1944 r.
Manifestu można mówić o ustrojowej rewolucji na ziemiach polskich559.
PKWN szybko rozpoczął aktywną działalność, która wzbudziła protesty opozycji
politycznej. We wrześniu 1944 r. działacze powiązani z rządem emigracyjnym wydali
odezwę, w której oskarżyli PKWN o „podsycanie uprzedzeń wobec Rosjan”, „politykę
antynarodową” oraz „uzurpowanie sobie prawa do występowania w charakterze rządu”560.
Działalność polskiego quasi rządu, który przy pomocy Armii Czerwonej likwidował terenowe
wpływy stronnictw emigracyjnych faktycznie była dla nich bardzo niebezpieczna. Władze
emigracyjne nie umiały przeciwstawić się polityce tworzenia tzw. faktów dokonanych i
ograniczały się do wygłaszania odezw do mieszkańców województwa lubelskiego, aby
wytrwali przy legalnych władzach561. Początkowo PKWN nie działał pochopnie i nawet dbał
o zachowanie pozorów legalizmu wobec ludności. Przykładem tego była organizacja
obchodów „Cudu nad Wisłą”, czyli święta żołnierza polskiego,de facto jedyna w okresie
Polski Ludowej, a od 1952 r. w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej562. Co interesujące w
uroczystości wziął udział nieoficjalny ambasador ZSRR N. Bułganin563, który przynajmniej
do dnia 20 listopada 1944 r. był nie tyle ambasadorem co suigeneris nadzorcą działalności
PKWN. Potem w tym charakterze zastąpił go W. Lebiediew. Natomiast PKWN także wysłał
swojego przedstawiciela do Moskwy, którym został działacz SD Wincenty Rzymowski, przy
czym nie wykazał on chęci wyjazdu. Dlatego czasowo zastąpił go ekonomista Stefan
Jędrychowski, współorganizator ZPP. Jednak rząd radziecki ciągle na tym stanowisku wolał
W. Rzymowskiego, jako działacza mniej kojarzonego z opcją komunistyczną. Ostatecznie
558
Zob. A. Noskowa, Na drodze do stworzenia PKWN – rola Moskwy, ,,Pamięć i Sprawiedliwość. Biuletyn
Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Instytutu Pamięci Narodowej” 2005, nr 2, s.
31 – 49.
559
Szerzej: K. Kersten, Niektóre problemy kształtowania się władzy ludowej w okresie działania Polskiego
Komitetu Wyzwolenia Narodowego (lipiec – grudzień 1944), ,,Kwartalnik Historyczny” 1964, R. LXXI, nr 2;
Historia Polskiego Ruchu Robotniczego 1864 – 1964, tom II 1939 – 1964, praca zbiorowa, tom opracowali: M.
Malinowski, J. Pawłowicz, A. Przygoński, W. Góra, Warszawa 1967, s. 167 i n.
560
T. Żenczykowski, Polska Lubelska 1944, Warszawa 1990, s. 278.
561
Zob. odezwa konspiracyjnych stronnictw politycznych z września 1944 r, (w:) Z. Hemmerling, M. Nadolski,
Opozycja antykomunistyczna w Polsce 1944 – 1956. Wybór dokumentów,Warszawa 1990, s. 92 – 95.
562
Zob. S. Zawadzki, Próba periodyzacji ustroju politycznego PRL w latach 1944 – 1974, PiP 1974, z. 7.
563
Szerzej: T. Żenczykowski, Polska Lubelska 1944, Warszawa 1990, s. 111 – 112.
165
dotarł on do Moskwy w dniu 28 września 1944 r., ale szybko bo 5 października opuścił
stolicę ZSRR. W. Rzymowski na tyle poważnie traktował nową funkcję, że chciał złożyć listy
uwierzytelniające.Natomiast rząd radziecki był zdania, że zarówno polskie jak i sowieckie
przedstawicielstwo miałycharakter specjalny, a tym samym nie musiały wobec siebie
uwierzytelniać się. W. Rzymowski zrozumiał to jako deklarację, że Polska lubelskanie jest
niezależna564. W związku z tym powrócił do Warszawy i choć oficjalnie pozostał
przedstawicielem PKWN w ZSRR, to faktycznie działał już tylko jako jeden z kierowników
resortów.
Ustawa z 21 lipca 1944 r.565określała skład PKWN. Mianowicie byłoto 15 osób, w
tym dodatkowow jego skład wchodziło 5 osób z terytoriów ciągle okupowanych566.
Przewodniczącym PKWN został socjalista E. Osóbka – Morawski, a jego zastępcami W.
Wasilewska, reprezentująca ZPP, oraz reprezentant ludowców A. Witos Był to młodszy brat
W. Witosa. I tylko dlatego znalazł się on w PKWN, gdyż W. Wasilewska, zgodnie z relacją
Jakuba Bermana, uważała, że w radzieckim obozie przebywa właśnie W. Witos567. PKWN
podzielono na 13 resortów, a nie nazwano ich ministerstwami z tego samego powodu, dla
którego PKWN nie został nazwany rządem, J. Stalin bowiem uznawał, że dla dobra koalicji
antyhitlerowskiej byłby to krok przedwczesny. Kierowników poszczególnych resortów
PKWN, przedstawia poniższe zestawienie.
8. Skład osobowy poszczególnych resortów PKWN568
1.
2.
3.
Michał Rola – Żymierski(związany z PPR) – Kierownik Resortu Obrony
Narodowej569
Stanisław Radkiewicz (związany z PPR) – Kierownik Resortu Bezpieczeństwa
Publicznego
Stefan Jędrychowski (działacz PPR) – Kierownik Resortu Informacji i Propagandy
564
Zob. W. Materski, Dyplomacja Polski „lubelskiej” lipiec 1944 – marzec 1947, Warszawa 2007, s. 19.
Dz. U. Nr 1, poz. 1. Szerzej: K. Kersten, Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego 22 VII – 31 XII 1944,
Lublin 1965; A. Burda, Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego i Manifest Lipcowy, (w:) Krajowa Rada
Narodowa, pod red. A. Burdy, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976, s. 63 i n.
566
T. Żenczykowski, Dwa komitety 1920, 1944. Polska w planach Lenina i Stalina. Szkic Historyczny, Łomianki
2009, s. 135.
567
Zob. T. Torańska, Oni, Londyn 1985, s. 255 – 256.
568
Zestawienie opracowane na podstawie: Dz. U. z 1944 r. Nr 1, poz. 1; zob. H. Dominiczak, R. Halaba, T.
Walichnowski, Z dziejów politycznych Polski 1944 – 1984, Warszawa 1984, s. 19 – 20.
569
Ustawa o powołaniu PKWN, jako członka rządu wymienia też generała dywizji Zygmunta Berlinga, który
był zastępcą Kierownika Resortu Obrony Narodowej.
565
166
Stanisław Skrzeszewski (działacz PPR) – Kierownik Resortu Oświaty
Jan Stefan Haneman(działacz RPPS i PPS) – Kierownik Resortu Gospodarki
Narodowej i Finansów
6. Bolesław Drobner (działacz PPS) – Kierownik Resortu Pracy, Opieki Społecznej i
Zdrowia
7. Stanisław Kotek – Agroszewski(działacz SL) – Kierownik Resortu Administracji
Publicznej
8. Jan Czechowski (działacz SL) – Kierownik Resortu Sprawiedliwości
9. Jan Michał Grubecki(działacz SL) – Kierownik Resortu Komunikacji, Poczt i
Telegrafów
10. Wincenty Rzymowski (działacz SD) – Kierownik Resortu Kultury i Sztuki
11. Emil Sommerstein(działacz żydowski, uważany za bezpartyjnego) – Kierownik
Resortu Odszkodowań Wojennych
12 Edward Osóbka – Morawski (działacz PPS) – Kierownik Resortu Spraw
Zagranicznych
13. Andrzej Witos (działacz SL) – Kierownik Resortu Rolnictwa i Reform Rolnych
4.
5.
Podział, nazwy i kompetencje resortów nie zostały niejako ,,rewolucyjnie” zmienione,
w porównaniu do okresu międzywojennego570. Jednakże należy zwrócić uwagę na pewne
istotne różnice. Mianowicie dawne Ministerstwo Spraw Wewnętrznych zostało podzielone na
resorty: Administracji Publicznej oraz Bezpieczeństwa Publicznego. Ponadto powołano
Ministerstwo Odszkodowań Wojennych, co wydaje się zrozumiałe z uwagi na powojenną
rzeczywistość, oraz przyznano Z. Berlingowi funkcję zastępcy Kierownika Resortu Obrony
Narodowej, co mogło wynikać zarówno z większego zaufania władz radzieckich do M. Roli –
Żymierskiego jak i nieufności wobec Z. Berlinga, spowodowanej jego próbą pomocy
Powstaniu Warszawskiemu571. Warto podkreślić, że mimo faktycznej dominacji PPR w
PKWN reprezentowani byli także członkowie innych partii sojuszniczych, przede wszystkim
PPS oraz SL. Struktura PKWN zmieniona została na podstawie dekretu PKWN z dnia 1
grudnia 1944 r. w przedmiocie podziału niektórych resortów utworzonych ustawą z dnia 21
lipca 1944 r. (Dz. U. R. P. Nr 1, poz. 1)572. W miejsce resortów: Gospodarki Narodowej i
Finansów,Komunikacji,
Poczty
i
Telegrafów
570
powstałopięć
nowych:
Skarbu,
W 1932 r. liczba resortów wynosiła 11: Spraw Zagranicznych, Spraw Wewnętrznych, Spraw Wojskowych,
Skarbu, Sprawiedliwości, Rolnictwa i Reform Rolnych, Przemysłu i Handlu, Komunikacji, Opieki Społecznej,
Poczt i Telegrafów, Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Zob. W. Ćwik, W. Mróz, A. Witkowski,
Administracja w systemie ustrojowym Polski X – XX w., Przemyśl 2002, s. 202.
571
Zob. S. Jaczyński, Zygmunt Berling. Między sławą a potępieniem, Warszawa 1993, s. 301 – 317.
572
Dz. U. Nr 14, poz. 73.
167
Przemysłu,Aprowizacji i Handlu, Komunikacji oraz Poczt i Telegrafów. Warto dodać, że
pierwsza zmiana dotycząca resortu J. S. Hanemana – Gospodarki Narodowej i Finansów,
omawiana była już na posiedzeniu Biura Politycznego KC PPR z dnia 6 września 1944
r.573Co istotne protesty przeciwko niemu zgłaszali również działacze SD, którzy podkreślali
brak zaufania do kierownika resortu gospodarki574. Wynika z tego, że PPR w pełni
kontrolowała działalność władzy wykonawczej
jeszcze przed powołaniem Rządu
Tymczasowego575.
PKWN nie działał jednak zbyt długo w tym składzie w którym rozpoczął działalność.
Pierwszym odwołanym został Kierownik Resortu Rolnictwa i Reform Rolnych – A. Witos.
Odejście jego związane było z konfliktem z pozostałymi członkami PKWN,w związku z
realizacją reformy rolnej. Nie zgadzano się m.in. na jego propozycje uzupełnienia
powierzchni karłowatych gospodarstw z zapasów przejętej ziemi. A. Witos protestował także
przeciw krótkiemu terminowi realizacji reformy rolnej, co wzbudziło niechęć premiera E.
Osóbki – Morawskiego jak również przewodniczącego KRN – B. Bieruta. Ostatecznie szef
resortu rolnictwa odwołany został w dniu 9 października 1944 r.576, na podstawie art. 45
Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r., zgodnie z którym Przewodniczący KRN miał prawo do
mianowania i odwołania ministrów na wniosek Prezesa RM. Resort objął premier E. Osóbka
– Morawski, zaś wiceprzewodniczącym PKWN został inny ludowiec S. Janusz. Kolejna
dymisja miała miejsce w dniu 4 listopada 1944 r. i ponownie dotyczyła działacza ludowego.
Był nim J. M. Grubecki,który kierował resortem komunikacji. Następnie odwołany został S.
Kotek – Agroszewski, odpowiedzialny za resort administracji publicznej. Na jego miejsce
powołany został Edward Ochab. Jednym z powodów mogła być sprawa wojewody
rzeszowskiego W. Jedlińskiego577, oskarżonego o sfałszowanie podpisów B. Bieruta oraz E.
573
574
Zob. Listy do pierwszych sekretarzy KC PZPR 1944 – 1970, wybór i opracowanie J. Stępień, Warszawa 1994,
s. 22 – 23.
575
576
Zob. E. Osóbka – Morawski,Dziennik Polityczny 1943 – 1948, Gdańsk 1981, s. 56;Protokoły posiedzeń Biura
Politycznego KC PPR 1944 – 1945. Dokumenty z dziejów PRL, z. 2, oprac. A. Kochański, Warszawa 1992, s. 22,
27.
577
168
Osóbki – Morawskiego, podczas wyborów rzeszowskiej rady narodowej578. Istotne znaczenie
miał fakt, że rozwiązana rada narodowa zdaniem działaczy PPR była niebezpieczna, bo
kontrolowali ją niezależni ludowcy. W konsekwencji padły oskarżenia o niewystarczające
tempo wdrażania w województwie rzeszowskim reformy rolnej, co z punktu widzenia
programu PPR było zarzutem zasadniczym.
Pod koniec 1944 r.prawdopodobnie J. Stalin uznał, że przestały być aktualne
przeszkody, które wcześniej tamowałypowołanie rządu tymczasowego. Odpowiedni do tego
moment nadszedł z dniem 31 grudzień 1944 r.579, czyli w sylwestra; nota benew noc
sylwestrową powstawała KRN. Prezesem RM oraz Ministrem Spraw Zagranicznych rządu
lubelskiego został stojący do tej pory na czele PKWN E. Osóbka – Morawski (PPS).
Powołano także dwóch wicepremierów – W. Gomułkę oraz S. Janusza. Rząd Tymczasowy
liczył 15 ministrów. Na poszczególne partie polityczneprzypadało: 4 członków z PPR, 5
członków z PPS, 5 członków z SL oraz 2 członków z SD580.Rząd Tymczasowy powstał,
zgodnie z art. 1 ustawy z dnia 31 grudnia 1944 r. o powołaniu Rządu Tymczasowego
Rzeczypospolitej Polskiej, w miejsce utworzonego ustawą z dnia 21 lipca 1944 r. PKWN, a
program jego działania określony został w Manifeście PKWN.
Rząd Tymczasowy miał silniejszą pozycję międzynarodową niż PKWN, a większa
część jego ministrów weszła także w skład TRJN581, który powstał w wyniku ustaleń
konferencji w Jałcie, ale w kształcie określonym przez PPR oraz niektórych przedstawicieli
rządu emigracyjnego. Z jednej strony skład rządu tworzony był przez przedstawicieli Rządu
Tymczasowego oraz B. Bieruta, z drugiej zaś w pracach nad jego powołaniem brał udział S.
Mikołajczyk – były już premier rządu emigracyjnego, pochodzący ze środowisk ludowych.
Ostateczne porozumienie, dotyczące powstania TRJN podpisane zostało w dniu 21 czerwca
1945 r. Na jego podstawie w skład Prezydium KRN weszli: W. Witos oraz S. Grabski, jako
wiceprzewodniczący. Do Rządu Tymczasowego dokooptowano Czesława Wycecha i
Władysława Kiernika – ludowców pozostających w kraju, oraz Jana Stańczyka, S.
578
Zob. ustawa z dnia 31 grudnia 1944 r. o powołaniu Rządu Tymczasowego Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U.
Nr 19, poz. 99).
580
Pełny skład Rządu Tymczasowego Rzeczypospolitej Polskiej przedstawia zestawienie 7.
581
Zob. H. Dominiczak, R. Halaba, T. Walichnowski, Z dziejów politycznych Polski 1944 – 1984, Warszawa
1984, s. 48 i n.
579
169
Mikołajczyka oraz Mieczysława Thugutta ze środowiska działaczy emigracyjnych. Wśród
działaczy komunistycznych dominowała pozytywna ocena poszerzenia składu rządu.Mieli
nadzieję, że w ten sposób uda im się zmniejszyć wpływy opozycji.
Nowy rządformalnie utworzony został w dniu 28 czerwca 1945 r. W jego skład weszło
21 osób z których: 7 członków reprezentowało PPR, 6 członków PPS, 6 członków pochodziło
ze środowisk ludowych, w tym 4 związanych było S. Mikołajczykiem, 2 członków
reprezentowało SD. Na stanowisku premiera pozostał E. Osóbka – Morawski, a
wicepremierami zostali: W. Gomułka oraz S. Mikołajczyk – nowy Minister Rolnictwa i
Reform Rolnych.Skład TRJN przedstawia poniższe zestawienie.
9. Skład osobowy Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej582
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
Edward Osóbka – Morawski (PPS) – prezes RM
Władysław Gomułka (PPR) – I wiceprezes RM
Stanisław Mikołajczyk (SL, od 22 sierpnia 1945r. w PSL) – II wiceprezes RM,
Minister Rolnictwa i Reform Rolnych
Władysław Kiernik (PSL) – Minister Administracji Publicznej
Jerzy Sztachelski (PPR) – Minister Aprowizacji i Handlu
Stanisław Radkiewicz (PPR) – Minister Bezpieczeństwa Publicznego
Stefan Matuszewski (PPS) – Minister Informacji i Propagandy
Jan Rabanowski (SD) – Minister Komunikacji
Władysław Kowalski (SL) – Minister Kultury i Sztuki
Stanisław Tkaczow (PPR) – Minister Lasów
Michał Rola – Żymierski (PPR) – Minister Obrony Narodowej
prof. Michał Kaczorowski (PPS) – Minister Odbudowy
Czesław Wycech (PSL) – Minister Oświaty
Mieczysław Thugutt (SL) – nominalnie Minister Poczt i Telegrafów, kierownikiem
ministerstwa był Tadeusz Kapeliński (SL)
Jan Stańczyk (PPS) – Minister Pracy i Opieki Społecznej
Hilary Minc (PPR) – Minister Przemysłu
Konstanty Dąbrowski (PPS) – Minister Skarbu
Wincenty Rzymowski (SD) – Minister Spraw Zagranicznych
Henryk Świątkowski (PPS) – Minister Sprawiedliwości
Franciszek Litwin (SL) – Minister Zdrowia
Stefan Jędrychowski (PPR) – Minister Żeglugi i Handlu
582
Zob. K. Kersten, Skład najwyższych organów władz państwowych Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (1944 –
1961), (w:) Polska Ludowa. Materiały i Studia, Warszawa 1964, t. 3; H. Dominiczak, R. Halaba, T.
Walichnowski, Z dziejów politycznych Polski 1944 – 1984, Warszawa 1984, s. 60 – 62.
170
TRJN podobnie jak wcześniej Rząd Tymczasowy nie posiadał jednak silnejpozycji,
jako reprezentant władzy wykonawczej, bowiem de factopodlegał Prezydium KRN, do
którego kompetencji należała kontrola działalności rządu. Wpływ kolegialnego organu nie
ograniczał się tylko do nadzoru, gdyż jak stwierdził J.Mordwiłkow działalności kontrolnej
Prezydium KRN można było wyróżnić cztery płaszczyzny:
1) wpływanie na skład rządu;
2) kontrola działalności rządu;
3) wytyczenie kierunków polityki rządu;
4) wpływanie na rząd, związane z zatwierdzaniem dekretów z mocą ustawy583.
Co istotne wymienione kompetencje Prezydium KRN wynikały nie tylko z obowiązującego
prawa, ale także z tzw. praktyki życia państwowego.
W związku z tym w drodze tzw. konwenansu konstytucyjnego Prezydium KRN
posiadało wyłączną kompetencję legalizacji partii politycznych. Miało to niebagatelne
znaczenie dla życia politycznego w ówczesnym państwie polskim. Po drugie to właśnie
Prezydent KRN dokonywał, na wniosek Prezesa RM, zmian w składzie rządu. Prezydentem
był B. Bierut, który pełnił także funkcję Przewodniczącego Prezydium KRN. Tego samego
Prezydium, w którego posiedzeniach uczestniczył E. Osóbka – Morawski, pełniący przez
długi czas funkcję Prezesa RM. Podstawę prawną jego uczestnictwa stanowiła uchwała
Prezydium KRN z dnia 11 maja 1945 r. zobowiązująca Prezesa RM do uczestnictwa w
posiedzeniach Prezydium584. Na posiedzeniach Prezydium KRN oceniano działalność
poszczególnych ministrów, m.in. na posiedzeniu Prezydium w dniu 30 listopada 1946 r. B.
Bierut podniósł sprawę działalności na szkodę Skarbu Państwa Ministra Poczt i Telegrafów,
co spowodowało powzięcie uchwałyprzez Prezydium KRN, wzywającej do odwołania
ministra. Ponadto na posiedzeniach Prezydium KRN miały miejsce dyskusje o działaniach
ministrów, odbyte m.in. w dniach 15 maja 1945 r., 20 maja 1945 r. czy 15 czerwca 1945 r.585
583
584
585
Kochański, Warszawa 1992, s. 58 – 59, 62, 80.
171
W ten sposób, co należy podkreślić, Prezydium KRN: wpływało na skład rządu,
sprawowało kontrolę nad jego działalnością, wytyczało jej kierunki oraz zatwierdzało dekrety
z mocą ustawy. Dodatkowo Prezydium KRNdecydowało o legalizacji partii politycznych, a
jego przewodniczący – B. Bierut, który na wniosek Prezesa RM dokonywał zmian w rządzie,
był zarazem Przewodniczącym, a następnie Prezydentem KRN. Niezależnie od tego na
posiedzeniach Prezydium KRN analizowano działalność TRJN oraz oceniano poszczególne
jego resorty, co wpływało na późniejsze zmiany personalne w składzie rządu. Poza tym
Prezydium przyjmowało wnioski o utworzeniu nowych ministerstw, w tym akceptowało takie
wnioski, np. decyzja Prezydium o utworzeniu urzędu ministerstw Żeglugi i Handlu
Zagranicznego, Lasów czy też urzędu Ministerstwa Odbudowy, o czym świadczą protokoły z
dnia z 7 kwietnia 1945 r. oraz 28 czerwca 1945 r.586
Z dniem7 maja 1945 r.,tj. wejściem w życie ustawy z dnia 6 maja 1945 r. o częściowej
zmianie ustawy z dnia 11 września 1944r. o organizacji i zakresie działania rad
narodowych587, wprowadzono unormowanie, zgodnie z którym członkowie Prezydium KRN
nie mogli jednocześnie zajmować stanowisk w administracji państwowej lub samorządowej, a
tym samym nie mogli wchodzić w skład TRJN588. Prezydium KRN podzieliło między swoich
członków wykonywanie czynności nadzorczych nad ministerstwami TRJN. Kontrola
realizowana była zarówno podczas posiedzeń Prezydium, a także za pośrednictwem stałych
komisji poselskich oraz związana była z działalnością Biura Kontroli. Niemal na co trzecim
posiedzeniu Prezydium KRN analizowano wybrane wcześniej zagadnienia, po uprzednim
zapoznaniu się z raportem właściwego ministra. Na posiedzeniu członkowie Prezydium
formułowali odpowiednie wytyczne, którymi minister powinien kierować się w pracy resortu.
Przykładem jest sprawozdanie MBP o działalności tzw. podziemia zbrojnego, o którym mowa
w protokole z dnia 25 czerwca 1945 r.589W związku z tym Prezydium KRN sformułowało
odpowiednie „wytyczne”, które miały usprawnić działalność resortu w walce zbrojnej z
586
Warszawie, sygn. 87, k. 20. Także zob. protokół z posiedzenia Prezydium KRN z dnia 28 czerwca 1945 r.,
AAN, Biuro Prezydialne KRN w Warszawie, sygn. 87, k. 107, 111.
587
Dz. U. Nr 17, poz. 93.
588
Wyjątek stanowił Naczelny Dowódca WP. Zob. Protokoły posiedzeń Prezydium Krajowej Rady Narodowej
1944 – 1947, wybór, wstęp i opracowanie J. Kochanowski, Warszawa 1995, s. 39.
589
Zob. protokół z posiedzenia Prezydium KRN z dnia 25 czerwca 1945 r., AAN, Biuro Prezydialne KRN w
172
opozycją. Innym przykłademjest sprawozdanie Prezesa NBP, z rozmów o spłacie wojennych
zobowiązań Polski, które miały miejsce w Londynie590, czy też wytyczne związane z
powołaniem nowego organu, zajmującego się odbudową przemysłu i mieszkań na tzw.
ziemiach zachodnich, które sformułowane zostały w stosunku do Ministra Przemysłu, na
posiedzeniu z dnia 4 września 1945 r.591Warto zaznaczyć, że kontrola rządu odbywała się
głównie na płaszczyźnie politycznej, a nie prawnej. W kontroli prawnej pomagały Prezydium
stałe komisje poselskie, o czym była mowa wcześniej. Jak podkreślił bowiem J. Mordwiłko
dzięki temu, że działało w nich ponad 70% posłów, mieli oni okazję zorientować się w
problemach poszczególnych resortów rządowych592.
Na posiedzeniach Prezydium KRN przestrzegano odpowiedniego udziału członków
rządu.Rozpatrywano
skargi,
wydając
odpowiednie
polecenia
premierowi
TRJN.
Egzemplifikacją tego jest zawiadomienie Prezesa RM przez członków Prezydium KRN o
nieobecności
przedstawiciela
resortu
na
posiedzeniach
Komisji
Administracji
Bezpieczeństwa, poparte prośbą o wydanie odpowiednich dla takiej sytuacji poleceń
593
i
. Poza
tym na posiedzeniach Prezydium KRN akceptowano rezolucje, dezyderaty i uchwały komisji
poselskich, przy czym często związane to było ze zmianą ich adresata. Przykładem jest
decyzja Prezydium o przesłaniu protokołów posiedzeń Komisji Spółdzielczości, Aprowizacji
i Handlu do Ministerstwa Aprowizacji. Uwypuklono w niej postulaty komisji kontrolnej, aby
resort przedstawił krajowy plan aprowizacyjny594. Kontrola członków Prezydium zmieniła
jednak swój charakter, kiedy niejako przerzucono jej ciężar w większym stopniu na komisje
poselskie. W związku z tym Prezydium KRN podjęło w dniu 17 maja 1946 r. uchwałę, w
której określiło tryb współpracy władz rządowych – centralnych, z komisjami poselskimi
KRN. Mianowicie uznano, iż ,,Wszystkie centralne władze rządowe przesyłają wszelkie
projekty przepisów prawodawczych takich jak np. projekty dekretów, zarządzeń do
590
591
592
Szerzej: J. Mordwiłko, Prezydium Krajowej Rady Narodowej, (w:) Krajowa Rada Narodowa, pod red. A.
593
Zob. protokół z posiedzenia Prezydium KRN z dnia 18 grudnia 1945 r., AAN, Biuro Prezydialne KRN w
594
173
zaopiniowania przez właściwe komisje poselskie KRN i do Komisji Prawniczej Ministerstwa
Sprawiedliwości. Opinia powzięta przez komisję poselską w wyniku rozpatrzenia projektu
winna być zgłoszona Prezydium KRN przez sprawozdawcę komisji poselskiej”. Natomiast
,,po zatwierdzeniu stanowiska komisji poselskiej przez Prezydium KRN projekt odsyła się
Radzie Ministrów”, przy czym ,,pożądane jest również, aby to sprawozdawca komisji
przedstawił stanowisko Prezydium Krajowej Rady Narodowej na posiedzeniu Rady Ministró
w”595.
Wynika z tego, że rząd Polski lubelskiej był ograniczony przez Prezydium KRN i
komisje poselskie,w kierunkach swojej działalności. Lektura protokołów posiedzeń
Prezydium KRN pokazuje, że nawet sam dobór tematów porządku dziennego obrad tego
organu, mógł oddziaływać na późniejsze decyzje resortów TRJN. Egzemplifikację stanowią
dyskusje o krajowej aprowizacji bądź o działalności tzw. zbrojnego podziemia. W tym
kontekście głównymi tematami omawianymi przez Prezydium KRN była sytuacja polityczno
– militarna w kraju, jak np. o zajściach w Kielcach596. Inne sprawy to m.in. sytuacja w
poszczególnych, legalnie działających partiach597, czy stanowisko Polski wobec problemów
polityki
międzynarodowej598.Oznaczało
to,
że
na
posiedzeniach
Prezydium
KRN
dyskutowanoo zagadnieniach, które należały do najważniejszych kompetencji TRJN.
Podejmowane na posiedzeniach Prezydium KRN uchwały miały ogromną wagę, dla
członków rządu, a sam skład Prezydium KRN jak i ówczesna sytuacja polityczna, skutecznie
zabezpieczały przed ewentualnym lekceważeniem jego stanowiska przez resorty TRJN, w
tym adresatów jegouchwał.
Niezależnie od tego Prezydium KRN już od 15 sierpnia 1944 r. 599 mogło zatwierdzać
dekrety z mocą ustawy wydane przez PKWN, a później przez Rząd Tymczasowy600. W
595
Zob.J. Zakrzewska, Kształtowanie struktury i roli komisji Krajowej Rady Narodowej, (w:) Krajowa Rada
596
Zob. protokół z posiedzenia Prezydium KRN z dnia 5 lipca 1946 r., AAN, Biuro Prezydialne KRN w
597
Warszawie, sygn. 87, k. 68. Omawiano sprawozdanie ze zjazdu PPS w Krakowie.
598
Warszawie, sygn. 87, k. 60. Chodziło głównie o konflikt polsko – czeski o Zaolzie i Kotlinę Kłodzką.
599
Data wejścia w życie ustawy z dnia 15 sierpnia 1944 r. o tymczasowym trybie wydawania dekretów z mocą
ustawy (Dz. U. Nr 1, poz. 3).
600
Zob. ustawa z dnia 3 stycznia 1945 r. o trybie wydawania dekretów z mocą ustawy (Dz. U. Nr 1, poz. 1).
174
czerwcu 1945 r. część kompetencji przekazana została stałym komisjom poselskim601. To
właśnie komisje analizowały treść dokumentów i ewentualne skutki dekretów, a samo zaś ich
zatwierdzenie, po uprzedniej kompleksowej analizie, było już dość proste. Proces
zatwierdzania dekretu przebiegał następująco. Po wydaniu przez odpowiedniego ministra
dekret trafiał do odpowiedniej komisji KRN, nota benenadzorowanej przez członka
Prezydium KRN. Po jego kompleksowej analizie komisja przedkładała projekt dekretu, do
zatwierdzenia Prezydium KRN, które rzadko wprowadzało własne poprawki. Wydana przez
Prezydium KRN, w dniu 3 sierpnia 1945 r., uchwała zobowiązywała przedstawicieli rządu do
nadsyłania uchwalonych przez RM dekretów na czas i porządnie opracowanych602.Jeżeli
dekrety wymagały wielu interwencji odpowiedniej komisji, to samo Prezydium KRN
interweniowało, w celu realizacji sierpniowej uchwały603. Niezależnie jednak od tego organ
ten sam często uzupełniał uchwały komisji, w celu odpowiedniego przeprowadzenia procesu
akceptacji dekretu rządowego.
TRJN nadzorowany był także przez Biuro Kontroli przy Prezydium KRN. Biuro w
imieniu Prezydium KRN przejęło uprawnienia NIK,określone zarówno w Konstytucji z dnia
17 marca 1921 r. jak i w innych regulacjach prawnych. W porównaniu z okresem
dwudziestolecia międzywojennego rozszerzono kryteria, zgodnie z którymi dokonywano
kontroli. Dyrektor Biura Kontroli brał udział w posiedzeniach Prezydium KRN, a jego
przedstawiciele w większości posiedzeń stałych komisji poselskich. W ten sposób
PrezydiumKRNniejako petryfikowało uprawnienie KRN, do kontroli nad tworzonym
terenowym systemem rad narodowych. Nadzór zabezpieczano organizacyjnie przez
przydzielenie
nadzoru
nad
dwiema,
trzema
wojewódzkimi
radami
narodowymi,
poszczególnym członkom Prezydium KRN, z wyłączeniem Naczelnego Dowództwa
Ludowego WP. Miało to istotne znaczenie dla kontroli legalność oraz składu politycznego
601
602
603
Szerzej: J. Zakrzewska, Kształtowanie struktury i roli komisji Krajowej Rady Narodowej, (w:) Krajowa Rada
175
tworzonych rad narodowych. Skład rad narodowych często kwestionowało PSL, a PPR dla
zachowania pozorów demokracji ludowej niekiedy zastrzeżenia uwzględniało604.
Wynika z tego, że relacje między Prezydium KRN a rządemnie były oparte na
podstawowych zasadach Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r. Rząd bowiem nie był
suwerennym przedstawicielem władzy wykonawczej i nieomal w każdym zakresie swoich
kompetencji był kontrolowany przez Prezydium KRN, podległe B. Bierutowi. Stanowi to
kolejny dowód tego, iż formalnie to ten kolegialny organ tzw. tymczasowego parlamentu był
głównym dysponentem władzy państwowej w Polsce lubelskiej.
5. Prezydium Krajowej Rady Narodowej a kontrola państwowa
W porządku ustrojowym Polski lubelskiejnie znalazło się miejsce dla wszystkich organów
państwowych,określonych w Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r. W szczególności nie
uwzględniono NIK. Mimo to PPR nie zamierzał całkowicie rezygnować z jej utworzenia, a
tym samym przejęcia władzy nad organami kontroli. NIK zastąpiło Biuro Kontroli, w pełni
podporządkowane Prezydium KRN. Podstawą prawną utworzenia Biura Kontroli był art.
16§1ustawy z dnia 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych 605,
w którymexpliciteodwołano siędo postanowień Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r.606
Zgodnie z art. 16 §1 ustawy z dnia 11 września 1944 r. kontrola państwowa stała się kolejną z
kompetencji przejętych przez Prezydium KRN. Z ustawy wynikało, że Prezydium KRN miało
pełnić wszystkie funkcje kontrolne, aż do utworzenia NIK, co miał nastąpić prawdopodobnie
po wejściu w życie odpowiedniej ustawy, uchwalonej przez Sejm Ustawodawczy. Jednak do
tego czasu Prezydium KRN miało wykonywać funkcje kontrolne za pomocą Biura Kontroli,
604
Por.J. Mordwiłko, Prezydium Krajowej Rady Narodowej, (w:) Krajowa Rada Narodowa, pod red. A. Burdy,
605
Art. 16 §1 ustawy miał brzmienie: ,,Do czasu zorganizowania Najwyższej Izby Kontroli Państwa (art. 9
konstytucji z dnia 17 marca 1921 r.) wszystkie kompetencje Najwyższej Izby Kontroli Państwa przekazuje się
Prezydium Krajowej Rady Narodowej, które wykonuje kontrolę przez specjalne Biuro Kontroli przy Prezydium
Krajowej Rady Narodowej”.
606
Chodziło o art. 9 Konstytucji z 1921 r., który miał brzmienie: „Do kontroli całej administracji państwowej
pod względem finansowym, badania zamknięć rachunków Państwa, przedstawiania corocznie Sejmowi wniosku
o udzieleniu lub odmówieniu Rządowi absolutorjum — jest powołana Najwyższa Izba Kontroli, oparta na
zasadzie kolegjalności i niezależności sędziowskiej członków jej kolegjum, usuwalnych tylko uchwałą Sejmu,
większością 3/5 głosujących. Organizację Najwyższej Izby Kontroli i sposób jej działania określi szczegółowo
osobna ustawa. Prezes Najwyższej Izby Kontroli zajmuje stanowisko równorzędne ministrowi, nie wchodzi
jednak w skład Rady Ministrów, a jest za sprawowanie swego urzędu i za podległych mu urzędników
odpowiedzialny bezpośrednio przed Sejmem.”.
176
podporządkowanego Prezydium.Wynika z tego, że ustawa z dnia 11 września 1944 r.
przekazywała do kompetencji KRN, a więc w przerwach między jej posiedzeniami
Prezydium KRN, kontrolę działalności organów wykonawczych. Miała ona być wykonywana
z punktu widzenia: legalności, celowości, zgodności z uchwalonymi planami oraz zgodności z
polityką państwa607. W ten sposób Prezydium KRN, za pomocą Biura Kontroli, uzyskało
szerokie kompetencje, szersze nawet niż w ustawie zasadniczej z 1921 r. W praktyce Biuro
Kontroli działało na podstawie art. 16 §2 ustawy z dnia 11 września 1944 r.608, w którym to
przepisie określone zostały ramy jego działalności.
Biuro Kontroli rozpoczęło działalność w Lublinie, ale już w marcu 1945 r. zostało
przeniesione do Warszawy. Na jego czele stał J. S. Grubecki były szef resortu komunikacji w
PKWN. Biuro Kontroli składało się z sześciu departamentów: kontroli administracji i
przedsiębiorstw, biur administracji ogólnej, kontroli przedsiębiorstw dla resortów
gospodarczych, kontroli wojska i służby bezpieczeństwa, kontroli samorządu terytorialnego,
gospodarczego, zawodowego i ubezpieczeniowego, departamentu wewnętrznej kontroli
ogólnej, departamentu centralnej rachunkowości, zajmującego się głównie uwagami o
wykonaniu budżetu. Docelowo liczba departamentów wyniosła osiem, a niezależnie od tego
powołano także Biuro Ekonomiczne. Następnie zaczęto tworzyć delegatury terenowe Biura
Kontroli przy wojewódzkich radach narodowych oraz ich prezydiach, m.in. w Łodzi,
Warszawie, Katowicach, Sopocie, Kielcach, Lublinie i Rzeszowie. W lutym 1946 r. istniały
one już we wszystkich województwach609.
System kontroli obejmował zarówno organy terenowych rad narodowych jak też tzw.
kontrolę wewnętrzną wykonywaną przez odpowiednie rządowe organy. Pierwsza
wykonywana była przez komisje okręgowe oraz komisje kontroli społecznej powoływane
przez terenowe rady narodowe. Do Biura Kontroli w założeniach trafiać miały tylko wypadki
607
Zob. art. 2 pkt 4 ustawy.
Art. 16 §2 miał brzmienie: „Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego oraz wszystkie resorty i inne podległe
instytucje, urzędy, zakłady, przedsiębiorstwa i t. p. państwowe i samorządowe, będą udostępniać Biuru Kontroli
do wglądu, znajdujące się w ich dyspozycji dokumenty finansowe (budżety, plany finansowo gospodarcze,
dokumenty przychodowe i rozchodowe, księgi rachunkowe i t. p.), umożliwiać kontrolę mienia publicznego oraz
pod publicznym zarządem się znajdującego (kasy, magazyny, inwentarz i t. p.) oraz udzielać wszelkich
wyjaśnień w sprawach organizacyjnych, administracyjnych, gospodarczych i finansowych”.
609
Zob.A. Sylwestrzak, Najwyższa Izba Kontroli, Warszawa 1997, s. 77 – 106; J. M. Majchrowski Ewolucja
systemu kontroli państwowej w Polsce lat powojennych. Od Biura Kontroli przy Prezydium Krajowej Rady
Narodowej do Ministerstwa Kontroli Państwowej, (w:) Regnare, Gubernare, Administrare, Prawo i władza na
przestrzeni wieków, red. A. Grodziski, A. Dziadzio, Kraków 2012, s. 292 – 294.
608
177
skomplikowane przekazane przez organy hierarchicznie niższe. Wszystkie organy państwowe
oraz samorządowe, zgodnie z postanowieniami ustawy z dnia 11 września 1944 r.,
zobowiązane były wobec Biura Kontroli do: udostępniania dokumentów finansowych,
księgowych oraz udzielania niezbędnych wyjaśnień w sprawach organizacyjnych,
administracyjnych, gospodarczych oraz finansowych. Takie regulacje wykraczały poza
przyjęte w okresie międzywojennym rozwiązania prawne, gdyż zakres kontroli w II
Rzeczypospolitej ograniczał się zasadniczo do dochodów i wydatków państwa610.
Biuro
Kontroli
nadzorowało
także
przebieg
reformy
rolnej,
działalność
przedsiębiorstw państwowych, ,,Orbis” „Społem”, które np. nie wywiązywało się z „akcji
premiowej za siew”, kontrolowano wykonanie zaleceń rządowych o pomocy dla
województwa kieleckiego, przebieg przesiedleń na tzw. Ziemie Odzyskane611. Czasem
działalność biura była na tyle drobiazgowa, że potrafiło ono wytknąć Poczcie Polskiej szereg
niedociągnięć technicznych, przez co rozumiano np. przyjmowanie zleceń na prenumeratę
czasopism, czy kwestie związane z przewozem gazet 612. Ponadto kontrola, przeprowadzana
pod kątem działalności organizacyjno – administracyjnej danych jednostek, skutkować mogła
wnioskami o rozwiązanie tych rad powiatowych, których działalność nie była zgodna z
przyjętym przez PPR programem.
Ważnym elementem kontroli było zobowiązanie wszystkich podlegających kontroli
instytucji do przesyłania, w wyznaczonych terminach, sprawozdań ze swojej działalności.
Biuro Kontroli badało takie dokumenty, a następnie trafiały one do Prezydium KRN, a za
pośrednictwem tego organu do tzw. tymczasowego parlamentu.Prezydium KRN sprawowało
kontrolę prawną i polityczną nad aparatem państwowym nie tylko dzięki działalności Biura
Kontroli, ale także przy pomocy tzw. czynnika społecznego, czyli terenowych rad
narodowych. W związku z tym za kontrolę państwową odpowiadało w praktyce Prezydium
KRN.Dlatego Dyrektor Biura Kontroli w 1946 r. przypominał podwładnym, że biuro nie jest
podległe rządowi, a jego głównym zadaniem jest wykrywanie poważnych nadużyć
610
Szerzej: J. Ziembiński, Najwyższa Izba Kontroli w Drugiej Rzeczypospolitej, (w:) Wybrane problemy prawa
konstytucyjnego, Lublin 1985; A. Sylwestrzak, Najwyższa Izba Kontroli, Warszawa 1997, s. 34 – 75.
611
Zob. AAN, Biuro Prezydialne KRN w Warszawie, sygn. 283, 672.
612
Zob. Notatka o sprawozdaniu Biura Kontroli Państwa o przeprowadzeniu kontroli rentowności
przedsiębiorstwa „Polska Poczta Telegraf i Telefon”, AAN, Biuro Prezydialne KRNw Warszawie, syn. 283, k.
35 – 46.
178
„moralnych” i informowanie o nich odpowiednich organów613. W ten sposób Biuro Kontroli
stanowiło niejako nadbudowę rad narodowych, a jego działalność skupiła się na nadzorze
działalności władzy wykonawczej i badaniu, czy jest ona zgodna z obowiązującym prawem,
uchwalonymi planami, jak też racjonalna i celowa.
Tak określony nadzór sprawowany przez Biuro Kontroli przy Prezydium KRN
byłoryginalnym pomysłem Polski lubelskiej, o czym mówił B. Bierut, na spotkaniu z
przewodniczącymi wojewódzkich rad narodowych. Prezydent KRN zauważył, że jedną z
ważniejszych funkcji rad narodowych była właśnie kontrola, a Biuro Kontroli powinno
wychować fachowców, którzy czuwaliby nad aparatem kontrolnym rad narodowych614.W
praktyce najważniejsza była kontrola budżetów, obejmujących coraz dłuższe okresy, jak i
nowe źródła dochodów i wydatków. Związane to było ze zmianami w gospodarce, jakie
wprowadzała nowa władza ludowa615. Należy jednak podkreślić, że Biuro Kontroli, jako
organ tymczasowy, było w pełni podporządkowane Prezydium KRN, a ogólny nadzór nad
jego czynnościami pozostawał w kompetencji Prezydenta KRN, a zarazem Przewodniczącego
Prezydium – B. Bieruta.
Działalność Biura Kontroli pomogła Prezydium KRN zabezpieczyć kontrolę nad
rządem i aparatem wykonawczym. Dzięki niej udało się także nie dopuścić do tego, aby
opozycja przejęła realne wpływy w samorządzie terytorialnym bądź w radach narodowych.
Niejednokrotnie kontrola wykorzystywana była w sposób instrumentalny, czego przykładem
było zlecenie Kierownikowi Biura Kontroli przez B. Bieruta „znalezienia nieporządków” w
kierowanym przez T. Kapelińskiego Ministerstwie Poczt i Telegrafów. Następnie stało się to
podstawą do odwołania ministra616. Warto zaznaczyć, że sprawa omówiona została na
posiedzeniu Prezydium KRN w dniu 13 listopada 1945 r.617 W ten sposób Biuro Kontroli
przy Prezydium KRN nie było niezależne w działaniu. Natomiast w praktyce jego pozycja
613
Zob. okólnik Dyrektora Biura Kontroli przy Prezydium KRN, AAN, Biuro Prezydialne KRN w Warszawie,
sygn. 283, k. 16 – 17.
614
Zob. wywiad z przewodniczącym Krajowej Rady Narodowej ob. Bolesławem Bierutem, AAN, Biuro
Prezydialne KRN w Warszawie, sygn. 294.
615
Szerzej: J. Kaliński, Planowanie gospodarcze, (w:) Gospodarka Polski Ludowej 1944 – 1955, pod red. J.
Kalińskiego, Z. Landaua, Warszawa 1974, s. 189 i n.
616
617
179
ustrojowa zależała w dużym stopniu od Prezydium KRN, w szczególności jej
przewodniczącego – B. Bieruta.
Warto również zwrócić uwagę na relacje między Prezydium KRN a MO, zgodnie
bowiem z treścią Manifestu PKWNrady narodowe tworzyły niezwłocznie podlegającą im
Milicję Obywatelską, której zadaniem miało być zachowanie spokoju i bezpieczeństwa618.
Sformułowanie pozostało w sferze deklaracji, a MO została wcielona do struktury MBP.Do
sprawy kontroli nad nią rad narodowych wrócono wraz z wydaniem dekretu PKWNz dnia 7
października 1944 r. o Milicji Obywatelskiej619. Wynikało z niego, że MO podlega
Kierownictwu Resortu Bezpieczeństwa Publicznego, a na jej czele stoi Komendant Główny.
Jednakże, zgodnie z art. 7 dekretu,kontrolę społeczną nad działalnością MO, na podstawie art.
28 p. 2 dekretu z dnia 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych,
sprawowały rady narodowe terytorialnie właściwe, za pośrednictwem swoich prezydiów,
bądź wyłonionych komisji. Oczywiście była to regulacja o charakterze formalnym, a kontrola
przebiegała raczej w postaci kontroli całego rządu, sprawowanej przez Prezydium na czele z
jego Przewodniczącym, a późniejszym Prezydentem.
6. Wpływ Prezydium KRN na system rad narodowych, samorząd
terytorialny oraz administracje terenową
System rad narodowych powstawał w przyśpieszonym tempie jeszcze w warunkach
okupacyjnych620, niedługo po tymczasowym rozstrzygnięciu konfliktu między B. Bierutem a
W.
Gomułką. W styczniu 1944 r. PPR wydała szczegółową instrukcję, która głosiła
konieczność
tworzenia
rad
fabrycznych,
chłopskich,
folwarcznych,
inteligenckich,
rzemieślniczych i robotniczych. Miały one być terenowym odpowiednikiem aparatu
centralnego, który PPR chciała przeciwstawić podziemnej administracji,podległej rządowi
emigracyjnemu621. Zgodnie z wytycznymi przedstawionymi przez PPR powiatowe bądź
gminne organizacje wydzielały kilku spośród swoich działaczy, którzy następnie zwracali się
do innych organizacji działających na danym terenie, przede wszystkim do ludowców, aby
618
Dz. U. Nr 7, poz. 33.
620
Szerzej: Z. Rybicki, Rozwój rad narodowych w Polsce w latach 1944 – 1950, CPH 1963, t. XV, z. 2.
621
Zob. Historia Polskiego Ruchu Robotniczego 1864 – 1964, tom II 1939 – 1964, praca zbiorowa, tom
opracowali: M. Malinowski, J. Pawłowicz, A. Przygoński, W. Góra, Warszawa 1967, s. 186 – 187.
619
180
przekonać ich do utworzenia określonej rady. Następnie była ona powoływana, a kontrolę nad
nowym organem sprawowali w praktyce członkowie PPR622. Rady narodowe miały stanowić
podstawowe organizacje nowej władzy, w tym znajdować się pod opieką każdego członka
partii. Nad samym procesem ich tworzenia czuwały KRN oraz jej Prezydium. Co ciekawe nie
zapobiegło to ocenie działalności przewodniczących terenowych rad narodowych. Pojawiały
się krytyczne głosy, że „świeżo wybrani przewodniczący rad byli wprawdzie ofiarnymi,
demokratycznymi działaczami, ale jak organizować pracę rad narodowych, czym się
kierować, przeważnie nie mieli zielonego pojęcia”623. Uwagi zgłaszał również B. Bierut,
który na VII sesji KRN uznał, iż „rady terenowe mają więc rzeczywiście szerokie
kompetencje, ale niestety nie wykorzystują ich dotychczas (…). Stało się tak dlatego, że
istnieje pewnego rodzaju niedocenienie tej roli, jaką rady terenowe mogłyby pełnić. Tu odbija
się normalna tendencja aparatów wykonawczych do wzorowania się na starych stosunkach,
do kopiowania tego co było (…). Jeżeli istotnie potrafimy uczynić rady terenowe bardziej
czynnymi, jeżeli potrafimy zaktywizować je, to będziemy mogli stwierdzić, że istotnie
utrwaliliśmy system demokratycznej struktury Państwa naszego”624.
Tworzenie rad narodowych i kontrola ich działalności były dwiema kluczowymi
kwestiami dla PPR. Prezydium KRN po wstępnych konsultacjach z terenowymi działaczami
zdecydowało, że pierwsze powstaną dwie rady narodowe, tj. rada dla terenów włączonych do
Rzeszy oraz dla terenów należących do Generalnego Gubernatorstwa625.W ten sposób
zaakceptowano tylko ogólny zarys podziału, który określono jeszcze przed inauguracyjnym
posiedzeniem KRN. Zaznaczyć należy, że już w grudniu 1943 r. zaczęły się przygotowania
do pierwszego posiedzenia mazowieckiej rady, na terenach należących do Generalnej
Guberni. Pierwsze posiedzenie miało odbyć się w styczniu 1944 r. Przewodniczącym
wojewódzkiej rady miał zostać nauczyciel J. Lewandowski, ale nie dożył pierwszego
posiedzenia, gdyż zginął od kul członków organizacji „Miecz i Pług”, w nocy z 22 na 23
622
623
J. Zakrzewska, Formy kształtowania składu Krajowej Rady Narodowej, (w:) Krajowa Rada Narodowa, pod
624
Sprawozdanie stenograficzne z posiedzeń KRN w dniach 3, 4, 5 i 6 maja 1945 r., VII sesja KRN, łam 293 –
294.
625
Zob. J. Kazimierski, Powstanie i działalność rad narodowych, władz administracyjnych i samorządowych w
woj. warszawskim w latach 1944 – 1949, ,,Rocznik Mazowiecki” 1967, t. I, s. 104.
181
stycznia. Jest to o tyle interesujące, że chociażby ze wspomnień Józefa Światły wyłania się
obraz „Miecza i Pługa”, jako organizacji głęboko zinfiltrowanej przez działaczy PPR626.
Mazowiecka Rada Narodowa odbyła pierwsze posiedzenie w dniu 12 marca 1944 r., w
dwóch turach dla lewobrzeżnej i prawobrzeżnej Warszawy. Natomiast w dniu 26 marca rada
złożyła wymagane sprawozdanie i przedstawiła swój protokół organizacyjny organowi
zwierzchniemu, czyli Prezydium KRN, które zaakceptowało przedstawione dokumenty.
Jednakże Mazowiecka Rada Narodowa zaczęła tworzyć szereg rad powiatowych i gminnych.
Już na etapie powstania wyprzedzona została przez radę lubelską, która powstała w dniu 18
lutego 1944 r., zaś Rada Narodowa m.st. Warszawy powstała dopiero w dniu 25 lutego 1944
r. W kwietniu powstała rada krakowska, w maju śląska, a dopiero w lipcu kielecka oraz
łódzka. W skład rad narodowych wszedł tzw. czynnik społeczny, czyli poza wyjątkami, przed
wszystkim związanymi z działaczami ludowymi, ludzie popierający nowy porządek i
zainteresowani w jego utrzymaniu. Cały system rad bardzo szybko się rozwijał i już w okresie
od stycznia do sierpnia 1944 r. powołano osiem rad wojewódzkich, ponad 50 powiatowych,
kilkadziesiąt miejskich i kilkaset gminnych627.
Każda z rad narodowych posiadała własne prezydium,o podobnym statusie co
Prezydium KRN. Trudno jednak było umiejscowić prezydia terenowych rad narodowych w
ówczesnym porządku ustrojowym. Zadania rad jeszcze w 1944 r. przejmowały zarządy
miejskie bądź burmistrzowie i prezydenci. Taka praktyka nie była aprobowana przez PPR.
Dlatego w 1945 r. kompetencje prezydiów rad oraz organów administracji samorządowej
zostały rozdzielone. System rad narodowych mimo, że był nowością na polskim terytorium,
nie licząc spontanicznie tworzonych rad w Zagłębiu tuż po I wojnie światowej628, zaczynał
funkcjonować prawidłowo. Przykładowe kompetencje rad narodowych wyliczył A. Wendel.
Chodziło m.in. o zbieranie na wsi podatków, podnoszenie produkcji rolniczej, kontrolę
procesu zasiedlania tzw. Ziem Odzyskanych, budowę szkół i walkę z analfabetyzmem,
budowę dróg, elektryfikację, budowę mieszkań, a nawet pomoc sąsiedzką629. Wynika z tego,
626
Zob. Z. Błażyński, Mówi Józef Światło. Za kulisami bezpieki i partii 1940 – 1955, Londyn 1986, s. 125.
J. Kazimierski, Powstanie i działalność rad narodowych, władz administracyjnych i samorządowych w woj.
warszawskim w latach 1944 – 1949, ,,Rocznik Mazowiecki” 1967, t. I, s. 105; J. Pawłowicz, Z dziejów
konspiracyjnej KRN 1943 – 1944, Warszawa 1961, s. 201 – 220.
628
Zob. T. Feder, Adolf Warski, Warszawa 1986, s. 147.
629
Zob. A. Wendel, Rozwój rad narodowych w Polsce Ludowej, ,,Przegląd Historyczny” 1955, t. 46/4, s. 549 –
551; Z. Rybicki, Rozwój rad narodowych w Polsce w latach 1944 – 1950, CPH 1963, t. XV, z. 2.
627
182
że rady narodowe, niezależnie od kontroli innych organów władzy, zajmowały się również
problemami lokalnymi. W ten sposób miał uwiarygodniać się ich związek z rozwiązywaniem
ówczesnych problemów społecznych.
Na czele całego systemu rad narodowych stała KRN, z wykonującym jej obowiązki
Prezydium. Niżej usytuowane były rady wojewódzkie, miejskie i powiatowe oraz gminne.
