Wpływ integracji gospodarczo – walutowej na wymianę handlową

Wpływ integracji gospodarczo – walutowej na wymianę handlową

Uniwersytet Łódzki
Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny
Studia podyplomowe
„Mechanizmy Funkcjonowania Strefy Euro”
Iwona Słoń, Nurlybek Issabekov
Wpływ integracji gospodarczo – walutowej na
wymianę handlową
Praca dyplomowa napisana
pod kierunkiem naukowym
dr hab. Małgorzaty Janickiej, prof. nadzw. UŁ
w Katedrze Międzynarodowych
Stosunków Gospodarczych
Łódź 2015
Spis treści
Wstęp
Rozdział 1 Teoretyczne podstawy międzynarodowej integracji gospodarczej
1.1. Pojęcie i cele międzynarodowej integracji gospodarczej
1.2. Podstawowe formy międzynarodowej integracji gospodarczej oraz efekty unii celnej
1.3. Zarys tradycyjnej koncepcji optymalnych obszarów walutowych
1.4. Wpływ integracji monetarnej na handel
Rozdział 2 Uwarunkowania powstania strefy euro
2.1. Geneza Unii Europejskiej
2.2. Charakterystyka obrotów handlowych Unii Europejskiej
Rozdział 3 Analiza empiryczna postawionych hipotez (w latach 2003-2012)
3.1. Weryfikacja hipotezy 1 na postawie analizy obrotów handlowych
3.2. Weryfikacja hipotezy 2 dla nowo przyjętych państw do strefy euro
Zakończenie
Bibliografia / spis stron internetowych
Spis tabel/ wykresów
1
Wstęp
Działalność gospodarcza na świecie przekracza granice geograficzne, polityczne i
kulturowe. Gospodarka większości państw współdziała z gospodarką światową w
szczególności jeśli chodzi o powiązania handlowe. Proces integracji stał się jednym z
niezbędnych czynników rozwoju dla poszczególnych krajów. Zgodnie z teorią ekonomii
integracja przynosi liczne korzyści dla krajów łączących się, ale jednocześnie może
powodować efekty negatywne. Unia Europejska (UE) jest jedynym takim ugrupowaniem
na świecie z bardzo zawansowanym i głębokim procesem integracji, dlatego warto
posłużyć się jej przykładem analizując kwestie o gospodarczym wymiarze członkostwa.
UE zajmuje również kluczową pozycję w globalnych obrotach handlowych.
Celem pracy jest próba zbadania jaki wpływ na handel miało przystąpienie w 2004
roku do państw tworzących Unię Europejską (tzw. „stara UE” czy też UE15) 10 nowych
członków (tzw. UE10) oraz wpływ przyjęcia przez niektóre z tych krajów wspólnej waluty
euro na wymianę handlową.
Hipoteza 1. Przystąpienie nowych członków do Unii Europejskiej (UE10)
spowodowało wzrost wymiany handlowej między tymi krajami a krajami UE15.
Hipoteza 2. Przyjęcie wspólnej waluty wpłynęło na wzrost wolumenu obrotów
handlowych między krajami.
W celu weryfikacji powyższych hipotez przeprowadzone zostało badanie
empiryczne dla lat 2000-2013.
W rozdziale pierwszym przedstawiona została ogólna struktura i istota teorii
międzynarodowej integracji gospodarczej, najważniejsze jej formy oraz efekty unii celnej.
Oprócz tego koncepcja optymalnych obszarów walutowych oraz wpływ integracji
monetarnej na handel.
Rozdział drugi poświęcony został genezie Unii Europejskiej. Poza tym została
przedstawiona ogólna charakterystyka obrotów handlowych UE.
W rozdziale trzecim została przedstawiona weryfikacja postawionych hipotez na
podstawie badań empirycznych odnoszących się do eksportu i importu krajów
członkowskich UE.
2
Do napisania pracy wykorzystana została polska literatura przedmiotu, publikacje z
pracy fachowej oraz serwisy internetowe. Dane statystyczne zostały pobrane ze strony
internetowej Eurostat - oficjalnych danych statystycznych UE.
3
Rozdział
1
Teoretyczne
podstawy
międzynarodowej
integracji
gospodarczej
1.1. Pojęcie i cele międzynarodowej integracji gospodarczej
Słowo integracja ma swoje pochodzenie od łacińskiego integratio oznaczające
najczęściej odnowę. Znaczenie w sensie scalania, zespolenia, łączenia się kilku elementów
pojawiło się w późniejszym terminie. Z kolei dopiero po roku 1940 pojawiło się znaczenie
łączenia się oddzielnych gospodarek w większe wyodrębnione gospodarczo regiony 1.
Pojęcie międzynarodowej integracji gospodarczej (ekonomicznej) nie jest interpretowane
jednoznacznie. Wyodrębnia się głównie dwa podstawowe nurty poglądów. Pierwszy nurt
ujmuje integrację ekonomiczną jako formę międzynarodowej współpracy gospodarczej.
Nurt drugi natomiast jako całkowita nowa jakość, która powstaje na miejsce dotychczas
istniejących struktur2.
W teorii międzynarodowej integracji gospodarczej wyróżnia się integrację
negatywną i pozytywną. Integracja negatywna polega na znoszeniu barier, z kolei
pozytywna na tworzeniu wspólnych praw i ich realizacji za pomocą wspólnej polityki.
Uważa się, że wprowadzenie integracji negatywnej jest łatwiejsze w realizacji niż
pozytywnej3. Można wyróżnić również podział integracji ekonomicznej z uwagi na
kryterium instytucjonalne. Na jego podstawie można wyróżnić formę prostą - ułatwiającą
przepływ towarów i usług, oraz formę złożoną - ułatwiającą przepływ czynników produkcji
lub również sprzyjającą powstawaniu nowych powiązań. Poza tym można wyróżnić na
podstawie podziału pod względem kryterium geograficznego integrację ograniczoną do
subregionu, w tym przypadku nie dopuszcza się uczestnictwa wszystkich (lub większości)
krajów danego regionu (integracja subregionalna), oraz regionu - czyli dopuszcza się
uczestnictwo wszystkich (lub większości) krajów danego regionu (integracja regionalna).
1
J. Rymarczyk (red.), Międzynarodowe stosunki gospodarcze, PWE, Warszawa 2010, str. 290.
E. Jontoń-Drozdowska, Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Ars boni et aequi, Poznań 2004, str. 167.
3
K. Gawlikowska-Hueckel, A. Zielińska-Głębocka, Integracja europejska : od jednolitego rynku do unii
walutowej, C.H.Beck, 2004 str. 12
2
4
Natomiast integracja obejmująca nieograniczoną liczbę krajów nazywa się integracją
globalną4.
Poza wymienionym pojęciem integracji gospodarczej istnieje jedna z jej form tzw.
integracja handlowa (wymiany). Pojęcie to wprowadził do literatury ekonomicznej B.