Każda z nich bardzo szybko obsadzona została przez lokalnych działaczy PPR. Proces ten
trwał, aż do utworzenia TRJN. Wtedy to do składu rad narodowych wchodzić zaczęli
działacze związani z S. Mikołajczykiem oraz częścią SP, reprezentowaną przez K. Popiela.
Było to dużym wyzwaniem organizacyjno – programowym dla PPR, w związku z
dopuszczeniem do składu rad obcych ideowo jednostek. Problem działalności opozycji w
radach narodowych i w samym Prezydium KRN omawiany był na jego posiedzeniu w dniu
10 kwietnia 1945 r.630 i od tego czasu temat rad narodowych poruszany był nieomal na
każdym posiedzeniu Prezydium.Przykładowo w dniu 11 maja 1945 r. Prezydium KRN zajęło
się sprawą podziału kontroli nad radami wojewódzkimi631. Mianowicie Przewodniczący B.
Bierut zajął się kontrolą warszawskiej rady miejskiej i wojewódzkiej, W. Kowalski z SL
kontrolą rad z Poznania i Pomorza, S. Szwalbe kontrolował rady z Krakowa i Rzeszowa,
Roman Zambrowski ze Śląska i Kielc, a R. Miller kontrolował miejską i wojewódzką radę
Łodzi oraz Białegostoku. Trudno wskazywać efekty takiej kontroli skoro wskazane rady
działały bez przeszkód, a żadna z nich nie została rozwiązana632.
Nadzór wykonywany przez członków Prezydium KRN,iunctim z kontrolą wykonywaną
przez Biuro Kontroli powiązane z Prezydium, zapewniałwpływ na działalność terenowych rad
narodowych. Sam proces kontroli nad radami narodowymi nie był wyjątkowo
skomplikowany i nic w tym zakresie nie zmieniały pojawiające się czasem zastrzeżenia, że
zwiększał on natłok pracy członków Prezydium KRN633. Mechanizmy ustrojowe zapewniały
przewagę w radach partiom kontrolowanym przez PPR. Oczywiście, nawet jeśli miała
630
631
632
Szerzej: J. Mordwiłko, Prezydium Krajowej Rady Narodowej, (w:) Krajowa Rada Narodowa, pod red. A.
633
183
zdarzyć się jakakolwiek niespodziewana sytuacja, to i tak PPR miała szereg instrumentów,
które mogły doprowadzić do rozwiązania rady, albo zmiany jej składu osobowego na bardziej
korzystny, z punktu widzenia prowadzonej polityki. Po pierwsze Prezydium KRN
zatwierdzało posłów delegowanych przez terenowe rady narodowe oraz nominowanych przez
nie sędziów. Ponadto Prezydium KRN kontrolowało także legalność tworzenia rad. W
przypadku, gdy zyskiwali w nich większość działacze opozycji Prezydium KRN mogło ją
rozwiązać.
Prezydium KRN decydowało także o kontroli działalności władzy wykonawczej, którą
wykonywać miały także specjalnestałe komisje, powoływane przy każdej z terenowych rad
narodowych. Każda z komisji miała trzech członków, którzy byli powoływani również spoza
składu rady narodowej. Komisjom tym przyznano szerokie kompetencje nadzorcze634.
Niezależnie od tego Prezydium KRN rozpatrywało sprawozdania rad niższego szczebla,
zatwierdzało ich budżety, a za pomocą swojego Biura Prezydialnego organizowało ich
posiedzenia, wyrażało zgodę na powołanie komisji w radach niższego szczebla. Rady
narodowe traktowane były wprawdzie jako organ quasi samorządowy, ale z uwagi na
szerokie
kompetencje
kontrolne
były
czymś
więcej,
zwłaszcza
w
późniejszym
okresie635.Dlatego na unikalność polskich rozwiązań zwracał uwagę B. Bierut, który uznał, że
w ZSRR rady były raczej organami wykonawczymi władzy państwowej, natomiast w
państwie polskim pełniły funkcję kontrolną636.
Warto podkreślić, że w Polsce lubelskiej istniał także samorząd terytorialny oraz
administracja rządowa. WStatucie Tymczasowym Rad Narodowych z dnia 1 stycznia 1944
r.zajęto się drobiazgowo formami organizacyjnymi, kompetencjami i metodami pracy oraz
określono charakter przyszłych rad narodowych, jako terenowych organów władzy
państwowej637. Powstał wówczas, jak twierdzono, model zarządu lokalnego, oparty na
doświadczeniach międzywojennych. Miał on charakter dualistyczny, gdyż obok pionu
634
Ogólne zasady powoływania Komisji Kontroli Rad Narodowych; zob. protokół z posiedzenia Prezydium KRN
z dnia 5 marca 1946 r., AAN, Biuro Prezydialne KRN w Warszawie, sygn. 89, k. 125, 130.
635
Szerzej: Nowy model władzy lokalnej w PRL, pod red. A. Patrzałka, Wrocław 1984.
636
Zob. Wywiad z przewodniczącym Krajowej Rady Narodowej ob. Bolesławem Bierutem, AAN, Biuro
Prezydialne KRN w Warszawie, sygn. 294.
637
39 – 44.
184
administracji rządowej istniał także pion samorządowy638.W praktyce rady narodowe
stanowiły część składową obydwu pionów. Sytuacji nie ułatwiało, że istniało też szereg
organów,
działających
w
ramach
niezespolonej
administracji
państwowej,
dużą
rolęodgrywały także izby samorządów639 oraz organizacje spółdzielcze.
W Manifeście PKWN stwierdzono, że PKWN jako legalna tymczasowa władza
wykonawcza, powołana przez KRN, miał sprawować władzę przez wojewódzkie, powiatowe,
miejskie i gminne rady narodowe oraz swoich upełnomocnionych przedstawicieli. Te właśnie
zapowiedzi realizował dekret PKWN z dnia 21 sierpnia 1944 r. o trybie powołania władz
administracji ogólnej I – ej i II – ej instancji 640.Oczywiście, zastosowano tu opisywany
wyżej schemat, zgodnie z którym PKWN wydał dekret, a Prezydium KRN go
zatwierdziło.Zgodnie z art. 1 dekretu powołane zostały
organy wykonawcze
administracji ogólnej II instancji, czyli urzędy wojewódzkie, na których czele stanąć
miał wojewoda. Był on mianowany przez PKWN na wniosek Kierownika Resortu
Administracji Publicznej i po uprzednim zasięgnięciu opinii właściwej WRN. Kolejny
artykuł
dotyczył
trybu
odwołania
wojewody.
Procedurę
rozpoczynał
wniosek
Kierownika Resortu Administracji Publicznej, a kończyła decyzja PKWN. Inicjatywę w
tym zakresie mogła także wykazać odpowiednia WRN, która kierowała do PKWN z
własnej inicjatywy, bądź na wniosek jednej z rad powiatowych, umotywowaną uchwałę.
W praktyce taki wniosek był omawiany na posiedzeniu Prezydium KRN.
W art. 3 ustawy stwierdzono, iż wojewoda ex lege wchodził w skład wojewódzkiej
rady narodowej. Warto na to zwrócić uwagę chociażby pod kątem trybu jego
odwoływania. Trudno bowiem wyobrazić sobie sytuację, że na posiedzeniu rady
narodowej, w którym uczestniczy wojewoda, toczyłaby się równocześnie dyskusja na
temat uchwały o jego odwołaniu. Zgodnie z art. 5 ustawy społeczną kontrolę nad
działalnością wojewody sprawowało odpowiednie prezydium WRN, co w związku z
638
Zob. Z. Leoński, System Organizacji i Funkcjonowania Terenowych Organów Przedstawicielskich i
Organów Administracji Państwowej PRL,Warszawa – Poznań 1989, s. 6 – 8.
639
Zob. Z. Grelowski, Samorząd specjalny. Gospodarczy – zawodowy – wyznaniowy według obowiązujących
ustaw w Polsce, Katowice 1947;J. Basta, Proces likwidacji samorządu gospodarczego w Polsce (1945 – 1949),
,,Studia Historyczne” 1997, z. 4; S. Jankowski, Izby przemysłowo – handlowe i ich rola w przemyśle polskim do
1950 roku,(w:) Samorząd gospodarczy przeszłość i teraźniejszość. Materiały z konferencji, Warszawa 1991.
640
Dz. U. Nr 2, poz. 8. Szerzej: M. Pietrzak, Organizacja administracji terytorialnej w pierwszych latach Polski
Ludowej, CPH 1975, t. XXVII, z. 1.
185
zasadą hierarchiczności systemu rad narodowych miało swój finał na posiedzeniach
Prezydium KRN. Co ciekawe, wojewoda będący członkiem rady narodowej, na
podstawie tej regulacji,zobowiązany został do składania okresowego sprawozdania, ze
swego urzędowania właśnie radzie narodowej, które dotyczyło ogólnej linii jego
działalności. Natomiastw art. 6 ustawy określono, w jaki sposób miał być powoływany
zastępca wojewody. W procesie tym uczestniczył Kierownik Resortu Administracji
Publicznej, który zobowiązany został do zasięgnięcia opinii odpowiedniej WRN.
W kolejnym artykule ustawodawca zajął się władzami administracji publicznej I
stopnia. Na podstawie tego przepisu utworzono starostwa powiatowe, których kierownikiem
został starosta. Powoływał go Kierownik Resortu Administracji Publicznej, na wniosek
powiatowej rady narodowej oraz wojewody. Tryb odwołania starosty określony został w art.
8. Był on podobny do procedury odwołania wojewody. Starostę mógł odwołać Kierownik
Resortu Administracji Publicznej, ale na podstawie umotywowanej uchwały powiatowej rady
narodowej. Wniosek, dotyczący odwołania starosty, mógł wynikać także z inicjatywy jednej z
rad gminnych określonego powiatu. Ponadto określono zasady społecznej kontroli
powiatowej rady narodowej nad starostą, a także zobowiązano go do składania radzie
okresowego sprawozdania ze swojej działalności. Wprowadzono, na podstawie art. 10
ustawy,zasadę podleganiawojewody i starosty, we wszystkich sprawach dotyczących
samorządu terytorialnego,decyzjom odpowiednich rad narodowych. W ten sposób nastąpiło
powiązanie systemu rad narodowych z organami administracji terenowej oraz samorządem
terytorialnym. Rozwiązania te chwalił Wacław Barcikowski, który uważał że możliwość
usunięcia wojewody, starosty i wójta dawała właściwą rękojmię dla jakości ich pracy.
Dodatkowo podkreślał, że kontrola jaką rady narodowe sprawowały nad pracą samorządu
zwiększała o 100% jego wydajność. Dzięki temu terenowe rady narodowe niejako odciążały
władze centralne i tzw. tymczasowy parlament, a każda gmina i gromada mogły wyrazić swój
głos. Zdaniem W. Barcikowskiego rady narodowe powinny były opiniować mianowanych
wojewodów, a ci którzy zostali powołani w inny sposób powinni zostać odwołani641.
Kolejnym aktem, tym razem z zakresu działalności samorządu, był dekret PKWN z
dnia
641
23
listopada
1944
r.
o
organizacji
i
zakresie
działania
Zob. W. Barcikowski, Prawo ustrojowe Polski demokratycznej, DPP 1946, nr 3 – 4, s. 5.
186
samorządu
terytorialnego 642.Dekret wydany został na podstawie ustawy KRN z dnia 15 sierpnia
1944 r. o tymczasowym trybie wydawania dekretów z mocą ustawy, co oznaczało że
zatwierdzony został przez Prezydium KRN. Zgodnie z art. 1 dekretu do zakresu
działania samorządu terytorialnego należały sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym, o
ile nie były zastrzeżone do kompetencji władz państwowych. W kolejnym przepisie
wymienione zostały enumeratywnie sprawy nienależące do zakresu działania samorządu
terytorialnego. Na wstępie należy zwrócić uwagę na specyficzne pojmowanie zasady
subsydiarności przez ustawodawcę oraz użycie niejasnego w warunkach wojennych
pojęcia ,,lokalne”.W art. 3 stwierdzono, iż samorząd terytorialny był reprezentowany
przez terenową radę narodową oraz stanowił korporację prawa publicznego i posiadał
osobowość prawną. Kolejny artykuł odniósł się do ustaw wojewódzkich przewidzianych
przez art. 29 ustawy z dnia 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad
narodowych, zgodnie z którym niezależnie od uprawnień przewidzianych w art. 28
ustawy z dnia 11 września 1944 r. mógł być, stosownie do postanowień zawartych w art.
3 ust. 4 Konstytucji z dnia 17 marca 1921r., przekazany właściwy zakres
ustawodawstwa, przy czym decydować o tym miała KRN, podejmując odpowiednią
uchwałę. W związku z tym powyższe ustawy, związane z przekazaniem dodatkowego
zakresu ustawodawstwa,miały nabierać mocy prawnej na terenie województwa dopiero
po zatwierdzeniu przez Przewodniczącego KRN, w tym Prezydium, oraz kontrasygnacie
Przewodniczącego PKWN i kierownika właściwego resortu oraz po ogłoszeniu w
dzienniku urzędowym województwa.
Z kolejnego artykułu wynikało, że wszystkie uchwały rad wojewódzkich,
powiatowych, miejskich i gminnych, wymagały zatwierdzenia prezydium rady wyższego
stopnia, jeśli dotyczyły:
1) budżetu i planu świadczeń w naturze;
2) wprowadzania i pobierania podatków oraz opłat;
3) zaciągnięcia pożyczki lub objęcia zobowiązania;
4) nabywania, pozbywania i obciążania majątku nieruchomego;
642
Dz. U. Nr 14, poz. 74. Zob. J. Starościak, Zasady organizacyjne samorządu, ,,Rada Narodowa” 1945, nr 10;
M. Zakrzewski, Ustawy ustrojowe samorządu terytorialnego, ,,Rada Narodowa” 1946, nr 30; Cz. Ura, Samorząd
terytorialny w Polsce Ludowej, 1944 – 1950. Zagadnienia ustrojowe, Warszawa 1972.
187
5) lokaty kapitału.
Zatwierdzaniu
dotychczasowych
w
ten
sposób
przepisówdla
podlegały
samorządów
także
uchwały,
wymagały
które
zatwierdzenia
w
myśl
władz
nadzorczych. Wynika z tego, że formalna władza oddana została radom narodowym, a
przyjęte wszelkiego rodzaju postanowienia podlegały nadzorowi rad wyższego stopnia.
Na czele systemu stała zaś KRN oraz działające w jej imieniu Prezydium.
Następne postanowienia dekretu określały w jaki sposób miał funkcjonować cały
system samorządowy. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na art. 7 stanowiący, że
prezydium rady narodowej wyższego stopnia miało prawo z urzędu, bądź na wniosek w
ciągu 14 dni od zawiadomienia wstrzymać wykonanie każdej uchwały, podjętej przez
radę niższego stopnia. Powodem musiała jednak być niezgodność uchwały z prawem,
niecelowość oraz niezgodnośćz zasadniczą linią działalności KRN. Rada niższego
stopnia w ciągu 7 dni mogła dokonać reasumpcji zakwestionowanej uchwały. Każda
zakwestionowana uchwała rady narodowej miała być niezwłocznie przedłożona KRN.
W przypadku, gdy wstrzymywano uchwałę organu wykonawczego, a nie rady
narodowej, była ona przedkładana radzie narodowej wyższego stopnia, o ile rada
narodowa bądź jej organ wykonawczy nie skorzystały z prawa reasumpcji uchwały w
ciągu 7 – dniowego terminu. Należy zaznaczyć, że rada narodowa wyższego stopnia
miała prawo kontroli i inspekcji działalności rady narodowej niższego stopnia, jak
również jej organu wykonawczego. Stanowiło to podkreślenie zasady hierarchiczności
systemu rad narodowych. Co interesujące, zgodnie z art. 20 §3 dekretu, odwołanie od
orzeczonej kary dyscyplinarnej przez komisję dyscyplinarną, w stosunku do
prezydentów, wiceprezydentów, członków zarządów miast wydzielonych oraz członków
wydziałów powiatowych, rozpatrywało Prezydium KRN.
W art. 26 określony został tryb wyboru prezydentów, wiceprezydentów,
burmistrzów, wiceburmistrzów miast. Wyboru dokonywała właściwa miejska rada
narodowa zwykłą większością głosów. Wybór prezydenta i wiceprezydenta powinien
zatwierdzić Kierownik Resortu Administracji Publicznej, po wysłuchaniu opinii
prezydium WRN. Powołanie burmistrza i wiceburmistrza zatwierdzał wojewoda, po
zasięgnięciu opinii prezydium powiatowej rady narodowej. Natomiast, zgodnie z art. 27,
188
miejska rada narodowa ustalała w postaci uchwały liczbę członków, działających w
zarządzie miejskim. Stosowną uchwałę musiało zatwierdzić prezydium hierarchicznie
wyższej rady narodowej. Niezależnie, od samego ustalania liczby członków zarządu,
także sam ich wybór należał do kompetencji miejskiej rady narodowej.
W przypadku gminnych rad narodowych, zgodnie z art. 30 dekretu, organem
wykonawczym miał być zarząd gminny. Jego członkowie byli to: wójt, podwójci i
trzech członków, wybieranych przez gminną radę według przepisów właściwych dla
wyborów burmistrzów i członków zarządów miejskich.Zgodnie z art. 32 dekretu
wójtowi dla celów administracji gromad 643mieli podlegać sołtysi i podsołtysi, po jednym
dla każdej gromady. Wybierani byli oni na ogólnym zgromadzeniu mieszkańców danej
gromady. Sołtysi i ich zastępcy mieli prawo uczestniczyć w posiedzeniach zarządu
gminnego, z głosem doradczym tylko wtedy, gdy omawiane były sprawy ich gromady.
Natomiast
art.
33
dekretu,
odwoływał
się
explicitedo
postanowień
prawa
międzywojennego. I tak uznano, iż zakres działania miejskich i gminnych rad
narodowych wraz z ich organami wykonawczymi określają, z wymienionymi wyjątkami,
postanowienia art. 43 – 48 ustawy z dnia 23 czerwca 1933 r. o częściowej zmianie
ustroju samorządu terytorialnego 644.Wybory członków organów wykonawczychrad
narodowych były tajne, a w przypadku opróżnienia stanowiska członka organu
wykonawczego z jakichkolwiek przyczyn, rada narodowa z mocy prawa zobowiązana
została do przeprowadzenia wyborów uzupełniających.
Wynika z tego, że dekret przewidywał zespolenie funkcjonowania samorządu
terytorialnego z systemem rad narodowych. Organom samorządowym wyznaczono w nim
funkcje wykonawcze, a rady miały pełnić rolę uchwałodawczą. Organem wykonawczym stały
się odpowiednio: gminnej rady narodowej – zarząd gminny, miejskiej rady narodowej –
zarząd miejski, powiatowej rady narodowej – wydział powiatowy, a WRN – wydział
wojewódzki. Dekret PKWN,jednak mimo wszystko, utrzymywał starą koncepcję samorządu
terytorialnego z nienaruszonym systemem jego finansowania, co w okresie międzywojennym
643
Instytucja gromad nie została jeszcze formalnie wprowadzona do porządku prawnego. Zob. ustawa z
dnia 25 września 1954 r. o reformie podziału administracyjnego wsi i powołaniu gromadzkich rad
narodowych (Dz. U. Nr 43, poz. 191).
644
Dz. U. Nr 35, poz. 294.
189
było jego wielką słabością645. Zresztą podobnie, jak przed II wojną światową, samorząd
terytorialny miał wąski zakres kompetencji, który zdecydowanie ustępowałpod tym
względem administracji rządowej. Natomiast zaletą wprowadzonych zmian, na podstawie
ustawy z dnia 23 listopada 1944 r., łącznie z późniejszymi regulacjami646, było rozciągnięcie
nowego systemu samorządowego na wszystkie województwa, jak też poszerzenie bazy
społecznej, związanej z bezpośrednim udziałem w jego działalności. Jednak ze względu na
zmianę zasad ustrojowych państwa, a co za tym idzie oddelegowanie określonych osób do
udziału w pracach rad, mógł liczyć się tylko tzw. aktyw społeczny, popierający wprowadzone
zmianypolityczno – społeczne, czyli reprezentujący organizacje stojące na gruncie nowego
ustroju ludowego. Samorząd terytorialny nie funkcjonował długo, bowiem został
zlikwidowany z dniem wejścia w życie ustawy z dnia 20 marca 1950 r. o terenowych
organach jednolitej władzy państwowej647. Ustawa zniosła związki samorządu terytorialnego,
a kompetencje organów wykonawczych samorządu przejęły rady narodowe. Natomiast
majątek ex lege stał się majątkiem państwa.
W praktyce system rad narodowych, który wówczas powstał istniał później w PRL.
Natomiast, pozycję rad narodowych w ustroju Polski lubelskiej podsumował Z. Rybicki.
Rozpoczął on od wyjaśnienia czym one nie były.Według Z. Rybickiego nie były one
645
Na podstawie art. 6 dekretu stosowano ustawę z dnia 11 sierpnia 1923 r. o tymczasowym uregulowaniu
finansów komunalnych, w brzemieniu obwieszczenia Ministra Spraw wewnętrznych z dnia 26 czerwca 1936 r.
(Dz. U. Nr 62, poz. 454). Szerzej: A. W. Zawadzki, Finanse samorządu terytorialnego w latach 1918 – 1939,
Warszawa, 1971.
646
Zob. m.in. rozporządzenie Ministra Administracji Publicznej z dnia 15 marca 1945 r. o komisjach
dyscyplinarnych i postępowaniu dyscyplinarnym przeciwko członkom organów wykonawczych samorządu
terytorialnego, powiatowego oraz gmin wiejskich i miejskich (Dz. U. Nr 10, poz. 52); rozporządzenie Ministra
Administracji Publicznej z dnia 15 marca 1945 r. w sprawie regulaminu wyborów sołtysa i podsołtysa (Dz. U.
Nr 10, poz. 53); dekret z dnia 30 listopada 1945 r. o zniesieniu Związku Rewizyjnego Samorządu Terytorialnego
(Dz. U. Nr 57, poz. 323); dekret z dnia 20 marca 1946 r. o finansach komunalnych (Dz. U. Nr 19, poz. 129);
rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 4 listopada 1946 r. wydane w
porozumieniu z Ministrami: Komunikacji i Skarbu w sprawie ulg taryfowych przy korzystaniu z państwowych
środków komunikacyjnych przez członków organów wykonawczych i pracowników związków samorządu
terytorialnego (Dz. U. Nr 64, poz. 361); dekret z dnia 19 listopada 1946 r. o dostosowaniu uposażeń w
związkach samorządu terytorialnego do uposażenia pracowników państwowych (Dz. U. Nr 70, poz. 380);
rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1946 r. o trybie postępowania przy przekazywaniu
samorządowi terytorialnemu oraz organizacjom spółdzielczym przedsiębiorstw przejętych na własność Państwa
(Dz. U. Nr 71, poz. 390); rozporządzenie Ministrów Administracji i Ziem Odzyskanych z dnia 10 maja 1947 r.
wydane w porozumieniu z Ministrem Skarbu w sprawie właściwości organów wykonawczych związków
samorządu terytorialnego w zakresie odraczania i rozkładania na raty należności z tytułu zobowiązań
podatkowych (Dz. U. Nr 42, poz. 212); ustawa z dnia 9 marca 1948 r. o Samorządowym Funduszu
Wyrównawczym (Dz. U. Nr 16, poz. 111).
647
Dz. U. Nr 14, poz. 130.
190
organami ustawodawczymi, poza KRN, nie były organami samorządu terytorialnego oraz
administracji rządowej. Nie były też tymczasowymi organami działającymi tylko do czasu
wyborówdo Sejmu Ustawodawczego, jak wynikałoby chociażby z treści Statutu
Tymczasowego Rad Narodowych, w którym określono, że w odpowiednim momencie
zostaną one rozwiązane, a ich kompetencje przekazane będą odpowiednim organom.
Zdaniem Z. Rybickiego rady narodowe były organami planowania działalności publicznej
oraz kontroli, reprezentującymi ogół mieszkańców danego obszaru. Dodatkowo uznał je za
stałe terenowe organy przedstawicielskie648.
Dlatego
uważano,
że
system
rad
narodowych
był
w
praktyce
czymś
bezprecedensowym, zaś A. Burda szukając genezy polskich rad narodowych sięgnął, aż do
Komuny Paryskiej z 1871 r. oraz rozpowszechnionej, w ruchu komunistycznym, idei
dyktatury proletariatu. Trudności sprawiało mu jedynie wytłumaczenie dualizmu istnienia rad
narodowych oraz samorządu terytorialnego w ówczesnym porządku ustrojowym. A. Burda
uzasadniał to tym, że rewolucja komunistyczna w jej pierwszym okresie miała charakter
burżuazyjno – demokratyczny, a co za tym idzie potrzebowała oparcia o instytucje
ukształtowane w poprzednim ustroju. Dodatkowo w państwie polskim sama idea rad
narodowych nie była znana, źle się kojarzyła, i dlatego nie mogła zostać wprowadzona zbyt
szybko. Zdaniem A. Burdy mogłoby do tego dojść tylko, gdyby nabrały one charakteru
klasowego i przez swój charakter stały się prawdziwymi reprezentantami chłopów i
robotników649.
Natomiast A. Wendel zwrócił uwagę, że obydwie te grupy społeczne nie posiadały
więcej niż 10% członków w prezydiach rad narodowych. Podobnie jak w KRN dominowali w
ich składzie pracownicy umysłowi650. Więcej optymizmu przejawiał J.Pawłowicz, którego
zdaniem już działalność i liczebność rad narodowych w czasie okupacji świadczyła o dużym
poparciu mas społecznych, które „nie miały możliwości w warunkach okupacyjnych wyrazić
tego jawnie, a które to poparcie zamanifestowały natychmiast po oswobodzeniu kraju spod
panowania hitlerowskiego”.Podsumował, że KRN chociaż ,,reprezentując w sensie
organizacyjnymrewolucyjną mniejszość narodu, KRN z punktu widzenia swoich zadań,
648
Z. Rybicki, Działalność i organizacja rad narodowych w PRL, Warszawa 1965, s. 61 – 65.
Zob. A. Burda, Polskie Prawo Państwowe, Warszawa 1965, s. 298 i n.; Warszawa 1978, s. 320 i n.
650
Zob. A. Wendel, Rozwój rad narodowych w Polsce Ludowej, ,,Przegląd Historyczny” 1955, t. 46/4, s. 551.
649
191
wyzwoleńczego programu narodowego i społecznego wyrażała interesy całości mas
pracujących i całego narodu polskiego”651. Podsumowując, powstanie systemu rad
narodowych miało charakter polityczno – propagandowy. Rady narodowe z punktu widzenia
PPR można było uznać za jedyny, prawdziwy łącznik nowej władzy z narodem, co w
warunkach rewolucji i stacjonującej na ziemiach polskich Armii Czerwonej było bardzo
istotne. Na czele tej piramidy – systemu rad, stała KRN, ale w praktyce wszystkie jej funkcje
wykonywało jej Prezydium.
ROZDZIAŁ IV
651
J. Pawłowicz, Z dziejów konspiracyjnej KRN 1943 – 1944, Warszawa 1961, s. 246 – 247.
192
WPŁYW PREZYDIUM KRAJOWEJ RADY NARODOWEJ NA
WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI
1. Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem
Gospodarczym
Prezydium KRN kontrolowało także odtwarzany po wojnie wymiar sprawiedliwości. Z całą
pewnością niezawisłość tzw. trzeciej władzy była jedną z podstawowych zasad Konstytucji z
dnia 17 marca 1921 r. Jednak wbrew deklaracjom nowej władzy ludowej nie została ona
zapewniona. Powoływano bowiem dyspozycyjnych prokuratorów, szkolono nową kadrę
sędziowską652, a co więcej tworzono organyquasisądowe,takie jak Komisja Specjalna do
Walk z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym (dalej: Komisja Specjalna)653. W
efekcie chociaż zadeklarowano powrót do wielu rozwiązań międzywojennych, a także
powołanie m.in. instytucji sądów przysięgłych654, które zostały zniesione w 1938 r.655
Wprowadzano równocześnie powoli nowy model wymiaru sprawiedliwości, wzorowany na
radzieckim656. Przykładem tego była działalność Komisji Specjalnej, nad którą całkowitą
kontrolę sprawowało Prezydium KRN. Instytucja komisji specjalnych przewidziana została w
art. 17 ustawy z dnia 11 września 1944 r. organizacji i zakresie działania rad narodowych,
zgodnie z którym rady narodowe jako organ kontroli społecznej, miały prawo w swoim
zakresie działania do wyłaniania i wyznaczania nadzwyczajnych komisji dla poszczególnych
spraw, z prawem wzywania świadków i rzeczoznawców, oraz przesłuchiwania stron
zainteresowanych. Takie prawo miał również KRN, ale w praktyce skorzystało z niego
652
Zob. M. Zaborski, Szkolenie sędziów nowego typu w Polsce Ludowej, ,,Palestra” 1998, nr 1 – 2, 3 – 4, 7 – 8;
M. Zaborski, Oficerska Szkoła Prawnicza, ,,Palestra” 1998, nr 5 – 6; A. Lityński, O prawie i sądach początków
Polski Ludowej, Białystok 1999, s. 134 – 149; A. Stawarska – Rippel, Prawo sądowe Polski Ludowej 1944 –
1950 a prawo Drugiej Rzeczypospolitej, Katowice 2006, s. 127 i n.; A. Machnikowska, Wymiar Sprawiedliwości
w Polsce w latach 1944 – 1950, Gdańsk 2008, s. 153 i n.
653
Zob. A. Lityński, O prawie i sądach początków Polski Ludowej, Białystok 1999, s. 192 i n.; M. Fajst,
Komisja Specjalna na tle innych instytucji quasi – sądowych, (w:) Przestępstwa sędziów i prokuratorów w
Polsce lat 1944 – 1956, pod red. W. Kuleszy, A. Rzeplińskiego, Warszawa 2001.
654
Zob. dekret PKWN z dnia 15 sierpnia 1944 r. o wprowadzeniu Sądów Przysięgłych (Dz. U. Nr 2, poz. 7);
dekret PKWN z dnia 23 października 1944 r. o powoływaniu i ukonstytuowaniu ławy przysięgłych (Dz. U. Nr 9,
poz. 47).
655
Zob. ustawa z dnia 9 kwietnia 1938 r. o zniesieniu instytucji Sądów Przysięgłych i sędziów pokoju (Dz. U. Nr
24, poz. 213).
656
Szerzej: A. Machnikowska, Wymiar Sprawiedliwości w Polsce w latach 1944 – 1950, Gdańsk 2008, s. 23 i n.
193
zastępujące ją Prezydium. W ten sposób powstał organ quasi sądowniczy, mający ogromną
rolę w odtwarzanym wymiarze sprawiedliwości oraz bezpośrednio kontrolowany przez
Prezydium KRN.
Zdaniem Romana Zambrowskiego – Przewodniczącego Komisji Specjalnej, jej
powstanie miało być odpowiedzią na rozprężenie moralne i prawne czasów okupacji.
Tłumaczył to następująco:„Powstanie Komisji Specjalnej i jej dalsze istnienie ma głębokie
uzasadnienie w sytuacji Polski powojennej”, bowiem ,,okresy powojenne zwykle
charakteryzują się obniżeniem moralności i poczucia praworządności w społeczeństwie i
wynikającą stąd plagą nadużyć i korupcji, w ekonomice zaś typowym dla okresów
powojennych jest głód towarowy i jego wierna towarzyszka – spekulacja”657. Ponadto
,,warunki egzystencji pod panowaniem okupanta zmuszały ludność naszego kraju do
samoobrony, w której oszukanie urzędnika, łapówka, nadużycie, spekulacja, handel
łańcuszkowy — stały się procederem masowym, wchodziły w zwyczaj i urastały niekiedy do
znaczenia cnoty narodowej (...) Po wtóre: nowy model gospodarczy Polski Ludowej,
stworzony przez reformę rolną, unarodowienie przemysłu i dekret o ochronie inicjatywy
prywatnej stwarza potężny sektor gospodarki państwowej, a przez to pozwala ograniczyć
kapitalistyczną anarchię”658.Oczywiście ówczesna sytuacja gospodarcza była o wiele
trudniejsza, niż po zakończeniu I wojny światowej, kiedy odrodzona Polska w celu walki ze
spekulacją powojenną powołała w 1919 r. Urząd Walki z Lichwą i Spekulacją przy
Ministerstwie Aprowizacji659. Zresztą PKWN na jesieni 1944 r. wydał podobny dekret
dotyczący walki ze spekulacją i lichwą wojenną660.
Przejęte przez PPR nowe rozwiązania musiały dotyczyć przede wszystkim wymiaru
sprawiedliwości, w którym ciągle dominowały przedwojenne kadry. Dlatego uchwalone
657
R. Zambrowski, Rok pracy Komisji specjalnej, (w:) Komisja Specjalna do walki z nadużyciami i
szkodnictwem gospodarczym 7.XII. 1945 – 7. XII.1946, Warszawa 1947, s. 3.
658
Tamże, s. 4.
659
Zob. dekret Naczelnika Państwa z dnia 11 stycznia 1919 r. w sprawie utworzenia Urzędu walki z lichwą i
spekulacją przy Ministerstwie Aprowizacji,(Dz. Praw Państwa Polskiego, Nr 7, poz. 109). Zob. także: dekret
Naczelnika Państwa z dnia 5 grudnia 1918 r. w przedmiocie obrony ludności przed lichwą wojenną (Dz. Praw
Państwa Polskiego, Nr 19, poz. 50); dekret Naczelnika Państwa z dnia 8 lutego 1919 r. w przedmiocie zmiany
art. 5 – go dekretu o karach za lichwę wojenną (Dz. Praw Państwa Polskiego, Nr 17, poz. 221). Szerzej: D.
Fajgenberg, Lichwa, Warszawa 1932.
660
Dekret PKWN z dnia 25 października 1944 r. o zwalczaniu spekulacji i lichwy wojennej (Dz. U. Nr 9, poz.
49). Szerzej: A. Witkowski, Ochrona skarbowa w Polsce, Białobrzegi 1998, s. 157 – 164.
194
zostały regulacje prawne nawiązujące do rozwiązań radzieckich661. Powołanotakże tzw.
szkoły prawnicze662, uczące nie tylko przedwojennego, ale przede wszystkim nowego
prawa.Rozpoczęto wykorzystywanie ławników w rozprawach sądowych i zwiększono ich
rolę w odniesieniu do zwykłych sędziów. W szczególności ławnicy wprowadzeni zostali do
sądów wojskowych oraz SSK. Służyć temu miało także planowane utworzenie tzw.
sądownictwa ludowego, z czego jednak ostatecznie zrezygnowano663.
W listopadzie 1944 r. na zebraniu odtworzonych związków zawodowych zaapelowano
o walkę ze spekulacją i lichwą oraz zastąpienie handlu prywatnego handlem spółdzielczym664.
Następnie sprawa poruszona została na posiedzeniu plenum Komisji Centralnej Związków
Zawodowych. W przyjętej na nim uchwale wezwano władze do walki z szerzącą się w kraju
korupcją i łapownictwem. Uchwała zawierała także szczegółowe postulaty m.in.
1) zaproponowano powołanie komisji do spraw walki z korupcją, spekulacją, łapownictwem i
bandytyzmem, w której skład wejść mieliby właśnie członkowie związków zawodowych i
legalnych partii politycznych;
2) postulowano utworzenie doraźnych sądów ludowych, które uprawnione byłyby do
orzekania kary śmierci i konfiskaty majątku;
3)wnioskowanoo utworzenie obozów pracy dla szabrowników i spekulantów oraz
przyśpieszenie szkolenia prawniczego dla robotników i chłopów;
4) wezwano do kontroli przez tzw.czynnik społecznykwalifikacji etycznych wszystkich
prawników, jak też pracowników zatrudnionych w aparacie sędziowskim, administracyjnym i
prokuratorskim665.
Postulaty
zgłoszone
przez
związki
zawodowe
można
uznać
za
faktyczne
wypowiedzenie wojny ludziom związanym z przedwojennym wymiarem sprawiedliwości,
661
Zob. H. Świątkowski, Za wzorem kraju socjalizmu, DPP 1949, z. 11; O czystość aparatu sądowo –
prokuratorskiego, DPP 1949, z. 12; A. Bosiacki, Prawo stalinowskie i jego recepcja w Polsce 1944 – 1956 –
zarys problematyki, (w:) Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce lat 1944 – 1956, pod red. W. Kuleszy,
A. Rzeplińskiego, Warszawa 2001.
662
Zob. dekret z dnia 22 stycznia 1946 r. o wyjątkowym dopuszczaniu do obejmowania stanowisk sędziowskich,
prokuratorskich i notarialnych oraz do wpisywania na listę adwokatów (Dz. U. Nr 4, poz. 33).
663
Szerzej: A. Machnikowska, Wymiar Sprawiedliwości w Polsce w latach 1944 – 1950, Gdańsk 2008, s. 228 i
n.
664
Zob. P. Fiedorczyk, Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym 1945 – 1954.
Studium historycznoprawne, Białystok 2002, s. 35.
665
Zob. Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym 1945 – 1954. Wybór
dokumentów. Wstęp i opracowanie: D. Jarosz, T. Wolsza, Warszawa 1995, s. 15.
195
którzy ciągle stanowili istotną część jego kadr w latach 1944 – 45. Uchwała została
omówiona na posiedzeniu Biura Politycznego KC PPR, na którym zdecydowano „wystąpić z
inicjatywą powołania Specjalnej Komisji do walki z nadużyciami przy Prezydium KRN na
czele z tow. Wiesławem, w składzie przedstawicieli Biura Kontroli przy Prezydium KRN,
Ministerstwa
Bezpieczeństwa,
prokuratora
komisji
–
przedstawiciela
Ministerstwa
Sprawiedliwości, Komisji Centralnej Związków Zawodowych, Ministerstwa Komunikacji,
Ministerstwa Aprowizacji i Handlu oraz Przemysłu”666. Problem przedstawiono również na
posiedzeniu, które odbyło się w dniu 2 września 1945r.667W jego trakcie zaproponowano, aby
Komisja Specjalna posiadała prawo stosowania tymczasowego aresztowania
oraz
przekazywania prowadzonych przez siebie śledztw, do rozpatrzenia w trybie doraźnym
sądom. Jej właściwość obejmowałaby ściganie łapownictwa, kradzieży mienia państwowego
oraz nadużyć i kradzieży w aparacie państwowym, samorządowym. Pomysł KC PPR
zaaprobowało partyjne plenum w pierwszych dniach października. Następnie, podczas
toczących się dyskusji, W. Gomułka skrytykował ideę utworzenia sądownictwa ludowego w
rozumieniu uchwały związków zawodowych, ale uznał sens zwiększenia obecności tzw.
czynnika społecznego w sprawach, których właściwość obejmować miała Komisja
Specjalna668.
Koncepcja utworzenia nowego organu trafiła do rządu, który rozpoczął proces
legislacyjny. Już bowiem w dniu 20 października 1945 r. Departament Ustawodawczy
Ministerstwa Sprawiedliwości powiadomił związki zawodowe o rychłym uwzględnieniu ich
propozycji w ówczesnym porządku prawnym669. Istotną rolę w pracach legislacyjnych
odgrywało Prezydium KRN. W protokole z posiedzenia Prezydium z dnia 30 października
1945 r. stwierdzono, że Marian Spychalski wniósł o rozpatrzenie gotowego już dekretu, a
jego treść została skierowana do analizy przez Wydział Prawny Biura Prezydium KRN670.
666
Protokół z posiedzenia Biura Politycznego, odbytego w dniu 2 września 1945 r., (w:) Protokoły posiedzeń
Biura Politycznego KC PPR 1944 – 1945. Dokumenty z dziejów PRL, z. 2, oprac. A. Kochański, Warszawa
1992, s. 100.
667
668
Studium historycznoprawne, Białystok 2002, s. 36 – 37.
669
Tamże.
670
Zob. protokół z posiedzenia Prezydium KRN z dnia 30 października 1945 r., AAN, Biuro Prezydialne KRN
196
Dekret, po zakończonych pracach w Prezydium, uchwalony został na posiedzeniu rządu w
dniu 15 listopada 1945r., a po jego zatwierdzeniu przez Prezydium KRN671, został ogłoszony
w Dzienniku Ustaw672.Następnie KRN zatwierdziła gopost factum na posiedzeniu w dniu 3
stycznia 1946 r.673 Co istotne, w tym samym Dzienniku Ustaw, ukazał się dekret z dnia 16
listopada 1945 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy
Państwa674, dekret z dnia 16 listopada 1945 r. o postępowaniu doraźnym675 oraz
rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 27 listopada 1945 r. o trybie powoływania
oraz o prawach i obowiązkach ławników w postępowaniu doraźnym i w sprawach o
przestępstwa szczególnie niebezpieczne w okresie odbudowy Państwa676.
W art. 1 dekretu określono właściwość Komisji Specjalnej. Uznano, że ma ona
rozpoznawać sprawy z zakresu przestępstw godzących w życie gospodarcze lub społeczne
Państwa. W szczególności dotyczyło to spraw o: przywłaszczenie mienia społecznego,
korupcję, łapownictwo, spekulację i tzw. szabrownictwo. W praktyce dzięki tak określonej
atrybucjiKomisja Specjalna stała się organem, mogącym karać wszystkich, którzy stali na
drodze zmian gospodarczo – polityczno – społecznych, m.in. odegrała istotną rolę w tzw.
bitwie o handel. Kolejny przepis dekretu upoważniałKomisję Specjalną i jej delegatury do
przyjmowania doniesień o przestępstwach
gospodarczych od każdego obywatela.
Upoważnienie to, w połączeniu z kompetencją do konfiskaty majątku skazanego, stało się
powodem powstania nadużyć. Skład Komisji Specjalnej określony został w art. 3 dekretu.
Zasiadać w niej miał, powoływany przez Prezydium KRN – przewodniczący, czyli członek
Prezydium – Roman Zambrowski, oraz 8 członków mianowanych przez Prezydium KRN,
spośród kandydatów przedstawianych przez:Prezesa RM, czterech najważniejszych ministrów
rządu677, Dyrektora Biura Kontroli przy Prezydium KRN, Centralną Komisję Związków
Zawodowych oraz Związek Samopomocy Chłopskiej. Następnie dekret regulował
671
672
Dekret z dnia 16 listopada 1945 r. o utworzeniu i zakresie działania Komisji Specjalnej do walki z
nadużyciami i szkodnictwem gospodarczym (Dz. U. Nr 53, poz. 302).
673
674
Dz. U. Nr 53, poz. 300.
675
Dz. U. Nr 53, poz. 301.
676
Dz. U. Nr 53, poz. 303.
677
Byli to: Minister Sprawiedliwości, Minister Obrony Narodowej, Minister Bezpieczeństwa Publicznego,
Minister Administracji Publicznej.
197
uprawnienia do tworzenia stałych lub czasowych delegatur oraz utworzenie organu
wykonawczego,
czyli
Biura
Wykonawczego
Komisji
Specjalnej,którego
członków
powoływało Prezydium KRN według swego uznania.
W dekrecie określono także skład delegatur i finansowanie Komisji Specjalnej z
budżetu tzw. tymczasowego parlamentu. Prezydium KRN ustalało m.in. wewnętrzną jej
organizację, sposób urzędowania oraz tryb postępowania. Z treści art. 10 dekretu wynikało, że
w sprawach objętych właściwością nowego organu orzekają sądy właściwe według przepisów
prawa, jednak Komisja Specjalna niezależnie od nich mogła bez postępowania sądowego
skierować sprawcę czynu zabronionego do obozu pracy przymusowej, jeśli jego działanie
pozostawało w związku z wstrętem do pracy, albo stwarzało niebezpieczeństwo popełnienia
nadużyć lub dopuszczania się szkodnictwa gospodarczego.Komisja nie mogła kierować do
obozu pracy przymusowej na dłużej niż 2 lata oraz mogła zarządzić przedterminowe
zwolnienie.
Ponadto, zgodnie z art. 11 dekretu, wszystkie władze i urzędy państwowe,
samorządowe, władze sądowe orazprokuratorskie, w tym organy kontroli społecznej,miały
obowiązekwykonywać postanowienia Komisji Specjalnej oraz jej delegatur, w zakresie
właściwości określonej w dekrecie. Komisja Specjalna i jej delegatury mogły żądaćod innych
organów wymiaru sprawiedliwości tzn. organów prokuratorskich, władz sądowych śledczych,
bezpieczeństwa publicznego, przekazania im spraw ze swojej właściwości, które wcześniej
były przez nie prowadzone. Co ważne od postanowień Komisji Specjalnej nie było żadnej
drogi odwoławczej, a tym samym jej postanowienia były ostateczne i nie służył od nich żaden
środek odwoławczy. Dodano również w art. 13 dekretu, że w zakresie prowadzonego
postępowania przygotowawczego oraz stosowania środków zapobiegawczych zarówno
członkom komisji, biura wykonawczego jak i jej delegaturprzysługują wszelkie uprawnienia
prokuratorskie oraz organów sądowych. Dekret wszedł w życie z dniem jego ogłoszenia, czyli
z dniem 7 grudnia 1945 r. w tym samym dniu weszły w życie inne istotne dekrety: o
przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa oraz o
postępowaniu doraźnym. W ówczesnej rzeczywistości wejście w życie tych regulacji miało
na celu przyśpieszenie reformy wymiaru sprawiedliwości,w kierunku zachodzących zmian
polityczno – społecznych.
198
Dekret nowelizowany był w 1946 r.678Do najważniejszych zmian należy zaliczyć to,
że: w sprawach o przestępstwa ścigane przez Komisję Specjalną miały orzekać sądy właściwe
według obowiązującego prawa;organy Komisji Specjalnej w sprawach wniesionych przez nią
do sądu mogły popierać oskarżenie łącznie z wnoszeniem środków odwoławczych obok
prokuratora, przy czym każdorazowo upoważniał do tej czynności Przewodniczący Komisji
Specjalnej
lub
Przewodniczący
właściwej
miejscowo
delegatury;
w
przypadku
nieskierowania sprawy na drogę sądową komisja po przeprowadzeniu dochodzenia, bez
udziału obrońcy, mogła umieścić sprawcę w obozie pracy na okres do dwóch lat, przy czym
zwolnienieprzedterminowe osoby osadzonej w obozie,mogło nastąpić po odbyciu co najmniej
1/3 części okresu określonego w orzeczeniu; komisja mogła orzec przepadek na rzecz Skarbu
Państwa, należących do sprawcy przedmiotów, które pochodziły bezpośrednio lub pośrednio
z przestępstwa.
Poza wymienionymi dekretami679 działalność Komisji Specjalnej regulowały uchwały
KRN, której formalnie komisja podległa, choć w praktyce podlegała ona Prezydium KRN. Do
uchwał tych należy zaliczyć:
1) uchwałę z dnia 23 września 1946r. w sprawie Komisji Specjalnej680;
2) uchwałę Prezydium KRN z dnia 9 stycznia 1947r. o ustaleniu przepisów dotyczących,
organizacji wewnętrznej, sposobu urzędowania i trybu postępowania Komisji Specjalnej do
walki z nadużyciami i szkodnictwem gospodarczym681.
W ten sposób utworzony został organ, którego nie przewidywały postanowienia
Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r., dotyczące sądownictwa. Organ ten miał wykrywać,
ścigać, orzekać i wykonywać kary, a tym samym łączył kompetencje prokuratury, sądów i
wreszcie nowo utworzonej milicji obywatelskiej. W związku z tym postępowanie przed
Komisją Specjalną miało charakter postępowania inkwizycyjnego, a dodatkowo tylko komisja
była uprawniona do umieszczania w obozach pracy. Ponadto jej orzeczenia były ostateczne,
678
Dekret z dnia 14 maja 1946 r. o zmianie dekretu z dnia 16 listopada 1945 r. o utworzeniu i zakresie działania
Komisji Specjalnej do walki z nadużyciami i szkodnictwem gospodarczym (Dz. U. Nr 23, poz. 149).
679
Tekst jednolity: Obwieszczenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 31 sierpnia 1950 r. o ogłoszeniu jednolitego
tekstu dekretu z dnia 16 listopada 1945 r. o utworzeniu i zakresie działania Komisji Specjalnej do Walki z
Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym (Dz. U. Nr 41, poz. 374).
680
Uchwala KRN z dnia 23 września 1946 r. w sprawie Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i
Szkodnictwem Gospodarczym, DPP 1946, nr 9 – 10, s. 54.
681
MP Nr 19, poz. 42.
199
zaś na czele Komisji Specjalnej stał R. Zambrowski – członek nadzorującego Komisję
Specjalną Prezydium KRN. Dlatego komisję należy określić jako instytucję o niejasnej
pozycji prawnoustrojowej, której miejsce w aparacie wymiaru sprawiedliwości miało
charakter szczególny. Komisję można w pewnym sensie porównać z kontrolującym ją
Prezydium KRN, które stanowiło organ o uprawnieniach hybrydowych. Mianowicie były to
kompetencje z zakresu władzy ustawodawczej, wykonawczej oraz sądowniczej, zwłaszcza
jeśli chodzi o wpływ na skład i działalność Komisji Specjalnej.
Członkowie Komisji Specjalnej byli wybierani i kontrolowani przez Prezydium KRN
oraz reprezentowali najważniejsze działające organy państwowe. Komisja Specjalna stała się
w ten sposób formą nacisku Prezydium KRN na wymiar sprawiedliwości. Przewodniczącym
Komisji Specjalnej był R. Zambrowski, członek Prezydium KRN, należący do elity nowej
władzy. Jej członkami byli m.in. K. Jasiński (reprezentujący związki zawodowe), H. Gacki
(prokurator SN, przedstawiciel rządu), L. Chajn (podsekretarz stanu w ministerstwie
sprawiedliwości), E. Gajewski (ze Związku Samopomocy Chłopskiej), J. Grubecki (z Biura
Kontroli przy Prezydium KRN), M. Mietkowski (z MBP), M. Porowski (z MPB), K. Świetlik
(z MON)682. Komisja Specjalna miała swoje organy w postaci Biura Wykonawczego i
tworzonych przez siebie delegatur. Już w dniu 28 lutego 1946 r. istniało Biuro wraz z
pięcioma wydziałami. Ponadto utworzono też osiemnaście delegatur terenowych683.
Biuro Wykonawcze było integralną częścią Komisji Specjalnej i posiadało uprawnienia
aparatu śledczego. Całością jego prac kierował dyrektor posiadający dwóch zastępców. Był
on także zastępcą przewodniczącego samej Komisji Specjalnej. Mógł on m.in. mianować
pracowników biura, organizować pracę jego wydziałów, określać zasięg terytorialny
delegatur. Organizacja wewnętrzna pracy tego organu Komisji oparta była na wydziałach
kierowanych przez naczelników, a warunki pracy regulowała ustawa z dnia 17 lutego 1922 r.
o państwowej służbie cywilnej684. Do zadań Biura Wykonawczego należało m.in.
prowadzenie dochodzeń, nadzór nad dochodzeniami prowadzonymi przez delegatury,
rozpoznawanie wniosków członków Biura o przedłużenie tymczasowego aresztu na okres
682
Szerzej:P. Fiedorczyk, Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym 1945 –
1954 . Studium historycznoprawne, Białystok 2002, s. 55 – 56.
683
Zob. Komisja Specjalna do walki z nadużyciami i szkodnictwem gospodarczym 7.XII.1945 – 7.XIII.1946,
Warszawa 1947.
684
Dz. U. Nr 21, poz. 164.
200
ponad trzy miesiące (w składzie trzyosobowym), rozpatrywanie zażaleń na zastosowanie
środków
zapobiegawczych
i
umorzenia
dochodzeń
(w
składzie
trzyosobowym),
rozpatrywanie zażaleń na wszczęcie śledztwa (w składzie trzyosobowym), wykonywanie
postanowień Komisji Specjalnej, opracowanie projektu budżetu Komisji Specjalnej,
przygotowanie spraw na posiedzenia kompletów orzekających, organizacja i kontrola pracy
delegatur, kontrola obozów pracy, informowanie władz państwowych o wystąpieniu sytuacji
sprzyjających popełnianiu przestępstw, należących do właściwości Komisji Specjalnej,
zawiadamianie o uchybieniach i niedostatkach organizacyjnych organów państwowych 685.
Do połowy 1946 r. Biuro posiadało sześć wydziałów, z czego cztery posiadały charakter
śledczy i prowadziły postępowania przygotowawcze. Mianowicie były to wydziały:
Przemysłowy, Transportu, Aprowizacji Spółdzielczości i Rolnictwa, Państwowy i
Samorządowy. Wymienione wydziały Biura Wykonawczego zajmowały się ściganiem
przestępstw w Warszawie, aż do utworzenia w maju 1946 r. delegatury warszawskiej, która
przejęła śledztwa od Biura. Organizacja Biura w okresie działalności Prezydium KRN uległa
zmianie w lipcu 1946r., kiedy utworzono: Wydział Karny – przygotowujący sprawy do
składów orzekających Komisji i wykonujący ich orzeczenia, oraz Wydział Planowania i Akcji
Specjalnych, który koordynował akcje specjalne z urzędami centralnymi. Utworzono także
Biura Skarg przyjmujące doniesienia o przestępstwach od obywateli. Taka organizacja Biura
Wykonawczego przetrwała nawet po rozwiązaniu Prezydium KRN, a zmieniona została
dopiero w połowie 1947 r.686
Delegatury
uważano
zaorgany
wykonawcze
Komisji
Specjalnej
i
Biura
Wykonawczego687. Do ich zadań należało: przedstawianie wniosków o przedłużenie