Balassa, wyróżniając poza integracją wymiany, integrację czynników produkcji, integrację
polityki oraz integrację totalną. Integracja wymiany opiera się na stworzeniu wspólnych
(lub zintegrowanych) rynków produktów przy braku dyskryminacji5.
Można wymienić różne powody decydujące o integrowaniu się państw w zależności
od ich poziomu rozwoju gospodarczego. W krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo
przyczyny integracji wynikają z tego, że wszechstronny rozwój (przemysłu, postępu nauki i
technologii) każdego kraju osobno jest ekonomiczne nieuzasadniony i niejednokrotnie
przewyższa możliwości oraz potrzeby jednego państwa. Innym powodem integracji
gospodarczej, zauważonym zwłaszcza w Europie Zachodniej jest pragnienie utrzymania
wysokiego tempa rozwoju gospodarczego poszczególnych łączących się krajów oraz
podniesienie ich poziomu konkurencji. Z kolei główną z przyczyn integracji krajów słabo
rozwiniętych jest wzbudzenie i przyspieszenie tempa rozwoju gospodarczego6.
Cele międzynarodowe integracji gospodarczej mogą być formułowane zarówno w
ujęciu ogólnym, jak i w szczegółowym. W ujęciu ogólnym rozumie się łączenie narodów,
państw, potencjałów gospodarczych, rynków i ludzie różnej narodowości. Integracja więc
zbliża ludzi, pozwala zaczynać myśleć i działać podobnie, zanikają bariery językowe i
konflikty narodowościowe. Z kolei do celów integracji ekonomicznej, w ujęciu
szczegółowym,
należy
zaliczyć
przede
wszystkim
zwiększenie
efektywności
gospodarowania, dzięki strukturalnym zmianom w produkcji, braku jakichkolwiek
ograniczeń w dostawach z rynków zagranicznych jak i dostaw na te rynki dóbr, surowców,
kapitału, technologii i zasobów pracy7.
4
P. Bożyk, J. Misala, Integracja ekonomiczna, PWE, Warszawa 2003, str. 36.
A. Zielińska-Głębocka, Wprowadzenie do ekonomii międzynarodowej, teoria handlu i polityki handlowej,
Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1998, str. 208.
6
J. Rymarczyk (red.), Międzynarodowe…, op.cit., str. 291-292.
7
P. Bożyk, J. Misala, M. Puławski, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 2002, str. 370372.
5
5
1.2. Podstawowe formy międzynarodowej integracji gospodarczej oraz efekty unii
celnej
Międzynarodowa
integracja
gospodarcza
może
przybierać
różnorodne
instytucjonalno-organizacyjne formy. Charakteryzują się one odmiennym zaawansowaniem
współpracy i głębokością powiązań między krajowymi gospodarkami, rynkami i
przedsiębiorstwami. Najczęściej wyróżnia się pięć form (etapów) międzynarodowej
integracji ekonomicznej, które są następujące: strefa wolnego handlu, unia celna, wspólny
rynek, unia gospodarczo-walutowa oraz pełna unia gospodarczo-polityczna8.
Strefa wolnego handlu polega na likwidacji barier celnych i ograniczeń
ilościowych w wymianie między krajami członkowskimi należącymi do ugrupowania, przy
równoczesnym zachowaniu kontroli w zakresie polityki handlowej (celnej) w kontaktach z
państwami spoza strefy. Poziom integracji niezbędny do stworzenia strefy wolnego handlu
jest stosunkowo niski. Z powodu zróżnicowanej polityki handlowej wobec państw trzecich
może to spowodować wystąpienie szkodliwego zjawiska tańszego importu z państw poza
ugrupowania na obszar strefy przez jeden z krajów członkowskich. W celu uniknięcia tego
problemu kraje członkowskie zwykle ustanawiają reguły pochodzenia towaru. Natomiast
zaletą tej formy ugrupowania jest zachowanie całkowitej suwerenności w określaniu
stosunków handlowych z państwami trzecimi.
Unia celna działa na tych samych warunkach jak strefa wolnego handlu, ale
dodatkowo członkowie ugrupowania rezygnują z kontroli w zakresie polityki handlowej i
prowadzą wspólną politykę wobec państw trzecich. Prowadzenie wspólnej polityki
handlowej oznacza konieczność przyjęcia wspólnej taryfy celnej oraz jednolitych
ograniczeń ilościowych. Prowadzenie wspólnej polityki handlowej ma zapobiegać
szkodliwym efektom występującym w strefie wolnego handlu, jednak również może
oznaczać konieczność rezygnacji z korzystnych warunków handlowych z krajami trzecimi.
Na obszarze wspólnego rynku swobodnemu przepływowi między krajami
ugrupowania podlegają nie tylko dobra i usługi, lecz również czynniki produkcji (siła
robocza, kapitał i technologia). Podobnie jak w przypadku unii celnej wprowadza się
wspólną zewnętrzną politykę handlową. Oprócz tego pomiędzy krajami tworzącymi
8
E. Jontoń-Drozdowska, Międzynarodowe…, op.cit., str. 169-170.
6
wspólny rynek, istnieje możliwość swobody prowadzenia działalności gospodarczej oraz
osiedlania się i podejmowania pracy w każdym kraju członkowskim. Ten poziom integracji
wymaga zgodzenia się na częściowe ograniczenie suwerenności narodowej, bo wymaga
harmonizacji ustawodawstwa dotyczącego m. in. ochrony zdrowia i bezpieczeństwa.
Unia gospodarczo-walutowa jest kolejnym pogłębionym etapem integracji
gospodarczej. Obejmuje ona wszystkie elementy poprzednich etapów integracji. Ponadto w
unii gospodarczo - walutowej następuje wysoki poziom wzrostu w dziedzinie fiskalnej,
walutowej, produkcyjnej i społecznej. Taki stopień unifikacji politycznej wymaga zwykle
ustanowienia wielu instytucji o kompetencjach ponadnarodowych, których decyzje byłyby
wiążące dla państw należących do ugrupowania, czyli ogranicza się suwerenność
poszczególnych krajów na rzecz instytucji ponadnarodowych. Istotnym elementem tej
formy integracji jest wprowadzenie wspólnej waluty. W ramach unii gospodarczowalutowej, również niezbędne jest ujednolicenie reguł i procedur podatkowych i innych
zasad, określających podstawowe warunki działania przedsiębiorstw.
Ostatnim etapem integracji międzynarodowej jest pełna unia gospodarczopolityczna oznaczająca całkowitą integrację, w wyniku której powstaje jednolity obszar z
ponadpaństwowymi instytucjami gospodarczymi i politycznymi. Działalność których
również rozszerza się na sferę polityki zagranicznej i obronnej. Powstanie unii
gospodarczo- politycznej oznacza więc powstanie nowego jednolitego państwa
federalnego, w którym funkcje legislacyjne i administracyjne są podzielone między
instytucjami wspólnymi, rządami krajowymi i organami lokalnymi.
Druga część tego rozdziału została poświęcona efektom wynikającym z utworzenia
unii celnej (jak również odnosi się do strefy wolnego handlu) z tego powodu, że hipoteza 1
bazuje na tym etapie integracji. W warunkach doskonałej konkurencji, gdzie pojedyncze
przedsiębiorstwo nie wpływa na ceny rynkowe a rynki (dóbr i czynników produkcji)
funkcjonują bez zakłóceń, zmiany w efektywności gospodarowania w ramach utworzenia
unii celnej można przedstawić za pomocą efektów kreacji handlu i przesunięcia handlu 9.
Efekt kreacji handlu jest pozytywnym zjawiskiem, ponieważ zwiększa dochody
narodowe uczestników ugrupowania. Powstaje w wyniku zniesienia ceł i innych barier w
ramach unii celnej. Import z krajów członkowskich staje się bardziej konkurencyjny od
9
J. Świerkocki, Zarys ekonomii międzynarodowej, PWE, Warszawa 2011, str. 169.
7
towarów wytwarzanych w kraju i zostaje zastąpiony produkcją z krajów członkowskich.
Produkcja nieefektywna na obszarze unii celnej zostaje ograniczona, co pozwala
zastosować zasoby pracy, kapitału i innych czynników produkcji w sposób bardziej
wydajny. W rezultacie realokacji zasobów do bardziej efektywnych zastosowań następuje
wzrost produkcji, który prowadzi do wzrostu eksportu i importu (umożliwia realizowanie
korzyści z handlu zagranicznego), czyli do wzrostu konsumpcji w państwach
członkowskich.
Efekt przesunięcia handlu jest negatywnym zjawiskiem, ponieważ występuje
jeśli handel wewnątrz unii celnej zwiększa się kosztem ograniczenia wymiany z bardziej
efektywnymi krajami z poza ugrupowania. Oznacza to, że konkurencyjność producentów
z unii wzrosła na skutek zniesienia wewnętrznych barier handlowych, przy
pozostawionych barierach handlowych na resztę świata. Zmiana kierunków handlu
pogarsza terms of trade i ogranicza konsumpcję w państwach członkowskich oraz w
krajach trzecich.
Za łączny efekt wzrostu dobrobytu gospodarczego i w rezultacie utworzenia unii
celnej uważa się nadwyżkę efektu kreacji nad efektem przesunięcia handlu. O tym czy
będzie to saldo dodatnie decydują następujące okoliczności: po pierwsze wysoki poziom
barier celnych i handlowych w momencie utworzenia unii celnej, ponieważ pomaga
chronić większe grono produkcji nieefektywnej; po drugie wysoki poziom rozwoju
gospodarczego, gdyż daje szerszą gamę produkcji oraz istnieje większa liczba
producentów efektywnych; po trzecie konkurencyjna (podobna) struktura produkcji,
istnieją większe możliwości specjalizacji oraz rozwoju handlu wewnątrzgałęziowego10.
1.3. Zarys tradycyjnej koncepcji optymalnych obszarów walutowych
Optymalny obszar walutowy to największy pod względem zasięgu geograficznego
obszar, w którym efektywność ekonomiczna byłaby zmaksymalizowana, gdyby na tym
obszarze obowiązywała jedna waluta. To obszar, na którym występuje taka sama waluta
bądź występujące waluty są powiązane stałym lub sztywnym kursem walutowym. Teoria
10
Tamże, str. 171.
8
optymalnego obszaru walutowego (OOW) zaistniała w latach 60-tych ubiegłego stulecia.
Za jej twórców uznaje się R. A. Mundella, R. I. McKinnona i P. B. Kenena11.
Powstało wiele teorii wyodrębniania optymalnego obszaru walutowego. Jednak
pomimo rozbieżności oraz licznych modyfikacji pozostają one zasadniczym narzędziem
analizy procesów integracji walutowej we współczesnym świecie 12. Ekonomiści toczyli
dyskusje, dlaczego w pewnych sytuacjach lepiej sprawdza się sztywny, a w innych płynny
kurs walutowy. Próbowano określić, jakie cechy powinna posiadać gospodarka, aby
korzyści z wprowadzenia sztywnego kursu lub wspólnej waluty przewyższały koszty
takiego działania13.
Za pioniera teorii OOW uważa się R. A. Mundella. Ten ekonomista dzięki analizie
nagłych zmian w wielkości popytu lub podaży podjął próbę ustalenia optymalnego systemu
kursowego w różnorodnych warunkach gospodarczych. Za swoje badania został
uhonorowany w 1999 roku nagrodą Nobla w dziedzinie ekonomii. Według niego
optymalność obszaru walutowego to zdolność do stabilizacji poziomu cen i zatrudnienia.
Analizował w swoich modelach dwa kraje A i B w których występują 14:
• równowaga bilansu płatniczego,
• pełne zatrudnienie,
• działania władz monetarnych zapobiegające inflacji,
• ceny i płace stałe których zmiany mogą prowadzić do bezrobocia,
• przesunięcie popytu z dóbr wytwarzanych w kraju B na dobra wytwarzane w
kraju A jako czynnik zakłócający równowagę.
R. A. Mundell założył, że świat składa się z dwóch krajów, na terenie których
obowiązują dwie waluty. Wnioski z tych założeń są następujące: po pierwsze, w przypadku
krajów, na terenie których w obiegu znajdują się dwie waluty oraz przy założeniu stałych
kursów, poziom zatrudnienia w regionach deficytowych określony jest przez skłonność do
zaakceptowania inflacji w krajach nadwyżkowych. Po drugie, w przypadku krajów które
11
J. Kraciuk Kryzys strefy euro z perspektywy austriackiej szkoły ekonomii, Przegląd Zachodniopomorski,
Szczecin 2014, rocznik XXIX, zeszyt 3 vol. 2, str. 144.
12
K. Sum Teoria optymalnych obszarów walutowych Katedra Finansów Międzynarodowych SHG, Zeszyty
Naukowe Kolegium Gospoda, rok 2011, tom 29 str. 135.
13
M. Burda, Ch. Wypłosz, Makroekonomia, Podręcznik Europejski, PWE, Warszawa 1995, s. 587. za: J.
Borowiec, Unia ekonomiczna i monetarna, Wydawnictwo AE Wrocław, Wrocław 2001, str. 32.
14
M. Lachowicz Koncepcja wspólnych obszarów walutowych w: W. Pacho Europejska integracja monetarna
od A do Z, Wydawnictwo NBP, Warszawa 2009, str. 15.