tymczasowego aresztowania na okres ponad trzy miesiące, zażaleń na zastosowanie środka
zapobiegawczego lub umorzenie dochodzeń, zażaleń na postanowienie o wszczęciu śledztwa,
wystąpienie z wnioskiem o skierowanie sprawcy do obozu pracy688. Delegatury zaczęły być
685
Szerzej:P. Fiedorczyk, Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym 1945 –
1954. Studium historycznoprawne, Białystok 2002, s. 63 i n.
686
Tamże.
687
Zob. M. Fajst, Przepisy prawne regulujące funkcjonowanie Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i
Szkodnictwem Gospodarczym ((1944 – 1955), ,,Studia Iuridica” 1999, t. 35.
688
Zob. P. Fiedorczyk, Stosowanie aresztu tymczasowego w Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i
Szkodnictwem Gospodarczym (na przykładzie Delegatury w Białymstoku), (w:) Przestępstwa sędziów i
prokuratorów w Polsce lat 1944 – 1956, pod red. W. Kuleszy, A. Rzeplińskiego, Warszawa 2001; R.
201
tworzone już od grudnia 1945 r. Pierwsza z nich powstała delegatura olsztyńska, a następnie:
wrocławska, łódzka, katowicka i krakowska. Potem powstały delegatury: kielecka, lubelska,
bydgoska, szczecińska, a na koniec w lutym 1946r. w Białymstoku i Gdańsku. Delegatury z:
Poznania, Krakowa, Katowic i Łodzi były pięcioosobowe, a reszta z nich trzyosobowa.
Formalnie stan ten zmieniło Prezydium KRN, które w lipcu 1946 r., przekształciło delegatury
trzyosobowe na pięcioosobowe689. Zarówno od przewodniczących jak i członków delegatur
nie wymagano wykształcenia prawniczego.
Komisja Specjalna, na podstawie art. 12 dekretu, uzyskała pozycję nadrzędną w
zakresie
prowadzenia
postępowania
przygotowawczego,
w
sprawach
przestępstw
gospodarczych. Ponadto, zgodnie z art. 11 dekretu,wszystkie urzędy państwowe,
samorządowe, organy kontroli społecznej, władze sądowe i prokuratorskie zobowiązane
zostały wykonywać postanowienia komisji, wydane w zakresie ich właściwości. W związku
z tym Komisja Specjalna otrzymała kompetencje i władzę nad innymi organami w zakresie
przestępstw gospodarczych.Warto dodać, że organy wymiaru sprawiedliwości były
zobowiązane do przekazywania spraw z zakresu właściwości komisji, ale to ona sama
decydowała czy daną sprawę będzie prowadzić.Oczywiście z wzajemnych relacji między
komisją a innymi organami państwowymimogły wynikać liczne spory, w szczególności
kompetencyjne. Dlatego szefowie poszczególnych organów wydawali okólniki, w których
normowali w jaki sposób podległe im organy mają z nią współdziałać. W związku z tym
Minister Bezpieczeństwa Publicznego S. Radkiewicz wydał w dniu 27 stycznia 1946 r.
okólnik nr 4, zgodnie z którym polecił podległym sobie urzędom ścisłą współpracę z Komisją
Specjalną690. Najsłynniejszym z nich był okólnik nr 68,z dnia 4 grudnia 1945 r., wydany
przez premiera E. Osóbkę – Morawskiego, który zobowiązywał „podległe władze i urzędy do
ścisłej współpracy z Komisją Specjalną i wykonywania jej poleceń w możliwie krótkich
czasookresach”691. Okólnik wydał też członek Prezydium KRN i Naczelny Dowódca WP –
M. Rola – Żymierski, który rozkazem z dnia 10 stycznia 1946r. nakazał wszystkim podległym
Tomkiewicz, Personel sędziowsko – prokuratorski Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem
Gospodarczym (na przykładzie Delegatury w Olsztynie 1945 – 1954), (w:) Przestępstwa sędziów i prokuratorów
w Polsce lat 1944 – 1956, pod red. W. Kuleszy, A. Rzeplińskiego, Warszawa 2001.
689
690
Zob. tamże, s. 96.
691
Tamże, s. 99.
202
sobie jednostkom bezwzględne wykonywanie poleceń Komisji Specjalnej pod rygorem
odpowiedzialności sądowo – karnej692.
W związku z tym Prezes RM – E. Osóbka – Morawski z PPS, tak scharakteryzował rolę
Komisji Specjalnej stwierdzając, że „powinna zajmować się nie tyle drobnymi sprawami
kryminalnymi, które należą do sądu, ile wnikać w sprawy poważniejsze, a zwłaszcza takie,
które na normalnej drodze nie doczekałyby się rozpatrzenia lub opóźniłby się proces ich
rozpatrzenia (…) Komisja powinna zająć się także sprawami, o których publicznie się mówi,
ale się ich formalnie nie bada”693. Określone zostały także sprawy, które należały do
wyłącznej kompetencji komisji, czyli sprawy które kończyły się skierowaniem do obozu
pracy dla przestępcy, oraz dotyczące spekulacji i przestępstw przeciwko obrotowi
gospodarczemu. Podkreślić należy, że tego samego dnia, gdy ogłoszony został dekret o
powstaniu Komisji Specjalnej, w życie weszły także dekrety o postępowaniu doraźnym oraz
pierwsza wersja tzw. małego kodeksu karnego694. Zarówno dekret o powołaniu Komisji
Specjalnej jak i dwa pozostałe akty prawne skierowane byływobec potencjalnych sprawców
przestępstw, którzy nie godzili się na nowy ustrój polityczno – społeczno – gospodarczy.
KRN dopiero w dniu 23 września 1946 r. zatwierdziła dekret rządu nowelizujący dekret o
utworzeniu
Komisji
sprecyzowania
jej
Specjalnej695.
właściwości
Wtedy też
przez
zobowiązała
ograniczenie
do
swoje
Prezydium
przestępstw
do
sensu
strictogospodarczych. Co istotne Prezydium nie postąpiło zgodnie z zaleceniami KRN. Dzięki
czemu Komisja Specjalna mogła nadal korzystać z unormowań, że stanowi właściwy organ,
do którego kognicji należą przestępstwa godzące w interesy życia społecznego ówczesnego
państwa polskiego. W ten sposób komisja była właściwa w sprawach karnych,dotyczących
nieomal całości wymiaru sprawiedliwości. W praktyce jednak komisja musiała określić
enumeratywnie sprawy najważniejsze. Zaliczyć do nich należało: spekulację, na tzw.
692
Zob. tamże.
P. Fiedorczyk, Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym 1945 – 1954.
Studium historycznoprawne, Białystok 2002, s. 102.
694
Drugą wersją był dekret z dnia 13 czerwca 1946 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie
odbudowy Państwa (Dz. U. Nr 30, poz. 192), który uchylił dekret z dnia 16 listopada 1945 r. o przestępstwach
szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa (Dz. U. Nr 53, poz. 300).
695
Zob. Sprawozdanie stenograficzne z posiedzeń w dniach 20, 21, 22 i 23 września 1946 r., sesja XI KRN, łam
401 – 420.
693
203
Ziemiach Odzyskanych było to szabrownictwo, a w regionach rolniczych przestępstwa
przeciw dystrybucji żywności i produkcji rolnej696.
Działalność Komisji Specjalnej oceniana była w okresie PRL, co do zasady,
pozytywnie. W związku z tym Wiceminister Sprawiedliwości L. Chajnuznał, że „nie chcemy
i nie będziemy budowali wymiaru sprawiedliwości na wzór Komisji Specjalnej. Ale
przejmiemy z tej instytucji to wszystko, co ona pozytywnego wniosła i co wytrzymało próbę
życia. Tymi elementami będą: uproszczenie postępowania, ujednolicenie, skrócenie i
uspołecznienie. Oczywiście w warunkach powszechnego wymiaru sprawiedliwości nigdy nie
dojdziemy do takiej szybkości i skuteczności, jaką może dać Komisja Specjalna” 697.Wynika z
tego, że L. Chajn nawiązał do tego co było najważniejszym celem istnienia takich specjalnych
instytucji, w odtwarzanym wymiarze sprawiedliwości. Mianowicie chodziło o wprowadzenie
trybu postępowania, który pozwoliłby na szybkie skazanie wrogów politycznych, społecznych
i gospodarczych, a więc w praktyce o jak najszybsze przekształcenia ustrojowe w państwie
polskim. Dlatego Komisja Specjalna okazała się doskonałym, bardzo użytecznym narzędziem
podczas m.in. tzw. bitwy o handel. Jednakże, wraz z coraz większym postępem przekształceń
polityczno – społeczno – gospodarczych, nowa władza odchodziła od rozwiązań prawnych
podobnych do Komisji Specjalnej. Warto jednak zaznaczyć, że w skład organów komisji
wchodzili późniejsi znani prawnicy, tacy jak:prokuratorzy generalni w okresie PRL – A.
Burda, S. Kalinowski i K. Kosztirko; prokuratorzyprokuratury generalnej – I. Druski, M.
Chygryn, M. Madey; sędziowie SN – M. Tomzik, zastępca przewodniczącego R.
Zambrowskiego, został w latach 1953 – 1957 pierwszym zastępcą prezesa SN, K.
Czajkowski, B. Pazińska – Ślusarczyk; S. Walczak – przewodniczący wrocławskiej
delegatury w latach 1965 – 1971 był ministrem sprawiedliwości oraz przewodniczącym
Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce;K. Jasiński – wiceprezes NIK i
ambasador w Moskwie698. Wynika z tego, że Komisja Specjalna stała się tzw. kuźnią kadr
nowej władzy ludowej, zarówno dla zreorganizowanego wymiaru sprawiedliwości jak też
całego aparatu państwowego.
696
Szerzej: P. Fiedorczyk, Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym 1945 –
1954. Studium historycznoprawne, Białystok 2002, s. 109 i n.
697
L. Chajn, Na przełomie dwóch lat, DPP 1948, nr 1, s. 8.
698
Szerzej: P. Fiedorczyk, Komisja Specjalna do walk z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym 1945 –
1954. Studium historycznoprawne, Białystok 2002, s. 328 – 329.
204
Niezależnie od tego Prezydium KRN dzięki działalności Komisji Specjalnej uzyskało
środki, aby kontrolować wszystkie praktycznie aspekty życia gospodarczego, a także niejako
łamać opór niewygodnych przeciwników, ito nie tylko przez oskarżanie ich o kolaborację z
okupantem.Komisję Specjalną należy uznać za organ orzekający, a jej Biuro Wykonawcze
oraz delegatury terenowe miały tylko przyjmować doniesienia, w tym wykrywać
samodzielnie przestępstwa. W ten sposób stworzono organ posiadający praktycznie
nieograniczoną kognicję oraz stanowiący doskonałe uzupełnienie wszechwładnego ówcześnie
aparatu bezpieczeństwa, wszechobecnego wojska, prokuratury, sądów specjalnych. Komisja
de iure nie była ani sądem powszechnym, ani specjalnym. Natomiast w praktycebył to
administracyjny organ orzekający. Skład komisji nie był składem profesjonalnym, gdyż miała
ona być elementem efektywnego i niewprowadzonego jeszcze ludowego sądownictwa.
Komisja łączyła zatem funkcję prokuratorską i sędziowską, tj. zarówno wykrywała
przestępstwa, prowadziła postępowanie przygotowawcze jak i orzekała w sprawie, a od jej
postanowień nie służył żaden środek odwoławczy.
Współcześnie
działalność
Komisji
Specjalnej
jest
oceniana
negatywnie.
Egzemplifikacją tego jest orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 4 kwietnia 2000
r.699 W sprawie będącej przedmiotem kognicji sądu chodziło o odszkodowanie za niesłuszne
skazanie przez Delegaturę Komisji Specjalnej. Sąd Apelacyjny orzekł, choć na gruncie
obowiązywania Małej Konstytucji z 1947 r.700, że już samo istnienie Komisji Specjalnej
naruszało obowiązujące normy prawne, bowiemw ustawie zasadniczej z 1947 r. jak i z dnia
17 marca 1921 r.podstawową normąustrojową była zasada, żewymiar sprawiedliwości w
państwie polskim sprawują niezawisłe sądy. Wynika z tego, że w warunkach tzw.
rewolucyjnych zapomniano o tej zasadzie, a tryb postępowania przed komisją, zdaniem sądu,
był nawet sprzeczny z porządkiem konstytucyjnym ówczesnego państwa ludowego 701. Należy
zgodzić się z treścią orzeczenia, ale warto zwrócić uwagę na jeszcze jedną kwestię. Wyrok
ten w pośredni sposób jest krytyką aktów prawnych, które oparte były na postanowieniach
ustawy z dnia 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych.To
699
Sygn. II AKA 26/00, ,,Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych” 2001, nr 3, poz. 19.
Zob. Ustawa Konstytucyjna z dnia 19 lutego 1947 r. o ustroju i zakresie działania najwyższych organów
Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 18, poz. 71).
701
Zob. M. Wiącek, Znaczenie stosowania Konstytucji Marcowej w Polsce Ludowej dla orzecznictwa sądów i
Trybunału Konstytucyjnego III RP, Warszawa 2012, s.228.
700
205
właśnie ten akt prawny, a nie wspomniane wyżej ustawy zasadnicze przewidywał istnienie
nadzwyczajnych komisji specjalnych, powoływanych doraźnie przez rady narodowe.
Wiele dzisiejszych wyroków sądowych dotyczy także uprawnień kombatanckich osób
skazanych przez Komisję Specjalną. Z orzecznictwa sądów administracyjnych wynika, że
represjonowani mogą liczyć na status kombatanta. Przykładem tego jest wyrok NSA –
ośrodek zamiejscowy w Katowicach, z dnia 19 lipca 1996 r., w którym sąd administracyjny
wyjaśnił, że takie osoby niewątpliwie były ofiarami represji. Przypomniał również, że w
postępowaniu przed Komisją Specjalną brak było gwarancji procesowych i „częstokroć
kierowano do rozpoznania sprawy, w których brak było dowodów winy sprawcy”, a
pozbawienie osób skazanych przez Komisję Specjalną statusu kombatanta byłoby sprzeczne z
celem tzw. ustawy kombatanckiej702.Podobne stanowisko zajął NSA – ośrodek zamiejscowy
w Poznaniu, w wyroku z dnia 9 lutego 2001 r.703, w sprawie osoby skazanej na 12 miesięcy
obozu pracy. Kierownik Urzędu do Spraw Kombatantów uznał, że KomisjaSpecjalna była
organem pozasądowym,a zatem skazany nie mógł nabyć uprawnień kombatanckich. Innego
zdania był NSA, który powołał się m.in. na dotychczasowe orzecznictwo SN oraz innych
sądów administracyjnych,zaznaczając, że uprawnienia kombatanckie mogą przysługiwać
także osobom skazanym przez Komisję Specjalną.
2. Sądownictwo i kodyfikacja prawa
Dużym problemem dla PPR była konieczność przyjmowania do pracy, w ówczesnym
wymiarze sprawiedliwości, pracowników z okresu sprzed września 1939 r. Wynikało to z
faktu, że nowa władza ludowa w zasadzie nie dysponowała własnymi kadrami prawników.
Natomiast sędziowie oraz prokuratorzy wykształceni w innych realiach polityczno –
społeczno – gospodarczych nie rozumieli zasad nowego wymiaru sprawiedliwości, czy
pojęcia własności socjalistycznej, opartych na nowej ideologii politycznej704.Dlatego w tym
okresie powstały tzw. szkoły prawnicze, które miały kształcić nowe kadry sędziowskie i
702
Sygn. SA/Ka 730/95. Treść orzeczenia: orzeczenia.nsa.gov.pl
Sygn. II SA/Po 2093/99. Treść orzeczenia: orzeczenia.nsa.gov.pl
704
Szerzej: A.W. Wieniediktow, Państwowa własność socjalistyczna, Warszawa 1952; L. Lernell, Własność
społeczna, jako przedmiot ochrony prawa karnego, Warszawa 1959; A. Sylwestrzak, Prawo własności w
konstytucjonalizmie polskim, CPH 2004, t. LVI, z. 2;A. Machnikowska, Prawo własności w Polsce w latach
1944 – 1981. Studium historycznoprawne, Gdańsk 2010, s. 163 i n.
703
206
prokuratorskie. Najważniejsze z nich to tzw. duraczówka, czyli Centralna Szkoła
Prawnicza im. Teodora Duracza utworzona w 1948 r.w Warszawie, oraz Oficerska Szkoła
Prawnicza. Szkoły te przyjmowały ludzi często nawet bez średniego wykształcenia, w celu
praktycznej nauki prawa nowego ustroju705.
W konsekwencji nowy wymiar sprawiedliwości budowany był jako połączenie
formalnie
odtworzonego
sądownictwa
przedwojennego
i
recypowanych
rozwiązań
radzieckich706. Istotne znaczenie dla działalności sądów miał dekret PKWN z dnia 4 listopada
1944 r. o upoważnieniu do tworzenia sądów oraz zmiany ich okręgów, a ponadto do
przenoszenia sędziów w inne miejsce służbowe707, na podstawie którego Kierownik Resortu
Sprawiedliwości mógł m.in. zarządzić w drodze rozporządzenia tworzenie i znoszenie sądów
grodzkich, okręgowych i apelacyjnych, w tym ustalać nowe siedziby sądów oraz zmieniać
granice ich okręgów. Już w 1944 r. uruchomiono przeszło 100 sądów w tym 3 apelacyjne, 8
okręgowych i 92 grodzkie. W połowie 1946 r. sieć odtworzonego sądownictwa pokrywała już
cały kraj, a sądów było ponad 400708. Proces budowania nowego wymiaru sprawiedliwości
okazał się jednak w praktyce dużym problemem dla PPR. Początkowo największą trudnością
był brak odpowiednich kadr. Dlatego tworzone były szkoły prawnicze, które miały
wykształcić prawników nowego typu, w szczególności dotyczyło to prokuratury i sądów
karnych. Poza tym próbowano utworzyć sądy przysięgłych 709 oraz sądy obywatelskie710, z
705
Szerzej: P. Kładoczny, Kształcenie prawników w Polsce w latach 1944 – 1989, ,,Studia Iuridica” 1998, t. 35;
K. Szwagrzyk, Prawnicy czasu bezprawia. Sędziowie i prokuratorzy wojskowi w Polsce 1944 – 1956, Kraków –
Wrocław 2005; A. Machnikowska, Wymiar Sprawiedliwości w Polsce w latach 1944 – 1950, Gdańsk 2008, s.
221 – 225, 526 – 531.
706
Szerzej: A. Murzynowski, J. Rezler, Wymiar sprawiedliwości w Polsce w latach 1944 – 1970.
Ustawodawstwo, organizacja i działalność, Warszawa 1972, s. 18 – 27, 60 – 66; A. Lityński, O prawie i sądach
początków Polski Ludowej, Białystok 1999, s. 145 i n.; A. Stawarska – Rippel, Prawo sądowe Polski Ludowej
1944 – 1950 a prawo Drugiej Rzeczypospolitej, Katowice 2006; A. Machnikowska, Wymiar Sprawiedliwości w
Polsce w latach 1944 – 1950, Gdańsk 2008.
707
Dz. U. Nr 11, poz. 58.
708
Z. Ziemba, Przygotowanie i rozwój kadr sądownictwa Polski Ludowej, (w:) XXV lat wymiaru
sprawiedliwości PRL, Warszawa 1969, s. 141.
709
Zob. dekret PKWN z dnia 15 sierpnia 1944 r. o wprowadzeniu Sądów Przysięgłych (Dz. U. Nr 2, poz. 7);
dekret z dnia 23 października 1944 r. o powołaniu i ukonstytuowaniu ławy przysięgłych (Dz. U. Nr 9, poz. 47).
710
Dekret z dnia 22 lutego 1946 r. Prawo o sądach obywatelskich (Dz. U. Nr 8, poz. 64). Zob. protokół z
posiedzenia Prezydium KRN z dnia 22 lutego 1946 r., AAN, Biuro Prezydialne KRN w Warszawie, sygn. 89, k.
2 – 3. Także: S. Wolski, Prawo o sądach obywatelskich, ,,Rada Narodowa” 1946, nr 13.
207
których pierwsze w ogóle nie rozpoczęły działalności, drugie zaś funkcjonowały krótko po
ich utworzeniu711.
W związku z tym L. Chajn na łamach „Demokratycznego Przeglądu Prawniczego” z
listopada 1945 r.712 narzekał, że wielu sędziów ciągle stoi „na straży reakcji”, przy czym jego
zdaniem przesadnie sędziów krytykowała ówczesna prasa. Wskazywał jednak też sytuacje
odwrotne, czego przykładem był wyrok wydany przez sędzię Nitsch – Tarnowską, która nie
oddała przedwojennemu lokatorowi – lekarzowi,lokalu mieszkalnego, gdyż był jednostką
silniejszą ekonomicznie od robotnika713. Jednak takie rozstrzygnięcie skrytykowała prasa, w
tym „Dziennik Zachodni”. L. Chajn zwracał uwagę na sytuacje, w których robotnicy jako
prawdziwi gospodarze fabryki nie oddawali jej byłemu właścicielowi. Natomiast nie
aprobował rozstrzygnięć takich jak sprawa, która toczyła się przed sądem w Łowiczu.
Mianowicie właściciel majątku Bartoszewice K. Rzewuski wystąpił do sądu o zwrot młyna,
tartaku i krochmalni w Głownie, a sąd orzekł w postanowieniu z dnia 28 czerwca 1945 r., że
nieruchomości powinny zostać mu zwrócone714. L. Chajn uznał, że: „od pewnego czasu
jesteśmy świadkami kampanii prasowej przeciw Sądownictwu(…) Zarzuca się naszemu
Sądownictwu że jest reakcyjne”715. Dlatego ,,sądy winny stać się wykładnikiem
sprawiedliwości społecznej, a wyroki sądowe wyrokami sumienia narodu”716. W innym
artykule podkreślał, że „sądy wychodzą naprzeciw społeczeństwu”. I podał,jako przykład Sąd
Apelacyjny w Krakowie,który zorganizował konferencję z kupcami w dniu 25 października
1945 r., a jej efektem była obniżka cen cukru. Natomiast w dniu 12 listopada 1945 r. zapadła
decyzja odnośnie bezpłatnej pomocy prawnej dla repatriantów717. Podobnego zdania był S.
Bancerz, który stwierdził,iż „stan sędziowski tworzył zamkniętą w sobie i izolowaną od
reszty kastę”, a ,,demokracja polska w tej dziedzinie podobnie jak i w wielu innych,
wprowadziła decydujące zmiany”718. Polegać one miały na wprowadzeniu specjalnych sądów
711
Szerzej: A. Machnikowska, Wymiar Sprawiedliwości w Polsce w latach 1944 – 1950, Gdańsk 2008, s. 228 i
n.
712
Zob. L. Chajn, Sądy a prasa, DPP 1945, nr 1.
Tamże, s. 15.
714
Tamże, s. 14.
715
Tamże, s. 12.
716
Tamże, s. 15.
717
L. Chajn, Sądy a społeczeństwo, DPP 1945, nr 2, s. 6.
718
S. Bancerz, Czynnik społeczny w sądownictwie demokratycznej Polski, DPP 1945, nr 1, s. 18. Zob. M. Fajst,
Udział czynnika społecznego w wymiarze sprawiedliwości PRL, ,,Studia Iuridica” 1998, t. 35.
713
208
karnych, Komisji Specjalnej czy tzw. sądów ludowych, ale tych początkowo nie chciała sama
PPR719.
Zdominowana przez PPR i doradców radzieckich prokuratura, SSK oraz wojskowe od
początku podlegały pełnej kontroli nowej władzy720. Warto jednak podkreślić, że
sądownictwo powszechne musiało dopiero zostać utworzone na nowo, a PPR początkowo
zmuszona była korzystać z doświadczenia przedwojennych prawników. Konsekwentnie
jednak zmieniano system wymiaru sprawiedliwości, w szczególności co do statusu
sędziów721. Były to przede wszystkim regulacje dotyczące sądownictwa powszechnego, czyli
zmiany Prawa o ustroju sądów powszechnych z 1928 r.722Należy zaznaczyć, że większość
aktów prawnych, dotycząca działania ówczesnego sądownictwa były to dekrety z mocą
ustawy, zatwierdzane przez Prezydium KRN. Przykładem tego był dekret z dnia 14 marca
1945 r. o zmianie prawa o ustroju sądów powszechnych723, na podstawie któregom.in.
zniesiono obowiązujący zakaz przynależenia sędziów do działających partii politycznych.
Kolejną ingerencją w niezawisłość wymiaru sprawiedliwości był dekret PKWN z dnia
27 grudnia 1944 r. o tymczasowym unormowaniu stosunku służbowego i zaszeregowania
funkcjonariuszów państwowych724. Określono w nim, że w ciągu roku odwejścia w życie
dekretu: sędziowie, prokuratorzy, asesorowie i aplikanci sądowi mogli przejść w stan
spoczynku, w tym mógł ulec zmianie ich stosunek służbowy oraz uposażenie. Miała o tym
decydować właściwa władza naczelna. Dekret stał się kolejnym, narzędziem kontroli nad
kadrami sądowymi politycznie niepewnymi. Następnie w dekrecie z dnia 22 stycznia 1946 r.
o wyjątkowym dopuszczaniu do obejmowania stanowisk sędziowskich, prokuratorskich i
719
Zob.A. Machnikowska, Wymiar Sprawiedliwości w Polsce w latach 1944 – 1950, Gdańsk 2008, s. 228 – 229.
Zob. L. Chajn, Kiedy Lublin był Warszawą, Warszawa 1964, s. 50 i n.
721
Zob. dekret PKWN z dnia 4 listopada 1944 r. o częściowej zmianie prawa o ustroju sądów powszechnych
(Dz. U. Nr 11, poz. 56); dekret PKWN z dnia 12 grudnia 1944 r. o częściowej zmianie prawa o ustroju sądów
powszechnych (Dz. U. Nr 15, poz. 84). Zob.A. Rzepliński, Przystosowanie ustroju sądownictwa do potrzeb
państwa totalitarnego w Polsce w latach 1944 – 1956, (w:) Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce lat
1944 – 1956, pod red. W. Kuleszy, A. Rzeplińskiego, Warszawa 2001;A. Machnikowska, Wymiar
Sprawiedliwości w Polsce w latach 1944 – 1950, Gdańsk 2008, s. 70 i n.
722
Chodzi o rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 6 lutego 1928 r. Prawo o ustroju sądów
powszechnych (Dz. U. Nr 12, poz. 93); tekst jednolity: obwieszczenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 15
listopada 1932 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu prawa o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 102,
poz. 863).Zob. M. Materniak – Pawłowska, Ustrój sądownictwa powszechnego w II Rzeczypospolitej, Poznań
2003, s. 183 in.
723
Dz. U. Nr 9, poz. 46. Chodziło o nowe brzmienie art. 121 Prawa o ustroju sądów powszechnych.
724
Dz. U. Nr 16, poz. 89.
720
209
notarialnych oraz do wpisywania na listę adwokatów725, wprowadzono pojęcie rękojmi
należytego wykonywania obowiązków sędziowskich, prokuratorskich bądź adwokackich.
Stanowiło to suigeneris klauzulę generalną, a co za tym idzie podlegało odpowiedniej
interpretacji przez sprawujących ówcześnie władzę.Warto zaznaczyć, że wcześniej, bo już w
dekrecie z dnia 4 listopada 1944 r.726przewidziano możliwość przenoszenia sędziów bez ich
zgody do innego okręgu. Dodatkowo wynikało z niego prawo do mianowania prezesów i
wiceprezesów sądów, nawet bez ich zgody. W związku z tym niezależność sędziowska w tym
okresie zaczynała być w coraz większym stopniu po prostu fikcją. Początkowo było to
uzasadnione ówczesną sytuacją ustrojową oraz skutkami II wojny światowej. Jednak w miarę
odtwarzania aparatu wymiaru sprawiedliwości unormowania te godziły w zasadę
niezawisłości sędziowskiej. W kolejnym dekrecie z dnia 24 stycznia 1946 r.727 przewidziano
możliwość przenoszenia notariuszy do innych miejscowości i zastępowania ich przez sędziów
i prokuratorów, a w dekrecie z dnia 22 lutego 1946 r.728nakazano osobom, mającym
kwalifikacje do pełnienia funkcji sędziego, aby zgłosili się do sądu grodzkiego miejsca
zamieszkania w celu rejestracji. Niewypełnienie tego obowiązku, jak również nie stawienie
się do pracy w wyznaczonym terminie, było karane.
Omawiany wyżej dekret z dnia 22 stycznia 1946 r.o wyjątkowym dopuszczaniu do
obejmowania stanowisk sędziowskich, prokuratorskich i notarialnych oraz do wpisywania na
listę adwokatówomawiany był na plenum KC PPR w październiku 1945 r.729Wtedy to
uzgodniono koncepcję wprowadzenia do wymiaru sprawiedliwości osób, które mogłyby
zostać tzw. sędziami ludowymi, nawet bez formalnego wykształcenia prawniczego. W art. 1
dekretu stwierdzono, żeosoby, które ze względu na kwalifikacje osobiste oraz działalność
naukową, zawodową, społeczną lub polityczną i dostateczną znajomość prawanabytą bądź
przez pracę zawodową, bądź w uznanych przez Ministra Sprawiedliwości szkołach
725
Dz. U. Nr 4, poz. 33.
Dekret PKWN z dnia 4 listopada 1944 r. o upoważnieniu do tworzenia sądów oraz zmiany ich okręgów, a
ponadto do przenoszenia sędziów na inne miejsce służbowe (Dz. U. Nr 11, poz. 58).
727
Dekret z dnia 24 stycznia 1946 r. o przenoszeniu i zwalnianiu notariuszów oraz o powierzaniu pełnienia
obowiązków notariuszów sędziom i prokuratorom w okresie przejściowym (Dz. U. Nr 6, poz. 54).
728
Dekret z dnia 22 lutego 1946 r. o rejestracji i przymusowym zatrudnieniu we władzach wymiaru
sprawiedliwości osób, mających kwalifikacje do objęcia stanowiska sędziowskiego (Dz. U. Nr 9, poz.65).
Zob.Z. Ziemba, Przygotowanie i rozwój kadr sądownictwa Polski Ludowej, (w:) XXV lat wymiaru
sprawiedliwości PRL, Warszawa 1969, s. 142 – 143.
729
Zob. M. Kallas, A. Lityński, Historia ustroju i prawa Polski Ludowej, Warszawa 2000, s. 222.
726
210
prawniczych dają rękojmię należytego wykonywania obowiązków sędziowskich lub
prokuratorskich, mogą być mianowane na stanowisko asesora sądowego, sędziego lub
prokuratora, po udzieleniu im zwolnienia od wymagań ukończenia uniwersyteckich studiów
prawniczych, z przepisanymi w Polsce egzaminami, odbycia aplikacji sądowej i złożenia
egzaminu sędziowskiego oraz przesłużenia określonej liczby lat na stanowiskach
sędziowskich lub prokuratorskich.
Jednak problem stanowiło szkolenie nowych kadr wymiaru sprawiedliwości, na co
zwracał uwagę Jerzy Jodłowski. Rozwiązaniem miały być licea prawnicze, kursy dla sędziów
nie mających doświadczenia, a także stworzenie komitetów popularyzacji prawa, które
zwiększyłyby świadomość prawną wśród obywateli730. W związku z tym twierdzono, że
,,niezawisłość
sędziowska
nie
jest
przywilejem
sędziów,
lecz
jest
przywilejem
społeczeństwa”731, zaś wprowadzenie nadzoru sądowego zapewni sądownictwu najlepsze
możliwości rozwoju oraz zdobycie zaufania społeczeństwa732. Jednakże działalność nowego
systemu sądownictwa spotkała się szybko z krytyką. L. Chajn w 1946 r. uznał, że w nowej
rzeczywistości „treść przepisów prawa jest demokratyczna, gdy spełnia zasady równości i
wolności (…) równość to brak przywilejów, a wolność to niezmuszanie do określonego
zachowania ze względu na interes całej społeczności”,a do tego jak podkreślił potrzebne jest
odpowiednie sądownictwo. Dlatego L. Chajn krytykował: niski poziom orzecznictwa, brak
odpowiedniego poziomu prezentowanego przez egzekutywę i kontroli nad wykonaniem
orzeczeń, brak kontroli sędziów drugiej instancji nad tymi z pierwszej instancji 733.W związku
z tym zwracano także uwagę konieczność przeprowadzeni reformy, a Wacław Barcikowski
chciał oddać nadzór nad sądownictwem nie ministrowi sprawiedliwości, ale SN. Ponadto
krytykował prokuratorów za to, że nie szanują prawa i nie badają tego czy surowe kary są w
ogóle konieczne734. Dla odmiany J. Ordyniec uważał, że niepotrzebne jest sądownictwo
dwuinstancyjne i wystarczą sądy obywatelskie oraz okręgowe rozpatrujące sprawy
wyjątkowo trudne735. Dlatego w odtwarzanym wymiarze sprawiedliwości proponowano
730
Zob. J. Jodłowski, Nowy Departament min. Sprawiedliwości. Założenia – Zadania – Struktura, DPP 1945, nr
2.
731
Z. Kapitaniak, Nadzór sądowy a niezawisłość sędziowska, DPP 1946, nr 2, s. 7.
Zob. Z. Kapitaniak, Nadzór sądowy, DPP 1946, nr 7.
733
Zob. L. Chajn, Administracja i sądownictwo w służbie praworządności, DPP 1946, nr 8.
734
W. Barcikowski, Ważniejsze zagadnienia ustawodawcze – zmiany ustroju sądownictwa, DPP 1946, nr 2.
735
Zob. J. Ordyniec, Zagadnienie reformy ustroju sądowego, DPP 1946, nr 1.
732
211
zwiększyć udział czynnika społecznego, czyli tzw. elementu ludowego. Zwrócił na to uwagę
E. Osóbka –
Morawski stwierdzając, że „wymiar sprawiedliwości wymaga również
głębokich reform. Sądownictwo polskie było zbyt opancerzone wielką ilością martwych
przepisów i zbyt odległe od zwykłego obywatela”, a ,,nowe reformy sądownictwa
przeprowadzone i będące w projekcie, nie naruszając dotychczasowego aparatu sądowego,
idą po linji zdemokratyzowania go przez wprowadzenie instytucji Sądów Przysięgłych, sądów
gminnych, sądów obywatelskich i t.p.”736.W praktyce miały tobyć osoby w pełni
dyspozycyjne wobec nowego ustroju oraz dające gwarancję pełnego posłuszeństwa.
Początkowo próbowano bezskutecznie powołać instytucję sędziów przysięgłych, a następnie
istotną rolę w ówczesnych sądach pełnili ławnicy737.
Faktycznie
ławnicy uzyskali wszystkie uprawnienia sędziowskie, poza prawem
przewodniczenia rozprawie. Mogli oni nawet przegłosować zawodowego sędziego mimo
braku jakiegokolwiek wykształcenia prawniczego738. Generalnie ławników wyznaczało
prezydium właściwej rady narodowej, bądź nawet Prezydium KRN. Nad prawidłowym
przebiegiem tego procesu czuwało właśnie Prezydium KRN.Najpierw wprowadzono ich do
sądów wojskowych i innego rodzaju sądów szczególnych, w tym w trybach postępowania
przed sądami karnymi. Ponadto udział ławników został określony w aktach prawnych
dotyczących m.in.specjalnych sądów karnych dla spraw zbrodniarzy faszystowsko –
hitlerowskich739, środków zabezpieczających wobec zdrajców narodu740, wyłączenia ze
społeczeństwa polskiego wrogich elementów741, Najwyższego Trybunału Narodowego (dalej:
NTN)742. Wpływ Prezydium PKWN na obsadę ławniczą sądów był dość duży.
Egzemplifikacją tego jest dekret PKWN z dnia 12 września 1944 r., dotyczący SSK dla spraw
zbrodniarzy faszystowsko – hitlerowskich. Zgodnie z art. 4 dekretu Prezydium KRN ustalało
listę ławników spośród kandydatów przedstawionych przez WRN, a także na wniosek
736
E. Osóbka – Morawski, Odrodzona Polska w Nowej Europie (z przemówień), Lublin 1944, s. 34.
Zob. M. Rybicki, Ławnicy Ludowi w Sądach PRL, Warszawa 1968, s. 122 i n.;A. Machnikowska, Wymiar
Sprawiedliwości w Polsce w latach 1944 – 1950, Gdańsk 2008, s. 230 i n.
738
Zob. Z. Rybicki, Ławnicy Ludowi w Sądach PRL, Warszawa 1968, s. 105 i n.
739
Dekret PKWN z dnia 12 września 1944 r. o specjalnych sądach karnych dla spraw zbrodniarzy faszystowsko
– hitlerowskich (Dz. U. Nr 4, poz. 21).
740
Dekret PKWN z dnia 4 listopada 1944 r. o środkach zabezpieczających w stosunku do zdrajców Narodu (Dz.
U. Nr 11, poz. 54).
741
Ustawa z dnia 6 maja 1945 r. o wyłączeniu ze społeczeństwa polskiego wrogich elementów (Dz. U. Nr 17,
poz. 96).
742
Dekret z dnia 22 stycznia 1946 r. o Najwyższym Trybunale Narodowym (Dz. U. Nr 5, poz. 45).
737
212
Kierownika Resortu Sprawiedliwości powoływało sędziów i prokuratorów specjalnych sądów
karnych, spośród osób posiadających kwalifikacje sędziowskie. Natomiast w przypadku
NTN, na podstawie art. 4 dekretu z dnia 22 stycznia 1946 r. o Najwyższym Trybunale
Narodowym, Prezydium KRN, na wniosek Ministra Sprawiedliwości, spośród osób
posiadających kwalifikacje sędziowskie, powoływało sędziów i prokuratorów tego
Trybunału. Prezydium ustalało także listę ławników spośród posłów KRN.
Natomiast w przypadku sądownictwa wojskowego kontrolę nad systememsądów
sprawowałNaczelny Dowódca WP, będący jednocześnie członkiem Prezydium KRN. Była to
kontrola pełna i nieuwzględniająca formalnej niezawisłości sędziów wojskowych. Taka
niezawisłość była zresztą fikcją, gdyż trudno było zachować bezstronność sędziom w
strukturze tak zhierarchizowanej jak siły zbrojne. W czasie wojny to właśnie
NaczelnyDowódca miał prawo łaski, natomiast w praktyce stosował je Przewodniczący, a
późniejszy Prezydent KRN743. Naczelny Dowódca utracił to uprawnienie w dniu 17 grudnia
1945 r. , czyli z dniem wejścia w życie zarządzenia Prezydium KRN z dnia 16 listopada 1945
r. o uchyleniu stanu wojennego744.Doktryna prawnicza przyjęła, że uprawnienie te przejął
Minister Obrony Narodowej, czyli w praktyce ta sama osoba.
W nadzorowanym przez Prezydium KRN systemie sądowniczym należy zwrócić
uwagę na tzw. sądy szczególne. Oczywiście omówienie całości sądownictwa, w tym
szczególnego przekracza ramy pracy. Natomiast należy zwrócić uwagę na te sądy, które były
bezpośrednio związane z działalnością Prezydium KRN.Zaliczyć do nich wspomniany wyżej
NTN745. Jego najważniejszą kompetencją było sądzenie zbrodniarzy wojennych oraz osób
odpowiedzialnych zgodnie z dekretem za faszyzację życia państwowego oraz klęskę
wrześniową.Powołanie NTN związane było z przystąpieniem państwa polskiego do tzw.
743
Było to zgodne z art. 78 dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 23 września 1944 r.
Prawo o ustroju Sądów Wojskowych i Prokuratury Wojskowej (Dz. U. Nr 6, poz. 29). Zob. M. Kallas, A.
Lityński, Historia ustroju i prawa Polski Ludowej, Warszawa 2000, s. 231.
744
Dz. U. Nr 57, poz. 320. Stan wojenny wprowadzony został zarządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia
1 września 1939 r. (Dz. U. Nr 86, poz. 544). Działalność władz państwowych w okresie stanu wojennego
normowało rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 16 stycznia 1928 r. o stanie wojennym (Dz. U.
Nr 8, poz. 54).
745
Zob. Obwieszczenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 31 października 1946 r. w sprawie ogłoszenia
jednolitego tekstu dekretu z dnia 22 stycznia 1946 r. o Najwyższym Trybunale Narodowym (Dz. U. Nr 59, poz.
327). Zob. A. Pyszkowski, Bilans działalności sądów specjalnych, DPP 1946, nr 11 – 12.
213
Porozumienia Londyńskiego z dnia 8 sierpnia 1945 r.746, oraz przyjęcia Deklaracji
Moskiewskiej z dnia 1 listopada 1943r.W związku z tym przyjęto w międzynarodowym
prawie karnym zasadę, na podstawie której zbrodniarze wojenni byli wydawani państwom
poszkodowanym i sądzeni przez ich sądy, zgodnie z jurysdykcją tych państw.NTN sądził
wyższych hitlerowskich dygnitarzy, którzy podlegali jurysdykcji karnej Rzeczpospolitej
Polskiej, za zbrodnie popełnione na jej obszarze. Natomiast do kompetencji NTN dołączono
sprawy przeciw osobom odpowiedzialnym za tzw. faszyzację kraju i klęskę wrześniową747.
Pozycja NTN została niejako zrównana z SN, gdyż na jego czele stanął Pierwszy Prezes SN, a
sędziów NTN mianowało Prezydium KRN.Zasadniczo NTN orzekał w składzie trzech
sędziów zawodowych i czterech ławników. Tak określony skład gwarantował prawidłowe
funkcjonowanie mechanizmu pełnej kontroli tzw. czynnika ludowego, nad przebiegiem
postępowania. Niezależnie od NTN utworzono także powiązaną z nim prokuraturę, której
prokuratorów powoływało Prezydium KRN.
Istotnym elementem odtwarzanego wymiaru sprawiedliwości byłSN. W dniu 26
stycznia 1945 r. oddelegowany do restytucjidziałalności SN został W. Barcikowski748.
Decyzję w tejsprawie podjął Minister Sprawiedliwości w Rządzie Tymczasowym E.
Zalewski749. Oficjalnie W. Barcikowski został mianowany Pierwszym Prezesem SN w dniu
28 lutego 1945 r. Decyzję podjął Prezydent KRN i zarazem Przewodniczący jej Prezydium–
B. Bierut. Warto dodać, że W. Barcikowski nie spełniał przewidzianych prawem wymogów
do otrzymania takiej nominacji, które dotyczyły stażu służby i zajmowanych dotychczas
stanowisk. W związku z tym na podstawie dekretu z dnia 8 marca 1945 r.750 specjalnie dla
niego znowelizowano Prawo o ustroju sądów powszechnych, z mocą obowiązującą od dnia
746
Porozumienie międzynarodowe w przedmiocie ścigania i karania głównych przestępców wojennych osi
europejskiej, podpisane w Londynie dnia 8 sierpnia 1945 r. (Dz. U. z 1947 r. Nr 63, poz. 367).
747
Zob. F. Rusek, Wymiar sprawiedliwości PRL w budownictwie socjalizmu, (w:) XXV lat wymiaru
sprawiedliwości PRL, Warszawa 1969, s. 23 – 24.
748
Zob. W. Barcikowski, W kręgu prawa i polityki. Wspomnienia z lat 1919 – 1956, Katowice 1988, s. 146 i n.
749
Zob. L. Garlicki, Z. Resich, M. Rybicki, S. Włodyka, Sąd Najwyższy w PRL, Wrocław – Warszawa – Kraków
– Gdańsk – Łódź 1983, s. 21 – 29; A. Bereza, Sąd Najwyższy w Polsce Ludowej, (w:) Sąd Najwyższy
Rzeczypospolitej Polskiej. Historia i współczesność. Księga Jubileuszowa 90 – lecia Sądu Najwyższego 1917 –
2007, Warszawa 2007, s. 191 i n.; A. Bereza, Sąd Najwyższy w latach 1945 – 1962. Organizacja i działalność,
Warszawa 2012, s. 16 – 17.
750
Dekret z dnia 8 marca 1945 r. o częściowej zmianie prawa o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 11, poz.
54).
214
28 lutego 1945 r. Nowe regulacje pozwalały już objąć stanowisko Pierwszego Prezesa SN W.
Barcikowskiemu751.
SN z uwagi na ogromne zniszczenia wojenne w stolicyzaczął funkcjonować w
Łodzi752. Działalność rozpoczął w dniu 10 marca 1945 r., a już miesiąc później
funkcjonowały: izba cywilna, karna oraz prokuratura. SN pełnił głównie funkcję kasacyjną, a
także
rozstrzygał
m.in.
w
sporacho
właściwość
między
sądami
powszechnymi,
szczególnymi753, protestów wyborczych i ewentualnie tych dotyczących wyboru posła, spraw
notarialnych i adwokackichoraz sprawy dyscyplinarnych sędziów754. Nadzór nad SN
sprawował
minister
sprawiedliwości,
który
kontrolował
finansową.Oczywiście wraz ze zmianami polityczno
m.in.
politykę
kadrową,
– ustrojowymi w państwie
polskimzmieniała się także pozycja i rola najwyższej instancji sądowej. W szczególności
dotyczyło to orzecznictwa SN z okresu II Rzeczypospolitej. Mianowicie, w uchwale
Zgromadzenia Ogólnego SN z dnia 25 listopada 1948 r.,SN expressis verbisuznał, że
orzecznictwo SN z okresu międzywojennego, orzeczenia i zasady prawne (1918 – 1939),
które
nie
były
zgodne
z
ówcześnie
panującym
ustrojem
oraz
obowiązującym
ustawodawstwem, miały jedynie znaczenie historyczne755. W ten sposób SN miał realizować
doniosłe zadanie, polegającena nadaniu orzecznictwu sądów właściwego kierunku, który miał
być zgodny z linią rozwojową nowego ustroju politycznego, społecznego i gospodarczego.
Warto w tym miejscu nawiązać do pojawiających się ówcześnie projektów,
przekazania nadzoru nad wymiarem sprawiedliwości SN, którymiał podlegać bezpośrednio
Prezydium KRN. Doprowadziłoby to do likwidacji Ministerstwa Sprawiedliwości bądź
połączenia funkcji ministra sprawiedliwości z funkcją Pierwszego Prezesa SN, co
proponowałm.in. W. Barcikowski, przy czym nigdy te zamierzenia nie zostały one
zrealizowane756. Warto zaznaczyć, że SN nie posiadał żadnych kompetencji judykacyjnych w
stosunku do wyroków wydawanych przez sądy wojskowe,SSK, NTN czy też sądy
751
A. Bereza, Sąd Najwyższy w latach 1945 – 1962. Organizacja i działalność, Warszawa 2012, s. 17.
Zob. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 marca 1945 r. o tymczasowej siedzibie Sądu
Najwyższego (Dz. U. Nr 7, poz. 35).
753
Szerzej: R. Jastrzębski, Trybunał Kompetencyjny. Kolegium Kompetencyjne. Geneza – Działalność –
Współczesność, Warszawa 2014, s. 151 i n.
754
Szerzej: A. Bereza, Sąd Najwyższy w latach 1945 – 1962. Organizacja i działalność, Warszawa 2012, s. 22 –
26.
755
Zob. PiP 1949, z. 3, s. 120; DPP 1948, Nr 12, s. 58.
756
W. Barcikowski, Ważniejsze zagadnienia ustawodawcze – zmiany ustroju sądownictwa,DPP 1946, nr 2, s. 4.
752
215
ubezpieczeń społecznych757. Ponadto co do zasady do kognicji SN, jak i innych sądów
powszechnych, nie należały sprawy dotyczące m.in. Komisji Specjalnej, komisji
mieszkaniowych758, reformy rolnej759, przejęcia przez państwo lasów760 oraz nacjonalizacji
przemysłu761. Zagadnienia te bowiem regulowane były w trybie administracyjnym, przy czym
nie powołano sądownictwa administracyjnego. Warto jednak dodać, że nadal obowiązywało
ustawodawstwo II Rzeczypospolitej, w tym podstawowe zasady Konstytucji z dnia 17 marca
1921 r. Natomiast zaistniałą sytuację uzasadniano tym, iż ,,w okresie rewolucyjnej odbudowy
państwowości polskiej w latach 1944 – 1945 nastąpiło przejęcie systemu prawa, jaki
obowiązywał we wrześniu 1939 r.”, a ,,przejęcie to nie nastąpiło jednak w drodze
>>sukcesji<<, nie miało też charakteru afirmacji mechanicznej ciągłości prawnej, nie objęło
całokształtu norm ustawodawstwa przedwrześniowego: pewien, niewielki zresztą odsetek
norm przedrewolucyjnych przeszedł z chwilą Wyzwolenia od razu do archiwum historii
prawa”762, gdyż ,,system prawny Polski Ludowej nie przejął aktów prawodawczych
nacechowanych wyraźnie niedemokratyczną myślą społeczną bądź też reglamentujących
instytucje (zwłaszcza gospodarcze) sprzeczne z założeniami nowego ustroju”763.
Istotne znaczenie dla kształtującego się wymiaru sprawiedliwości, a także
wprowadzanych zmian polityczno – społeczno – gospodarczych miała działalność
prokuratury. PPR przejmując realną władzę nad prokuraturą musiała zmierzyć się
zprzedwojennym systemem, gdzie działałaona przy właściwych sądach. Podobnie jak w
przypadku sądownictwa miejscem, gdzie po raz pierwszy stare rozwiązania zostały
zignorowane stało się wojsko. Rozdział prokuratur i sądów nastąpił już w 1943 r. w ZSRR.
757
A. Bereza, Sąd Najwyższy w latach 1945 – 1962, Organizacja i działalność, Warszawa 2012, s. 19 – 22.
Zob. dekret PKWN z dnia 7 września 1944 r. o komisjach mieszkaniowych (Dz. U. Nr 4, poz. 18); dekret z
dnia 21 grudnia 1945 r. o publicznej gospodarce lokalami i kontroli najmu (Dz. U. z 1946 r. Nr 4, poz. 27);
uchwała KRN z dnia 23 września 1946 r. zobowiązująca rząd do nowelizacji aktów prawnych, dotyczących
spraw kwaterunkowych, w kierunku ujednolicenia postępowania i precyzyjnego określenia właściwości władz,
DPP 1946, Nr 9 – 10, s. 54.
759
Zob. dekrety PKWN z dnia: 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. Nr 4, poz. 17);
dekret z dnia 6 września 1946 r. o ustroju rolnym i osadnictwie na obszarze Ziem Odzyskanych i byłego
Wolnego Miasta Gdańska (Dz. U. Nr 49, poz. 279).
760
Zob. dekret z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa (Dz. U. Nr
15, poz. 82).
761
Zob. ustawa z dnia 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na własność Państwa podstawowych gałęzi gospodarki
narodowej (Dz. U. Nr 3, poz. 17).
762
J. Litwin, W sprawie mocy obowiązującej niektórych ustaw przedwojennych, ,,Palestra” 1957, nr 3, s. 14.
763
Tamże, s. 17.
758
216
Zlikwidowano instytucję sędziego śledczego, a jego kompetencje przejął wojskowy
prokurator. Wprowadzono za przykładem radzieckim instytucję tzw. nadzoru ogólnego, który
generalnie zobowiązywał prokuratorów do nadzorowania śledztw. Wraz zzajmowaniem ziem
polskich rozpoczęto tworzyć rezydujące na określonym terenie, a nie przy jednostce
wojskowej, prokuratury garnizonowe. Część prokuratur garnizonowych na początku 1945r.
przemianowano na prokuratury okręgów wojskowych, a także powołano Naczelną
Prokuraturę Wojskową. W przypadku prokuratury powszechnej nadal obowiązywało
rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Prawo o ustroju sądów powszechnych z 1928 r.,
zgodnie z nim istniała: prokuratura SN, prokuratury sądów apelacyjnych, prokuratury sądów
okręgowych. Prokuratura podporządkowana była Ministrowi Sprawiedliwości, który był
jednocześnie Naczelnym Prokuratorem764.
Prezydium KRN ingerowało w ówczesny wymiar sprawiedliwości przede wszystkim
przez kontrolę wydawanych dekretów, przy czym formalnie nie miało wpływu na
egzekutywę, w tym na Ministerstwo Sprawiedliwości oraz MBP. Faktycznie jednak taka
kontrola była kompleksowa, chociażby przez mianowanie sędziów sądów specjalnych765,
wpływ na działalność Komisji Specjalnej orazudział wydawaniu dekretów, dotyczących
sądownictwa. Ponadto kontrolę nad prokuraturą wojskową sprawował marszałek M. Rola –
Żymierski, który był członkiem Prezydium. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na
interesujący pogląd wyrażony przez M. Muszkata – wiceprezesa Najwyższego Sądu
Wojskowego, którego zdaniem sądownictwo i prokuratura wojskowa miały być
wyodrębnione i podporządkowane „naczelnej władzy ludu”, czyli Prezydium KRN. Był on
także wyznawcą jednoinstancyjnego sądownictwa, a prowadzenie śledztwa także w
sądownictwie powszechnym miało zostać oddane prokuraturze. Ponadto był zwolennikiem
ustawowego unormowania współpracy prokuratury i organów kontrolnych766.
764
Szerzej: M. Kallas, A. Lityński, Historia ustroju i prawa Polski Ludowej, Warszawa 2000, s. 253 i n.; A.
Lityński, Historia Prawa Polski Ludowej, Warszawa 2005, s. 57 i n.; A. Machnikowska, Wymiar
Sprawiedliwości w Polsce w latach 1944 – 1950, Gdańsk 2008, s. 485 – 494.
765
Zob. m.in. protokół z posiedzenia Prezydium KRN z dnia 4 października 1944 r., AAN, Biuro Prezydialne
KRN w Warszawie, sygn. 86, k. 30; Zob. protokół z posiedzenia Prezydium KRN z dnia 21 października 1944
r., AAN, Biuro Prezydialne KRN w Warszawie, sygn. 86, k. 31; Zob. protokół z posiedzenia Prezydium KRN z
dnia 6 listopada 1944 r., AAN, Biuro Prezydialne KRN w Warszawie, sygn. 86, k. 37.
766
Zob. M. Muszkat, O reformę ustroju sądownictwa i prokuratury, DPP 1945, nr 2.
217
Ważną rolę w wymiarze sprawiedliwości sprawował B. Bierut, czyli Prezydent KRN,
ale również przewodniczący jej Prezydium. Jako głowa państwa posiadał on prawo łaski, z
którego korzystał jednak wyjątkowo niechętnie. Do niego przychodziło setki listów z prośbą
o ułaskawienie, jak np. list ojca Emila Fieldorfa. Starszy pan powoływał się na pochodzenie
robotnicze oraz przypominał o tym, iż skazany byłjego jedynym synem. B. Bierut jednak nie
skorzystał ze swojej prerogatywy. W latach 1944 – 49 wykonano około 1000 wyroków
śmierci, a liczba ułaskawionych przez B. Bieruta w tym samym okresie była niewielka767.
Niekiedy zdarzało mu się zmienić zdanie po lekturze dokumentów,m.in. w sprawie młodego
dezertera F. Borsuka, który przystał do oddziałów tzw. podziemia niepodległościowego, a po
schwytaniu skazany został na karę śmierci, co zamieniono mu na 15 lat więzienia. Uczynił to
B. Bierut prawdopodobnie z uwagi na młody wiek skazanego, przy czym dziesięć dni później
zdanie swoje zmienił. Prawdopodobnie z inspiracji ambasady ZSRR768. W związku ztym
stwierdził, że prawo łaski:„nie ma ono na celu osłabienia ostrza kary lub niwelowania jej
przez beztroski liberalizm, lecz jest jednym z nader ważnych i czułych środków
penitencjarnych, którego w żadnym razie nie można przekształcać w jakiś rodzaj pasa
ratunkowego dla elementów wykolejonych, zdeprawowanych i społecznie szkodliwych.
Opinia składu sądzącego i nadzorczych organów sądownictwa winna być troskliwie
przemyślana i uzasadniona, nie mniej rozważnie niż sam wyrok. Stwierdziwszy nader często
powierzchowność tej opinii, przeznaczonej dla głowy państwa – Prezydenta Rzeczpospolitej,
który nie ma możności wnikać osobiście w szczegóły każdej sprawy – uznałem za konieczne
zwrócić na to uwagę właściwym czynnikom sądowniczym, wziąwszy za przykład
przytoczoną sprawę”769.
Interesujące dane znaleźć można także w przekazanych przez J. Bermana
dokumentach z archiwum B. Bieruta. Lektura dokumentów, dotyczących głównie okresu
1948 – 1953770, potwierdza, że już w okresie 1944 – 47 Prezydent KRN i jednocześnie
Przewodniczący
jej
Prezydium
wykorzystane,w
ewentualnym
aktywnie
procesie
zbierał
dokumenty,
które
sądowym
przeciwko
innym
767
mogły
być
działaczom
Zob.Cz. Kozłowski, Namiestnik Stalina, Warszawa 1993, s. 51.
Zob. P. Lipiński, Bolesław Niejasny, Warszawa 2001, s. 67 – 68.
769
Tamże, s. 68.
770
Szerzej:M. Turlejska, Te pokolenia żałobami czarne… Skazani na śmierć i ich sędziowie 1944 – 1954,
Londyn 1989, s. 393 i n.
768
218
komunistycznym. B. Bierut zgromadził wiele dokumentów, które miały być wykorzystane
m.in. w sprawach dotyczących W. Lechowicza, B. Hrynkiewicza. M. Spychalskiego.
Wszystkie one miały pośrednio kompromitować W. Gomułkę i zapewnić B. Bierutowi
silniejszą pozycję w polskim ruchu komunistycznym771.Wynika z tego, że nie tylko
Prezydium
KRN
mogło
ingerować
w
niezależność
wymiaru
sprawiedliwości,
alezainteresowanie przejawiał na tym polu jego Przewodniczący, a w praktyce najważniejsza
osoba w ówczesnym państwie. Korzystał z nich bardzo aktywnie i przekonany był o tym, że
wymiar sprawiedliwości powinien być surowy, zwłaszcza dla przeciwników politycznych
niezależnie od ich proweniencji. Wszystko to przeczy obrazowi tzw. dobrego gospodarza
narodu, rozpowszechnianemu jeszcze w okresie Polski Ludowej772.
Ważnym zagadnieniem była działalność legislacyjna, w tym kodyfikacyjna Prezydium
KRN. Polegała ona przede wszystkim na zatwierdzaniu dekretów PKWN, Rządu
Tymczasowego oraz TRJN. Dotyczyła ona faktycznie wszystkich aspektów życia
państwowego przede wszystkim zaś prawa karnego jak i cywilnego. W pierwszym wypadku
związana była z wydawaniem nowych aktów prawnych, w szczególności z zakresu prawa
karnego wojskowego773 oraz wojskowej procedury karnej774. Inne regulacje z zakresu prawa
karnego dotyczyły odpowiedzialności zbrodniarzy wojennych, walki z ówczesną opozycją
polityczną, a tym samym stanowiły narzędzie wprowadzania nowego ustroju polityczno –
społeczno – gospodarczego. Mianowicie był to m.in. dekret PKWN z dnia 31 sierpnia 1944 r.
o wymiarze kary dla faszystowsko – hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania
się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego775; dekret PKWN z
dnia 30 października 1944 r. o ochronie Państwa776, uchylony przez dekret z dnia 16 listopada
771
Zob. M. Turlejska, Te pokolenia żałobami czarne…Skazani na śmierć i ich sędziowie 1944 – 1954, Londyn
1989, s. 393 – 428.
772
Zob. H. Rechowicz, Bolesław Bierut 1892 – 1956, Warszawa – Kraków 1974.
773
Zob. dekrety PKWN z dnia 23 września 1944 r.: Kodeks Karny Wojska Polskiego (Dz. U. Nr 6, poz. 27);
Przepisy wprowadzające Kodeks Karny Wojska Polskiego (Dz. U. Nr 6, poz. 28); Prawo o ustroju Sądów
Wojskowych i Prokuratury Wojskowej (Dz. U. Nr 6, poz. 29).
774
Zob. dekrety z dnia 23 czerwca 1945 r.: Przepisy wprowadzające Kodeks Wojskowego Postępowania
Karnego (Dz. U. Nr 36, poz. 215); Kodeks Wojskowego Postępowania Karnego (Dz. U. Nr 36, poz. 216).
775
Dz. U. Nr 4, poz. 16.
776
Dz. U. Nr 10, poz. 50. Zob. J. Engelgard, Bolesław Piasecki 1939 – 1956, Warszawa 2015, s. 54.Dekret
wcześniej został omówiony na posiedzeniu Prezydium KRN;zob. protokół z posiedzenia Prezydium KRN z dnia
30 października 1944 r., AAN, Biuro Prezydialne KRN w Warszawie, sygn. 86, k. 33.
219
1945 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa 777, który
z kolei uchyliłdekret z dnia 13 czerwca 1946 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych
w okresie odbudowy Państwa778;dekret z dnia 2 sierpnia 1945 r. o amnestii779; dekret z dnia
22 stycznia 1946 r. o odpowiedzialności za klęskę wrześniową i faszyzację życia
państwowego780; dekret z dnia 28 czerwca 1946 r. o odpowiedzialności karnej za odstępstwo
od narodowości w czasie wojny 1939 – 1945 r.781
Prace nad kodyfikacją prawa, w tym cywilnego, rozpoczęły się już w II
Rzeczypospolitej i związane były z powołaniem w 1919 r. Komisji Kodyfikacyjnej782. Jednak
w okresie II Rzeczypospolitej nie dokonano całkowitej kodyfikacji prawa cywilnego783. W
związku z tym in statunascendiPolski Ludowej na jej obszarze obowiązywało aż pięć
systemów prawa cywilnego. Mianowicie:
1) Kodeks Napoleona – Polska centralna, czyli dawne Królestwo Kongresowe;
2) Rosyjski Zwód Praw – okręg białostocki;
3) Małopolska – Austriacki Kodeks Cywilny z 1811 r.;
4) Pomorze i Wielkopolska – Niemiecki Kodeks Cywilny;
5) Spisz i Orawa – prawo węgierskie.
Problem stanowiły tzw. Ziemie Odzyskane – położone na północy i zachodzie, które
poprzednio wchodziły w skład państwa niemieckiego. Na podstawie art. 4 dekretu z dnia 13
listopada 1945 r. o zarządzie Ziem Odzyskanych784 rozciągniętona nie ustawodawstwo,
777
Dz. U. Nr 53, poz. 300.
Dz. U. Nr 30, poz. 192.
779
Dz. U. Nr 28, poz. 172. Zob. dekret z dnia 22 września 1945 r. o przedłużeniu niektórych terminów
przewidzianych dekretem o amnestii (Dz. U. Nr 39, poz. 221).
780
Dz. U. Nr 5, poz. 46.
781
Dz. U. Nr 41, poz. 237. Szerzej: P. Kładoczny, Prawo jako narzędzie represji w Polsce Ludowej (1944 –
1956). Prawna analiza kategorii przestępstw przeciwko państwu, Warszawa 2004, s. 176 – 207; 255 – 300.
782
Zob. Ustawa z dnia 3 czerwca 1919 r. o Komisji Kodyfikacyjnej (Dz. Praw Państwa Polskiego Nr 44, poz.
315). Szerzej: K. Sójka – Zielińska, Organizacja prac nad kodyfikacją prawa cywilnego w Polsce
międzywojennej, CPH 1975, t. XXVII, z. 2; S. Grodziski, Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej,
CPH 1981, t. XXXIII, z. 1; S. Grzybowski, Zagadnienia kodyfikacji polskiego prawa cywilnego (Organizacja i
wyniki pracy 1919 – 1992), ,,Kwartalnik Prawa Prywatnego” 1992, z. 1 – 4; S. Grodziski, W
osiemdziesięciolecie Komisji Kodyfikacyjnej (Geneza i struktura), PiP 2000, z. 4; S. Grodziski, Prace nad
kodyfikacją i unifikacją polskiego prawa prywatnego (1919 – 1947), ,,Kwartalnik Prawa Prywatnego” 1992, z. 1
– 4; M. Pietrzak, Z problematyki kodyfikacji prawa w II Rzeczypospolitej, (w:) Partykularyzm a unifikacja prawa
w Polsce (XV – XX), red. T. Maciejewski, Gdańsk 1994.
783
Szerzej: S. Płaza, Kodyfikacja prawa w Polsce międzywojennej, CPH 2005, t. LVII, z. 1;L. Górnicki, Prawo
cywilne w pracach Komisji Kodyfikacyjnej Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919 – 1939, Wrocław 2000.
784
Dz. U. Nr 51, poz. 295. Zob. J. Litwin, Recepcja prawa polskiego na Ziemiach Odzyskanych, PiP 1946, z. 1.
778
220
obowiązujące na obszarze Sądu Apelacyjnego w Poznaniu, a w zakresie prawa pracy –
ustawodawstwo obowiązujące na obszarze górnośląskiej części województwa śląskiego.
Istniejąca mozaika systemów prawnych stanowiła poważny dylemat, zwłaszcza w okresie
powojennym, który związany był z migracją ludności, w szczególności repatriantów na tzw.
Ziemie Odzyskane. Sprawy z oczywistych względów nie mogły załatwić normy kolizyjne,
znajdujące się w
ustawie z dnia 2 sierpnia 1926 r. o prawie właściwem dla stosunków
prywatnych wewnętrznych (Prawo prywatne międzydzielnicowe) 785. Dlatego jednym z
pierwszych zadań, jakie postawiła sobie władza ludowa w zakresie działalności
kodyfikacyjnej był unifikacja prawa cywilnego. Unifikacja miała łącznie spełnić trzy zadania:
1) ujednolić prawo, a co za tym idzie usunąć mozaikę systemów prawnych;
2) zastąpić prawo obce prawem polskim;
3) wprowadzić nowy system społeczno – polityczny, związany z reformą rolną oraz
nacjonalizacją.
W związku z tym Ministerstwo Sprawiedliwości, a w praktyce jego Departament
Ustawodawczy, rozpoczęło prace nad kodyfikacją polskiego prawa cywilnego, dla którego
przewidywaną datą końcową miał być dzień 1 kwietnia 1946 r.786 Kierownictwo nad akcją
unifikacyjną spoczywało w rękach Henryka Świątkowskiego – Ministra Sprawiedliwości, a
zastępowałgo wiceminister Leon Chajn, przy czym bezpośrednie kierownictwo sprawował
StefanBancerz, którego zastępca był SewerynSzer787. Unifikacja prawa cywilnego
785
Dz. U. Nr 101, poz. 580. Zmiana ustawy: dekret z dnia 8 października 1945 r. o zmianie prawa prywatnego
międzydzielnicowego (Dz. U. Nr 44, poz. 252). Szerzej: F. Zoll, Międzynarodowe i Międzydzielnicowe Prawo
Prywatne w zarysie, Kraków 1945; R. Jastrzębski, Prawo prywatne międzydzielnicowe. Zarys problematyki,
,,Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa” 2015, Tom 8 (3).
786
Zob. M. Mazuryk, I. Sadowski, Organizacja i funkcjonowanie Komisji Kodyfikacyjnych prawa cywilnego w
latach 1919 – 1989. Zarys problematyki, ,,Roczniki Nauk Prawnych” 2013, t. XIII, nr 1; A. Moszyńska, Prace
nad kodyfikacją majątkowego prawa cywilnego w latach 1950 – 52, ,,Miscellanea Historico – Iuridica” 2015, t.
XIV.
787
Szerzej: L. Chajn, Rewolucyjny czyn polskiego prawnictwa (Rzecz o unifikacji prawa), PiP 1946, z. 9 – 10; A.
Ohanowicz, Unifikacja i reforma prawa cywilnego, ,,Ruch Prawniczy i Ekonomiczny” 1959, z. 3; S. Grodziski,
Z dziejów unifikacji prawa cywilnego w Polsce, CPH 1985, t. XXXVII, z. 2; Z. Radwański, Prawo cywilne PRL,
CPH 1995, t. XLVII, z. 1 – 2;A. Lityński, Na drodze do kodyfikacji prawa cywilnego w Polsce Ludowej, (w:)
Prawo wczoraj i dziś. Studia dedykowane profesor Katarzynie Sójce – Zielińskiej, Warszawa 2000; P.
Fiedorczyk, Dokumenty archiwalne dotyczące organizacji prac nad unifikacją i kodyfikacją polskiego prawa
cywilnego w latach 1945 – 1948, ,,Miscellanea Historico – Iuridica” Białystok 2006, t. IV; P. Fiedorczyk,
Organizacja rządowego etapu prac legislacyjnych w świetle wewnętrznych dokumentów Rady Ministrów w
latach 1944 – 1946, ,,Miscellanea Historico – Iuridica” 2010, t. IX.
221
trwałaprawie do końca 1946 r. Wydano wówczas kilkanaście dekretów, nie licząc dekretów
wprowadzających te regulacje prawne. Mianowicie były to:
1) dekret z dnia 18 lipca 1945 r. Kodeks postępowania niespornego788;
2) dekret z dnia 29 sierpnia 1945 r. Prawo osobowe789;
3) dekret z dnia 29 sierpnia 1945 r. w sprawie postępowania o ubezwłasnowolnienie790;
4) dekret z dnia 29 sierpnia 1945 r. w sprawie postępowania o uznanie za zmarłego i o
stwierdzenie zgonu791;
5) dekret z dnia 25 września 1945 r. Prawo małżeńskie792;
6) dekret z dnia 25 września 1945 r. Prawo o aktach stanu cywilnego793;
7) dekret z dnia 22 stycznia 1946 r. Prawo rodzinne794;
8) dekret z dnia 14 maja 1946 r. Prawo opiekuńcze795;
9) dekret z dnia 29 maja 1946 r. Prawo małżeńskie majątkowe796;
10) dekret z dnia 21 maja 1946 r. o postępowaniu przed władzą opiekuńczą797;
11) dekret z dnia 11 października 1946 r. Prawo rzeczowe798;
12) dekret z dnia 11 października 1946 r. Prawo o księgach wieczystych799;
13) dekret z dnia 8 października 1946 r. Prawo spadkowe800;
14) dekret z dnia 8 listopada 1946 r. o postępowaniu niespornym z zakresu prawa
rzeczowego801;
15) dekret z dnia 8 listopada 1946 r. o postępowaniu spadkowym802;
16) dekret z dnia 12 listopada 1946 r. Przepisy ogólne prawa cywilnego803.
788
Dz. U. Nr 27, poz. 169.
Dz. U. Nr 40, poz. 223.
790
Dz. U. Nr 40, poz. 225.
791
Dz. U. Nr 40, poz. 226.
792
Dz. U. Nr 48, poz. 270.
793
Dz. U. Nr 48, poz. 272.
794
Dz. U. Nr 6, poz. 52.
795
Dz. U. Nr 20, poz. 135.
796
Dz. U. Nr 31, poz. 196.
797
Dz. U. Nr 22, poz. 140.
798
Dz. U. Nr 57, poz. 319.
799
Dz. U. Nr 57, poz. 320.
800
Dz. U. Nr 60, poz. 328.
801
Dz. U. Nr 63, poz. 345.
802
Dz. U. Nr 63, poz. 346.
803
Dz. U. Nr 67, poz. 369.
789
222
Unifikacja prawa cywilnego została dokonana w ciągu kilkunastu miesięcy i stanowiła,
zdaniem władz, sukces legislacyjny, który nie udał się przed wybuchem II wojny
światowej804. Warto jednak zaznaczyć, że kodyfikatorzy ówcześni korzystali w dużej mierze z
osiągnięć Komisji Kodyfikacyjnej II RP805. Dekrety były wydawane na podstawie ustawy z
dnia 3 stycznia 1945 r. o trybie wydawania dekretów z mocą ustawy806, czyli Rada Ministrów
je wydawała, a Prezydium KRN zatwierdzało. Natomiast ostateczne zatwierdzenie dekretów
odbywało się na posiedzeniach KRN.Trzeba podkreślić, że prace nad wszystkimi dekretami
przebiegały sprawnie. Nad odpowiednią treścią aktów prawnych unifikujących prawo cywilne
pełną kontrolę sprawowało Prezydium KRN.
804
Zob. Z okazji zakończenia unifikacji prawa cywilnego, DPP 1947, nr 1 – 2.
Szerzej: S. Szer, Momenty społeczne w nowym zunifikowanym prawie, DPP 1946, Nr 2; S. Szer, Nowe prawo
rzeczowe, DPP 1947, nr 1 – 2; J. Gwiazdomorski, Polskie prawo małżeńskie, Kraków 1946;A. Waligórski,
Zmiany proceduralne w związku z ostatnią unifikacją prawa cywilnego, PiP 1946, z. 5 – 6;J. Bielski, Nowe
prawo spadkowe, DPP 1947, nr 1 – 2;Z. Fenichel, Próba charakterystyki ustawodawstwa polskiego za okres
1944 – 1946,DPP 1947, nr 1 – 2;J. Wasilkowski, Kodyfikacja prawa cywilnego w Polsce, ,,Nowe Prawo” 1950,
nr 12;Z. Radwański, Prawo cywilne PRL, CPH 1995, t. XLVII, z. 1 – 2; A. Lityński, O prawie i sądach
początków Polski Ludowej, Białystok 1999, s. 217 – 227; P. Fiedorczyk, Kościół katolicki i opozycja polityczna
wobec unifikacji osobowego prawa małżeńskiego w 1945 r., CPH 2004, t. LVI, z. 1.
806
805
223
ZAKOŃCZENIE
OCENA DZIAŁNOŚCI PREZYDIUM KRAJOWEJ RADY
NARODOWEJ
Temat pracy dotyczy początków Polski Ludowej, które do 1989 r. przedstawiane były jako
kształtowanie się nowego, ludowego państwa polskiego, a Manifest PKWN z dnia 22 lipca
1944 r. był świętem Odrodzenia Polski. Trudno jednak z dzisiejszej perspektywy określić
państwo polskie lat 1944 – 47 mianem państwa demokracji parlamentarnej. Ustrój ówczesny
właściwy był raczej dla kraju, który przeżywał rewolucję polityczno – społeczno –
gospodarczą. Zmiany ustrojowe związane były ze zwycięstwem ZSRR nad państwem
niemieckim oraz były wynikiem umiejętnej politykiwładz radzieckich na ziemiach polskich.
Państwo polskie wbrew obawom nie zostało wprawdzie kolejną republiką ZSRR, ale
państwem tylko pozornie wolnym, częścią tzw. bloku wschodniego. Nowy ustrój budowany
był w warunkach rewolucyjnych i niebagatelną rolę w jego wprowadzaniu odegrały wojska
radzieckie, stacjonujące na ziemiach polskich. PPR bowiem nie posiadało w społeczeństwie
odpowiedniego poparcia, które pozwoliłoby mu na samodzielne wdrożenie zmian polityczno
– ustrojowych.
Z drugiej jednak strony należy stwierdzić, że większość społeczeństwa polskiego
chciała normalizacji, spokojnego życia i zmian demokratycznych. Warto zaznaczyć, że
reforma rolna i nacjonalizacja przemysłu przewidziana była w programach większości partii
opozycyjnych. W związku z tym PPR umiała niejako odnaleźć się w nowej rzeczywistości
powojennej. Początkowo zachowywała ona pozory,z uwagi na zainteresowanie aliantów
zachodnich polskimi sprawami oraz ostrożną politykę J. Stalina. Konsekwentnie budowała
jednak specyficzną ,,mieszankę ustrojową”, w ramach której łączyła niektóre rozwiązania
przedwojenne orazzapożyczone z ZSRR, jak rady narodowe. Jednak ustrój ten nie mógłby
powstać bez politycznej zgody władz radzieckich. Interesy ZSRR były w pełni zabezpieczone
przez Biuro Polityczne KC PPR, którestanowiło nieformalny czynnik władzy. Dlatego za radą
J. Stalina i G. Dymitrowa partia komunistyczna przejęła podstawowe założenia Konstytucji z
dnia 17 marca 1921 r., a więc potrzebowała w pełni działającego parlamentu oraz rządu.
224
Pierwszą funkcję pełniła właśnie KRN, która zarówno w warunkach okupacyjnych jak i w
okresie Polski lubelskiej nie obradowała często. Jej uprawnienia przejęło de factoPrezydium
KRN, które okazało się rozwiązaniem o wiele bardziej skutecznym. W posiedzeniach bowiem
Prezydium uczestniczyło kilka osób, które w pełni identyfikowały się z programem PPR bądź
też nie miały odwagi mu się przeciwstawić, jak S. Grabski. Nad porządkiem obrad i ich
efektami czuwał B. Bierut, czyli najważniejsza osoba w państwie. Był on Przewodniczącym,
a później Prezydentem KRN, co dawało mu uprawnienia właściwe marszałkowi ówczesnego
tymczasowego Sejmu – KRN. B. Bierut mógł więc nadzorować prace tzw. tymczasowego
parlamentu, a dzięki wykorzystaniu konstrukcji opróżnienia urzędu Prezydenta RP, określonej
w Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r., przejął kompetencje Prezydenta państwa polskiego.
Niezależnie od tego kierował także pracą Prezydium KRN. W związku z tym trudno uznać, że
w tych warunkach istniał trójpodział władz, a raczej występowała w praktyce zasada
jednolitości władzy państwowej807. Dlatego mimo odwołania się do Konstytucji z dnia 17
marca 1921 r. w praktyce PPR stosowała, co stanowi w pewnym sensie absurd, rozwiązania
przyjęte w Konstytucji z dnia 23 kwietnia 1935 r. Zgodnie bowiem z art. 2 ust. 4 Konstytucji
z 1935 r. w osobie Prezydenta RP skupiała się jednolita i niepodzielna władza państwowa.
Natomiast stosowanie w praktyce podstawowych założeń Konstytucji z 1921 r. miało
charakter instrumentalny i odbywało się de casu ad casum.
Wynika z tego, że działalność Prezydium KRN w praktyce zdominowała KRN, czyli
tzw. tymczasowy parlament. Egzemplifikację tego stanowi porównanie ilość posiedzeń tzw.
tymczasowego parlamentu i Prezydium KRN. Mianowicie KRN odbyła w sumie 11 sesji, zaś
jej Prezydium 181 posiedzeń (zob. aneks 2 i 3). Na jego posiedzeniach omówiono większość
najważniejszych aktów prawnych, na podstawie których tworzone było nowe państwo
ludowe. Prezydium KRN okazało się również trwalsze od tzw. tymczasowego parlamentu,
807
Szerzej: Z. Izdebski, Rewizja teorii podziału władz, PiP 1957, z. 11; W. Zamkowski, Monteskiuszowska
koncepcja podziału a socjalistyczna zasada jedności władzy państwowej, ,,Zeszyty Naukowe Uniwersytetu
Wrocławskiego im. Bolesława Bieruta” 1958, seria A, Nr 15; W. Zamkowski, Jedność i podział władzy w Polsce
Ludowej, Warszawa – Wrocław 1961; R. M. Małajny, Zasada jedności władzy państwowej w ustroju
socjalistycznym – prolegomena, ,,Studia Prawnicze” 1982, nr 3 – 4.
807
A. Burda, Charakterystyka postanowień Konstytucji PRL z 1952 r., (w:) Konstytucje Polski. Studia
monograficzne z dziejów polskiego konstytucjonalizmu, praca zbiorowa pod red. M. Kallasa, t. 2, Warszawa
1990, s. 361.
225
bowiem jego pełnomocnictwa wygasły dopiero w dniu 4 lutego 1947 r.808 podczas, gdy KRN
zaprzestała działalności w dniu 19 stycznia 1947 r.809Ponadto suigenerissukcesem
działalności Prezydium KRN było utrzymanie w późniejszym porządku ustrojowym instytucji
kolegialnej głowy państwa – Rady Państwa810, której działalność oparto naradzieckich
wzorach ustrojowych. W ZSRR bowiem niemal każdy z organów władzy państwowej,
przynajmniej w teorii,powinien być kolegialny. W Polsce niejako namiestnikiem J. Stalina
został Przewodniczący Prezydium KRN – B. Bierut. Podobnie jak w ZSRR nie mógł
formalnie podejmować sam decyzji, ale wydawało je właśnie Prezydium KRN, którego był
przewodniczącym.
W ten sposób Prezydium KRN stało się wygodnym rozwiązaniem ustrojowym, gdyż
przejęłonajważniejsze kompetencje tzw. tymczasowego parlamentu, a dodatkowo posiadało
kompetencje kontrolne wobec rządu, tworzonego systemu rad narodowych jak też wymiaru
sprawiedliwości. Prezydium KRN aktywnie uczestniczyło w procesie wydawania dekretów z
mocą ustawy oraz nadawało kierunek pracom nad ustawami. Ponadto Prezydium KRN
regulowało każdy przejaw pracy posłów KRN, a w końcu decydowało w praktyce o tym, czy
dany działacz może w ogóle zostaćposłem. Również Prezydium KRN rozstrzygało arbitralnie
o tym jak wyglądać miałascena polityczna ówczesnego państwa polskiego, gdyż
legalizowało, na zasadzie uzusu konstytucyjnego, działalność partii politycznych.
Podejmowało w tym zakresie decyzje wyłącznie w interesie PPR, czego przykładem jest
808
Zob. rozporządzenie Prezydenta Krajowej Rady Narodowej z dnia 29 stycznia 1947 r. o zwołaniu Sejmu
Ustawodawczego (Dz. U. Nr 7, poz. 35). Zob. S. Rozmaryn, Polskie Prawo Państwowe, Warszawa 1951, s. 280
– 281.
809
Zgodnie z art. 33 ustawy z dnia 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych (Dz. U.
Nr 5, poz. 22) z chwilą przeprowadzenia wyborów powszechnych do ciał parlamentarnych KRN ulegała
automatycznemu rozwiązaniu. Wybory przeprowadzono w dniu 19 stycznia 1947 r. Zob. zarządzenie Prezydium
KRN z dnia 12 listopada 1946 r. o przeprowadzeniu wyborów do Sejmu Ustawodawczego (Dz. U. Nr 58, poz.
322).
810
Chodzi zarówno o Ustawę Konstytucyjną z dnia 19 lutego 1947 r. o ustroju i zakresie działania najwyższych
organów Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 18, poz. 71) jak i Konstytucję Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej
z dnia 22 lipca 1952 r. (Dz. U. Nr 33, poz. 232). Szerzej: K. Działocha, Mała konstytucja z 1947 r., (w:)
Konstytucje Polski. Studia monograficzne z dziejów polskiego konstytucjonalizmu, t. 2, praca zbiorowa pod red.
M. Kallasa, Warszawa 1990, s. 296 – 298; J. Wawrzyniak, Treść małej konstytucji z 19 lutego 1947 r., (w:) Małe
Konstytucje. Ustawy zasadnicze okresów przejściowych 1919 – 1947 – 1992, pod red. R. Jastrzębski, M. Zubik,
Warszawa 2014; J. Stembrowicz, Rada Państwa w systemie organów PRL, Warszawa 1968; T. Szymczak,
Przywództwo polityczne a instytucja prezydenta i naczelnego organu typu prezydialnego, (w:) Wybrane
problemy prawa konstytucyjnego, Lublin 1985; J. Zakrzewska, Rada Państwa w Polskiej Rzeczypospolitej
Ludowej, ,,Studia Iuridica”, t. 15, Warszawa 1987.
.
226
zakaz
działalności
Stronnictwa
Narodowego,
problemy
opozycyjnych
działaczy
chrześcijańskiej demokracji, ale też dorozumiana zgoda na powstanie PSL „Nowe
Wyzwolenie”.
Poza tym Prezydium KRN kontrolowało prace komisji poselskich i rządu. Mogło
wezwać na posiedzenie ministra i udzielić mu wskazówek, które ten powinien był
zrealizować. W zakresie wymiaru sprawiedliwości w pełni kontrolowało prace pozasądowego
organu, jakim była Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem
Gospodarczym. Prezydium także miało wpływ na regulacje prawne, dotyczące wymiaru
sprawiedliwości, a ówcześni prawnicy widzieli w nim nawet oficjalny zwierzchni organ
sądowniczy. Ponadto Prezydium nadzorowało Biuro Kontroli, które jako zastępca NIK mogło
wykrywać niegospodarność w resorcie władzy wykonawczej oraz dawać w ten sposób powód
do odwołania osoby za to odpowiedzialnej. Nadzorowało ono także cały system rad
narodowych, który w założeniach PPR miał być jej legitymizacją do rządzenia i łącznikiem z
narodem.
Na uwagę zasługuje również rola Prezydium KRN, jako pośrednika w kontaktach
między Biurem Politycznym KC PPR a KRN, oraz kontrolowanym przez nią rządem. W
teorii PPR była tylko jedną z sześciu równouprawnionych partii. W praktyce natomiast
zaprzeczała temu kontrola działalności innych partii, obsadzanie swoimi ludźmi urzędów,
administracji, wojska, resortu bezpieczeństwa. Te wszystkiekompetencje zapewniały pełną
kontrolę nad odradzającym się krajem, które polegały nie tylko na wyżej określonych
atrybucjach Prezydium KRN, ale nawet na doborze porządku dziennego obrad,
dokonywanemu właśnie przez B. Bieruta. Pozwalałoto m.in. zbagatelizować niewygodny
temat Powstania Warszawskiego 1944 r., bowiem o porządku dziennym obrad Prezydium, a
tym samym KRN decydował właśnie Prezydent KRN i jednocześnie Przewodniczący jej
Prezydium. Zresztą treść protokołów posiedzeń Prezydium niejednokrotnie zawierała jego
wnioski, podsumowujące obrady, a co istotne to on właśnie często zmieniał post factum treść
samych protokołów811. Warto dodać, że Prezydium KRN nie zajmowało się ważnymi
sprawami, gdy B. Bierut był na urlopie. Natomiast Prezydium było dla niego doskonałym
elementem legitymizowania polityki ZSRR. W sprawach rozpatrywanych przez Prezydium co
811
Zob.Protokoły posiedzeń Prezydium Krajowej Rady Narodowej 1944 – 1947, wybór, wstęp i opracowanie J.
Kochanowski, Warszawa 1995, s. 10 – 11.
227
do zasady panowała zasada jednomyślności, przy czym głos decydujący miał jego
przewodniczący.
Oczywiście najistotniejsze problemy, jak wspomniane już Powstanie Warszawskie, nie
trafiały do porządku obrad tego organu, gdyż Przewodniczący Prezydium – B. Bierut,
omawiał je z władzami radzieckimi oraz Biurem Politycznym KC PPR, często na
nieformalnych spotkaniach. Warto bowiem zaznaczyć, że Przewodniczący Prezydium w
praktyce w latach 1944 – 47 przez cały ten okres był członkiem Biura Politycznego KC PPR.
Wprawdzie sam, na skutek sugestii władz radzieckich, przedstawiał się jako człowiek
bezpartyjny812. W ten sposób B. Bierut formalnie skupił w swoich rękach kompetencje
właściwe Marszałkowi Sejmu, Prezydentowi RP, a jako Przewodniczący Prezydium KRN
zyskał też nadzór nad procesem legislacyjnym orazsprawowaniem władzy przez ówczesny
rząd. Dodatkowo Prezydent KRN posiadał prawo łaski, a jako najważniejsza osoba w
Prezydium miał pełną wiedzę i kontrolę nad działaniami sądownictwa, w tym przede
wszystkim Komisji Specjalnej do Walk z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym.
Skupienie władzy w rękach jednostki, na wzór państwa radzieckiego, oraz umożliwienie
działania Prezydium stało się jednym z ważniejszych czynników, które pozwoliły na sprawne
wdrożenie zasad nowego ustroju państwowego. W związku z tym należy uznać, że bez tego
typu suigeneris instrumentarium, z silną opozycją na jaką kreowało się PSL, trudno byłoby
wprowadzić nowe rozwiązania bez bezpośredniego udziału władz radzieckich, a to oznaczać
mogło jeszcze większe ograniczenie suwerenności państwa polskiego.
W praktyce bieg wprowadzonych zmian polityczno – społeczno – gospodarczych miał
początek w nieformalnym gronie, jakim było Biuro Polityczne KC PPR, a także
wpropozycjach sekretarzy KC. Następnie zaś sprawę omawiano na posiedzeniu Prezydium
KRN, skąd czasem wracała do Biura Politycznego, jak np. sprawa wojewody rzeszowskiego
Jedlińskiego, która po posiedzeniu Prezydium w dniu 11 września ponownie pojawiła się w
KC PPR w dniu 22 października 1944 r. czy zatwierdzenie nominacji generalski – w dniu 31
października 1944 r. Michał Rola – Żymierski przedstawił je KC PPR, a potem dopiero w
812
Zob. Cz. Kozłowski, Namiestnik Stalina, Warszawa 1993, s.30 – 32.
228
dniu 3listopada 1944 r. omawiane były one na posiedzeniu Prezydium KRN813. W przypadku
legislacji, jeśli zagadnienie miało być rozwiązane w formie dekretu, ustawy itp.,konieczne
było dokonanie niejako obróbkiprzez komisje poselskie KRN oraz zatwierdzenie na
posiedzeniu tzw. tymczasowego parlamentu, przy czym dekrety wymagały uprzedniego
zatwierdzenia przez Prezydium KRN, a następnie były przedkładane na najbliższym
posiedzeniu tzw. tymczasowemu parlamentowi. Ostatecznie podlegałyone wykonaniu przez
rząd i podległe mu organy administracji. Nad działalnością rządu także w tym zakresie
czuwało Prezydium wraz z podległym mu Biurem Kontroli. W praktyce, więc problemy,
które nie wymagały rozwiązania prawnego często nie trafiały do Prezydium.
Istotny wpływ na zakres spraw, które były przedmiotem posiedzeń Prezydium KRN
miały władze radzieckie. Egzemplifikacją tego było posiedzenie Prezydium KRN z dnia 7
października 1944 r.,814kiedy to w związku z krytyką J. Stalina wobec B. Bieruta, dotyczącą
wolnego tempa przeprowadzania reformy rolnej, przyjęto uchwałę z której wynikało, że za
zaniedbania z tym związane odpowiada szef resortu rolnictwa. Rezultatem tego było
odwołanie ze stanowiska A. Witosa – szefa resortu rolnictwa. W rzeczywistości jednak ZSRR
nie musiał wprost ingerować w pracę KRN oraz jego Prezydium. Miałyonebowiem być
dowodem na demokratyczny charakter zachodzącej w Polsce rewolucji, a także stanowiły
legitymizację nowej władzy ludowej. Natomiast zasady przyszłego ustroju były przede
wszystkim tematem bezpośrednich rozmów i streszczano je na posiedzeniach Biura
Politycznego KC PPR.
Nie można zapomnieć również o roli i znaczeniu poszczególnych członków Prezydium
KRN. B. Bierut, jako Przewodniczący Prezydium KRN,sprawował kontrolęnad wszystkimi
jego dodatkowymi kompetencjami, m.in. legalizacją partii politycznych, nadzorem nad
Komisją Specjalną oraz radami narodowymi. Dodatkowo kontrolował on sądownictwo i
prokuraturę do tego stopnia, że pozwalał sobie na kierowanie procesami sądowymi,
przekazując swoje zalecenia. Do niego jako głowy państwa należało prawo łaski, z którego
rzadko korzystał. W pracach Prezydium KRN uczestniczył także M. Rola – Żymierski
odpowiedzialny za kwestie wojskowe. Była to osoba od dawna współpracująca z wywiadem
813
Kochanowski, Warszawa 1995, s. 11 – 12;Protokoły posiedzeń Biura Politycznego KC PPR 1944 – 1945.
Dokumenty z dziejów PRL, z. 2, oprac. A. Kochański, Warszawa 1992, s. 52.
814
Zob. tamże, s. 19 i n.
229
radzieckim, w tym przedwojenny wojskowy, który skazany został za korupcję przy przetargu
na dostawę masek gazowych dla wojska815. Praca M. Roli – Żymierskiego, jako członka
Prezydium KRN, była więc bezcenna dla PPR, gdyż mniej wyrobionemu politycznie
obserwatorowi można było wmówić, że władza ludowa popierana była nawet przez
wojskowych z okresu II Rzeczypospolitej. Innym przykładem byłR. Zambrowski, który był
nie tylko członkiem Prezydium KRN, ale także przewodniczącym Komisji Specjalnej, czyli w
szczególnym organie quasi sądowym.Warto zwrócić również uwagę na W. Witosa, który
tylko formalnie zasiadał w składzie Prezydium KRN. Ten legendarny już wtedy działacz
chłopski i przeciwnik sanacji816 niejako firmował nową władzę, przy czym nie był aktywnym
członkiem Prezydium817. Kolejną osobą był S. Grabski, który praktycznie zajął się głównie
problemem repatriacji. Wszystkiewymienione osoby, zwłaszcza dwie ostatnie, należące do
opozycji politycznej wobec przedwojennego obozu sanacji, stanowiły legitymizację nowej
władzy ludowej, która nie mogła opierać swojego panowania tylko na stacjonującej w
państwie polskim armii radzieckiej.
Działalność Prezydium KRN wpływała i wpływa na dzisiejszy system prawny. Chodzi
przede wszystkim o skutki wydanych w Polsce Ludowejaktów prawnych głównie dekretów,
które całkowicie zmieniły m.in. stosunki własnościowe. Zaliczyć do nich należy m.in. dekret
o reformie rolnej818, dekret o nacjonalizacji lasów819, tzw. dekret warszawski820, ustawę
nacjonalizująca przemysł821. W związku z tym interesująca była nowelizacja Kodeksu
cywilnego822 z 1990 r., bowiem na podstawie ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy
815
Zob. P. Lipiński, Towarzysze Niejasnego, Warszawa 2003, s. 17 – 20.
Zob. W. Witos, Moje wspomnienia, t. II, Paryż 1965, s. 136 i n.; A. Zakrzewski, Wincenty Witos, Warszawa
1985.
817
A. Zakrzewski, Wincenty Witos chłopski polityk i mąż stanu, Warszawa, 1977, s. 398 i n.; N. Michta, Mąż
stanu, wybitny polityk, przywódca ruchu ludowego. W 60 – tą rocznicę śmierci Wincentego Witosa (1945 –
2005), Warszawa 2005, s. 79 i n.
818
Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy
rolnej [obwieszczenie Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 18 stycznia 1945 r. w sprawie ogłoszenia
jednolitego tekstu dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o
przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. Nr 3, poz. 13)].
819
Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów
na własność Skarbu Państwa (Dz. U. Nr 15, poz. 82).
820
Dekret z dnia 26 października 1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy (Dz.
U. Nr 50, poz. 279).
821
Ustawa z dnia 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na własność Państwa podstawowych gałęzi gospodarki
narodowej (Dz. U. Nr 3, poz. 17).
822
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93).
816
230
– Kodeks cywilny823, uchylony został dekret PKWN z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu
niektórych lasów na własność Skarbu Państwa, przy czym pozostawiono w mocy nabycie
własności, które nastąpiło na podstawie jego przepisów.Współcześnie sprawy tego rodzaju są
przedmiotem kognicji zarówno sądów powszechnych, administracyjnych czy Trybunału
Konstytucyjnego. W związku z tym dekrety i ustawy omawiane na posiedzeniach Prezydium
nadal mają znaczenie dla polskiego systemu prawa. Dlatego warto na nie zwrócić uwagę,
zwłaszcza w powiązaniu ze współcześnie obowiązującymi regulacjami prawnymi.
Wprzypadku prawa ustrojowego istotne znaczenie ma art. 241 ust. 5 Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.824, w związku z prawem ustrojowym
okresu Polski Ludowej, które formalnie oparte było na Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r. do
wejścia w życie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z dnia 22 lipca 1952 r.825
Obowiązywanie bowiem podstawowych założeń Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r.
potwierdził w swoim orzecznictwie nie tylko NSA826, ale też TK w uchwale z dnia 17 maja
1997 r.827Uznał w ten sposób moc prawną dekretu z dnia 30 listopada 1945 r. o języku
państwowym i języku urzędowania rządowych i samorządowych władz administracyjnych 828.
W innej uchwale z dnia 16 kwietnia 1995 r.829 TK uznał, że mimo pozakonstytucyjnego
charakteru PKWN, dekrety wydane przez ten organ wywarły istotne skutki prawne i mogą
być oceniane przez obecnego ustawodawcę, w sprawie chodziło o dekret o przeprowadzeniu
reformy rolnej. Podobne stanowisko zajął TK w postanowieniu z dnia 28 listopada 2001 r.830.
oraz SN m.in. w orzeczeniu z dnia 5 listopada 2002 r.,831 w którym uznał, że mimo
wątpliwości co do konstytucyjnej podstawy istnienia PKWN i KRN, dekrety przez nie
wydane kształtowały stosunki własnościowe,a upływ czasu spowodował, że nabrały one
trwałości. SN potwierdził takie stanowisko w orzeczeniach z dnia: 24 października 2003
823
Zob. art. 6 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321).
Dz. U. Nr 78, poz. 483. Art. 241 ust. 5: ,,Sprawy będące przedmiotem postepowania ustawodawczego albo
przed Trybunałem Konstytucyjnym bądź Trybunałem Stanu, a rozpoczęte przed wejściem w życie Konstytucji,
są prowadzone zgodnie z przepisami konstytucyjnymi obowiązującymi w dniu rozpoczęcia sprawy”.
825
Dz. U. Nr 33, poz. 232. Ustawa Konstytucyjna z dnia 22 lipca 1952 r. Przepisy wprowadzające Konstytucję
Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Dz. U. Nr 33, poz. 233).
826
Zob. wyroki WSA w Warszawie z dnia: 8 grudnia 2011 r. sygn. I SA/Wa 1422/11; 26 września 2014 r. sygn.
I SA/Wa 5/14.Treść orzeczeń: orzeczenia.nsa.gov.pl
827
Sygn. akt W 7/96, publikowane: Dz. U. 1997 r. Nr 53, poz. 346.
828
Dz. U. Nr 57, poz. 324.
829
Sygn. W 15/95, publikowane: Dz. U. z 1996 r. Nr 52, poz. 233.
830
Sygn. SK 5/01, publikowane: trybunal.gov.pl
831
Sygn. III CKN 273/01, zawarte: System Informacji Prawnej Lex nr 77039.
824
231
r.,83226 marca 2004 r.833 oraz 16 listopada 2004 r.834W wymienionych rozstrzygnięciach
chodziło o dekret o przeprowadzeniu reformy rolnej, a SN mimo wątpliwości, co do
prawidłowości jego wydania, uznał za trwałe wywołane skutki własnościowe.
Takiego zdania jest współcześnie Piotr Tomasz Kociubiński, według którego PKWN,
Rząd Tymczasowy, TRJN i KRN nawet mimo ich wątpliwej legitymacji prawnoustrojowej
pełniły efektywnie funkcje ustrojowe, a tym samym nie można ignorować mocy, wydanych
przez nie aktów prawnych, ukształtowały bowiem one przede wszystkim strukturę
własnościową w państwie polskim835. Autor ten jednak poszedł o krok dalej i wskazał, że tego
typu działalność tymczasowych organów państwa polskiego miała miejsce już wcześniej.
Przykładem była aktywność legislacyjna Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiegooraz rządu
JędrzejaMoraczewskiego, in statunascendi państwowości polskiej po I wojnie światowej.
Akty prawne przez nich wydane także nie posiadały żadnego umocowania ustrojowego,
podobnie jak wcześniejsze regulacje wydawane przez Radę Regencyjną Królestwa
Polskiego836, czyli organu de factopowołanego przez władze okupacyjne Królestwa Polskiego
– II Cesarstwo Niemieckie i Monarchię Austro – Węgierską.
Poza tym sądy zajmują się sprawami, dotyczącymi m.in. ustawy z dnia 3 stycznia 1946
r. o przejęciu na własność Państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej. Co ciekawe,
w jednej z takich spraw skarżący wychodzili z założenia, że w dniu wydania tej ustawy
obowiązywały przepisy Konstytucji z dnia 23 kwietnia 1935 r.Dlatego Wojewódzki Sąd
Administracyjny (dalej: WSA) w Warszawie837,a potem NSA w orzeczeniu z 15 lipca 2004
r.838,uznały, że Konstytucja z dnia 23 kwietnia 1935 r. w ogóle nie obowiązywała w tym
okresie, a Konstytucja z dnia 17 marca 1921 r., co najwyżej w zakresie fragmentarycznym –
tzw. podstawowejej założenia. Zdaniem obydwu składów orzekających w dniu wydawania
spornej ustawy obowiązywała za to ustawa z dnia 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie
działania rad narodowych, a zgodnie z jej art. 26 pkt 1 KRN miała prawo do uchwalania
832
Sygn. III CK 36/02, zawarte: System Informacji Prawnej Lex nr 151604.
Sygn. IV CK 188/03, zawarte: System Informacji Prawnej Lex nr 182072.
834
Sygn. III CK 322/04, ,,Biuletyn SN Izba Cywilna” 2005, nr 10, s. 52; zawarte: System Informacji Prawnej
Lex nr 585800.
835
Szerzej: P. T. Kociubiński, Powojenne przekształcenia własnościowe w świetle Konstytucji, Warszawa 2013,
s. 201 – 205.
836
Tamże, s. 205 – 206.
837
Sygn. IV SA 2296/02. Treść orzeczenia: orzeczenia.nsa.gov.pl
838
Sygn. OSK 617/04. Treść orzeczenia: orzeczenia.nsa.gov.pl
833
232
ustaw i innych aktów normatywnych. Wynika z tego, że zarówno WSA jak i NSA doszły do
wniosku, iż obowiązywał stan prawny, który powstał na zasadzie faktów dokonanych.
Natomiast wydane wówczas akty prawne tworzyły nowy porządek prawny, a co za tym idzie
nie można ich współcześnie kwestionować.
Praktycznymi problemami wywołanymi przez ustawę z dnia 3 stycznia 1946 r. o
przejęciu na własność Państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowejzajął się również
NSA w uchwale z dnia 5 listopada 2007 r.839Sąd rozpatrywał zagadnienie: czy ustawa
nacjonalizacyjna pozwalała na przejęcie przez państwo nieruchomości należącej do osoby
trzeciej, a nie do przedsiębiorcy. W konkluzji uznał, że nie było ku temu podstaw prawnych.
NSA zwrócił uwagę, że ustawa nacjonalizacyjna wydana była w czasie obowiązywania
Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r., co ważne nie tylko jej podstawowych założeń. Natomiast
ustawa zasadnicza z 1921 r. w art. 99 przewidywała ochronę własności prywatnej,
dopuszczając jej zniesienie i ograniczenia tylko ze względów wyższej użyteczności za
odszkodowaniemw drodze ustawy, która może postanowić, jakie dobra i w jakim zakresie, ze
względu na pożytek ogółu, mają stanowić wyłącznie własność Państwa.W związku z tym
przeprowadzona nacjonalizacja powinna mieć ściśle określony zakres przedmiotowy.
W innej uchwale z dnia 10 stycznia 2011 r.840NSA odniósł się do rozporządzenia
Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 1 marca 1945 r. w sprawie wykonania dekretu
PKWN z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej 841. Sąd ocenił, że
rozporządzenie wydano prawidłowo, gdyż zgodnie z ustawą z dnia 15 sierpnia 1944 r. o
tymczasowym trybie wydawania dekretów z mocą ustawy to właśnie PKWN miał prawo
upoważnić resorty do wydawania rozporządzeń wykonawczych. Wcześniej jednak NSA
odmawiał mocy prawnej temu samemu rozporządzeniu w wyroku z dnia 25 lutego 1998 r.842
Jedną z istotniejszych kwestii, którą badają obecnie sądy administracyjne oraz SN,na
podstawie regulacji wydanych w okresie Polski Ludowej, jest wpływ dekretuz dnia 26
października 1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy843 (tzw.
dekret warszawski, albo Bieruta),na dzisiejsze stosunki własnościowe w stolicy państwa
839
Sygn. I OPS 2/07. Treść orzeczenia: orzeczenia.nsa.gov.pl
Sygn. akt I OPS 3/10. Treść orzeczenia: orzeczenia.nsa.gov.pl
841
Dz. U. Nr 10, poz. 51.
842
Sygn. akt IV SA 889/96. Treść orzeczenia: orzeczenia.nsa.gov.pl
843
Dz. U. Nr 50, poz. 279.
840
233
polskiego. Zgodnie z art. 1 tego aktu prawnego własność gruntów na obszarze m.st.
Warszawy przeszła ex lege na własność gminy m.st. Warszawy. Byli właściciele i ich
następcy uzyskali, na podstawie art. 7 dekretu, uprawnienie do złożenia, w ciągu sześciu
miesięcy od dnia objęcia w posiadanie gruntu przez gminę, wniosku o przyznanie na tym
gruncie jego dotychczasowemu właścicielowi prawa wieczystej dzierżawy z czynszem
symbolicznym lub prawa zabudowy za opłatą symboliczną. Większość takich wniosków
została jednak oddalona. Współcześnie spadkobiercy wywłaszczonych, bądź inne osoby
posiadające
takie
roszczenia,
starają
się
odzyskać nieruchomości
albo
uzyskać
odszkodowanie. W związku z tym uprawnienie do uzyskania odszkodowań potwierdził
ostatecznie NSA w uchwale z dnia 26 listopada 2008 r.844Wyjaśnił w niej, że decyzje
odmowne w sprawie ustanowienia dzierżawy wieczystej na gruncie były niezgodne z treścią
badanego dekretu. Dlatego spadkobiercy mają prawo do rekompensaty za bezprawne
działanie organów państwowych. Warto wspomnieć, że już samo roszczenie o otrzymanie
takiego odszkodowania podlega dziedziczeniu oraz jako mające odpowiednią wartość prawo
majątkowe845 podlega podatkowi od spadków i darowizn846. Problem negatywnych skutków
wydania tzw. dekretu Bieruta nie został rozwiązany, gdyż mimo prowadzonych prac
legislacyjnych nie została ciągle uchwalona kompleksowa ustawa reprywatyzacyjna.
W innym wyroku z dnia 29 maja 2003 r. NSA odniósł się do problemu ratyfikacji
umów międzynarodowych zawieranych przez władze Polski Ludowej847. Sąd stwierdził, że
zgodnie z postanowieniami ustawy z dnia 15 sierpnia 1944 r. o tymczasowym trybie
wydawania dekretów z mocą ustawy848, KRN ratyfikowała umowy międzynarodowe.
Skarżący podnosił jednak, że nie zostały prawidłoworatyfikowane umowy o repatriacji
ludności między Polską a republikami radzieckimi – Białoruską, Litewską oraz Ukraińską.
NSA zaznaczył, że punkt VI protokołu z posiedzenia KRN z dnia 9 września 1944 r. jasno
potwierdza, że zatwierdzono rozpatrywane wtedy akty prawne. To zaś zdaniem Sądu należy
uznać za prawidłowo ratyfikowane umowy międzynarodowe. Zastrzeżenia, co do trybu
844
Sygn. I OPS 5/08. Treść orzeczenia: orzeczenia.nsa.gov.pl
Por. uchwała SN z dnia 21 marca 2003 r., sygn. III CZP 6/03, zawarte: System Informacji Prawnej Lex nr
76151.
846
Zob. M. Szulc, Dekret warszawski w świetle współczesnych obowiązków podatkowych, ,,Przegląd
Ustawodawstwa Gospodarczego” 2015, nr 7.
847
Sygn. II SAB 419/02. Treść orzeczenia: orzeczenia.nsa.gov.pl
848
845
234
ratyfikacji tzw. umów republikańskich, zgłoszone zostały także w sprawie rozpatrywanej
przez TK. W wyroku z dnia 19 grudnia 2002 r.849 Trybunał jednak podzielił stanowisko NSA,
że faktyczna rola tych regulacji jest dziś zbyt istotna i chociaż de factoumowy te nie stały się
nigdy częścią polskiego porządku prawnego, przez nieprawidłową ich ratyfikację,wywołały
określone skutkiprawne. Dokonana wykładnia umożliwiła tzw. zabużanom prawo do
ubiegania się o rekompensatę za pozostawione mienie850.
Wynika
z
tego,
że
wpływ
legislacji
okresu
Polski
Ludowej,
w
którym
aktywnieuczestniczyło Prezydium KRN, na współczesny system prawa polskiego jest
znaczny. Warto bowiem pamiętać, iż niektóre regulacje dotyczące m.in. reformy rolnej,
nacjonalizacji przemysłu czy tzw. dekret warszawski nadal obowiązują. W ten sposób
stanowią podstawę prawną orzeczeń współczesnej judykatury sądowej, jak również spuściznę
okresu kształtowania się nowego państwa polskiego po II wojnie światowej. Oczywiście
działalność Prezydium KRN należy już do przeszłości ustrojowej. Jednak pozwala zauważyć
pewne mechanizmy przejmowania władzy oraz tendencje panujące w ówczesnym obozie
rządzącym, czyli jak to ujęła K. Kersten – w tytule swojej książki – pokazać narodziny
systemu władzy.Podsumowując, należy stwierdzić, że Prezydium KRN stało się niejako
fasadą dla pozaustrojowego ośrodka władzy, jakim była PPR. Każda sprawa podjęta przez
organy decyzyjne w ZSRR mogła formalnie stanowić podstawę dla wydawanych aktów
prawnych, w których czynną rolę pełniło właśnie Prezydium KRN. Jednakże powołanie KRN
w tym jego Prezydium było wypadkową określonej sytuacji politycznej, a jak stwierdzono w
motto pracy, in statunascendi ludowego państwa polskiego założono inną drogę niż radziecka
rozwoju, podobną do parlamentarnego, bez dyktatury proletariatu, która w polskich
warunkach nie miała szansy powodzenia.
WYKAZ ŹRÓDEŁ I LITERATURY
849
Sygn. K 33/02, publikowane: Dz. U. 2003, Nr 1, poz. 15.
Szerzej: K. Zaradkiewicz, O obowiązku zadośćuczynienia zaburzanom czyli o problemie lojalności państwa
iobywatela, (w:) Prawo a polityka, red. M. Zubik, Warszawa 2007; M. Wiącek, Znaczenie stosowania
Konstytucji Marcowej w Polsce Ludowej dla orzecznictwa sądów i Trybunału Konstytucyjnego III RP,
850
235
I.Urzędowe zbiory norm prawnych