9
posługują się wspólną walutą polityka zatrudnienia prowadzi do wzrostu inflacji w obrębie
wspólnego obszaru walutowego. Wielkość wskaźnika inflacji połączona jest z niepełnym
zatrudnieniem w rejonie deficytowym15. Badania R. A. Mundella stworzyły teoretyczne
podstawy wprowadzenia kilkadziesiąt lat później wspólnej waluty a także powołania unii
monetarnej na terenie niektórych państw Unii Europejskiej. R. A. Mundell dostrzegł, że
optymalny obszar walutowy może być większy niż obszar pojedynczego kraju. Zatem z
punktu widzenia efektywności gospodarczej pożądane jest wprowadzenie unii monetarnej.
Przemieszczenie czynnika pracy z kraju który jest objęty negatywnymi skutkami szoku
asymetrycznego do krajów gdzie panuje faza wzrostu gospodarczego albo przemieszczenie
w kierunku odwrotnym czynnika kapitału powinno wpłynąć na przywrócenie równowagi
gospodarczej tego kraju16.
Teoria R. A. Mundella została uzupełniona przez R. I. McKinnona. Za
najważniejsze kryterium optymalizacji obszaru walutowego uważał on stopień otwarcia
gospodarki, natomiast warunkiem skuteczność polityki pieniężnej i kursowej, co w efekcie
umożliwi zrównoważony bilans płatniczy i osiągnięcie pełnego zatrudnienia. Utrzymywał,
że im większy jest stopień otwartości gospodarki, tym mniej skutecznym narzędziem
stabilizacji jest kurs walutowy. Uważał, że w przypadku małego kraju, czyli gospodarki
otwartej, ceny dóbr handlowych są bardziej podatne na zmiany cen zagranicznych niż ceny
dóbr niehandlowych. Wynika z tego, że w gospodarce otwartej terms of trade w stopniu
niewielkim warunkowane są wewnętrzną polityką kraju. Oznacza to, iż wraz ze wzrostem
stopnia otwartości maleje skuteczność kursu walutowego jako narzędzia przywracania
równowagi zewnętrznej, natomiast rośnie jego negatywny wpływ na stabilność cen. Zatem
można wywnioskować taką zależność, że, tym większe są korzyści z-utworzenia obszaru
walutowego im większy jest stopień otwartości gospodarki 17.
Kolejny model OOW stworzył P. B. Kenen. Twierdził, że dywersyfikacja
gospodarki, która powoduje zróżnicowanie struktury eksportu, przeciwdziała także
zmianom terms of trade, i w dalszym etapie zmianom kursów walutowych. W takim
wypadku łatwiej utworzyć obszar walutowy gdyż wyższy stopień dywersyfikacji
15
K. Gawlikowska-Hueckel, A. Zielińska-Głębocka Integracja…, op.cit., str. 248-249.
K. Biegun Kryteria optymalnego obszaru walutowego w rozszerzonej unii europejskiej Katedra Polityki
Ekonomicznej i Europejskich Studiów Regionalnych Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu,
www.konferencja.edu.pl/ref8/pdf/pl/Biegun-Wroclaw.pdf (1.04.2014)
17
K. Sum Teoria optymalnych…, op.cit., str. 138-141.
16
10
gospodarki
powoduje
zmniejszenie
prawdopodobieństwa
zakłóceń
w
skali
makroekonomicznej poprzez szoki które występują w sektorach gospodarki. P. B. Kenen
zakłada również, że optymalny obszar walutowy wymaga mobilności kapitału i siły
roboczej. Uważa, że czynniki wytwórcze powinny być mobilne w trzech przekrojach:
zawodowym, geograficznym, i międzygałęziowym. Sugeruje również przeniesienie
polityki monetarnej i fiskalnej na szczebel ponadnarodowy. W związku z powyższym
konieczne jest wprowadzenie wspólnej waluty by uniemożliwić krajom korzystanie z kursu
walutowego jako instrumentu wspomagającego w zachowywaniu równowagi zewnętrznej.
W zamian trzeba powołać organ międzynarodowy, który w sytuacji wystąpienia trudności
gospodarczych w krajach członkowskich danego obszaru walutowego będą miały
możliwość
uruchamiania
transferów
międzyregionalnych.
Im
bardziej
jest
zdywersyfikowana gospodarka tym łatwiej jest zrezygnować z kursu walutowego jako
instrumentu polityki gospodarczej18.
W wyniku rozważań na temat optymalnych obszarów walutowych wyodrębniono
kryteria, jakie powinien spełniać obszar walutowy, żeby był uważany za optymalny. Do
najczęściej wymienianych warunków należą19:
• mała asymetria szoków doznawanych przez regiony danej strefy,
• znaczna elastyczność rynków pracy rozumiana jako elastyczność płac i
mobilność siły roboczej
• wysoki stopień integracji finansowej,
• wzajemna otwartość krajów,
• znaczna dywersyfikacja struktury produkcji i eksportu krajów,
• kraje tworzące wspólny obszar walutowy powinny charakteryzować się
podobnym tempem wzrostu cen oraz podobnymi preferencjami codo poziomu
inflacji,
• niewielka zmienność realnego kursu walutowego.
Podsumowując, R. A. Mundell wskazał na niski stopień asymetrii szoków
doznawanych przez regiony danej strefy a także znaczną elastyczność rynków pracy
(elastyczność płac i mobilność siły roboczej). R. I. McKinnon zauważył, iż na sztywnym
18
19
M. Lachowicz Koncepcja wspólnych…, op.cit., str. 19-20.
M. Burda, Ch. Wypłosz, Makroekonomia, op.cit., str. 587.
11
kursie mogą skorzystać najbardziej te kraje, które charakteryzują się wzajemną otwartością.
P. B. Kenen uważał, iż korzystny byłby także znaczny stopień dywersyfikacji struktury
eksportu i produkcji20. Z czasem pojawiły się kolejne kryteria, uwzględniające polityczny
wymiar procesu powstawania unii walutowych. Należały do nich21:
• kryterium inflacji które mówi o tym, że kraje tworzące unię walutową powinny
charakteryzować
się
podobnym
tempem
wzrostu
cen
i
podobnymi
preferencjami, co do poziomu inflacji,
• obszar OCA powinien wykazywać się wysokim stopniem integracji finansowej,
zarówno w obszarze instrumentów długo, jak i krótkoterminowych,
• kryterium niskiej zmienności realnego kursu walutowego, co świadczy o
niewielkiej roli tego instrumentu we wzajemnych stosunkach gospodarczych.
Teorie OOW rozwijane w latach 60 powstawały w warunkach funkcjonowania
systemu dolarowo- złotowego oraz systemu stałych kursów walutowych. Koncepcje
optymalnego obszaru walutowego ewoluowały od podejścia tradycyjnego
do
neoklasycznego i współczesnego. Liczba kryteriów optymalności obszaru walutowego
została rozszerzona, jeśli chodzi między innymi o zakres, stopień powiązań handlowych
oraz porównywalność stóp inflacji. Zasadnicza zmiana polegała na przyjęciu jako
głównego przedmiotu analizy korzyści z przystąpienia do unii walutowej22.