Dziennik Praw Państwa Polskiego

Dziennik Urzędowy Głównego Urzędu Ziemskiego Rzeczypospolitej Polskiej

Dziennik Urzędowy Ministerstwa Administracji Publicznej

Dziennik Urzędowy Ministerstwa Sprawiedliwości

Dziennik Ustaw

Monitor Polski
II. Materiały ustawodawcze
Krajowa Rada Narodowa. Druki, sprawozdania stenograficzne, interpelacje (sesje KRN od I
do XI)
III. Materiały archiwalne
Archiwum Akt Nowych

Biuro Prezydialne Krajowej Rady Narodowej w Warszawie

Ministerstwo Sprawiedliwości W Warszawie

Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego

Polska Partia Robotnicza. Komitet Centralny i obwody
IV. Bibliografia

Ajnenkiel A., Konstytucje Polski w rozwoju dziejowym 1791 – 1997, Warszawa 2001

Bancerz S., Czynnik społeczny w sądownictwie demokratycznej Polski, DPP 1945, nr 1

Barcikowski W., Prawo ustrojowe Polski demokratycznej, DPP 1946, nr 3 – 4

Barcikowski W., W kręgu prawa i polityki. Wspomnienia z lat 1919 – 1956, Katowice
1988

Barcikowski
W.,
Ważniejsze zagadnienia
sądownictwa, DPP 1946, nr 2
236
ustawodawcze
–
zmiany ustroju

Basta J., Proces likwidacji samorządu gospodarczego w Polsce (1945 – 1949),
,,Studia Historyczne” 1997, z. 4

Bereza A., Sąd Najwyższy w latach 1945 – 1962. Organizacja i działalność,
Warszawa 2012

Bielski J., Nowe prawo spadkowe, DPP 1947, nr 1 – 2

Bielski S., Konarski R., Wójcik R., Leon Szparadowski, ,,Polityka” z dnia 30 maja
1959 r., nr 22 (117)

Biskupski K., Podstawy konstytucyjne K.R.N., ,,Rada Narodowa” 1945, nr 23 – 24

Biskupski K., Prawo państwowe i administracyjne. Część I. Prawo państwowe ZSRR,
Warszawa 1953

Biskupski K., Zarys prawa państwowego Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz
niektórych państw obcych, Warszawa 1962

Błażyński Z., Mówi Józef Światło. Za kulisami bezpieki i partii 1940 – 1955, Londyn
1986

Borkowski J., Pertraktacje przedwyborcze między Polską Partia Robotniczą i Polska
Partią Socjalistyczną a Polskim Stronnictwem Ludowym (1945 – 1946), ,,Kwartalnik
Historyczny” 1964, R. LXXI, nr 2

Buczek R., Stanisław Mikołajczyk, t. I, II, Toronto 1996

Burda A., Klimowiecki R., Prawo państwowe, Warszawa 1958

Burda A., Konstytucja Marcowa, Lublin 1983

Burda A., Polskie Prawo Państwowe, Warszawa 1965; Warszawa 1978

Buszyński M., Obowiązujące normy Konstytucji Marcowej, „Gazeta Administracji”
1947, nr 11 – 12

Chajn L., Administracja i sądownictwo w służbie praworządności, DPP 1946, nr 8

Chajn L., Kiedy Lublin był Warszawą, Warszawa 1964

Chajn L., Na przełomie dwóch lat, DPP 1948, nr 1

Chajn L., Rewolucyjny czyn polskiego prawnictwa (Rzecz o unifikacji prawa), PiP
1946, z. 9 – 10

Chajn L., Sądy a prasa, DPP 1945, nr 1

Chajn L., Sądy a społeczeństwo, DPP 1945, nr 2
237

Chajn L., Ustawa o przejęciu na własność podstawowych gałęzi gospodarki
narodowej, DPP 1946, nr 1

Chyliński J., Bolesław Bierut. Wspomnienia syna,Warszawa 1999

Ciepielewski J., Polityka agrarna rządu polskiego w latach 1929 – 1935, Warszawa
1968

Ciołkosz A., Ludzie PPS, Londyn 1981

Ciołkoszowie L. i A., Zarys dziejów socjalizmu polskiego, t. I, Londyn 1966, t. II,
Londyn 1972

Czerniakiewicz J., Repatriacja ludności polskiej z ZSRR 1944 – 1948, Warszawa 1987

Ćwik W., Mróz W., Witkowski A., Administracja w systemie ustrojowym Polski X –
XX w., Przemyśl 2002

Daszyński I., Pamiętniki, tom II, Warszawa 1957

Dawidowicz W., W sprawie sądownictwa administracyjnego, PiP 1956, z. 12

de Saint – Ouën A., O ustroju rolnym i osadnictwa na obszarze Ziem Odzyskanych i
byłego Wolnego Miasta Gdańska, ,,Śląsko – Dąbrowski Przegląd Administracyjny”
1946, Nr 11 – 12

Dokumenty programowe polskiego ruchu robotniczego 1878 – 1984, pod red. N.
Kołomejczyka, B. Syzdka, Warszawa 1986

Dominiczak H., Halaba R., Walichnowski T., Z dziejów politycznych Polski 1944 –
1984, Warszawa 1984

Droga sądowa w sporach na tle reformy rolnej, DPP 1945, nr 1

Drukier B., Sprawa polska w okresie powstania Polskiego Komitetu Wyzwolenia
Narodowego (22 lipca – 1 sierpnia 1944 r.), ,,Kwartalnik Historyczny” 1966, R.
LXXIII, nr 2

Drukier B., Sprawa polska w przededniu powstania Polskiego Komitetu Wyzwolenia
Narodowego, ,,Kwartalnik Historyczny” 1964, R. LXXI, nr 2

Duraczyński E., Polska 1939 – 1945 Dzieje Polityczne, Warszawa 1999

Duraczyński E., Rząd Polski na uchodźstwie 1939 – 1945. Organizacja. Personalia.
Polityka, Warszawa 1993
238

Duraczyński E., Turkowski R., O Polsce na uchodźctwie. Rada Narodowa
Rzeczypospolitej Polskiej 1939 – 1945, Warszawa 1997

Działocha K., Rola Konstytucji marcowej w prawie państwowym Polski Ludowej,
,,Acta
Universitatis
Wratislaviensis”,
Wrocław
1976,
,,Przegląd
Prawa
i
Administracji” VII

Działocha K., Trzciński J., Zagadnienie obowiązywania Konstytucji Marcowej w
Polsce Ludowej 1944 –1952, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1977

Dziesięciolecie Prawa Polski Ludowej 1944 – 1954. Zbiór studiów, pod red. L.
Kurowskiego, Warszawa 1955

Dzięciołowski S., Parlament Polski Podziemnej 1939 – 1945, Warszawa 2004

Ehrlich S., Ustrój i prawo ZSRR, Warszawa 1953

Eisler J., Zarys dziejów politycznych Polski 1944 – 1989, Warszawa 1992

Engelgard J., Bolesław Piasecki 1939 – 1956, Warszawa 2015

Fajgenberg D., Lichwa, Warszawa 1932

Fajst M., Przepisy prawne regulujące funkcjonowanie Komisji Specjalnej do Walki z
Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym ((1944 – 1955), ,,Studia Iuridica” 1999,
t. 35

Fajst M., Udział czynnika społecznego w wymiarze sprawiedliwości PRL, ,,Studia
Iuridica” 1998, t. 35

Feder T., Adolf Warski, Warszawa 1986

Fenichel Z., Próba charakterystyki ustawodawstwa polskiego za okres 1944 – 1946,
DPP 1947, nr 1 – 2

Fiedorczyk P., Dokumenty archiwalne dotyczące organizacji prac nad unifikacją i
kodyfikacją polskiego prawa cywilnego w latach 1945 – 1948, ,,Miscellanea Historico
– Iuridica” Białystok 2006, t. IV

Fiedorczyk P., Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem
Gospodarczym 1945 – 1954. Studium historycznoprawne, Białystok 2002

Fiedorczyk P., Kościół katolicki i opozycja polityczna wobec unifikacji osobowego
prawa małżeńskiego w 1945 r., CPH 2004, t. LVI, z. 1
239

Fiedorczyk P., Organizacja rządowego etapu prac legislacyjnych w świetle
wewnętrznych dokumentów Rady Ministrów w latach 1944 – 1946, ,,Miscellanea
Historico – Iuridica” 2010, t. IX

Friszke A., Opozycja polityczna w PRL 1945 – 1980, Londyn 1994

Garlicki A., Bolesław Bierut, Warszawa 1994

Garlicki L., Resich Z., Rybicki M., Włodyka S., Sąd Najwyższy w PRL, Wrocław –
Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1983

Gdulewicz E., Konstytucja Kwietniowa z 1935 r. Mity i Rzeczywistość, Warszawa
1985

Gołębiowski J. W., Nacjonalizacja przemysłu w Polsce, Warszawa 1965

Gołębiowski S., Z problematyki reformy rolnej gruntów kościelnych w Polsce w
latach 1918 – 1950, ,,Nowe Prawo” 1967

Gomułka W. – Wiesław, W walce o demokrację ludową (artykuły i przemówienia),
Łódź 1947

Gomułka W., Artykuły i przemówienia, t. I, styczeń 1943 – grudzień 1945, Warszawa
1962

Gomułka W., Artykuły i przemówienia, t. II, styczeń 1946 – kwiecień 1948, Warszawa
1962

Gomułka W., Pamiętniki, t. II, red. naukowa A. Werblan, Warszawa 1994

Gomułka W., Z kart naszej historii, Warszawa 1968

Gontarczyk P., Polska Partia Robotnicza. Droga do władzy (1941 – 1944), Warszawa
2006

Gospodarka Polski Ludowej 1944 – 1955, pod red. J. Kalińskiego i Z. Landaua,
Warszawa 1974.

Góra W., Halaba R., O utworzenie i utrwalenie władzy ludowej1944 – 1948,Warszawa
1966

Góra W., Polska Ludowa 1944 – 1984. Zarys dziejów politycznych, Lublin 1986

Góra W., Powstanie władzy ludowej w Polsce, Warszawa 1972

Góra W., Refleksje nad Historią Polski Ludowej, Lublin 1979

Góra W., Reforma rolna PKWN, Warszawa 1969
240

Góra W., Trudny Start. Z dziejów Polski Ludowej 1944 – 1947, Warszawa 1985

Górnicki L., Prawo cywilne w pracach Komisji Kodyfikacyjnej Rzeczypospolitej
Polskiej w latach 1919 – 1939, Wrocław 2000

Górski G., Polonia Restituta. Ustrój państwa polskiego w XX wieku, Lublin 2009

Górski G., Ustrój polskiego państwa podziemnego 1939 – 1944. Studium historyczno
– prawne, Lublin 1995

Górski M., Problematyka własności nieruchomości warszawskich w okresie PRL i
przemian ustrojowych, Toruń 2006

Grabski S., Pamiętniki, t. II, Warszawa 1989

Grajewski K., Odpowiedzialność posłów i senatorów na tle zasady mandatu wolnego,
Warszawa 2009

Grelowski Z., Samorząd specjalny. Gospodarczy – zawodowy – wyznaniowy według
obowiązujących ustaw w Polsce, Katowice 1947

Grodziski S., Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej, CPH 1981, t. XXXIII,
z. 1

Grodziski S., Prace nad kodyfikacją i unifikacją polskiego prawa prywatnego (1919 –
1947), ,,Kwartalnik Prawa Prywatnego” 1992, z. 1 – 4

Grodziski S., W osiemdziesięciolecie Komisji Kodyfikacyjnej (Geneza i struktura), PiP
2000, z. 4

Grodziski S., Z dziejów unifikacji prawa cywilnego w Polsce, CPH 1985, t. XXXVII,
z. 2

Grünberg K., Historia Polski na tle historii powszechnej 1939 – 1945, Warszawa 1976

Grzybowski K., Polskie Prawo Polityczne, Kraków 1947

Grzybowski K., Ustrój Polityczny Polski Współczesnej 1944 – 1948,Kraków 1948

Grzybowski K., Ustrój Polski Współczesnej 1944 – 1948,Kraków 1948

Grzybowski S., Zagadnienia kodyfikacji polskiego prawa cywilnego (Organizacja i
wyniki pracy 1919 – 1992), ,,Kwartalnik Prawa Prywatnego” 1992, z. 1 – 4

Guz E., Londyński Rodowód PRL. Od Mikołajczyka do Bieruta, Warszawa 2014

Gwiazdomorski J., Polskie prawo małżeńskie, Kraków 1946
241

Gwiżdż A., Manifest Lipcowy i analogiczne akty proklamacyjne władzy ludowej, PiP
1969, z. 7

Gwiżdż A., Z zagadnień procedury ustawodawczej. O uchwalaniu przez Sejm ustawy
budżetowej, PiP 1958, z. 7

Gwiżdż A., Z zagadnień procedury ustawodawczej. O zatwierdzaniu przez Sejm
dekretów Rady Państwa, PiP 1957, z. 10

Hemmerling Z., Nadolski M., Opozycja antykomunistyczna w Polsce 1944 – 1956.
Wybór dokumentów, Warszawa 1990

Herman A., Od PKWN do własności. Restytucja mienia przejętego dekretem reformy
rolnej, Warszawa 2010

Hetko A., Dekret Warszawski – postępujące wywłaszczenie nieruchomości, Warszawa
2008

Hetko A., Dekret Warszawski. Wybrane aspekty systemowe, Warszawa 2012

Historia Państwa i Prawa Polski 1918 – 1939, część I, pod red. F. Ryszki, pod ogólną
red. J. Bardacha, Warszawa 1962

Historia Polskiego Ruchu Robotniczego 1864 – 1964, t. II 1939 – 1964, praca
zbiorowa, tom opracowali: M. Malinowski, J. Pawłowicz, A. Przygoński, W. Góra,
Warszawa 1967

Honowski F., Parlament i rząd w Polsce niepodległej. Rok 1918, Warszawa 1938

Izdebski Z., Rewizja teorii podziału władz, PiP 1957, z. 11

Jaczyński S., Zygmunt Berling. Między sławą a potępieniem, Warszawa 1993

Jarosz Z., Zakrzewska J., Krajowa Rada Narodowa. Z dziejów kształtowania się
ludowego parlamentu, CPH 1964, t. XVI, z. 1

Jarosz Z., Zawadzki S., Prawo Konstytucyjne, Warszawa 1980

Jastrzębski
R.,
Konstytucyjność
aktów
ustawodawczych
w
judykaturze
II
Rzeczypospolitej, ,,Przegląd Sejmowy” 2010, nr 2

Jastrzębski R., Prawo prywatne międzydzielnicowe. Zarys problematyki, ,,Krakowskie
Studia z Historii Państwa i Prawa” 2015, Tom 8 (3)

Jastrzębski R., Trybunał Kompetencyjny. Kolegium Kompetencyjne. Geneza –
Działalność – Współczesność, Warszawa 2014
242

Jastrzębski R., Wpływ siły nabywczej pieniądza na wykonanie zobowiązań prywatno –
prawnych w II Rzeczypospolitej, Warszawa 2009

Jodłowski J., Nowy Departament min. Sprawiedliwości. Założenia – Zadania –
Struktura, DPP 1945, nr 2

Kallas M., Lityński A., Historia ustroju i prawa Polski Ludowej, Warszawa 2000

Kapitaniak Z., Nadzór sądowy a niezawisłość sędziowska, DPP 1946, nr 2

Kapitaniak Z., Nadzór sądowy, DPP 1946, nr 7

Karpiński Z., Ustroje pieniężne w Polsce od roku 1917, Warszawa 1968

Kasznica S., Polskie Prawo Administracyjne. Pojęcia i instytucje zasadnicze, Poznań
1946

Kazimierski J., Powstanie i działalność rad narodowych, władz administracyjnych i
samorządowych w woj. warszawskim w latach 1944 – 1949, ,,Rocznik Mazowiecki”
1967, t. I

Kersten K., Historia Polityczna Polski 1944 – 1956, Warszawa 1986

Kersten K., Między wyzwoleniem a zniewoleniem. Polska 1944 – 1956, Londyn 1993

Kersten K., Narodziny systemu władzy Polska 1943 – 1948, Paryż 1986, Poznań 1990

Kersten K., Niektóre problemy kształtowania się władzy ludowej w okresie działania
Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (lipiec – grudzień 1944), ,,Kwartalnik
Historyczny” 1964, R. LXXI, nr 2

Kersten K., Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego 22 VII – 31 XII 1944, Lublin
1965

Kersten K., Repatriacja ludności po II wojnie światowe (Studium historyczne),
Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1974

Klajnerman I., Kontrola państwowa a Rada Państwa, PiP 1949, z. 8

Klajnerman I., Nowy ustrój państwowy Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1947

Klonowiecki W., Odbudowa sądownictwa administracyjnego, ,,Gazeta Administracji”
1946, nr 4 – 6

Kładoczny P., Kształcenie prawników w Polsce w latach 1944 – 1989, ,,Studia
Iuridica” 1998, t. 35
243

Kładoczny P., Prawo jako narzędzie represji w Polsce Ludowej (1944 – 1956).
Prawna analiza kategorii przestępstw przeciwko państwu, Warszawa 2004

Knakiewicz Z., Deflacja Polska 1930 – 1935, Warszawa 1967

Koberdowa I., Socjal – Rewolucyjna Partia Proletariat, Warszawa 1981

Kociubiński P. T., Powojenne przekształcenia własnościowe w świetle konstytucji,
Warszawa 2013

Kołomejczyk N., Malinowski M., Polska Partia Robotnicza 1942 – 1948, Warszawa
1986

Kołomejczyk N., Syzdek B., Polska w latach 1944 – 1949. Zarys Historii Politycznej,
Warszawa 1971

Komarnicki W., Polskie Prawo Polityczne (Geneza i System), Warszawa 2008
(reprint; Warszawa 1922)

Komarnicki W., Ustrój Państwowy Polski Współczesnej. Geneza i System, Wilno 1937

Komisja Specjalna do walki z nadużyciami i szkodnictwem gospodarczym 7.XII. 1945
– 7. XII.1946, Warszawa 1947

Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym 1945 –
1954. Wybór dokumentów. Wstęp i opracowanie: D. Jarosz, T. Wolsza, Warszawa
1995

Konstytucje Polski. Studia monograficzne z dziejów polskiego konstytucjonalizmu, t. 2,
praca zbiorowa pod red. M. Kallasa, Warszawa 1990

Korboński S., Polskie Państwo Podziemne. Przewodnik po Podziemiu z lat 1939 –
1945, Warszawa, 2008

Korzycki A., Ciężkie lata. Wspomnienia, Warszawa 1978, Warszawa 1987

Korzycki A., O Leonie Szparadowskim uczestniku posiedzenia KRN w noc
sylwestrową 1943 – 44 r., ,,Dziennik Ludowy” z dnia 13 maja 1959 r., nr 113

Kozłowski Cz., Historia polskiego ruchu robotniczego. Wybrane problemy, Warszawa
1972

Kozłowski Cz., Namiestnik Stalina, Warszawa 1993

Kozłowski Cz., Zarys dziejów polskiego ruchu robotniczego do 1948 roku, Warszawa,
1980
244

KPP w obronie niepodległości Polski. Materiały i dokumenty, Warszawa 1953

Krajowa Rada Narodowa i Sejmy Polski Ludowej 1944 – 1967. Bibliografia,
Warszawa 1969

Krajowa Rada Narodowa, pod red. A. Burdy, Wrocław – Warszawa – Kraków –
Gdańsk 1976

Kraus A., Ustawa o nacjonalizacji przemysłu, PiP 1946, z. 5 – 6

Kulka G., Komisje prawno – ustrojowe Rady Narodowej RP na emigracji w latach
1939 – 1991, Warszawa 2009

Kumaniecki K. W., Nowa Konstytucja Polska, Kraków 1935

Kurkowska H., Wywiad z Dyrektorem Biura Kontroli Państwa, ob. inż. Janem
Grubeckim, ,,Rada Narodowa” 1945, nr 8

Landau Z., Gospodarka budżetowa Polski Ludowej w okresie lubelskim, ,,Przegląd
Historyczny” 1965, t. 56/1

Landau Z., Polityka finansowa PKWN (lipiec – grudzień 1944), Warszawa 1965

Landau Z., Tomaszewski J., Gospodarka Polski Międzywojennej 1918 – 1939, t. I, W
dobie inflacji (1918 – 1923), Warszawa 1967

Landau Z., Tomaszewski J., Gospodarka Polski Międzywojennej 1918 – 1939, t. II,
Od Grabskiego do Piłsudskiego. Okres kryzysu poinflacyjnego i ożywienia
koniunktury 1924 – 1929, Warszawa 1971

Landau Z., Tomaszewski J., Wielki Kryzys 1930 – 1935. Gospodarka Polski
Międzywojennej 1918 – 1939, t. III, Warszawa 1982

Langrod J. S., Sprawa reaktywacji sądownictwa administracyjnego, ,,Gazeta
Administracji” 1946, Nr 10 – 11

Leoński
Z.,
System
Organizacji
i
Funkcjonowania
Terenowych
Organów
Przedstawicielskich i Organów Administracji Państwowej PRL,Warszawa – Poznań
1989

Lernell L., Własność społeczna, jako przedmiot ochrony prawa karnego, Warszawa
1959

Lesisz A., Rozmaryn S., Dekrety nieprzedłożone K.R.N., DPP 1946, nr 11 – 12
245

Lesisz A., Rozmaryn S., Utrata mocy obowiązywania dekretu nieprzedłożonego
K.R.N., DPP 1946, nr 11 – 12

Lewandowki Cz., Koncepcja jedności narodowej i frontu narodowego w myśli
politycznej komunistów polskich w okresie II wojny światowej, Wrocław 1979

Lipiński P., Bolesław Niejasny, Warszawa 2001

Lipiński P., Towarzysze Niejasnego, Warszawa 2003

List otwarty do Delegatury Krajowej Rządu Londyńskiego, ,,Trybuna Wolności” 15
stycznia 1943 r. nr 25; ,,Trybuna Wolności” z dnia 1 lutego 1943 r. Nr 25

Listy do pierwszych sekretarzy KC PZPR 1944 – 1970, wybór i opracowanie J.
Stępień, Warszawa 1994

Litwin J., Problematyka sądownictwa administracyjnego. Zagadnienia organizacji i
procedury, ,,Nowe Prawo” 1956, Nr 10

Litwin J., Recepcja prawa polskiego na Ziemiach Odzyskanych, PiP 1946, z. 1

Litwin J., W sprawie mocy obowiązującej niektórych ustaw przedwojennych,
,,Palestra” 1957, nr 3

Lityński A., Historia Prawa Polski Ludowej, Warszawa 2005

Lityński A., Historia prawa radzieckiego 1917 – 1991. Krótki kurs, ,,Miscellanea
Historico – Iuridica” 2005, t. 3

Lityński A., O prawie i sądach początków Polski Ludowej, Białystok 1999

Ładyka T., Polska Partia Socjalistyczna (Frakcja Rewolucyjna) w latach 1906 – 1914,
Warszawa 1972

Łyczywek R., Nabywanie mienia poniemieckiego na Ziemiach Odzyskanych, PiP
1948, z. 12

Machcewicz P., Władysław Gomułka, Warszawa 1995

Machnikowska A., Prawo własności w Polsce w latach 1944 – 1981. Studium
Historycznoprawne, Gdańsk 2010

Machnikowska A., Wymiar Sprawiedliwości w Polsce w latach 1944 – 1950, Gdańsk
2008

Madajczyk Cz., Sprawa reformy rolnej w Polsce 1939 – 1944. Programy – taktyka,
Warszawa 1961
246

Małajny R. M., Zasada jedności władzy państwowej w ustroju socjalistycznym –
prolegomena, ,,Studia Prawnicze” 1982, nr 3 – 4

Małe Konstytucje. Ustawy zasadnicze okresów przejściowych 1919 – 1947 – 1992,
pod red. R. Jastrzębski, M. Zubik, Warszawa 2014

Materniak – Pawłowska M., Ustrój sądownictwa powszechnego w II Rzeczypospolitej,
Poznań 2003

Materski W., Dyplomacja Polski „lubelskiej” lipiec 1944 – marzec 1947, Warszawa
2007

Mazowiecki M. (właśc. L. Kulczycki), Historya ruchu socjalistycznego w zaborze
rosyjskim, Kraków 1903

Mazuryk M., Sadowski I., Organizacja i funkcjonowanie Komisji Kodyfikacyjnych
prawa cywilnego w latach 1919 – 1989. Zarys problematyki, ,,Roczniki Nauk
Prawnych” 2013, t. XIII, nr 1

Michniewicz – Wanik K., Mienie zabużańskie. Prawne podstawy realizacji roszczeń,
Wrocław 2008

Michta N., Mąż stanu, wybitny polityk, przywódca ruchu ludowego. W 60 – tą
rocznicę śmierci Wincentego Witosa (1945 – 2005), Warszawa 2005

Modliński E., Istota i problemy sądownictwa administracyjnego, PiP 1946, z. 7

Mordwiłko J., Rola i działalność Prezydium Krajowej Rady Narodowej (W XXX
rocznicę powstania KRN), PiP 1974, z. 1

Mordwiłko J., Udział komisji Krajowej Rady Narodowej w tworzeniu podstaw
prawnych Polski Ludowej, PiP 1976, z. 7

Moszyńska A., Prace nad kodyfikacją majątkowego prawa cywilnego w latach 1950 –
52, ,,Miscellanea Historico – Iuridica” 2015, t. XIV

Mulak J., Polska Lewica Socjalistyczna 1939 – 1944, Warszawa 1990

Murzynowski A., Rezler J., Wymiar sprawiedliwości w Polsce w latach 1944 – 1970.
Ustawodawstwo, organizacja i działalność, Warszawa 1972

Muszkat M., O reformę ustroju sądownictwa i prokuratury, DPP 1945, nr 2

Mycielski A., Polskie prawo polityczne (Konstytucja z 17.III.1921 r.), Kraków 1947
247

Mycielski A., Polskie prawo polityczne (na drodze ku nowej konstytucji), II, Kraków
1948

Namitkiewicz J., Rakower A., Ustawa o majątkach opuszczonych i porzuconych.
Komentarz, Łódź 1945

Noskowa A., Na drodze do stworzenia PKWN –
rola Moskwy, ,,Pamięć i
Sprawiedliwość. Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi
Polskiemu Instytutu Pamięci Narodowej” 2005, nr 2

Nowy model władzy lokalnej w PRL, pod red. A. Patrzałka, Wrocław 1984

czystość aparatu sądowo – prokuratorskiego, DPP 1949, z. 12

właściwą postawę prawną, ,,Rada Narodowa” z 3 maja 1944 r., nr 8

Od rządu do nierządu. Rząd Rzeczypospolitej Polskiej a Polski Komitet Wyzwolenia
Narodowego, Internetowy miesięcznik: ,,Inne Oblicza Historii”, październik 2010 r.,
nr 6

Ohanowicz A., Unifikacja i reforma prawa cywilnego, ,,Ruch Prawniczy i
Ekonomiczny” 1959, z. 3

Opozycja parlamentarna w Krajowej Radzie Narodowej i Sejmie Ustawodawczym
1944 – 1947, Wybór, wstęp i opracowanie R. Turkowski, Warszawa 1997

Ordyniec J., Zagadnienie reformy ustroju sądowego, DPP 1946, nr 1

Osajda K., Nacjonalizacja i reprywatyzacja, Warszawa 2009

Osóbka – Morawski E., Dziennik Polityczny 1943 – 1948, Gdańsk 1981

Osóbka – Morawski E., Odrodzona Polska w Nowej Europie (z przemówień), Lublin
1944

Osóbka – Morawski E., Odrodzona Polska w nowej Europie, Paryż 1945

Paczkowski A., Prasa codzienna Warszawy w latach 1918 – 1939, Warszawa 1983

Pamiętniki bezrobotnych nr 1 – 57, Warszawa 1933

Pamiętniki chłopów, Warszawa 1935

Pamiętniki chłopów. Seria Druga, Warszawa 1936

Partykularyzm a unifikacja prawa w Polsce (XV – XX), red. T. Maciejewski, Gdańsk
1994
248

Paszkudzki A., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 23 kwietnia 1935 roku.
Tekst. Komentarz, Lwów – Warszawa 1935

Pawłowicz J., Z dziejów konspiracyjnej KRN 1943 – 1944, Warszawa 1961

Peretiatkowicz A., Kodeks Polityczny. Konstytucja Lutowa i ważniejsze ustawy
polityczne uzupełnione statutem Organizacji Narodów Zjednoczonych, Poznań 1947

Pessel R., Rekompensowanie skutków naruszeń prawa własności wynikających z
aktów nacjonalizacyjnych, Warszawa 2003

Pietrzak M., Organizacja administracji terytorialnej w pierwszych latach Polski
Ludowej, CPH 1975, t. XXVII, z. 1

Pietrzak M., Państwo prawne w Konstytucji z 17 marca 1921 r., CPH 1987, z. 2, t.
XXXIX

Pietrzak M., Rządy parlamentarne w Polsce w latach 1919 – 1926, Warszawa 1969

Płaza S., Kodyfikacja prawa w Polsce międzywojennej, CPH 2005, t. LVII, z. 1

Polska Ludowa 1944 – 1950. Przemiany społeczne, pod red. F. Ryszki, Wrocław –
Warszawa – Kraków – Gdańsk 1974

Polska Ludowa. IX Powszechny Zjazd Historyków Polskich w Warszawie 13 – 15
września 1963. Referaty i dyskusja, Warszawa 1964

Polska Ludowa. Materiały i Studia, Warszawa 1964, t. 3

Polska Partia Robotnicza, Gwardia Ludowa/Armia Ludowa na ziemiach polskich
1942 – 1944/1945, pod red. K. Kaczmarskiego, M. Krzysztofińskiego, Rzeszów 2013

Polski Ruch Robotniczy w okresie wojny i okupacji hitlerowskiej, Warszawa 1964

Polskie państwo podziemne wobec komunistów polskich (1939 – 1945). Wypisy prasy
konspiracyjnej, Wyboru dokonał i opracował K. Sacewicz, Olsztyn 2005

Potasznik W., Utracone majątki. Zwrot i odszkodowania, Warszawa 2005

Prawo a polityka, red. M. Zubik, Warszawa 2007

Prawo Polskie. Próba syntezy, pod red. T. Guza, J. Głuchowskiego, M. R. Pałubskiej,
Warszawa 2009

Prawo wczoraj i dziś. Studia dedykowane profesor Katarzynie Sójce – Zielińskiej,
Warszawa 2000
249

Problemy frontu narodowego w europejskich państwach socjalistycznych. Referaty
wygłoszone na międzynarodowej konferencji naukowej w dniach 20 – 22 stycznia
1972 r., Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1973

Protokoły posiedzeń Biura Politycznego KC PPR 1944 – 1945. Dokumenty z dziejów
PRL, z. 2, oprac. A. Kochański, Warszawa 1992

Protokoły posiedzeń Prezydium Krajowej Rady Narodowej 1944 – 1947, wybór, wstęp
i opracowanie J. Kochanowski, Warszawa 1995

Protokoły posiedzeń Sekretariatu KC PPR 1945 – 1946. Dokumenty z dziejów PRL,
oprac. A. Kochański, Warszawa 2001

Protokół pierwszego plenarnego posiedzenia Krajowej Rady Narodowej Warszawa
31XII1943R./1I1944R., Warszawa 1947

Próchnik A., Studia z dziejów polskiego ruchu robotniczego, Warszawa 1958

Przebudowa ustroju rolnego PRL w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Referat
opracowany przez sędziego SN Józefa Majorowicza przy konsultacji prof. UW
Henryka Świątkowskiego, Warszawa 1966

Przekształcenia własnościowe w Polsce (Determinanty prawne), pod. red. S. Prutisa,
Białystok 1996

Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce lat 1944 – 1956, pod red. W. Kuleszy,
A. Rzeplińskiego, Warszawa 2001

Przygoński A., Z zagadnień strategii frontu narodowego PPR, 1942 – 1945,
Warszawa 1976

Publicystyka konspiracyjna PPR 1942 – 1945. Wybór artykułów, t. III, Warszawa
1967

Pyszkowski A., Bilans działalności sądów specjalnych, DPP 1946, nr 11 – 12

Radwański Z., Prawo cywilne PRL, CPH 1995, t. XLVII, z. 1 – 2

Reale E., Raporty Polska 1945 – 1946, Warszawa 1991

Rechowicz H., Bolesław Bierut 1892 – 1956, Warszawa – Kraków 1974

Reforma rolna. Przejęcie lasów na własność skarbu państwa, Łódź 1945
250

Reformy agrarne w socjalistycznych państwach Europy (1944 – 1948). Zbiór
dokumentów i materiałów, pod red. W. Góry, Wrocław – Warszawa – Kraków –
Gdańsk – Łódź 1987

Reformy rolne w Polsce międzywojennej i powojennej. Prawo – realizacja – skutki –
problemy reprywatyzacyjne, red. naukowa E. Borkowska – Bagieńska, W. Szafrański,
Poznań 2008

Regnare, Gubernare, Administrare, Prawo i władza na przestrzeni wieków, red. A.
Grodziski, A. Dziadzio, Kraków 2012

Regulamin obrad Krajowej Rady Narodowej uchwalony na 7 plenarnym posiedzeniu
K.R.N. w dniu 6 maja 1945 r., Warszawa 1945

Reguła J. A., Historia Komunistycznej Partii Polski w świetle faktów i dokumentów,
Toruń 1994

Rezolucje I Zjazdu PPR, opracował A. Przygoński, Lublin 1980

Rostocki W., Stosowanie Konstytucji Kwietniowej w okresie Drugiej Wojny Światowej
1939 – 1945, Lublin 1988

Rozmaryn S., Kontrola konstytucyjności ustaw, PiP 1948, z. 11, 12

Rozmaryn S., Polskie Prawo Państwowe, Warszawa 1951

Rozmaryn S., Uwagi o niektórych zagadnieniach ustaw konstytucyjnych z 4 i 19
lutego 1947 roku, DPP 1947, nr 3

Rybicki M., Ławnicy Ludowi w Sądach PRL, Warszawa 1968

Rybicki Z., Działalność i organizacja rad narodowych w PRL, Warszawa 1965

Rybicki Z., Rozwój rad narodowych w Polsce w latach 1944 – 1950, CPH 1963, t.
XV, z. 2

Ryszka F., Sprawa Polska i Sprawy Polaków. Szkice z lat 1944 – 1946, Warszawa
1966

Rzepliński A., Sądownictwo w Polsce Ludowej. Między dyspozycyjnością a
niezawisłością, Warszawa 1989

Sacewicz K., ,,Akcja sowiecko – komunistyczna w Polsce” – raport specjalny
Komendanta Głównego Armii Krajowej gen. Stefana Roweckiego ,,Kaliny” (27
czerwca 1942 r.), ,,Echa Przeszłości” 2006, t. 7
251

Samorząd gospodarczy przeszłość i teraźniejszość. Materiały z konferencji, Warszawa
1991

Sąd Najwyższy Rzeczypospolitej Polskiej. Historia i współczesność. Księga
Jubileuszowa 90 – lecia Sądu Najwyższego 1917 – 2007, Warszawa 2007

Skrzydło W., Charakter i znaczenie polityczno – prawne Manifestu Lipcowego
PKWN, CPH 1959, t. XI, z. 2

Słabek H., Dzieje polskiej reformy rolnej 1944 – 48, Warszawa 1972

Słabek H., O programach reformy rolnej w latach 1939 – 1944, ,,Kwartalnik
Historyczny”, 1962, R. LXIX, z. 2

Służewski J., Rady narodowe i terenowe organy administracji państwowej, Warszawa
1987

Sobór – Świderska A., Jakub Berman. Biografia Komunisty, Warszawa 2009

Sójka – Zielińska K., Organizacja prac nad kodyfikacją prawa cywilnego w Polsce
międzywojennej, CPH 1975, t. XXVII, z. 2

Spis posłów do Krajowej Rady Narodowej, 1943 – 1947, Warszawa 1983

Stanisław Mikołajczyk w Stronnictwie i Parlamencie (1945 – 1947), Szreniawa 1992

Stankiewicz E., Polskie prawodawstwo leśne, Warszawa 1951

Stankiewicz E., Polskie prawodawstwo leśne, Warszawa 1971

Starościak J., Zasady organizacyjne samorządu, ,,Rada Narodowa” 1945, nr 10

Starzewski M., Środki zabezpieczenia prawnego konstytucyjności ustaw, Kraków
1928

Starzyński S., Analiza Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 23 kwietnia 1935,
,,Rocznik Prawniczy Wileński” 1936

Stawarska – Rippel A., Prawo sądowe Polski Ludowej 1944 – 1950 a prawo Drugiej
Rzeczypospolitej, Katowice 2006

Stembrowicz J., Rada Państwa w systemie organów PRL, Warszawa 1968

Stryjski K. J., Czas przeszły niedoskonały, Łódź 1986

Strzelecki M., Działalność opozycjiparlamentarnej w Krajowej Radzie Narodowej i
Sejmie Ustawodawczym (VII 1945 – X 1947 r.), Toruń 1996
252

Surowiec J., Spór o koncepcję ustroju państwowego Polski w okresie Krajowej Rady
Narodowej (1944 – 1946), Wrocław 1982

Swinarski T., Reforma rolna i upaństwowienie lasów a prawo łowieckie, ,,Gazeta
Administracji” 1946, Nr 2 – 3

Sylwestrzak A., Najwyższa Izba Kontroli, Warszawa 1997

Sylwestrzak A., Prawo własności w konstytucjonalizmie polskim, CPH 2004, t. LVI, z.
2

Szawłowski R., W obliczu nowej reformy aparatu kontroli państwowej w Polsce, PiP
1957, z. 4 – 5

Szer S., Momenty społeczne w nowym zunifikowanym prawie, DPP 1946, Nr 2

Szer S., Nowe prawo rzeczowe, DPP 1947, nr 1 – 2

Szulc M., Dekret warszawski w świetle współczesnych obowiązków podatkowych,
,,Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego” 2015, nr 7

Szumiło M., Roman Zambrowski 1909 – 1977. Studium z dziejów elity komunistycznej
w Polsce, Warszawa 2014

Szwagrzyk K., Prawnicy czasu bezprawia. Sędziowie i prokuratorzy wojskowi w
Polsce 1944 – 1956, Kraków – Wrocław 2005

Świątkowski H., Nowe polskie prawo ustrojowe, DPP 1947, nr 3

Świątkowski H., Za wzorem kraju socjalizmu, DPP 1949, z. 11

Tomicki J., Polska Partia Socjalistyczna 1892 – 1848, Warszawa 1983

Torańska T., Oni, Londyn 1985

Torańska T., Oni, Warszawa 2004

Turkowski R., Polskie Stronnictwo Ludowe w obronie demokracji 1945 – 1949,
Warszawa 1992

Turlejska M., Spór o Polskę, Warszawa 1981

Turlejska M., Te pokolenia żałobami czarne...Skazani na śmierć i ich sędziowie 1944
– 1954, Londyn 1989

Uchwala KRN z dnia 23 września 1946 r. w sprawie Komisji Specjalnej do Walki z
Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym, DPP 1946, nr 9 – 10
253

Ura Cz., Samorząd terytorialny w Polsce Ludowej, 1944 – 1950. Zagadnienia
ustrojowe, Warszawa 1972

Ustroje polityczne mocarstw. Zeszyt I – Ustrój ZSRR (Według wykładów z – cy prof.
dr – a Biskupskiego), Warszawa 1950

W czterdziestą rocznicę powołania KRN. Materiały i dokumenty, Warszawa 1984

Waligórski A., Zmiany proceduralne w związku z ostatnią unifikacją prawa
cywilnego, PiP 1946, z. 5 – 6

Wasilkowski J., Kodyfikacja prawa cywilnego w Polsce, ,,Nowe Prawo” 1950, nr 12

Wawak Z., Legitymacja prawna KRN, ,,Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i
Socjologiczny” 1993, z. 4

Ważniewski W., Bolesław Bierut. Współczesne Życiorysy Polaków, Warszawa 1979

Ważniewski W., Polityczne i społeczne problemy rozwoju Polski Ludowej 1944 –
1985, Warszawa 1989

Wendel A., Rozwój rad narodowych w Polsce Ludowej, ,,Przegląd Historyczny” 1955,
t. 46/4

Wiącek M., Znaczenie stosowania Konstytucji Marcowej w Polsce Ludowej dla
orzecznictwa sądów i Trybunału Konstytucyjnego III RP, Warszawa 2012

Wieczorek M., Armia Ludowa 1944 – 1945, Warszawa 1984

Wieczorkiewicz P. P., Historia polityczna Polski 1935 – 1945, Poznań 2014

Wieczorkiewicz P.P., Łańcuch Historii. Studia i publicystyka, Łomianki 2012

Wieniediktow A.W., Państwowa własność socjalistyczna, Warszawa 1952

Witkowski A., Ochrona skarbowa w Polsce, Białobrzegi 1998

Witkowski A., Wymiar i pobór podatków bezpośrednich oraz opłat na rzecz Skarbu
Państwa od gospodarki nieuspołecznionej i ludności w Polsce w latach 1944 – 1950,
Rzeszów 2002

Witos W., Moje wspomnienia, t. II, Paryż 1965

Witos W., Moje Wspomnienia. T. II, Warszawa 1990

Wojdyło W., Stanisław Grabski (1871 – 1949). Bibliografia polityczna, Toruń 2004

Wolski S., Prawo o sądach obywatelskich, ,,Rada Narodowa” 1946, nr 13
254

Wrona J., System partyjny w Polsce 1944 – 1950. Miejsce – funkcje – relacje partii
politycznych w warunkach budowy i utrwalania systemu totalitarnego, Lublin 1995

Wrzos K. (właśc. H. Rosenberg), Oko w oko z kryzysem. Reportaż z podróży po
Polsce, Warszawa 1933

Wybrane problemy prawa konstytucyjnego, Lublin 1985

XXV lat wymiaru sprawiedliwości PRL, Warszawa 1969

Z dziejów Polski Ludowej, pod red. W. Góry, J. Gołębiowskiego, Warszawa 1966

Z okazji zakończenia unifikacji prawa cywilnego, DPP 1947, nr 1 – 2

Zaborski M., Oficerska Szkoła Prawnicza, ,,Palestra” 1998, nr 5 – 6

Zaborski M., Szkolenie sędziów nowego typu w Polsce Ludowej, ,,Palestra” 1998, nr 1
– 2, 3 – 4, 7 – 8

Zahorski H., Zasada badania konstytucyjności ustaw przez sądownictwo a konstytucja
Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 17 marca 1921 roku, ,,Rocznik Prawniczy Wileński”
1931

Zakrzewska J., Gwiżdż A., Wybór źródeł do nauki polskiego prawa państwowego,
Warszawa 1967

Zakrzewska J., Rada Państwa w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, ,,Studia Iuridica”,
t. 15, Warszawa 1987

Zakrzewski A., Wincenty Witos chłopski polityk i mąż stanu, Warszawa, 1977

Zakrzewski A., Wincenty Witos, Warszawa 1985

Zakrzewski M., Ustawy ustrojowe samorządu terytorialnego, ,,Rada Narodowa” 1946,
nr 30

Zakrzewski W., Działalność prawotwórcza o mocy ustawy w Polsce Ludowej,
„Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego” 1963, nr 65, z. 10

Zakrzewski W., Ustawa o systemie rad narodowych i samorządu terytorialnego, PiP
1984, z. 1

Zamkowski W., Jedność i podział władzy w Polsce Ludowej, Warszawa – Wrocław
1961
255

Zamkowski W., Monteskiuszowska koncepcja podziału a socjalistyczna zasada
jedności władzy państwowej, ,,Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Wrocławskiego im.
Bolesława Bieruta” 1958, seria A, Nr 15

Zarys historyczno – polityczny I – go rządu demokratycznego w Polsce, Warszawa
1947

Zawadzki A. W., Finanse samorządu terytorialnego w latach 1918 – 1939, Warszawa,
1971

Zawadzki S., Próba periodyzacji ustroju politycznego PRL w latach 1944 – 1974, PiP
1974, z. 7

Ziaja S., Z zapisków PPR – owca z konspiracji, „Głos Pracy” 1945, nr 76

Zoll F., Międzynarodowe i Międzydzielnicowe Prawo Prywatne w zarysie, Kraków
1945

Zubik M., Organizacja wewnętrzna Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2003

Zwierzchowski E., Polityczny proces kształtowania się ustroju Polski Ludowej 1944 –
1952, Warszawa 1981

Źródła do dziejów Polski w XIX i XX wieku. Lata 1939 – 1945, t. IV część 2, Wybór
tekstów źródłowych: A. Koseski, J. R. Szaflik, R. Turkowski, Pułtusk 2000

Źródła z dziejów Polski w XIX i XX wieku. Lata 1945 – 1956, t. V, red. A. Koseska, J.
R. Szaflik, R. Turkowski, Pułtusk 2003

Żenczykowski T., Dwa komitety 1920, 1944, Polska w planach Lenina i Stalina. Szkic
Historyczny, Łomianki 2009

Żenczykowski T., Polska Lubelska 1944, Warszawa 1990
V. Orzecznictwo

Sądu Najwyższego:1947, 1948,2002, 2003, 2004, 2005 [zawarte: ,,Zbiór Orzeczeń
SN. Izba Cywilna”; PiP; DPP; ,,Biuletyn SN Izba Cywilna”; System Informacji
Prawnej Lex]

Trybunału Konstytucyjnego: 1995, 1997, 2001 [zawarte: Dz. U.; trybunal.gov.pl]