1.4. Wpływ integracji monetarnej na handel
Wbrew powszechnym przekonaniom, unia monetarna nie jest nowatorskim
pomysłem. Przykładem może być Łacińska Unia Walutowa, którą w połowie lat 80. XIX
wieku tworzyły: Francja, Belgia, Szwajcaria, Włochy, Grecja i Bułgaria. Pod koniec
dziewiętnastego stulecia powstała Skandynawska Unia Walutowa, w skład której
20
K. Biegun Kryteria optymalnego…, op.cit. str. 1.
E. Wojnicka, Spory wokół teorii optymalnych obszarów walutowych, Ekonomista 1/2002, str. 61-80.
22
B. Mucha- Leszko Korzyści międzynarodowej integracji gospodarczej a osiągnięcia i problemy Unii
Europejskiej w: W. Bieńkowski, S.I. Bukowski, G. Olszewska, Przyszłość integracji europejskiej –
konkurencyjność i rynki, Wydawnictwo CeDeWu, Warszawa 2012, str. 7-8.
21
12
wchodziły: Szwecja, Dania i Norwegia. Obie unie dotrwały do pierwszej wojny
światowej23.
Integracja monetarna (walutowa) przybiera różne formy. Są to: porozumienie o
stałych kursach walutowych, „pseudo-unia”, integracja monetarna oraz unia monetarna.
Porozumienia o stałych kursach walutowych to porozumienie w którym kursy walutowe
krajów członkowskich są usztywnione bez możliwości wahania, brak koordynowania
polityki monetarnej ale regulowanie wewnętrznej płynności kraju odbywa się poprzez
kontrolę przepływów kapitałowych. Pseudo-unia to porozumienie, w ramach którego
obowiązują sztywne kursy walutowe i swobodny przepływ kapitału, ale państwa
członkowskie koordynują swoją politykę monetarną bez zawarcia formalnej umowy o
integracji monetarnej. Ta forma jest dość trudna do realizacji, ponieważ podstawowa
niekompatybilność trzech celów polityki kursowej uniemożliwia utrzymanie sztywnych
kursów walutowych ze względu na prawdopodobieństwo spekulacyjnych przepływów
kapitału. Integracja monetarna to współpraca monetarna która opiera się na stałych
(sztywnych) kursach walutowych, zintegrowanym rynku finansowym, nieodwołalnej
wymienialności walut oraz wspólnej polityce monetarnej. Integracja finansowa jest
warunkiem integracji monetarnej. Ostatnią formą jest unia monetarna czyli integracja
monetarna oraz wspólna waluta a także wspólny bank centralny. W tym przypadku polityka
monetarna jest prowadzona wyłącznie przez wspólne instytucje monetarne, natomiast
członkowie unii są pozbawieni autonomii monetarnej. Również za prowadzenie polityki
kursowej, kontrolę rezerw walutowych a także równoważenie bilansu płatniczego całej unii
odpowiadają wspólne instytucje24.
Podstawę integracji monetarnej stanowią koncepcje optymalnych obszarów
walutowych, których autorstwo przypisuje się R. A. Mundellowi. Opierają się one na25:
• wprowadzeniu sztywnego kursu walutowego,
• zintegrowanym rynku kapitałowym,
• koordynacji polityki pieniężnej i walutowej,
23
B. Nowak Unia Gospodarcza i Walutowa UE Studia Europejskie nr 4/2000, Centrum Europejskie
Uniwersytetu Warszawskiego, str. 49.
24
A. Czarczyńska, K. Śledziewska Teoria integracji europejskiej, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2003,
str. 125-126.
25
K. Gawlikowska- Hueckel, A. Zielińska-Głębocka Integracja… op.cit., str. 14.
13
• utworzeniu banku centralnego uprawnionego do emisji pieniądza i prowadzenia
polityki monetarnej.
Unia monetarna wpływa na handel między państwami członkowskimi w sposób
pośredni i bezpośredni. Korzyści z utworzenia unii monetarnej mają dwa podstawowe
źródła bezpośrednie. Pierwszym jest eliminacja kosztów transakcyjnych związanych z
wymianą walut narodowych, drugim zaś eliminacja ryzyka kursowego wynikającego z
niepewności co do przyszłych kursów walutowych. Koszty transakcyjne dotyczą m. in.
wymiany walut oraz wydatków na księgowość i administrację związanych z
przewalutowaniem transakcji. Dlatego są eliminowane tylko w przypadku wprowadzenia
wspólnej waluty. Uważa się, że posługiwanie się przez państwa różnymi walutami i tym
samym występowanie zmienności kursów walutowych ogranicza wymianę handlową.
Kolejnym, pobocznym źródłem bezpośrednim jest jednorazowy koszt wejścia do unii.
Koszt ten obejmuje np. koszty przygotowania systemów informatycznych czy też
tworzenia nowych cenników. Poza bezpośrednimi istnieją także pośrednie koszty i korzyści
związane z utworzeniem unii monetarnej. Do korzyści możemy zaliczyć eliminację
dyskryminacji cenowej, ponieważ wspólna waluta zwiększa przejrzystość rynku. Ceny
staja się bezpośrednio porównywalne na całym obszarze unii i pozwalają lepiej
prognozować zmiany charakterystyki czy wielkość popytu. Kolejny skutek pośredni
związany jest ze zmianą charakterystyki konkurencji w poszczególnych branżach. Miarę
intensywności konkurencji stanowi marża. Im więcej firm jest na rynku, tym marża jest
mniejsza.
Dzięki zniesieniu
kosztów transakcyjnych zwiększa się
liczba
firm
uczestniczących w rynku kraju należącego do unii monetarnej. Kolejny, dotyczy pozycji
wspólnej waluty na rynku międzynarodowym. Jak wiadomo wspólna waluta uzyskuje
większe znaczenie na obszarze odpowiadającym większemu potencjałowi gospodarczemu.
Zwiększa się jej wiarygodność w międzynarodowym systemie walutowym 26.
Również w wymianie towarowej z krajami które nie należą do unii monetarnej
spodziewać się można zmian ilościowych w handlu. Wymieniony wcześniej wzrost
konkurencyjności oraz spadek cen wewnątrz unii wpływa korzystnie na pozycję
konkurencyjną i wiarygodność eksporterów z państw członkowskich w zewnętrznych
26
E. Czarny, K. Śledziewska Wpływ integracji walutowej na handel międzynarodowy – analiza teoretyczna,
Acta Universitatis Lodzientis, Folia Oeconomica 273, 2012, str. 62-68.
14
relacjach. Jednak równoczesna przynależność do unii, której waluta wzmacnia się, może
spowodować pogorszenie się pozycji konkurencyjnej eksporterów z unii wobec państw
trzecich27.
27
E. Czarny, P. Folfas, K. Śledziewska, B. Witkowski Wpływ integracji monetarnej na wymianę towarową w
warunkach kryzysu gospodarczego, Instytut Ekonomiczny, Warszawa 2013, str. 15.
15
Rozdział 2 Uwarunkowania powstania strefy euro
2.1. Geneza Unii Europejskiej
Mocą Traktatu o Unii Europejskiej (TUE), powołano do życia Unię Europejską.
Integracja europejska (czyli współpraca państw europejskich, która obecnie ma miejsce w
ramach Unii Europejskiej) rozpoczęła się jednak o wiele wcześniej. Pierwsze koncepcje
były formułowane po II wojnie światowej, kiedy to nasiliły się dążenia integracyjne. Proces
integracji gospodarczej rozpoczęły:
Unia Gospodarcza Beneluksu (1944 r.)
Organizacja Europejskiej Współpracy Ekonomicznej (OEEC, 1948 r.)
Natomiast w latach 50 powstały pierwsze organizacje, które stanowiły początek UE:
Europejska Wspólnota Węgla i Stali (EWWiS) powołana Traktatem Paryskim
podpisanym w kwietniu 1951 r.
Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG) powołana Traktatem Rzymskim
podpisanym w marcu 1957 r.
Europejska Wspólnota Energii Atomowej (Euratom) powołana Traktatem
Rzymskim podpisanym w marcu 1957 r.
Wymienione trzy wspólnoty połączyły się w 1965 roku i przyjęły określenie Wspólnota
Europejska (WE). Termin Unia Europejska zaczął obowiązywać od 1993 roku, jednak nie
zastąpił on terminu Wspólnota Europejska. Pierwszy raz został wprowadzony w Traktacie z
Maastricht. Traktat ten stworzył trzy filary, natomiast UE określa cała strukturę tych
filarów28. W I filarze znalazły się dziedziny integracji gospodarczej, takie jak: wspólny
rynek, wprowadzanie Unii Gospodarczej i Walutowej oraz działalność Europejskiej
Wspólnoty Węgla i Stali i Euratomu. II filar obejmował Wspólną Politykę Zagraniczną i
Bezpieczeństwa (WPZiB), a
III filar dotyczył współpracy w dziedzinie Wymiaru
Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych (WSiSW) 29.
Kolejnym krokiem zacieśnienia integracji było podpisanie w 1986 roku Jednolitego
Aktu Europejskiego (JAE), zmieniającego i uzupełniającego traktaty o EWWiS, EWG i
28
A. Czarczyńska A, K. Śledziewska Teoria integracji…, op.cit., str. 11-12.
M. Natanek Historia integracji europejskiej w zarysie Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Warszawa
2013, str. 40.
29
16
Euratomie. Unia Europejska powstała 1 listopada 1993 na mocy Traktatu z Maastricht
(zwanego też Traktatem o Unii Europejskiej) podpisanego 7 lutego 1992 roku przez 12
krajów: Belgię, Danię, Francję, Grecję, Hiszpanię, Holandię, Irlandię, Luksemburg,
Niemcy, Portugalię, Włochy oraz Wielką Brytanię. Traktat z Maastricht wyznaczył nowy
etap w procesie tworzenia coraz silniejszych związków między krajami Europy,
rozszerzając profil integracji europejskiej ze sfery gospodarczej na sferę polityczną 30.
Następnym etapem integracji było podpisanie w lutym 1997 roku Traktatu
Amsterdamskiego, który wszedł w życie 1 maja 1999 roku. Wprowadził on uzupełnienia
do Traktatu z Maastricht, Traktatów Rzymskich oraz innych aktów Wspólnoty. Wzmocnił
zasady, na jakich opiera się Unia Europejska. Jednakże za przełomową datę w pogłębianiu
integracji europejskiej uważa się dzień 1 stycznia 1999 roku, kiedy to wprowadzono nową
walutę euro. W tamtym momencie do strefy euro należało 12 spośród państw
członkowskich: Francja, Niemcy, Włochy, Belgia, Holandia, Luksemburg, Irlandia,
Hiszpania, Portugalia, Finlandia, Austria i Grecja 31.
W lutym 2000 roku rozpoczęła się konferencja międzyrządowa, mająca na celu
uzgodnienie kolejnych reform unijnych instytucji i mechanizmów decyzyjnych. Zapisano
je w postaci nowelizacji traktatu w Nicei (Traktat Nicejski). Traktat Nicejski został
podpisany przez państwa członkowskie i poddany procedurze ratyfikacyjnej, zarówno w
parlamentach narodowych, jak i w Parlamencie Europejskim. Ważnym zadaniem polityki
integracyjnej stało się rozszerzenie Unii Europejskiej i tak też z początkiem 2003 roku UE
uzyskała stan gotowości do przyszłego rozszerzenia. Fala rozszerzenia dokonała się w
ramach Unii Europejskiej już w 1995 roku, kiedy to przyjęto Austrię, Szwecję i Finlandię,
zaś w 2004 roku do „piętnastki” (UE15) dołączyło się kolejnych 10 państw: Estonia,
Łotwa, Litwa, Polska, Czechy, Słowacja, Węgry, Słowenia, Malta oraz Cypr (UE10). W
2007 roku do UE przyjęto Bułgarię i Rumunię. Chorwacja dołączyła w lipcu 2013 roku32.
Szczegółowe informacje zostały przedstawione w tabeli 1.
W dniu 13 grudnia 2007 roku podpisany został Traktat z Lizbony, który wszedł w
życie 1 grudnia 2009 r. Traktat lizboński w swej istocie był kolejną umową zmieniającą.
30
http://www.mf.gov.pl/documents/764034/1002547/broszura_euro_MSZ_MF_2011.pdf
J. Borowiec J. Ekonomia integracji europejskiej Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we
Wrocławiu, Wrocław 2011, str. 48-50.
32
http://www.europarlament.pap.pl/palio/html.run?_Instance=cms_ep.pap.pl&_PageID=1&_menuId=1&_sub
Menu=1&_nrDep=893&_CheckSum=-2000656157
31
17
Oparł się on na Traktacie o Unii Europejskiej oraz Traktacie ustanawiającym Wspólnotę
Europejską, przy czym nazwa drugiego z nich została zmieniona na Traktat o
Funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE). Traktat lizboński dokonał kolejnej reformy
Unii Europejskiej, likwidując Wspólnotę Europejską i tym samym filarową budowę Unii
Europejskiej na rzecz jej jednolitości. Obecnie Unia Europejska działa przede wszystkim na
podstawie dwóch traktatów. Są to: Traktat o Unii Europejskiej oraz Traktat o
Funkcjonowaniu Unii Europejskiej33.