Naczelnego Sądu Administracyjnego: 1996, 1998, 2001, 2004, 2007, 2008, 2011
[zawarte: orzeczenia.nsa.gov.pl]
256

Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie: 2002, 2011, 2014[zawarte:
orzeczenia.nsa.gov.pl]

Sądu Apelacyjnego w Lublinie: 2000 [zawarte: ,,Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych”]
257
Aneksy
1.Wykaz aktów prawnych

Dekret Naczelnika Państwa z dnia 5 grudnia 1918 r. w przedmiocie obrony ludności
przed lichwą wojenną (Dz. Praw Państwa Polskiego, Nr 19, poz. 50)

Dekret Naczelnika Państwa Józefa Piłsudzkiego z dnia 16 grudnia 1918 r. w
przedmiocie przymusowego zarządu państwowego (Dz. Praw Państwa Polskiego Nr
21, poz. 67)

Dekret Naczelnika Państwa z dnia 11 stycznia 1919 r. w sprawie utworzenia Urzędu
walki z lichwą i spekulacją przy Ministerstwie Aprowizacji, (Dz. Praw Państwa
Polskiego, Nr 7, poz. 109)

Dekret Naczelnika Państwa z dnia 8 lutego 1919 r. w przedmiocie zmiany art. 5 – go
dekretu o karach za lichwę wojenną (Dz. Praw Państwa Polskiego, Nr 17, poz. 221)

Ustawa z dnia 3 czerwca 1919 r. o Komisji Kodyfikacyjnej (Dz. Praw Państwa
Polskiego Nr 44, poz. 315)

Ustawa z dnia 17 lutego 1922 r. o państwowej służbie cywilnej (Dz. U. Nr 21, poz.
164)

Ustawa z dnia 11 sierpnia 1923 r. o tymczasowym uregulowaniu finansów
komunalnych, w brzemieniu obwieszczenia Ministra Spraw wewnętrznych z dnia 26
czerwca 1936 r. (Dz. U. Nr 62, poz. 454)

Ustawa z dnia 2 sierpnia 1926 r. zmieniająca i uzupełniająca Konstytucję
Rzeczypospolitej z dnia 17 marca 1921 r. (Dz. U. R.P. Nr 44, poz. 267), (Dz. U. Nr
78, poz. 442)

Ustawie z dnia 2 sierpnia 1926 r. o prawie właściwem dla stosunków prywatnych
wewnętrznych (Prawo prywatne międzydzielnicowe), (Dz. U. Nr 101, poz. 580)

Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 16 stycznia 1928 r. o stanie
wojennym (Dz. U. Nr 8, poz. 54)

Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 6 lutego 1928 r. Prawo o ustroju
sądów powszechnych (Dz. U. Nr 12, poz. 93)
258

Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1932 r. Prawo o
stowarzyszeniach (Dz. U. Nr 94, poz. 808)

Obwieszczenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 15 listopada 1932 r. w sprawie
ogłoszenia jednolitego tekstu prawa o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 102,
poz. 863)

Ustawa z dnia 23 czerwca 1933 r. o częściowej zmianie ustroju samorządu
terytorialnego (Dz. U. Nr 35, poz. 294)

Ustawa Konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1935 r. (Dz. U. Nr 30, poz. 227)

Ustawa z dnia 9 kwietnia 1938 r. o zniesieniu instytucji Sądów Przysięgłych i sędziów
pokoju (Dz. U. Nr 24, poz. 213)

Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 1 września 1939 r. (Dz. U. Nr 86,
poz. 544)

Ustawa z dnia 21 lipca 1944 r. o utworzeniu PKWN (Dz. U. Nr 1, poz. 1)

Ustawa z dnia 21 lipca 1944 r. o przejęciu zwierzchnictwa nad Armją Polską w ZSRR
i o scaleniu Armji Ludowej i Armji Polskiej w ZSRR, w jednolite Wojsko Polskie
(Dz. U. Nr 1, poz. 2)

Manifest PKWN z dnia 22 lipca 1944 r. (załącznik do: Dz. U. z 1944 r. Nr 1)

Ustawa z dnia 15 sierpnia 1944 r. o tymczasowym trybie wydawania dekretów z mocą
ustawy (Dz. U. Nr 1, poz. 3)

Dekret PKWN z dnia 15 sierpnia 1944 r. o organizacji wojewódzkich i powiatowych
urzędów ziemskich (Dz. U. Nr 2, poz. 4)

Dekret PKWN z dnia 15 sierpnia 1944 r. o częściowej mobilizacji i rejestracji
ludności do służby wojskowej (Dz. U. Nr 2, poz. 5)

Dekret PKWN z dnia 15 sierpnia 1944 r. o rozwiązaniu policji państwowej (t. zw.
granatowej policji), (Dz. U. Nr 2, poz. 6)

Dekret PKWN z dnia 15 sierpnia 1944 r. o wprowadzeniu Sądów Przysięgłych (Dz.
U. Nr 2, poz. 7)

Dekret PKWN z dnia 21 sierpnia 1944 r. o trybie powołania władz administracji
ogólnej I – ej i II – ej instancji (Dz. U. Nr 2, poz. 8)
259

Dekret PKWN z dnia 18 sierpnia 1944 r. o wojennych świadczeniach rzeczowych –
obowiązkowych dostawach zbóż i ziemniaków dla państwa (Dz. U. Nr 3, poz. 9)

Dekret PKWN z dnia 22 sierpnia 1944 r. o wojennych świadczeniach rzeczowych –
obowiązkowych dostawach mięsa, mleka i siana dla państwa (Dz. U. Nr 3, poz. 10)

Dekret PKWN z dnia 24 sierpnia 1944 r. o emitowaniu biletów skarbowych (Dz. U.
Nr 3, poz. 11)

Dekret PKWN z dnia 24 sierpnia 1944 r. o rozwiązaniu tajnych organizacyj
wojskowych na terenach wyzwolonych (Dz. U. Nr 3, poz. 12)

Dekret PKWN z dnia 31 sierpnia 1944 r. o ustanowieniu przysięgi dla Wojska
Polskiego (Dz. U. Nr 3, poz. 13)

dekret PKWN z dnia 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko –
hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i
jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego (Dz. U. Nr 4, poz. 16)

Dekret PKWN z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. Nr
4, poz. 17)

Dekret PKWN z dnia 7 września 1944 r. o komisjach mieszkaniowych (Dz. U. Nr 4,
poz. 18)

Dekret PKWN z dnia 7 września 1944 r. o zakresie działania i organizacji Resortu
Informacji i Propagandy (Dz. U. Nr 4, poz. 20)

Dekret PKWN z dnia 12 września 1944 r. o specjalnych sądach karnych dla spraw
zbrodniarzy faszystowsko – hitlerowskich (Dz. U. Nr 4, poz. 21)

Ustawa z dnia 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych
(Dz. U. Nr 5, poz. 22)

Ustawa z dnia 11 września 1944 r. o kompetencji Przewodniczącego Krajowej Rady
Narodowej (Dz. U. Nr 5, poz. 23)

Dekret PKWN z dnia 23 września 1944 r. Kodeks Karny Wojska Polskiego (Dz. U.
Nr 6, poz. 27)

Dekret PKWN z dnia 23 września 1944 r. Przepisy wprowadzające Kodeks Karny
Wojska Polskiego (Dz. U. Nr 6, poz. 28)
260

Dekret PKWN z dnia 23 września 1944 r. Prawo o ustroju Sądów Wojskowych i
Prokuratury Wojskowej (Dz. U. Nr 6, poz. 29)

Dekret PKWN z dnia 7 października 1944 r. Milicji Obywatelskiej (Dz. U. Nr 7, poz.
33)

Dekret PKWN z dnia 23 października 1944 r. o powoływaniu i ukonstytuowaniu ławy
przysięgłych (Dz. U. Nr 9, poz. 47)

Dekret PKWN z dnia 25 października 1944 r. o zwalczaniu spekulacji i lichwy
wojennej (Dz. U. Nr 9, poz. 49)

Dekret PKWN z dnia 30 października 1944 r. o ochronie Państwa (Dz. U. Nr 10, poz.
50)

Dekret PKWN z dnia 4 listopada 1944 r. o środkach zabezpieczających w stosunku do
zdrajców Narodu (Dz. U. Nr 11, poz. 54)

Dekret PKWN z dnia 4 listopada 1944 r. o częściowej zmianie prawa o ustroju sądów
powszechnych (Dz. U. Nr 11, poz. 56)

Dekret PKWN z dnia 4 listopada 1944 r. o upoważnieniu do tworzenia sądów oraz
zmiany ich okręgów, a ponadto do przenoszenia sędziów w inne miejsce służbowe
(Dz. U. Nr 11, poz. 58)

Dekret PKWN z dnia 1 grudnia 1944 r. w przedmiocie podziału niektórych resortów
utworzonych ustawą z dnia 21 lipca 1944 r. (Dz. U. R. P. Nr 1, poz. 1), (Dz. U. Nr 14,
poz. 73)

Dekret PKWN z dnia 23 listopada 1944 r. o organizacji i zakresie działania
samorządu terytorialnego (Dz. U. Nr 14, poz. 74)

Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 12 grudnia 1944 r. o
przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa (Dz. U. Nr 15, poz. 82)

Dekret PKWN z dnia 12 grudnia 1944 r. o częściowej zmianie prawa o ustroju sądów

Dekret PKWN z 27 grudnia 1944 r. o tymczasowym uregulowaniu uposażeń
pracowników państwowych (Dz. U. Nr 16, poz. 88)

Dekret PKWN z dnia 27 grudnia 1944 r. o tymczasowym unormowaniu stosunku
służbowego i zaszeregowania funkcjonariuszów państwowych (Dz. U. Nr 16, poz. 89)
261

Ustawa z dnia 31 grudnia 1944 r. o zmianie ustawy z dnia 11 września 1944 roku, o
kompetencji Przewodniczącego Krajowej Rady Narodowej (Dz. U. Nr 19, poz. 97)

Ustawa z dnia 31 grudnia 1944 r. o zmianie ustawy z dnia 11 września 1944 roku o
organizacji i zakresie działania Rad Narodowych (Dz. U. Nr 19, poz. 98)

Ustawa z dnia 31 grudnia 1944 r. o powołaniu Rządu Tymczasowego
Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 19, poz. 99)

Ustawa z dnia 3 stycznia 1945 r. o trybie wydawania dekretów z mocą ustawy (Dz. U.
Nr 1, poz. 1)

Obwieszczenie Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 18 stycznia 1945 r. w
sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia
Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. Nr
3, poz. 13)

Dekret z dnia 15 stycznia 1945 r. o Narodowym Banku Polskim (Dz. U. Nr 4, poz. 14)

Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 marca 1945 r. o tymczasowej
siedzibie Sądu Najwyższego (Dz. U. Nr 7, poz. 35)

Dekret z dnia 14 marca 1945 r. o zmianie prawa o ustroju sądów powszechnych (Dz.
U. Nr 9, poz. 46)

Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 1 marca 1945 r. w
sprawie wykonania dekretu PKWN z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu
reformy rolnej (Dz. U. Nr 10, poz. 51)

Rozporządzenie Ministra Administracji Publicznej z dnia 15 marca 1945 r. o
komisjach dyscyplinarnych i postępowaniu dyscyplinarnym przeciwko członkom
organów wykonawczych samorządu terytorialnego, powiatowego oraz gmin wiejskich
i miejskich (Dz. U. Nr 10, poz. 52)

Rozporządzenie Ministra Administracji Publicznej z dnia 15 marca 1945 r. w sprawie
regulaminu wyborów sołtysa i podsołtysa (Dz. U. Nr 10, poz. 53)

Dekret z dnia 8 marca 1945 r. o częściowej zmianie prawa o ustroju sądów

Ustawa Konstytucyjna z dnia 6 maja 1945 r. o zniesieniu statutu organicznego
województwa śląskiego (Dz. U. Nr 17, poz. 92)
262

Ustawa z dnia 6 maja 1945 r. o częściowej zmianie ustawy z dnia 11 września 1944 r.
o organizacji i zakresie działania rad narodowych (Dz. U. Nr 17, poz. 93)

Ustawa z dnia 6 maja 1945 r. o uregulowaniu uposażeń członków Prezydium
Krajowej Rady Narodowej (Dz. U. Nr 17, poz. 94)

Ustawa z dnia 6 maja 1945 r. o wyłączeniu ze społeczeństwa polskiego wrogich
elementów (Dz. U. Nr 17, poz. 96)

Ustawa z dnia 6 maja 1945 r. o majątkach opuszczonych i porzuconych (Dz. U. Nr 17,
poz. 97)

Dekret z dnia 6 czerwca 1945 r. o mocy obowiązującej orzeczeń sądowych, wydanych
w okresie okupacji niemieckiej na terenie Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 25,
poz. 151)

Dekret z dnia 18 lipca 1945 r. Kodeks postępowania niespornego (Dz. U. Nr 27, poz.
169)

Dekret z dnia 2 sierpnia 1945 r. o amnestii (Dz. U. Nr 28, poz. 172)

Porozumienie międzynarodowe w przedmiocie ścigania i karania głównych
przestępców wojennych osi europejskiej, podpisane w Londynie dnia 8 sierpnia 1945
r. (Dz. U. z 1947 r. Nr 63, poz. 367)

Ustawa z dnia 23 lipca 1945 r. o prawie odwoływania posłów do Krajowej Rady
Narodowej (Dz. U. Nr 30, poz. 178)

Dekret z dnia 23 czerwca 1945 r. Przepisy wprowadzające Kodeks Wojskowego
Postępowania Karnego (Dz. U. Nr 36, poz. 215)

Dekret z dnia 23 czerwca 1945 r. Kodeks Wojskowego Postępowania Karnego (Dz. U.
Nr 36, poz. 216)

Dekret z dnia 22 września 1945 r. o przedłużeniu niektórych terminów
przewidzianych dekretem o amnestii (Dz. U. Nr 39, poz. 221)

Dekret z dnia 29 sierpnia 1945 r. Prawo osobowe (Dz. U. Nr 40, poz. 223)

Dekret z dnia 29 sierpnia 1945 r. w sprawie postępowania o ubezwłasnowolnienie
(Dz. U. Nr 40, poz. 225)

Dekret z dnia 29 sierpnia 1945 r. w sprawie postępowania o uznanie za zmarłego i o
stwierdzenie zgonu (Dz. U. Nr 40, poz. 226)
263

Dekret
z
dnia
8
października
1945
r.
o
zmianie
prawa
prywatnego
międzydzielnicowego (Dz. U. Nr 44, poz. 252)

Dekret z dnia 25 września 1945 r. Prawo małżeńskie (Dz. U. Nr 48, poz. 270)

Dekret z dnia 25 września 1945 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz. U. Nr 48, poz.
272)

Dekret z dnia 26 października 1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze
m.st. Warszawy (Dz. U. Nr 50, poz. 279)

Dekret z dnia 13 listopada 1945 r. o zarządzie Ziem Odzyskanych (Dz. U. Nr 51, poz.
295)

Dekret z dnia 16 listopada 1945 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w
okresie odbudowy Państwa (Dz. U. Nr 53, poz. 300)

Dekret z dnia 16 listopada 1945 r. o postępowaniu doraźnym (Dz. U. Nr 53, poz. 301)

Dekret z dnia 16 listopada 1945 r. o utworzeniu i zakresie działania Komisji
Specjalnej do walki z nadużyciami i szkodnictwem gospodarczym (Dz. U. Nr 53, poz.
302)

Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 27 listopada 1945 r. o trybie
powoływania oraz o prawach i obowiązkach ławników w postępowaniu doraźnym i w
sprawach o przestępstwa szczególnie niebezpieczne w okresie odbudowy Państwa
(Dz. U. Nr 53, poz. 303)

Dekret z dnia 29 września 1945 r. o zmianie i uzupełnieniu przepisów o wydawaniu
Dziennika Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 55, poz. 305)

Zarządzenie Prezydium KRN z dnia 16 listopada 1945 r. o uchyleniu stanu wojennego
(Dz. U. Nr 57, poz. 320)

Dekret z dnia 30 listopada 1945 r. o zniesieniu Związku Rewizyjnego Samorządu
Terytorialnego (Dz. U. Nr 57, poz. 323)

Dekret z dnia 30 listopada 1945 r. o języku państwowym i języku urzędowania
rządowych i samorządowych władz administracyjnych (Dz. U. Nr 57, poz. 324)

Ustawa z dnia 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na własność Państwa podstawowych
gałęzi gospodarki narodowej (Dz. U. Nr 3, poz. 17)
264

Obwieszczenie Prezydenta Krajowej Rady Narodowej z dnia 14 stycznia 1946 r. w
sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy z dnia 11 września 1944 r. o organizacji
i zakresie działania rad narodowych (Dz. U. Nr 3, poz. 26)

Dekret z dnia 21 grudnia 1945 r. o publicznej gospodarce lokalami i kontroli najmu
(Dz. U. z 1946 r. Nr 4, poz. 27)

Dekret z dnia 22 stycznia 1946 r. o wyjątkowym dopuszczaniu do obejmowania
stanowisk sędziowskich, prokuratorskich i notarialnych oraz do wpisywania na listę
adwokatów (Dz. U. Nr 4, poz. 33)

Dekret z dnia 22 stycznia 1946 r. o odpowiedzialności za klęskę wrześniową i
faszyzację życia państwowego (Dz. U. Nr 5, poz. 46)

Dekret z dnia 22 stycznia 1946 r. Prawo rodzinne (Dz. U. Nr 6, poz. 52)

Dekret z dnia 24 stycznia 1946 r. o przenoszeniu i zwalnianiu notariuszów oraz o
powierzaniu pełnienia obowiązków notariuszów sędziom i prokuratorom w okresie
przejściowym (Dz. U. Nr 6, poz. 54)

Dekret z dnia 22 lutego 1946 r. o rejestracji i przymusowym zatrudnieniu we
władzach wymiaru sprawiedliwości osób, mających kwalifikacje do objęcia
stanowiska sędziowskiego (Dz. U. Nr 9, poz. 65)

Dekret z dnia 22 stycznia 1946 r. o Najwyższym Trybunale Narodowym (Dz. U. Nr 5,
poz. 45)

Dekret z dnia 22 stycznia 1946 r. o odpowiedzialności za klęskę wrześniową i
faszyzację życia państwowego (Dz. U. Nr 5, poz. 46)

Okólnik nr 8 Ministra Administracji Publicznej z dnia 24 stycznia 1946 r. w sprawie
stronnictw politycznych – legalizacja i zebrania członków (Dz. Urzędowy
Ministerstwa Administracji Publicznej Nr 1)

Dekret z dnia 22 lutego 1946 r. Prawo o sądach obywatelskich (Dz. U. Nr 8, poz. 64)

Dekret z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich (Dz. U. Nr
13, poz. 87)

Ustawa z dnia 27 kwietnia 1946 r. o głosowaniu ludowym (Dz. U. Nr 15, poz. 104)

Ustawa z dnia 28 kwietnia 1946 r. o przeprowadzeniu głosowania ludowego (Dz. U.
Nr 15, poz. 105)
265

Dekret z dnia 20 marca 1946 r. o finansach komunalnych (Dz. U. Nr 19, poz. 129)

Dekret z dnia 9 kwietnia 1946 r. o nadawaniu stopni oficerskich w Wojsku Polskim
(Dz. U. Nr 19, poz. 130)

Dekret z dnia 14 maja 1946 r. Prawo opiekuńcze (Dz. U. Nr 20, poz. 135)

Dekret z dnia 21 maja 1946 r. o postępowaniu przed władzą opiekuńczą (Dz. U. Nr
22, poz. 140)

Dekret z dnia 14 maja 1946 r. o zmianie dekretu z dnia 16 listopada 1945 r. o
utworzeniu i zakresie działania Komisji Specjalnej do walki z nadużyciami i
szkodnictwem gospodarczym (Dz. U. Nr 23, poz. 149)

Dekret z dnia 13 czerwca 1946 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w
okresie odbudowy Państwa (Dz. U. Nr 30, poz. 192)

Dekret z dnia 29 maja 1946 r. Prawo małżeńskie majątkowe (Dz. U. Nr 31, poz. 196)

Dekret z dnia 25 czerwca 1946 r. o dodatku przejściowym do zaopatrzeń weteranów
powstań narodowych (Dz. U. Nr 32, poz. 205)

Dekret z dnia 28 czerwca 1946 r. o odpowiedzialności karnej za odstępstwo od
narodowości w czasie wojny 1939 – 1945 r. (Dz. U. Nr 41, poz. 237)

Ustawa z dnia 22 września 1946 r. Ordynacja wyborcza do Sejmu Ustawodawczego
(Dz. U. Nr 48, poz. 274)

Dekret z dnia 6 września 1946 r. o ustroju rolnym i osadnictwie na obszarze Ziem
Odzyskanych i byłego Wolnego Miasta Gdańska (Dz. U. Nr 49, poz. 279)

Ustawa z dnia 23 września 1946 r. o dodatku przejściowym do pensji weteranów
powstań narodowych oraz wdów po nich (Dz. U. Nr 53, poz. 297)

Dekret z dnia 11 października 1946 r. Prawo rzeczowe (Dz. U. Nr 57, poz. 319)

Dekret z dnia 11 października 1946 r. Prawo o księgach wieczystych (Dz. U. Nr 57,
poz. 320)

Zarządzenie Prezydium Krajowej Rady Narodowej z dnia 12 listopada 1946 r. o
przeprowadzeniu wyborów do Sejmu Ustawodawczego (Dz. U. Nr 58, poz. 322)

Obwieszczenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 31 października 1946 r. w sprawie
ogłoszenia jednolitego tekstu dekretu z dnia 22 stycznia 1946 r. o Najwyższym
Trybunale Narodowym (Dz. U. Nr 59, poz. 327)
266

Dekret z dnia 8 października 1946 r. Prawo spadkowe (Dz. U. Nr 60, poz. 328)

Dekret z dnia 8 listopada 1946 r. o postępowaniu niespornym z zakresu prawa
rzeczowego (Dz. U. Nr 63, poz. 345)

Dekret z dnia 8 listopada 1946 r. o postępowaniu spadkowym (Dz. U. Nr 63, poz. 346)

Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 4
listopada 1946 r. wydane w porozumieniu z Ministrami: Komunikacji i Skarbu w
sprawie ulg taryfowych przy korzystaniu z państwowych środków komunikacyjnych
przez członków organów wykonawczych i pracowników związków samorządu
terytorialnego (Dz. U. Nr 64, poz. 361)

Dekret z dnia 12 listopada 1946 r. Przepisy ogólne prawa cywilnego (Dz. U. Nr 67,
poz. 369)

Dekret z dnia 19 listopada 1946 r. o dostosowaniu uposażeń w związkach samorządu
terytorialnego do uposażenia pracowników państwowych (Dz. U. Nr 70, poz. 380)

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1946 r. o trybie postępowania
przy przekazywaniu samorządowi terytorialnemu oraz organizacjom spółdzielczym
przedsiębiorstw przejętych na własność Państwa (Dz. U. Nr 71, poz. 390)

Uchwała Prezydium KRN z dnia 9 stycznia 1947 r. o ustaleniu przepisów
dotyczących, organizacji wewnętrznej, sposobu urzędowania i trybu postępowania
Komisji Specjalnej do walki z nadużyciami i szkodnictwem gospodarczym (MP Nr
19, poz. 42)

Rozporządzenie Prezydenta Krajowej Rady Narodowej z dnia 29 stycznia 1947 r. o
zwołaniu Sejmu Ustawodawczego (Dz. U. Nr 7, poz. 35)

Ustawa Konstytucyjna z dnia 19 lutego 1947 r. o ustroju i zakresie działania
najwyższych organów Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 18, poz. 71)

Rozporządzenie Ministrów Administracji i Ziem Odzyskanych z dnia 10 maja 1947 r.
wydane w porozumieniu z Ministrem Skarbu w sprawie właściwości organów
wykonawczych związków samorządu terytorialnego w zakresie odraczania i
rozkładania na raty należności z tytułu zobowiązań podatkowych (Dz. U. Nr 42, poz.
212)
267

Ustawa z dnia 9 marca 1948 r. o Samorządowym Funduszu Wyrównawczym (Dz. U.
Nr 16, poz. 111)

Ustawa z dnia 18 listopada 1948 r. o przejściu na własność Państwa niektórych lasów
i innych gruntów samorządowych (Dz. U. Nr 57, poz. 456)

Dekret z dnia 27 lipca 1949 r. o zaciąganiu nowych i określaniu wysokości nie
umorzonych zobowiązań pieniężnych (Dz. U. Nr 45, poz. 332)

Ustawa z dnia 20 marca 1950 r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki,
poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu
Kościelnego (Dz. U. Nr 9, poz. 87)

Ustawa z dnia 20 marca 1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej
(Dz. U. Nr 14, poz. 130)

Obwieszczenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 31 sierpnia 1950 r. o ogłoszeniu
jednolitego tekstu dekretu z dnia 16 listopada 1945 r. o utworzeniu i zakresie działania
Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym (Dz. U.
Nr 41, poz. 374)

Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z dnia 22 lipca 1952 r. (Dz. U. Nr 33,
poz. 232)

Ustawa Konstytucyjna z dnia 22 lipca 1952 r. Przepisy wprowadzające Konstytucję
Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Dz. U. Nr 33, poz. 233)

Ustawa z dnia 25 września 1954 r. o reformie podziału administracyjnego wsi i
powołaniu gromadzkich rad narodowych (Dz. U. Nr 43, poz. 191)

Ustawa z dnia 25 lutego 1958 r. o uregulowaniu stanu prawnego mienia pozostającego
pod zarządem państwowym (Dz. U. Nr 11, poz. 37)

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93)

Ustawa z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55,
poz. 321)