Tabela 1. Państwa członkowskie Unii Europejskiej
Data przystąpienia
25 marca 1957 r.
1 stycznia 1973 r.
Nazwa kraju
Belgia, Holandia, Luksemburg,
Francja, Niemcy, Włochy
Dania, Irlandia, Wielka
Brytania
Liczba członków UE po
rozszerzeniu
6
9
1 stycznia 1981 r.
Grecja
10
1 stycznia 1986 r.
Hiszpania, Portugalia
12
1 stycznia 1995 r.
Austria, Finlandia, Szwecja
15
Cypr, Czechy, Estonia, Litwa,
Łotwa, Malta, Polska,
Słowacja, Słowenia, Węgry
25
Bułgaria, Rumunia
27
Chorwacja
28
1 maja 2004 r.
1 stycznia 2007 r
1 lipca 2013 r.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: http://europa.eu/about-eu/countries/member-countries/index_pl.
htm
Zgodnie z wymogami konstytucyjnymi każde państwo członkowskie może podjąć
decyzję o wystąpieniu z Unii. Po raz pierwszy zapis taki zamieszczony został w traktacie
lizbońskim. Natomiast wcześniej kwestia wystąpienia z UE nie był uregulowana.
Głównymi instytucjami (organami) Unii Europejskiej są: Parlament Europejski, Rada UE,
Komisja Europejska, Trybunał Sprawiedliwości i Trybunał Obrachunkowy34.
33
E. Cała- Wacinkiewicz, System instytucji Unii Europejskiej w świetle postanowień traktatu z Lizbony
Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2012, str. 4-6.
34
http://www.rpo.lodzkie.pl/wps/wcm/connect/9c4e2c00452010f9b38fbfc541bfafd3/broszura_edukacyjna_ba
za_wiedzy_o_ue.pdf?MOD=AJPERES
18
2.2. Charakterystyka obrotów handlowych Unii Europejskiej
Po dzień dzisiejszy toczą się dyskusje na temat kosztów i korzyści z przystąpienia
do strefy euro. Dominuje pogląd mówiący o korzystnym wpływie wspólnej waluty na
handel pomiędzy jej członkami oraz o negatywnym wpływie na handel z państwami, które
do niej nie należą. Strefa euro jest jednym z najważniejszych obszarów gospodarczych
świata. Jej PKB stanowi 15% światowego PKB, zaś handel 30% światowego handlu. Prace
A. Rose’a (początek XXI wieku). zapoczątkowały dyskusję na temat handlowych skutków
przyjęcia wspólnej waluty. Wyniki jego badań były zaskakujące i wskazywały, że udział w
unii monetarnej może nawet zwiększyć handel krajów członkowskich nawet o ponad
200%. Od nazwiska autora opracowań wpływ ten określono mianem efektu Rose’a.
Późniejsze badania doprowadziły do weryfikacji poglądu Rose’a oraz obniżenia skali
oczekiwanego wzrostu handlu wewnątrz unii monetarnej. Duże znaczenie miały także
badania efektów wprowadzenia euro przeprowadzone ex-post. Wskazywały one na wzrost
handlu o około 10 %35.
Tabela 2. Wskaźniki integracji handlowej UE 10, rok 2008 (w % PKB)
Handel towarami i
Handel towarami
Handel towarami z
KRAJE
usługami
wewnątrz Unii
państwami trzecimi
Kraje strefy euro
Estonia
77,3
45,4
14,7
Cypr
50,5
16,5
7,7
Malta
78,2
29,2
16,9
Słowenia
69,2
45,4
19,7
Pozostałe państwa członkowskie
Słowacja
84,2
46,4
15,9
Czechy
74,8
53,7
12,6
Łotwa
48,2
28,1
10,5
Litwa
65,9
33,9
23,8
81,6
51,2
18,8
Węgry
42,0
26,5
9,5
Polska
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: J. Borowiec Ekonomia integracji europejskiej, Wrocław 2011, str.
194-196.
35
E. Czarny, P. Folfas, K. Śledziewska, B. Witkowski Wpływ integracji monetarnej na wymianę towarową w
warunkach kryzysu gospodarczego, NBP, Instytut Ekonomiczny, Warszawa 2013, str. 5-6.
19
Integracja handlowa ma duże znaczenie dla państw członkowskich. Przedstawiają to
dane zawarte w tabeli 3. Kraje strefy euro handlują między sobą więcej niż z krajami
trzecimi. W pewnym stopniu udział kraju w handlu zależy od wielkości jego gospodarki,
czyli wniosek z tego taki, że małe gospodarki są bardziej otwarte na wymianę handlową
aniżeli duże. Efekt kreacji handlu wewnątrz Unii nie pociągnął za sobą efektu przesunięcia
handlu. Korzyści z integracji handlowej są nierówne. Jedne kraje bardziej skorzystały, inne
mniej36.
36
J. Borowiec Ekonomia integracji europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we
Wrocławiu, Wrocław 2011, str. 194-195.
20
Rozdział 3 Analiza empiryczna postawionych hipotez (w latach 20002013)
3.1. Weryfikacja hipotezy 1 na postawie analizy obrotów handlowych
Hipoteza 1.: Przystąpienie nowych członków do Unii Europejskiej (UE10) spowodowało
wzrost wymiany handlowej między tymi krajami a krajami UE15.
Przystąpienie nowych krajów członkowskich do Unii Europejskiej (UE15członkowie ugrupowania przed rozszerzeniem) w 2004 roku rozszerzyło granicę Unii
Celnej. Jak było wspomniane w rozdziale 1 w formie integracji unii celnej dochodzi do
likwidacji barier między członkami uczestniczącymi w ugrupowaniu przy jednoczesnym
wypracowaniu wspólnej polityki handlowej do pozostałych krajów trzecich. Wstąpienie do
UE15 takich krajów jak: Estonia, Czechy, Cypr, Łotwa, Malta, Litwa, Słowenia, Węgry,
Słowacja i Polska powodowało różne skutki dla nowych krajów członkowskich (UE10), z
uwagi na ich różnorodność. Można do nich zaliczyć: poziom rozwoju gospodarczego,
rozmiar ich gospodarek jak i udział w handlu światowym. Weryfikacja hipotezy 1 polega
na przeanalizowaniu eksportu i importu UE15 w wymianie handlowej z nowymi krajami
ugrupowania. Obroty handlowe zostały również porównane do wymiany wewnątrz UE15.