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz.
483)
268
Monitor Polski (nadawanie odznaczeń)
MP z 1945 r. Nr 20, poz. 62 – 64; Nr 38, poz. 91; Nr 39, poz. 92 – 98; Nr 41, poz. 101 – 105;
Nr 43, poz. 108; Nr 44, poz. 109; Nr 55, poz. 124; Nr 56, poz. 125 – 127; MP z 1946 r. Nr 22,
poz. 37; Nr 25, poz. 41, 42; Nr 26, poz. 43; Nr 28, poz. 45 – 53; Nr 29, poz. 54 – 57; Nr 30,
poz. 58; Nr 31, poz. 59; Nr 32, poz. 60 – 64; Nr 39, poz. 75 – 77; Nr 41, poz. 79; Nr 42, poz.
80 – 82; Nr 48, poz. 91, 92; Nr 49, poz. 96, 97; Nr 50, poz. 98; Nr 56, poz. 98 – 101; Nr 58,
poz. 105 – 108; Nr 60, poz. 112 – 114; Nr 62, poz. 116 – 119; Nr 63, poz. 120; Nr 64, poz.
122, 123; Nr 65, poz. 125; Nr 66, poz. 125 – 128; Nr 67, poz. 130; Nr 68, poz. 131; Nr 70,
poz. 134; Nr 71, poz. 135; Nr 72, poz. 136; Nr 73, poz. 137; Nr 75, poz. 139, 140; Nr 76, poz.
141; Nr 77, poz. 42, 143; Nr 78, poz. 144, 145; Nr 79, poz. 146, 147; Nr 80, poz. 148; nr 81,
poz. 149 – 151; Nr 82, poz. 152, 153; Nr 83, poz. 155; Nr 85, poz. 159; Nr 86, poz. 161; Nr
87, poz. 163; Nr 88, poz. 165; Nr 89, poz. 167, 168; Nr 90, poz. 170; Nr 91, poz. 171; Nr 93,
poz. 175; Nr 95, poz. 178; Nr 97, poz. 181; Nr 99, poz. 184; Nr 101, poz. 187; Nr 102, poz.
189; Nr 103, poz. 191, 192; Nr 106, poz. 195 – 198; Nr 107, poz. 200; Nr 108, poz. 202; Nr
109, poz. 203, 204; Nr 113, poz. 209; Nr 114, poz. 211, 212; Nr 115, poz. 214; Nr 116, poz.
215, 216; Nr 117, poz. 217; Nr 119, poz. 219; Nr 120, poz. 221; Nr 121, poz. 222; Nr 122,
poz. 223 – 225; Nr 124, poz. 227 – 229; Nr 127, poz. 235; Nr 134, poz. 249; Nr 135, poz.
251; Nr 136, poz. 252, 253; Nr 138, poz. 256, 257; Nr 140, poz. 260; Nr 144, poz. 266 – 272;
Nr 145, poz. 275 – 288; MP 1947 r. Nr 1, poz. 1; Nr 3, poz. 5, 6; Nr 5, poz. 8; Nr 6, poz. 9; Nr
7, poz. 10, 11; Nr 8, poz. 12 – 16; Nr 9, poz. 18; Nr 11, poz. 20 – 27; Nr 12, poz. 28 – 30, Nr
14, poz. 32, 33; Nr 15, poz. 34; Nr 16, poz. 35, 36; Nr 17, poz. 37, 38; Nr 18, poz. 39, 40; Nr
19, poz. 41; Nr 20, poz. 44, 45; Nr 22, poz. 47 – 49; Nr 23, 50 – 110; Nr 24, poz. 111, 112; Nr
25, poz. 113 – 179; Nr 26, poz. 180 – 183; Nr 27, poz. 184 – 240; Nr 28, poz. 242 – 244; Nr
29, poz. 245 – 281; Nr 32, poz. 284; Nr 33, poz. 285; Nr 34, poz. 286; Nr 36, poz. 290 – 296;
Nr 43, poz. 316, 317; Nr 51, poz. 327 – 360; Nr 52, poz. 362 – 378; Nr 56, poz. 400; Nr 58,
poz. 405 – 411; Nr 59, poz. 418; Nr 67, poz. 462 – 463; Nr 71, poz. 469 – 482; Nr 72, poz.
485, 486; Nr 73, poz. 489; Nr 74, poz. 490; Nr 79, poz. 528 – 532; Nr 81, poz. 538, 539.
269
2. Wykaz sesji i plenarnych posiedzeń KRN
oraz posiedzeń Prezydium KRN
Sesje i plenarne posiedzenia Krajowej Rady Narodowej
1.
31 grudnia 1943 r.– 1 stycznia 1944 r.
2.
20 – 23 stycznia 1944 r.
3.
15 sierpnia 1944 r.
4.
9 – 11 września 1944 r.
5.
Nie odbyła się
6.
31 grudnia 1944 r. – 3 stycznia 1945 r.
7.
3 – 6 maja 1945 r.
8.
21 – 23 lipiec 1945 r.
9.
29 grudnia 1945 r. – 3 stycznia 1946 r.
10.
26 – 28 kwietnia 1946 r.
11.
20 – 23 września 1946 r.
Posiedzenia Prezydium Krajowej Rady Narodowej
1.
31 grudnia 1943 r.– 1 stycznia 1944 r.
2
28 – 29 stycznia 1944 r.
3.
15 luty 1944 r.
4.
28 luty 1944 r.
5
18 marzec 1944 r.
6.
26 marzec 1944 r.
7.
19 kwiecień 1944 r.
8
29 kwiecień 1944 r.
9.
10 maja 1944 r.
10.
25 maj 1944 r.
11.
15 czerwiec 1944 r.
270
12.
21 czerwiec 1944 r.
13.
30 – 31 sierpnia 1944 r.
14.
7 września 1944 r.
15.
8 września 1944 r.
16.
11 września 1944 r.
17.
18.
19.
20.
4 października 1944 r.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
2 listopada 1944 r.
29.
3 listopada 1944 r.
30.
4 listopada 1944 r.
31.
6 listopada 1944 r.
32.
7 listopada 1944 r.
33.
14 listopada 1944 r.
34.
35.
36.
37.
271
38.
39.
1 grudnia 1944 r.
40.
18 grudnia 1944 r.
41.
20 grudnia 1944 r.
42.
21 grudnia 1944 r.
43.
28 grudnia 1944 r.
44.
29 grudnia 1944 r.
45.
31 grudnia 1944 r.
46.
2 stycznia 1945 r.
47.
2 marca 1945 r.
48.
28 marca 1945 r.
49.
29 marca 9145 r.
50.
7 kwietnia 1945 r.
51.
10 kwietnia 1945 r.
52.
17 kwietnia 1945 r.
53.
30 kwietnia 1945 r.
54.
1 maja 1945 r.
55.
11 maja 1945 r.
56.
15 maja 1945 r.
57.
18 maja 1945 r.
58.
22 maja 1945 r.
59.
25 maja 1945 r.
60.
29 maja 1945 r.
61.
1 czerwca 1945 r.
62.
5 czerwca 1945 r.
63.
8 czerwca 1945 r.
272
64.
12 czerwca 1945 r.
65.
28 czerwca 1945 r.
66.
3 lipca 1945 r.
67.
6 lipca 1945 r.
68.
10 lipca 1945 r.
69.
13 lipca 1945 r.
70.
17 lipca 1945 r.
71.
19 lipca 1945 r.
72.
20 lipca 1945 r.
73.
3 sierpnia 1945 r.
74.
10 sierpnia 1945 r.
75.
21 sierpnia 1945 r.
76.
24 sierpnia 1945 r.
77.
31 sierpnia 1945 r.
78.
4 września 1945 r.
79.
7 września 1945 r.
80.
81.
82.
83.
84.
85.
86.
87.
88.
89.
273
90.
2 listopada 1945 r.
91.
92.
93.
94.
95.
96.
97.
4 grudnia 1945 r.
98.
7 grudnia 1945 r.
99.
14 grudnia 1945 r.
100.
18 grudnia 1945 r.
101.
21 grudnia 1945 r.
102.
22 grudnia 1945 r.
103.
28 grudnia 1945 r.
104.
8 stycznia 1946 r.
105.
11 stycznia 1946 r.
106.
15 stycznia 1946 r.
107.
18 stycznia 1946 r.
108.
22 stycznia 1946 r.
109.
29 stycznia 1946 r.
110.
8 lutego 1946 r.
111.
15 lutego 1946 r.
112.
19 lutego 1946 r.
113.
22 lutego 1946 r.
114.
26 lutego 1946 r.
115.
1 marca 1946 r.
274
116.
4 marca 1946 r.
117.
5 marca 1946 r.
118.
8 marca 1946 r.
119.
12 marca 1946 r.
120.
20 marca 1946 r.
121.
22 marca 1946 r.
122
26 marca 1946 r.
123.
2 kwietnia 1946 r.
124.
5 kwietnia 1946 r.
125.
9 kwietnia 1946 r.
126.
16 kwietnia 1946 r.
127.
17 kwietnia 1946 r.
128.
24 kwietnia 1946 r.
129.
26 kwietnia 1946 r.
130.
30 kwietnia 1946 r.
131.
7 maja 1946 r.
132.
10 maja 1946 r.
133.
14 maja 1946 r.
134.
17 maja 1946 r.
135.
21 maja 1946 r.
136.
29 maja 1946 r.
137.
31 maja 1946 r.
138.
4 czerwca 1946 r.
139.
12 czerwca 1946 r.
140.
14 czerwca 1946 r.
141.
25 czerwca 1946 r.
275
142.
3 lipca 1946 r.
143.
5 lipca 1946 r.
144.
12 lipca 1946 r.
145.
16 lipca 1946 r.
146.
19 lipca 1946 r.
147.
26 lipca 1946 r.
148.
31 lipca 1946 r.
149.
2 sierpnia 1946 r.
150.
8 sierpnia 1946 r.
151.
19 sierpnia 1946 r.
152.
26 sierpnia 1946 r.
153.
31 sierpnia 1946 r.
154.
6 września 1946 r.
155.
156.
157.
158.
159.
160.
161.
162.
163.
8 listopada 1946 r.
164.
165.
166.
167.
276
168.
169.
170.
171.
6 grudnia 1946 r.
172.
10 grudnia 1946 r.
173.
13 grudnia 1946 r.
174.
17 grudnia 1946 r.
175.
20 grudnia 1946 r.
176.
3 stycznia 1947 r.
177.
9 stycznia 1947 r.
178.
16 stycznia 1947 r.
179
23 stycznia 1947 r.
180.
28 stycznia 1947 r.
181.
3 luty 1947 r.
Oficjalne rozwiązanie Prezydium Krajowej Rady Narodowej
277
3. Wykaz istotniejszych spraw omawianych na poszczególnych
posiedzeniach Prezydium KRN
Tematy omawiane na posiedzeniach Prezydium KRN
31 grudnia 1943 r. – 1 stycznia 1944 r. – tematem przewodnim były sprawy
organizacyjne związane z powołaniem Krajowej Rady Narodowej oraz samego Prezydium
KRN i Armii Ludowej
28 – 29 stycznia 1944 r. – omawiano sprawy organizacyjne w tym rolę członków
Prezydium KRN, sprawozdanie dotyczące sytuacji wewnętrznej. Decyzja o powołaniu
komisji specjalnej ds. zbadania zbrodni niemieckich w Oświęcimiu oraz komisję do
zbadania innych niemieckich zbrodni; obydwie miałyby funkcjonować przy Prezydium
KRN
15 luty 1944 r. – omawiano sprawozdanie dotyczące sytuacji międzynarodowej i
wewnętrznej. Kolejnym tematem były sprawozdania z pracy kół poselskich KRN,
Wystosowano także apel do mocarstw zagranicznych o pomoc w walce z okupantem,
Wystosowano także oświadczenie w sprawie działalności sił „reakcyjnych”
28 luty 1944 r. – tematem była organizacja terenowych rad narodowych, Oprócz tego
omówiono sytuację na froncie, wręczano odznaczenia żołnierzom Armii Ludowej (Krzyż
Walecznych)
18 marzec 1944 r. – organizacja terenowych rad narodowych, sprawozdanie WRN Lublin,
projekt dalszych prac referatu ds. żydowskich
26 marzec 1944 r. – sprawy wojskowe, sprawozdanie WRN Warszawa, deklaracja
Centralnego Komitetu Ludowego
19 kwiecień 1944 r. – utrzymanie łączności KRN z terenowymi radami narodowymi,
sprawozdania kół poselskich, sprawy wojskowe
29 kwiecień 1944 r. – sprawy wojskowe, sprawy zewnętrzne, KRN zabiera stanowisko
278
wobec działalności emigracyjnej Rady Jedności Narodowej
10 maj 1944 r. – sprawozdania kół poselskich, sprawozdanie działaczy „lubelskiego” SL,
sprawy wojskowe
25 maj 1944 r. – zgoda na wysłanie deklaracji reprezentującej KRN do ZSRR, decyzja o
inspekcji Lubelszczyzny
15 czerwiec 1944 r. – gen. Zygmunt Berling zostaje odznaczony Krzyżem Grunwaldu I
klasy, sprawozdania z działalności ruchu partyzanckiego i rozmów prowadzonych w ZSRR
21 czerwiec 1944 r. – gen. Karol Świerczewski oraz Aleksander Zawadzki zostają
odznaczeni Krzyżem Grunwaldu I klasy, sprawy wojskowe, sprawozdania z pracy kół
poselskich, omówienie strategii budowania „frontu demokratycznego”
30 sierpnia – 31 sierpnia 1944 r. – zmiana statutu KRN w związku z projektowaną ustawą
o organizacji i systemie działania rad narodowych, prace nad dekretami PKWN i
ratyfikacją umów międzynarodowych, prace nad ustawą o kompetencji przewodniczącego
KRN (M. Żymierski rozszerza je o zwierzchnictwo sił zbrojnych), przyjęcie nowych
członków KRN, przygotowanie sesji KRN z 9 września 1944 r. Odesłany do poprawek do
PKWN zostaje dekret o utworzeniu Milicji Obywatelskiej
7 września 1944 r. – prace nad dekretem PKWN o reformie rolnej
8 września 1944 r. – prace nad ustawą o organizacji i systemie działania rad narodowych,
prace nad dekretem o reformie rolnej
11 września 1944 r. – omówiona została sprawa Wiktora Jedlińskiego (w jednym z
protokołów omyłkowo nazwany Józefem) p.o. wojewody rzeszowskiego i
przewodniczącego tamtejszej WRN – oskarżony o działalność wbrew linii PPR, pomoc
żołnierzom AK i zawieszanie członków rad narodowych „wedle własnego uznania”;
Prezydium KRN decyduje o niezatwierdzeniu nominacji W. Jedlińskiego na stanowisko
przewodniczącego WRN
12 września 1944 r. – omówiono dekrety o specjalnych sądach karnych dla spraw
279
zbrodniarzy hitlerowsko-faszystowskich i o zakresie działania i organizacji resortu Kultury
i Sztuki
23 września 1944 r. – zatwierdzono Kodeks Karny Wojska Polskiego oraz Prawo o ustroju
sądów wojskowych i Prokuratury Wojskowej
27 września 1944 r. – omówiono i zatwierdzono dekret o utworzeniu i zakresie działania
resortu Odszkodowań Wojennych
4 październik 1944 r. – omówiono kandydatury na sędziów w lubelskim SSK
7 październik 1944 r. – omówiono i zatwierdzono dekrety o Milicji Obywatelskiej,
mobilizacji sił mierniczych, utworzeniu Państwowego Urzędu Repatriacyjnego
21 października 1944 r. – omówiono kandydatury na sędziów w kieleckim SSK
23 październik 1944 r. – omówiono m.in. dekret o utworzeniu Uniwersytetu Marii Curie
Skłodowskiej, dekrety podatkowe (m.in. opodatkowanie piwa), o powołaniu i
ukonstytuowaniu ławy przysięgłych
25 październik 1944 r. – zatwierdzono dekret o zwalczaniu spekulacji i lichwy wojennej
26 października 1944 r. – omówienie kandydatur na ławników w SSK
28 październik 1944 r. – omówienie kandydatur na prezesa specjalnego sądu karnego w
Siedlcach
30 październik 1944 r. – zatwierdzenie dekretu o ochronie państwa oraz o dalszej
częściowej mobilizacji do służby wojskowej
2 listopada 1944 r. – dyskusja nad wymianą ławników w lubelskim SSK
3 listopada 1944 r. – awanse wojskowe (m.in. radziecki doradca Stanisław Popławski
mianowany został generałem dywizji)
4 listopada 1944 r. – zatwierdzenie dekretów o militaryzacji Polskich Kolei Państwowych,
środkach zabezpieczających do zdrajców narodu, nowelizacji prawa o ustroju sądów
powszechnych, dekrety podatkowe (podatek wojenny dodany do podatku obrotowego)
6 listopada 1944 r. – omówienie kandydatur na sędziów w SSK w Siedlcach
280
7 listopada 1944 r. – dalsza dyskusja nad kandydaturami na sędziów w SSK w Siedlcach
14 listopada 1944 r. – omówienie kandydatur na sędziów w lubelskim SSK
15 listopada 1944 r. – omówienie kandydatur na sędziów w krakowskim SSK
20 listopada 1944 r. – zatwierdzenie nowelizacji dekretów podatkowych (m.in. dot.
Podatku obrotowego i opodatkowania cukru i podatku od lokali), omówienie kandydatur na
sędziów w SSK w Siedlcach
22 listopada 1944 r. – zatwierdzenie dekretu o utworzeniu przedsiębiorstwa państwowego
„Polskie Radio”
23 listopada 1944 r. – zatwierdzenie dekretu o organizacji i zakresie działania samorządu
terytorialnego
25 listopada 1944 r. – omówienie spraw związanych z misją gen. Zygmunta Berlinga
1 grudnia 1944 r. – prace nad nowelizację dekretów o opodatkowaniu cukru i Kodeksu
Postępowania Karnego
18 grudnia 1944 r. – głównym tematem jest zwołanie sylwestrowego posiedzenia KRN i
dyskusja nad kandydaturami jej nowych członków. Przewodniczący Prezydium Bolesław
Bierut ustalił, że premierem nowego rządu zostanie E. Osóbka – Morawski;Prezydium
ustaliło także porządek dzienny sesji KRN na 2 stycznia. Powstała komisja do spraw
wniosków odznaczeniowych (w skład weszli m.in. E. Ochab i M. Spychalski)
20 grudnia 1944 r. – nastąpiły zmiany w składzie Biura Prezydialnego: Leon Kurowski,
Bolesław Walawski, Stefan Żółkiewski
21 grudnia 1944 r. – powołanie komisji orderowej (przewodniczący Franciszek Jóźwiakzaufany Bieruta)
28 grudnia 1944 r. – omówienie porządku dziennego obrad Prezydium KRN z 31 grudnia
1944 r. i sesji KRN z 2 stycznia 1945 r., zatwierdzenie nowych posłów do KRN
29 grudnia 1944 r. – zatwierdzenie kandydatur kolejnych posłów do KRN
31 grudnia 1944 r. – posiedzenie sylwestrowe. Opublikowano m.in. ustawę o powołaniu
281
Rządu Tymczasowego KRN i nowelizację ustawy o kompetencjach przewodniczącego
KRN (Bierut zostaje Prezydentem KRN)
2 stycznia 1945 r. – posiedzenie poświęcone sesji KRN
2 marca 1945 r. – zmiany w administracji rządowej. Aleksander Zawadzki ma zostać
pełnomocnikiem rządu województwa śląskiego; Marian Spychalski zostaje zastępcą
Ministra Obrony Narodowej
28 marca 1945 r. – reorganizacja składu Prezydium KRN zgodnie z ustaleniami
moskiewskimi; zatwierdzono również zasadę rozdzielenia władzy ustawodawczej i
wykonawczej (członek rządu nie może wchodzić w skład Prezydium); jako argument za jej
przyjęciem marszałek M. Rola – Żymierski podał krytykę wyrażaną przez opozycję wobec
PPR za to, że wprawdzie deklaruje ona poszanowanie Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r.,
ale jednocześnie narusza ją przez nieprzestrzeganie zasady trójpodziału władzy; dodatkowo
omówiono m.in. treść exposépremiera TRJN
29 marca 1945 r. – powołano komisję w sprawie niemieckich zbrodni w Oświęcimiu.
Omówiono także sprawozdanie ze zjazdu „lubelskiego SL”
7 kwietnia 1945 r. – omówiono zmiany w składzie rządu, np. objęcie MSZ przez W.
Rzymowskiego, rozdzielenie ministerstwa pracy, zdrowia i polityki społecznej na dwa
ministerstwa
10 kwietnia 1945 r. – omówiono porządek plenarny sesji KRN, projekt regulaminu obrad,
zatwierdzono dekrety rządu wydane w terminie do 30 kwietnia, referat o odbudowie stolicy
wygłoszony przez przewodniczącego Prezydium – Bolesława Bieruta, przyjęcie nowych
posłów
17 kwietnia 1945 r. – sprawy związane z przyjęciem nowych posłów, przygotowaniem
nowej delegacji do Moskwy, zatwierdzaniem dekretów, asygnowanie 44 milionów zł
pomocy na rzecz Związku Samopomocy Chłopskiej, sprawy diet poselskich
30 kwietnia 1945 r. – sprawozdanie Biura Kontroli o sytuacji w woj. kieleckim,
282
omówienie projektu nowelizacji ustawy o organizacji i zakresie działania samorządu
terytorialnego, uregulowanie uposażenia członków Prezydium KRN, prace nad
regulaminem obrad KRN, odznaczenia m.in. Krzyż Grunwaldu dla Mikołaja Szestniewa, a
Virtuti Militari dla Jakuba Biełowa; Krzyż Walecznych dla Mikołaja Strogana
1 maja 1945 r. – dalsze prace nad regulaminem obrad KRN, dekrety, odznaczenia (Krzyż
Zasługi), awanse dla Karola Świerczewskiego, S. Popławskiego, W. Korczyca. Ustalono,
że za treść protokołów odpowiadać będzie R. Zambrowski
11 maja 1945 r. – omówiono kwestię zmian w składzie Prezydium KRN, zaproszono
premiera do uczestnictwa w obradach Prezydium, podzielono nadzór nad radami
narodowymi (każdemu z członków przydzielono po dwie). Warto podkreślić, że to na tym
posiedzeniu marszałek M. Rola – Żymierski sugerował, że nasze wojska powinny
uczestniczyć w okupacji Niemiec. Marszałek zostaje odznaczony orderem Virtuti Militari,
awanse m.in. dla Grenadiusza Szlespoka
15 maja 1945 r. – omawiano kwestię awansów w WP i przyznawanych odznaczeń. Inne
tematy to organizacja zjazdu chłopskiego oraz omówiono „wypaczenia” jakie powstały w
trakcie realizacji reformy rolnej; chodziło m.in. o pobieranie opłat od chłopów za tzw.
posiewy na przydzielonej ziemi, ograniczanie im prawa do zbiorów; dyskutanci podkreślili,
że chłopi obawiają się kolektywizacji co wykorzystuje podziemie niepodległościowe
18 maja 1945 r. – problemy aprowizacyjne związane z działalnością Biura Odbudowy
Stolicy
22 maja 1945 r. – omówienie postulatów chłopskich zgłoszonych B. Bierutowi (uznano je
za nieaktualne), dalsza dyskusja nad problemami Biura Odbudowy Stolicy, podjęto decyzję
o zezwoleniu SL, na posiadanie większej reprezentacji w radach narodowych
25 maja 1945 r. – tematem był polsko – czechosłowacki konflikt o Zaolzie i Kotlinę
Kłodzką; członkowie Prezydium KRN zdają sobie sprawę z niebezpieczeństwa wojny z
południowym sąsiadem; zauważają także aktywizację podziemia niepodległościowego;
inne tematy to skład osobowy komisji poselskich, oraz dyskusja o zjeździe chłopskim,
283
awanse m.in. Dymitr Mostowienko
29 maja 1945 r. – zatwierdzono uchwalone wcześniej dekrety rządowe, zatwierdzono
skład osobowy komisji poselskich, omówiono sprawozdanie z przebiegu święta ludowego,
oraz sprawozdanie ze zjazdu PPS; na tym posiedzeniu padła teza, że rząd londyński
prowadzi „akcję werbunkową” wśród rodaków na okupowanych terenach niemieckich,
której skutkiem jest brak znaczącej i przewidywanej ilości powrotów Polaków z Zachodu
do „nowej” Polski; z akcją chce się powiązać członków PPS, którzy mieliby być jej
świadkami
1 czerwca 1945 r. – zatwierdzono powstanie Politechniki w Łodzi, omówiono pomysły,
dotyczące organizacji szkół wyższych, zatwierdzono dekrety m.in. dotyczące czasu pracy w
handlu i przemyśle i powołaniu Ministerstwa Odbudowy, do dalszych prac w Biurze
Prezydialnym KRN odesłano dekret dotyczący wykonywania praktyki weterynaryjnej
5 czerwca 1945 r. – omówione zostaje sprawozdanie MBP, zrehabilitowano „policję
granatową” uznając, że służyli w niej także patrioci, omówiono zmianę składu komisji
poselskich
8 czerwca 1945 r. – omówiono sprawozdanie Ministra Skarbu, zatwierdzono dekrety o
dodatku lokalnym, mocy obowiązującej orzeczeń sądowych wydanych w trakcie okupacji
niemieckiej, o kosztach sądowych
12 czerwca 1945 r. – omówiono zaproszenie Rządu Tymczasowego do Moskwy, kolejny
raz trwała dyskusja na temat problemów między Czechosłowacją a Polską, dotyczących
Zaolzia oraz Kotliny Kłodzkiej, do których obydwa kraje rościły pretensje; innym tematem
był udział WP w Defiladzie Zwycięstwa w Moskwie
28 czerwca 1945 r. – omówiono kwestie związane z utworzeniem TRJN oraz powiązane z
rokowaniami moskiewskimi zmiany w składzie Prezydium KRN, ustalono przebieg
następnej sesji Krajowej Rady Narodowej oraz reorganizację ministerstw w związku ze
zmianami w rządzie
284
3 lipca 1945 r. – omówiono sprawę choroby W. Witosa w związku, z którą de facto PSL
straciło przedstawiciela w Prezydium, 22 lipiec czyli data ogłoszenia Manifestu PKWN
zostaje oficjalnym świętem państwowym
6 lipca 1945 r. – informacje o polityce zagranicznej (w posiedzeniu uczestniczy Premier);
Prezydium zatwierdziło porządek obrad KRN
10 lipca 1945 r. – dyskutowano o rozwiązaniach prawnych dotyczących kontroli
państwowej; ustalono, że tylko najważniejsze z nich mają być wpisane do ustawy, a reszta
ma się znaleźć w statucie Biura Kontroli przy Prezydium KRN
13 lipca 1945 r. – zatwierdzano kandydatów na posłów, zatwierdzono nowe brzmienie
przysięgi składanej w Wojsku Polskim; uchwała o święcie 22 lipca
17 lipca 1945 r. – omówiono projekt ustawy o odwoływaniu posłów do KRN i ustawy o
Najwyższej Izbie Kontroli (zwrócony do dalszych prac Stanisławowi Grabskiemu)
19 lipca 1945 r. – przyjęcie nowych posłów, dyskusja nad składem komisji poselskich
20 lipca 1945 r. – omówiono sprawozdanie przewodniczącego B. Bieruta z rozmów
prowadzonych ze SL
3 sierpnia 1945 r. – omówienie podziału pracy członków Prezydium KRN (nadzorowanie
komisji itp.), decyzje związane z zastąpieniem zmarłego Romualda Millera (członek
Prezydium KRN) przeniesione na następne posiedzenia; Prezydium KRN decyduje, aby
ministrowie uczestniczyli w posiedzeniach prac komisji poselskich, podpisanie przez
Prezydenta KRN i Przewodniczącego Prezydium dekretu o cenzurze wojennej, sprawy
odznaczeniowe
10 sierpnia 1945 r. – poprawki w dekrecie o amnestii, awanse wojskowych (m.in.
generałem brygady zostaje Stefan Mossor odpowiedzialny za plan realizacji akcji „Wisła”),
wstępne prace nad dekretem o zniesieniu stanu wojennego
21 sierpnia 1945 r. – omówiono ustalenia, które przyniosła konferencja moskiewska,
285
omówiono sprawę zaopatrzenia posłów jak też zaopatrzenia zasłużonej rodziny Wrzosków;
kolejny temat to powstanie gdańskiej rady narodowej
24 sierpnia 1945 r. – tematem posiedzenia były rozmowy o zadłużeniu kraju prowadzone
w Londynie, Prezydium KRN decyduje o zaproponowaniu rządowi dekretu o wyłączeniu
ze społeczeństwa polskiego wrogich elementów
31 sierpnia 1945 r. – zajmowano się głównie problemem repatriacji ze Lwowa na Dolny
Śląsk, zatwierdzono budżet Prezydium KRN, jak też sytuację związaną z wyleczeniem się
W. Witosa (formalnie ciągle członka i zastępcy przewodniczącego Prezydium), omówiono
sprawę mianowania wicewojewody krakowskiego (minister powołał go bez konsultacji z
rada narodowa), Prezydium KRN zobowiązało rząd do przesyłania dekretów do siebie
dzień po uchwaleniu
4 września 1945 r. – tematem była sytuacja przemysłu na tzw. Ziemiach Odzyskanych,
kontynuowano dyskusję o sytuacji we Lwowie, omówiono utworzenie Uniwersytetu
Mikołaja Kopernika w Toruniu, dekret o podatku od wynagrodzeń
7 września 1945 r. – potwierdzono, że posłem jest poseł Riedel (uczestniczył w pracach
konspiracyjnej KRN), zatwierdzono budżet Biura Kontroli przy Prezydium KRN; praca nad
dekretem nowelizującym ustawę o wyłączeniu wrogich elementów ze społeczeństwa
polskiego; Prezydium odrzuca dekret o utworzeniu Polskiej Agencji Prasowej; powodem
jest jej potencjalna nazwa „PolPress” niezgodna z zasadami języka polskiego
11 września 1945 r. – zatwierdzanie budżetu Prezydium KRN i Biura Kontroli, prace nad
stworzeniem planu funkcjonowania szkolnictwa wyższego; finansowanie „Dziennika
Rzeszowskiego”
14 września 1945 r. – omawiana jest sprawa posła M. Jaruszewskiego (zgoda na
aresztowanie), ponadto odwołanie członkini WRN w Łodzi (może ją odwołać tylko plenum
WRN, a nie jednoosobowo przewodniczący), powstaje Towarzystwo Przyjaźni Polska –
USA, sprecyzowano, że choć formalnie można łączyć urząd przewodniczącego WRN z
innymi zajęciami, to de facto nie można i przede wszystkim nie powinno się pobierać
286
dwóch pensji
18 września 1945 r. – sprawy wicewojewody krakowskiego (został powołany bez
konsultacji z radą narodową), na następnym posiedzeniu z 25 września minister
administracji W. Kiernik tłumaczył go pośpiechem i tym, że wicewojewoda był tylko
„pełniącym obowiązki”; ostatecznie zdecydowano o jego odwołaniu; oprócz tego podjęta
zostaje uchwała o łącznym opracowywaniu dekretów i rozporządzeń wykonawczych,
omówione zostało zażalenie na posła Króla, jak też regulacje dotyczące czasu pracy
pracowników biurowych
25 września 1945 r. – dalsza dyskusja nad sprawą wicewojewody krakowskiego, nowy
podział pracy członków Prezydium KRN w kontekście kontroli nad ministerstwami
rządowymi
29 września 1945 r. – sprawa dostępności szkół wyższych dla młodzieży, awanse
wojskowe, odznaczenia
8 października 1945 r. – omówiono dekret o uchyleniu stanu wojennego, zatwierdzano
kandydatów na ławników sądów specjalnych, nie przyjęto do wiadomości sprawozdania
poznańskiej wojewódzkiej rady narodowej (zostało skrytykowane zarówno za brak
merytorycznej treści, brak dołączonych uchwał jak też używanie przez przewodniczącego
terenowej rady miana „Prezydent”)
16 października 1945 r. – omówiono terminowość nadsyłania dekretów przez rząd,
ponadto sprawa posła F. Kargola (pijany zgubił pieniądze otrzymane ze Związku
Plantatorów Tytoniu), powołanie w związku z tą sprawą Komisji Dyscyplinarnej do spraw
wykroczeń posłów, omówienie sprawozdania S. Szwalbego z lustracji przeznaczonych dla
siebie rad narodowych, uchwała miejskiej rady narodowej w Łodzi; zatwierdzono posłów z
gdańskiej rady narodowej jak też powstanie nowych politycznych stronnictw
19 października 1945 r. – omówiono sprawozdanie Ministra Skarbu o prowizorium
budżetowym, ponadto protest WRN w Krakowie przeciw staroście w Nowym Targu
(powołany bez zasięgnięcia opinii rady narodowej), kolejny raz powróciły pojedyncze
287
sprawy np. korzystania z mieszkania w Borowie przez Z. Kiedryniową i przyznania jej
pomocy z Funduszu Pomocy dla ludzi nauki, literatury i sztuki; zwolnienie generała
L. Bukojemskiego; przyjęte zostały sprawozdania komisji poselskich jak też Komitetu
Nadzoru nad radami narodowymi; zatwierdzone zostały kredyty dla Biura Prezydialnego
KRN
26 października 1945 r. – uchwała w sprawie pracy posłów KRN, delegacja Komisji
Repatriacyjnej na tereny niemieckie, utworzenie komisji oświatowych przy radach
narodowych, nierównomierne wynagrodzenie pracowników państwowych, uposażenie
nauczycieli szkół powszechnych, organizacja wzorowych ogródków warzywnych przy
szkołach
30 października 1945 r. – omówiono sprawozdanie Biura Kontroli przy Prezydium KRN o
nierównomiernych placach w gospodarce, działalność Komisji Specjalnej do Walki z
Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym, uchylona zostaje uchwała powiatowej rady
narodowej w Łukowie oraz przygotowano projekt uchwały o łącznym posiedzeniu
Prezydium KRN i rządu w sprawie polskiego wybrzeża
2 listopada 1945 r. – głównym tematem była śmierć członka Prezydium KRN – W.
Witosa oraz przyjęcie pomocy organizacji UNRAA; kolejny raz omawiano sprawy
powołania ławników i odwołania członków powiatowej rady narodowej w Sandomierzu
10 listopada 1945 r. – omówiono kwestie związane ze zjazdem przewodniczących rad
narodowych, organizacja biur prezydialnych przy radach narodowych w terenie,
sprawozdania komisji (oświata i granice)
13 listopada 1945 r. – Minister Ziem Odzyskanych W. Gomułka utrudnia pracę ministrowi
W. Kiernikowi, ciekawostką jest zaplanowanie procesu przeciwko T. Kapelińskiemu
kierownikowi Ministerstwa Poczt i Telegrafów; B. Bierut oskarżył go o niegospodarność na
szkodę Skarbu Państwa; według E. Osóbki Morawskiego prawdziwym były PSL – owskie
sympatie odwołanego urzędnika; Premier wspomina, że B. Bierut zlecił kierownikowi
Biura Kontroli ,,znalezienie jakichś nieporządków w Ministerstwie Poczt”, co miałoby być
288
podstawą dla odwołania ministra
16 listopada 1945 r. – odznaczenie pracowników mennicy i fabryki sztancowania w
Moskwie za ofiarną pracę przy wybijaniu polskich medali; nie zatwierdzono dekretu o
organizacji szkolnictwa w okresie przejściowym
23 listopada 1945 r. – sprawa Ligi Morskiej i Polskiego Związku Zachodniego; Prezydium
prosi o przeredagowanie dekretu o organizacji szkolnictwa w okresie przejściowym
28 listopada 1945 r. – odznaczenia, dodatkowe środki pieniężne na remonty w Łazienkach,
nowy członek Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem
Gospodarczym, prace nad dekretem o utworzeniu PKS, o języku państwowym
30 listopada 1945 r. – zatwierdzono kandydatury ławników do SSK w Łodzi i Katowicach,
dalsze prace nad dekretami o języku państwowym, poprawki do dekretu o utworzeniu
przedsiębiorstw i zjednoczeń państwowych
4 grudnia 1945 r. – omówiono porządek obrad na plenarnym posiedzeniu KRN z 29 – 31
grudnia 1945 r.
7 grudnia 1945 r. – omówiono sprawę zabójstwa posła B. Ściborka z PSL; PPR nie dało
sobie przypisać tego mordu
14 grudnia 1945 r. – zatwierdzanie ławników, sprawozdanie o stanie rozmów polsko –
angielskich na temat zadłużenia kraju, porządek obrad na plenarnym posiedzeniu KRN z 29
– 31 grudnia 1945 r., odwołanie posła Raciążka w związku z wyjazdem do Francji bez
zgody Prezydium KRN i objęciem tam posady
18 grudnia 1945 r. – sprawozdanie E. Kwiatkowskiego – delegata ds. wybrzeża,
sprawozdania z komisji poselskich, odznaczenia
21 grudnia 1945 r. – sprawozdanie z działalności Ministerstwa Oświaty, zatwierdzano
dekret o podatku obrotowym, skład osobowy Naczelnej Rady Odbudowy Warszawy
22 grudnia 1945 r. – porządek obrad na plenarnym posiedzeniu KRN z 29 – 31 grudnia
289
1945 r., odznaczenia, awans St. Radkiewicza
28 grudnia 1945 r. – zatwierdzono budżet KRN, uzupełniono listę posłów, trwają prace
nad nowelą ustawy „wrześniowej” (o systemie działania rad narodowych), zatwierdzono
ławników w sądzie apelacyjnym w Warszawie, odznaczenie (order Odrodzenia Polski) dla
Ludwika Solskiego
8 stycznia 1946 r. – praca nad odpowiedzią na zapytanie ze strony wojewódzkiej rady
narodowej w Katowicach o to w jaki sposób traktować PSL, przy tworzeniu rad
narodowych w terenie, odwołano członków Stronnictwa Ludowego z tzw. grupy Bańczyka,
omówiono także sprawę komisji morskiej KRN, oraz zatwierdzano ławników SSK w
Krakowie
11 stycznia 1946 r. – sprawy poselskie, odznaczenia
15 stycznia 1946 r. – problemy z rolą PSL w terenowych radach narodowych, odznaczenia,
awanse
18 stycznia 1946 r. – odznaczenia, zatwierdzanie dekretów, powoływanie ławników,
sprawy poselskie, rozwiązanie powiatowej rady narodowej w Sandomierzu
22 stycznia 1946 r. – sprawy poselskie, odznaczenia
29 stycznia 1946 r. – omawiano uprawnienia kontrolne rad narodowych, odwołanie posła
Hermanowskiego, zdecydowano o utworzeniu komisji poselskiej ds. Kontroli Organów
Bezpieczeństwa Publicznego korzystającej z aparatu wykonawczego Komisji Specjalnej do
Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym; na czele nowej komisji stanął
Roman Zambrowski, a w jej skład wszedł m.in. J. M. Grubecki – szef Biura Kontroli przy
Prezydium KRN
8 lutego 1946 r. – sprawozdania komisji poselskich, odznaczenia, awanse
15 lutego 1946 r. – tematem były uchwalone przepisy przejściowe do ustawy o radach
narodowych i samorządzie terytorialnym, omawiane są sprawy wojewódzkich rad
290
narodowych
19 lutego 1946 r. – regulamin przyznawania odznaczeń, omówienie projektu dekretu o
sądach obywatelskich
22 lutego 1946 r. – omówienie projektu dekretu o sądach obywatelskich, regulamin
kontroli gmin wiejskich/miejskich (samorząd formalnie jeszcze nie istniał), sprawy
organizacyjne, sprawy poselskie, budżet Biura Prezydialnego KRN
26 lutego 1946 r. – odznaczenia, sprawa zagrożenia polskiego rybostanu
1 marca 1946 r. – sprawy poselskie, W. Barcikowski mianowany zastępcą
przewodniczącego Prezydium KRN B. Bieruta, nowi ławnicy w SSK Warszawa z siedzibą
w Łodzi, odznaczenia i awanse, przyjęcie dekretów m.in. o Banku Komunalnym, majątkach
opuszczonych i poniemieckich
4 marca 1946 r. – złożono sprawozdanie z rokowań z Czechami, sprawy poselskie m.in.
rezygnacja posła Jana Urbana i prośba o urlop posła Żołny – Manugiewicza (powodem
wyjazd do Francji), omówienie sprawy pisma Wojewódzkiego Komitetu Żydowskiego w
Katowicach, powołanie parlamentarnej komisji przesiedleńczej
5 marca 1946 r. omówiono regulamin według którego kontrolowane miały być gminne
rady narodowe; Prezydium KRN zleciło, aby Biuro Kontroli opracowało instrukcję w
sprawie zorganizowania przy radach narodowych punktów przyjmowania skarg, trwała
dyskusja nad budżetem Biura Kontroli, protest PSL, co do procesu „demokratycznego”
powoływania rad narodowych, z listy posłów KRN odwołany został A. Klimowicz członek
SD, późniejszy prezes komitetu olimpijskiego, W. Reczek zostaje przesunięty z listy
posłów delegowanych przez krakowską radę narodową na listę posłów PPS w miejsce
zmarłego M. Szyszki
8 marca 1946 r. – omówiono sprawę łączenia funkcji pełnomocnika rządu RP w Olsztynie
z funkcją członka Prezydium WRN przez M. Staronia (dostał taką zgodę 22 marca)
12 marca 1946 r. – tematem była działalność Komisji do Walk z Nadużyciami i
291
Szkodnictwem Gospodarczym
20 marca 1946 r. – powołanie nowych ławników w SSK Katowice, Kraków, Poznań,
sprawy poselskie, powołanie komisji oświatowych przy radach narodowych, zatwierdzanie
dekretów m.in. o finansach komunalnych i zmianie granic woj. śląskiego oraz przeniesieniu
siedziby Politechniki Śląskiej z Katowic do Gliwic
22 marca 1946 r. – dalsza dyskusja nad powołaniem komisji oświatowych przy radach
narodowych, zatwierdzanie dekretów m.in. o Państwowym Instytucie Książki, rozdział
pomocy przysyłanej przez UNRAA, z porządku obrad zdjęte zostaje omówienie pisma
wojewody białostockiego o fatalnej sytuacji w jego regionie
26 marca 1946 r. – awanse, odznaczenia, sytuacja w Komisji Odbudowy Warszawy
2 kwietnia 1946 r. – problemy z przeprowadzaniem akcji siewnej, zawieszenie byłego
ministra J.S. Hanemana w prawach posła, organizacja i aprowizacja sądownictwa
administracyjna
5 kwietnia 1946 r. – omówiono pismo WRN Katowice o nadaniu polskiego obywatelstwa
Polakom zamieszkałym wcześniej na tzw. Ziemiach Odzyskanych, ustalenie wysokości
komornego za lokale użytkowe, pobór rekruta
9 kwietnia 1946 r. – tematem jest sesja plenarna KRN – na niej ma być mowa m.in. o
głosowaniu ludowym
16 kwietnia 1946 r. – zatwierdzenie dekretu o obowiązku nauki dla analfabetów,
zwalczaniu chorób wenerycznych i praca nad dekretem o sądach doraźnych, nowi ławnicy
w SSK Katowice
17 kwietnia 1946 r. – praca nad ustawą o wyłączeniu ze społeczeństwa polskiego osób
pochodzenia niemieckiego, dekret o odpowiedzialności karnej za nielojalność podczas
okupacji, przyjęcie nowych posłów, kontakt z Unią Międzyparlamentarną
24 kwietnia 1946 r. – awanse, wysokość komornego za lokale użytkowe, dekret o
292
zobowiązaniach podatkowych, ustawa skarbowa, udział Prezydium KRN w sesji Unii
Międzyparlamentarnej
26 kwietnia 1946 r. – omówiono interpelację złożoną przez posłów PSL o niezgodnym z
prawem ukonstytuowaniu się WRN we Wrocławiu,
30 kwietnia 1946 r. – projekt ustawy o głosowaniu ludowym
7 maja 1946 r. – referendum ludowe oraz powołanie ławników do SSK w Łodzi
10 maja 1946 r. – mianowano prokuratorów NTN, sprawozdanie E. Kwiatkowskiego
(rządowy delegat ds. Wybrzeża), sprawozdanie z sesji Unii Międzyparlamentarnej w
Kopenhadze, skład komisji poselskich, wysokość komornego za lokale użytkowe,
14 maja 1946 r. – powołanie nowych posłów, skarga PSL na utrudnianie im obchodów
święta ludowego
17 maja 1946 r. – funkcjonowanie sądów w których orzekają ławnicy, współpraca władz
centralnych z komisjami poselskimi, regulamin Domu Poselskiego, odznaczenia
21 maja 1946 r. – delegacja do rokowań gospodarczych z ZSRR, prokurator Gacki zostaje
wybrany zastępcą szefa Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem
Gospodarczym
29 maja 1946 r. – mianowano sędziów NTN i odroczono decyzję o pociągnięciu do
odpowiedzialności sądowo – karnej posła J. Dąb-Kocioła (nie wyciągnięto poważniejszych
konsekwencji – to późniejszy poseł na Sejm Ustawodawczy), skrytykowano harcerzy z
pomorskiego za niewłaściwe zachowanie, zatwierdzono dekret o wyrobie, sprzedaży i
opodatkowaniu wyrobów winnych, przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie
obudowy państwa
31 maja 1946 r. – zatwierdzono dekrety o szczególnym sposobie uiszczania należności z
tytułu dodatkowej subskrypcji oraz o zaciągnięciu pożyczki na odbudowę kraju
4 czerwca 1946 r. – omówiono sprawozdanie Generalnego Komisarza Głosowania
293
Ludowego, zatwierdzono dekrety o podziale zysku i pokrywaniu strat w przedsiębiorstwach
państwowych, zatwierdzono budżety resortów i kandydatury kolejnych ławników do NTN
12 czerwca 1946 r. – praca nad dekretami o podatku od wynagrodzeń, prawo małżeńskie
majątkowe, osadnictwo rolne na tzw. Ziemiach Odzyskanych, wniosek resortu zdrowia o
powołanie przedstawicieli Izby Lekarskiej Dentystycznej jako posłów, zatwierdzono
również uchwałę poznańskiej WRN o uruchomieniu zakładu psychiatrycznego w Poznaniu,
odznaczenia i awanse wojskowe
14 czerwca 1946 r. – zatwierdzono dekret o osadnictwie rolnym na Ziemiach
Odzyskanych, sprawozdania komisji poselskich, regulamin według którego Komisja
Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym mogła kierować do
pracy przymusowej, zatwierdzono kandydatury nowych posłów do KRN
25 czerwca 1946 r. – tematem były problemy związane z uprawnieniami kontrolnymi rad
narodowych; niezależnie od tego odmówiono Sądowi Okręgowemu w Warszawie wydania
posła J. Drewnowskiego (podsekretarz stanu w Ministerstwie Informacji), zatwierdzono
dekrety o utworzeniu Państwowego Instytutu Wydawniczego, ogródkach działkowych,
Straży Leśnej, utworzeniu Państwowego Instytutu Higieny Psychicznej, Głównego Urzędu
Kontroli Prasy, Publikacyj i Widowisk
3 lipca 1946 r. – przyjęto sprawozdania komisji poselskich, gen. W. Sikorski zostaje
pośmiertnie odznaczony Krzyżem Grunwaldu I klasy, a Z. Felczak Krzyżem Grunwaldu II
klasy
5 lipca 1946 r. – dyskusja na temat tzw. pogromu kieleckiego, prace nad dekretem o
odpowiedzialności karnej za odstępstwo od narodowości polskiej w trakcie wojny,
utworzenie Związku Miast Morskich, odwołanie i przyjęcie nowych posłów
12 lipca 1946 r. – omówiono sprawozdanie z działalności komisji poselskich, skład SSK
w Poznaniu i Łodzi, powołanie ławników do sądów apelacyjnych w Warszawie
16 lipca 1946 r. – sprawy poselskie w tym udzielenie urlopu posłowi Kubickiemu,
294
sprecyzowano uprawnienia przewodniczących komisji poselskich, oraz zakres działania
komisji oświatowych rad narodowych, obowiązek nauki dla analfabetów i półanalfabetów,
prace nad dekretem o kontroli państwowej i społecznej
19 lipca 1946 r. – sprawy poselskie (kolejne urlopy), sprawozdania komisji poselskich,
odznaczenia
26 lipca 1946 r. – sprawozdania przewodniczących komisji poselskich oraz postanowienia
rozesłane przez WRN Katowice w sprawie sporu o lokal handlowy, urlop dla posła
Wąsowskiego
31 lipca 1946 r. – kolejne urlopy dla posłów, omówiono także sprawozdanie Komisji
Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym
2 sierpnia 1946 r. – odznaczenia, awanse, zatwierdzanie ławników do SSK w Poznaniu i w
Łodzi
8 sierpnia 1946 r. – sprawy poselskie (urlopy), sprawozdania komisji poselskich
19 sierpnia 1946 r. – podjęto uchwałę o przejęciu Zamku na Wawelu w administrację
Prezydium KRN, zatwierdzanie ławników do SSK w Katowicach, Prezydium sugeruje
Głównej Komisji Odznaczeniowej, aby uważniej przeglądała wnioski o odznaczenia,
chodzi o odznaczenia za pracę po „zbyt krótkim czasie od jej rozpoczęcia”
26 sierpnia 1946 r. – omówiono projekt ustawy na plenum KRN o uposażeniach członków
Prezydium, wniosek MSZ na plenum KRN o akredytację Konwencji Międzynarodowej,
dotyczącej utworzenia ONZ dla Wychowania Nauki i Kultury, porządek obrad i termin
sesji plenarnej KRN oraz wniosek Ministra Sprawiedliwości w sprawie wykonywania kary
śmierci
31 sierpnia 1946 r. – ustalono porządek obrad KRN na sesji z 20 – 21 września, ustalono
wstępnie wzrost diet poselskich o 100%i uposażenie członków Prezydium na równe temu
otrzymywanemu przez Premiera +150% dodatku reprezentacyjnego
295
6 września 1946 r. – Biuro Prezydialne zbadało możliwość wyrzucenia ze składu rad
narodowych przedstawicieli PSL, w związku z rozwiązaniem stronnictwa w Kępnie;
wniosek w tej sprawie został odroczony
13 września 1946 r. – odznaczenia, subwencja dla koła posłanek KRN, sprawa podziału
koni w Kielcach, urlopy poselskie
17 września 1946 r. – sprawy poselskie, odbudowa Sali Sejmowej, omówienie protestu
Karola Popiela, w tym wycofanie jego rezygnacji z członkostwa w KRN, odznaczenia i
awanse
19 września 1946 r. – zatwierdzono dekrety m.in. o obrocie skórami, zaopatrzeniu służby
bezpieczeństwa, nowelizacji dekretu o czasie pracy w handlu i przemyśle
26 września 1946 r. – nowela dekretu „rentowego”, omówienie organizacji Komisji
Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym oraz Biura Kontroli
przy Prezydium KRN
8 października 1946 r. – tematem był wniosek wydziału prawnego o uchylenie nadania
ziemi bliżej nieokreślonym państwu Wilczyńskim (na posiedzeniach wielokrotnie zdarzały
się sprawy tak bardzo szczegółowe) oraz zawieszenie pełnienia czynności ławniczych w
SSK Kraków przez J. Oleksego, zatwierdzono dekret o Śląskim Krzyżu Powstańczym,
prawo spadkowe, przepisy regulujące zawód felczera, zatwierdzono kandydatury ławników
w SSK Katowice
10 października 1946 r. – zatwierdzono dekrety o prawie rzeczowym, księgach
wieczystych, Straży Pożarnej, omówiono budżet miasta Łodzi, awanse i odznaczenia
(Złoty, Srebrny i Brązowy Krzyż Zasługi)
17 października 1946 r. – przewodniczący B. Bierut komunikuje, że jedzie do Belgradu;
omawiany jest budżet miasta Łodzi, Prezydium KRN chce podwyższyć wysokość podatku
od lokali, ale w taki sposób aby nie dotknęło to najuboższych. Prezydium sugerowało
obłożenie wyższą daniną głównie wielkich mieszkań bogatszych Polaków, co nazwano
296
„zbytkiem mieszkaniowym”, zatwierdzano listę ławników do SSK w Warszawie z siedzibą
w Łodzi, nowela dekretu o NTN, zniesienie SSK
31 października 1946 r. – omówiono sposób usunięcia kolejnych działaczy związanych z
PSL z kolejnych terenowych rad narodowych, uchwała w sprawie współpracy centralnych
władz rządowych z komisjami poselskimi KRN, zatwierdzono budżety stołecznej i łódzkiej
WRN, odwołanie członków Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem
Gospodarczym, odznaczenia m.in. Krzyż Zasługi dla biegaczki, medalistki olimpijskiej
Stanisławy Walasiewiczówny
8 listopada 1946 r. – omówiono kolejne sprawozdanie komisarza ds. Głosowania
Ludowego, sprawozdania komisji poselskich, zatwierdzono dekrety o postępowaniu
spadkowym, podwyższeniu zaopatrzenia pieniężnego dla inwalidów, funkcjonowaniu
samorządów zawodowych (przede wszystkim lekarskiego)
12 listopada 1946 r. – zarządzono wybory do Sejmu Ustawodawczego, zatwierdzono
dekrety: wprowadzające przepisy ogólne prawa cywilnego, o obrocie odpadkami
użytkowymi, utworzeniu Państwowej Rady do Walki z Alkoholizmem, zatwierdzono pobór
rekruta na 1947 r.
13 listopada 1946 r. – zatwierdzono projekt ustawy o daninie narodowej na
zagospodarowanie tzw. Ziem Odzyskanych, na posiedzeniu był obecny wicepremier S.
Mikołajczyk, który wykorzystał je do zgłaszania sprzeciwu wobec terroru skierowanego
przeciw PSL
15 listopada 1946 r. – omówiono dekret o przekształceniu Akademii Nauk Politycznych w
państwową szkołę akademicką, wniosek wydziału prawnego w sprawie współpracy
centralnych władz rządowych z komisjami poselskimi KRN, zaproponowano kandydaturę
generalnego komisarza wyborczego (Kazimierz Bzowski)
16 listopada 1946 r. – omówiono skład komisji wyborczych
17 listopada 1946 r. – zatwierdzono kandydaturę generalnego komisarza wyborczego
297
(Kazimierz Bzowski)
19 listopada 1946 r. – powołanie członków komisji wyborczych, zatwierdzono dekret o
uposażeniu sędziów, nowele kilku dekretów podatkowych (Prezydium KRN zgłasza uwagi
natury formalnej)
26 listopada 1946 r. – odznaczenia, zatwierdzono budżet Biura Kontroli przy Prezydium
KRN, zatwierdzono dekret regulujący kwestie związane z udzielaniem kredytów
6 grudnia 1946 r. – odwołanie posła Filipa Boberskiego, regulamin Komisji Specjalnej do
Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym, wysokość diet poselskich,
zatwierdzono nowelę dekretu o komisjach mieszkaniowych
10 grudnia 1946 r. – zatwierdzono dekrety o umorzeniu utracanych dokumentów i o
rejestracji listów hipotecznych, zatwierdzono budżet Warszawy
13 grudnia 1946 r. – dyskusja nad uposażeniami członków Prezydium KRN, dekrety o
kredytach dodatkowych, Państwowych Nieruchomościach Ziemskich, prace nad nowelą
ustawy o ubezpieczeniu społecznym
17 grudnia 1946 r. – zatwierdzono preliminarz budżetowy, uposażenia członków
Prezydium KRN, dekrety o Państwowym Zakładzie Ubezpieczeń Wzajemnych, o
ubezpieczeniach rzeczowych i osobowych
20 grudnia 1946 r. – zatwierdzono dekret nowelizujący ustawę o nacjonalizacji i przejęciu
majątków porzuconych, statut Państwowej Rady Geologicznej
3 stycznia 1947 r. – prace nad dekretem o przymusowym zatrudnieniu sędziów, określono
sposób w jaki zostanie przekazana pomoc na rzecz wdów i sierot po ofiarach wrogów RP
9 stycznia 1947 r. – Prezydium KRN przedstawiło wytyczne dla delegacji do Londynu w
sprawie traktatu pokojowego z Niemcami i Austrią, zatwierdzono dekret o ustaleniu i
kontroli cen, prace nad przepisami dotyczącymi organizacji Komisji Specjalnej do Walki z
Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym
298
16 stycznia 1947 r. – omawiane były odwołania złożone przez członków PSL w sprawie
pozbawienia ich biernego prawa wyborczego, prace nad dekretami (uchwalonymi i
nieuchwalonymi przez rząd) m.in. o Głównym Urzędzie Fundacji, wynagrodzeniu przez
państwo strat wywołanych przez wrogów demokracji, rozpatrywanie skarg wyborczych
autorstwa PSL, odznaczenia
23 stycznia 1947 r. – Prezydium KRN (formalnie już nie istniejącej) omówiło szczegóły
dotyczące sesji Sejmu Ustawodawczego ukonstytuowanie się Sejmu, wybór Prezydenta
oraz treść tymczasowego regulamin obrad parlamentu
28 stycznia 1947 r. – zatwierdzono dekrety m.in. nowelę podatku dochodowego, projekty
ustaw do przedłożenia Sejmowi (w tym późniejszej tzw. Małej Konstytucji oraz ustawy o
wyborze Prezydenta RP), projekt uchwały Sejmu w sprawie tekstu ślubowania
3 lutego 1947 r. – zatwierdzono dekrety m.in. o podatku akcyzowym, opłacie skarbowej,
podatku od nabycia praw majątkowych, projekt malej konstytucji z 19 lutego 1947 r.,
odznaczenia i awanse
PREZYDIUM KRN ZOSTAJE ROZWIĄZANE
Źródło: AAN, Biuro Prezydialne Krajowej Rady Narodowej w Warszawie, posiedzenia
Prezydium KRN, sygn. 85 – 93.
299
Summary
The purpose of this study was to investigate the legal and institutional position of
thePresidium of State National Council in the Polish political system over the period 1944 –
1947. The choice of the subject was associated with a relatively low interest which today
accompanies the legal aspects of the takeover by the Polish Workers' Party. Therefore, the
subject of the thesis is of great importance due to political, social, and economic changes
which occurred in Poland after World War II, when a very specific model of political system
in the form of a State National Council and its Presidium was created. It is worth noting that
many legislative acts from this period are still in force, especially in the range of ownership
relations. It mainly relates to the legal regulations concerning the reform of agriculture and
nationalization. All of them were discussed at the meetings of the Presidium of
the State National Council, which approved the decrees of the executive power. The
Presidium of State National Council functioned between 1944 and 1947. However, the
dissertation would not be complete if it did not discuss the impact of former legal regulations
on the legal system at the time, or the contemporary importance of acts issued after World
War II.
The thesis contains four chapters not including the introduction, conclusions, a list of
references, and three annexes. The first chapter discusses the history of the communist
movement in Poland, first socialist organizations in the nineteenth century, as well as the
activities of the Polish Communist Party, from which derived most important representatives
of so called Lublin Poland: Boleslaw Bierut and Wladyslaw Gomulka. It also presents the
history of the Polish communist movement during the Second World War and explains why
the party was not called communist, and why it did not introduce in Poland the dictatorship of
the proletariat, but presented a relatively liberal program, which was not accepted by many
communists. Finally, it discusses the New Year's meeting that took place during the night of
31 December 1943 to 1 January 1944 in Czeslaw Blicharski’s apartment in Warsaw on 22
Twarda St., when the State National Council was created.
The second chapter presents the facts concerning the State National Council. In
particular, it discusses the legal framework of the provisional parliament: the Statute of the
300
Provisional Councils, Manifesto of the Polish Committee of National Liberation from 22 July
1944, which referred to the basic principles of the Constitution from 17 March 1921, and the
Act from 11 September 1944 on the organization and the range of activities of national
councils. It also presents the composition of the State National Council and the way of
appointing new members. After analyzing the composition of the provisional parliament it
was stated that even though the authority was considered a representative of the workers and
peasants,
in
practice
the
two
social
classes
were
poorly
represented
in
it.
The third chapter discusses the institutional character, composition, competences and
activities of the Presidium of State National Council regarding the rights acquired by the
custom constitution. The State National Council debated occasionally, and its competences
were performed by its Presidium. In addition, special attention was drawn to the competence
concerning the legalization of political parties and legal position of the Presidium of
the State National Council, in relation to the government, Audit Office, and its relation to the
field
of
national
councils
and
successively
recreated
local
government.
The last chapter is devoted to the position and the relation of the Presidium of
the State National Council to the administration of justice. In particular, it discusses the
activities of the Special Commission to Combat Embezzlement and Economic Sabotage,
which was an extrajudicial body, fully subordinated to the Presidium of State National
Council. The activity of this body is presented as a symbol of the changes introduced by the
Polish Workers' Party, especially in the economic and social spheres. Moreover, this chapter
discusses the process of recovery of the administration of justice after World War II, which
was controlled to a great extent by the Presidium of State National Council. It mainly
concerned the supervision of the Supreme Court, special courts and appointment of new
jurors. It also presents the impact of the Presidium of State National Council on contemporary
codification and unification of the law, especially civil law, in the years 1945-1946.
The thesis ends with an assessment of the Presidium of State National Council in the political
system at the time, which attempts to explain the role of the Presidium and its role in People’s
Poland system of government. It also presents the effect of decrees, laws, and regulations,
which were issued by the Presidium of State National Council on today's legal system. The
study indicates that the activities of the Presidium were precedential in the Polish political
301
system as the administration of the country was given to a collective body. Nonetheless, the
Presidium of State National Council was so successful that it existed after 1947 in the form of
the State Council. This implies that the functioning of the Presidium of State National Council
was a novelty in the political system of Poland, as it was based on the Soviet solutions, which
were adjusted to Polish political and social reality. Therefore, the Presidium of State National
Council became a solution to the political system, which made the new political and social
order more credible, both to the Western Allies and a large part of the Polish society.
302

Oglądaj/Otwórz

Transkrypt

Podobne dokumenty

promesa

11) KRN – KRAJOWA RADA NARODOWA Żołnierzowi Demokracji

decyzja 1/06/2014

plan pracy rady rodziców - Zespół Szkół im. Żołnierzy Armii Krajowej

4-7.06.1942 – bitwa o Midway 21.10–4.11.1942 – bitwa pod El

Wskaźnik ciśnienia pojedynczy i podwójny model

umowa przedwstępna sprzedaży nieruchomości pod warunkiem