Ten wybór ma swoje słabe strony, jednakże trudno było wybrać jakiś trzeci kraj, który
byłby zbliżony do badanych 10 krajów, pamiętając również o różnorodności. Okres
badania obejmuje lata 2000-2008, zatem zostały wybrane cztery lata przed rokiem
przystąpienia i cztery lata po przystąpieniu w celu eliminacji wahań koniunkturalnych oraz
z uwagi na fakt, iż procesy integracyjne rozpoczęły się o wiele wcześniej niż w roku
rozszerzenia (2004). Eksport UE15 do nowych krajów członkowskich oraz wewnątrz UE15
został przedstawiony na wykresie 1.
Jak wynika z wykresu 1, w wartościach bezwzględnych (linia granatowa) eksport
UE15 do nowych krajów członkowskich, w badanym okresie systematyczne wzrastał. Od
wartości wolumenu około 110 mld na początku badanego okresu oraz wzrósł pod koniec
okresu do ponad 242 mld euro. Warto podkreślić, że dane ogółem z corocznym rosnącym
eksportem UE15, nie przekładają się na poszczególne kraje. Eksport UE15 do Cypru i
Malty w niektórych latach był malejący. Z powodu, że wyżej wymienione wartości
21
bezwzględne nie są porównywalne do wartości bezwzględnych w eksporcie wewnętrznym
UE15, zostały przekształcone do wartości względnych w procentach z 2000 rokiem
bazowym. Wartości względne eksportu UE15 do nowych krajów członkowskich
przedstawiono na wykresie 1, za pomocą czerwonej linii, natomiast eksportu wewnętrznego
UE15 oznaczono linią niebieską. Rozpatrując tendencje kształtowania się eksportu (linia
czerwona) można stwierdzić, że przyspieszony wzrost (powyżej 10% - został obliczony na
podstawie odejmowania do roku poprzedniego) rozpoczął sie w 2004 roku i utrzymał się do
końca badanego okresu. Natomiast na początku badanego okresu malał. Zaś dla eksportu
wewnątrz UE15, powyżej 10% wystąpił tylko w 2006 roku. Porównując kształtowanie się
eksportu, z wykresu 1 można wysnuć wnioski, że eksport UE15 do nowych krajów
członkowskich rósł szybciej niż eksport wewnętrzny UE15 w całym badanym okresie.
Wykres 1. Eksport UE15 do 10 nowych krajów członkowskich oraz wewnątrzunijny, 20002008 (w euro oraz w %)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Eurostat.
Druga część analizy polegała na porównaniu zmian wynikających z eksportu UE15
z okresu na okres do nowych członków (linia zielona) do odpowiednich danych eksportu
wewnętrznego UE15 (linia fioletowa). Wynika z nich, że w całym badanym okresie tempo
wzrostu z okresu na okres w eksporcie UE15 do nowych krajów członkowskich było
wyższe. Jednak od roku 2001 do 2004 różnica tempa wzrostu eksportu UE15 do nowych
22
krajów członkowskich w porównaniu do eksportu wewnętrznego UE15 miała tendencje
malejącą (spadło z 5,5 pkt. % do 2,3 pkt. %). W latach 2005 – 2006 jak widać na wykresie
1 różnica tempa wzrostu była tendencją rosnącą. Zwiększyła się różnica między eksportem
UE15 z okresu na okres do nowych członków i eksportem wewnętrznym UE15
(obrazowana przez linię zieloną i fioletową na wykresie; wzrost: 7,2 pkt. % oraz 14,4 pkt.
% dla odpowiednich lat). Z kolei w ostatnich latach badanego okresu znowu ta różnica
miała tendencje malejącą. Podsumowując można stwierdzić, że przystąpienie nowych
członków do Unii Europejskiej pozytywnie wpłynęło na wzrost eksportu UE15. Spadek
różnicy tempa wzrostu eksportu pod koniec badanego okresu był prawdopodobnie
związany z rozpoczęciem kryzysu gospodarki światowej.
Wykres 2. Import UE15 z 10 nowych krajów członkowskich oraz wewnątrzunijny, 2000-2008
(w euro oraz w %)
Źródło: Jak do wykresu 1.
Na wykresie 2 kształtują się te same tendencję co na wykresie 1 , jednak odnoszą
sie do importu UE15 z nowych krajów członkowskich oraz importu wewnątrz UE15.
Wyniki otrzymane z analizy importu były przybliżone do wyników z eksportu. W
wartościach bezwzględnych import UE15 z nowych krajów członkowskich, wynosił na
początku badanego okresu blisko 90 mld, a na koniec okresu wzrósł do blisko 210 mld,
czyli również występował systematyczny wzrost. W wartościach względnych (rok bazowy
2000), import UE15 z UE10, na początku badanego okresu również miał trend malejący,
23
jednak w przypadku importu odwrócenie trendu nastąpiło dopiero w 2005 roku, a nie jak
przypadku eksportu w 2004. Warto podkreślić, że tempo wzrostu wartości względnych w
większości lat badanego okresu było wyższe w imporcie UE15 z nowych krajów
członkowskich niż w eksporcie UE15 do tych krajów. Porównując linie z odpowiednich
importów z wykresu 2, otrzymujemy autentyczne wyniki jak w przypadku eksportu, czyli
import UE15 z nowych krajów członkowskich, rósł szybciej niż import wewnętrzny UE15
w całym badanym okresie.
Obliczenia z okresu na okres dla importu wykazały że w odróżnieniu od eksportu,
gdzie w całym badanym okresie występowało wyższe tempo wzrostu dla eksportu UE15 do
UE10 w porównaniu do eksportu wewnętrznego UE15, tempo wzrostu było inne. Z tego
powodu, że w 2004 roku tempo wzrostu było wyższe w imporcie wewnętrznym UE15 w
porównaniu do importu UE15 z nowych krajów członkowskich. Dodatkowo tempo wzrostu
importu w latach 2005 – 2007, trwało o rok dłużej, w odróżnieniu od eksportu. Warto
dodać, ze w całym badanym okresie UE miała saldo dodatnie z nowymi krajami
członkowskimi.
Wykres 3. Eksport UE15 do 10 nowych krajów członkowskich, 2000-2008 (w %)
Źródło: Jak do wykresu 1
Reasumując, można zaobserwować, że wyniki otrzymane z analizy eksportu i
importu wskazują, iż wynikające z teorii integracji pozytywne efekty zostały potwierdzone.
Jednak trudno jest jednoznacznie stwierdzić, czy wynikały one z efektu przesunięcia czy
kreacji handlu. Z jednej strony początkowe zmiany można przypisać do efektu
24
przesunięcia. Jednak pamiętając, że proces liberalizacji handlu między UE15 oraz nowymi
krajami członkowskimi rozpoczął się o wiele wcześniej niż w roku przystąpienia, nie
można być tego pewnym. Szybsza reakcja dostosowania producentów UE15 na zmiany,
które zostały wychwycone przy analizie eksportu, w porównaniu z importem (eksport dla
UE10) mogły wynikać z doświadczenia handlowców UE15 z poprzednimi rozszerzeniami,
co dało im przewagę nad handlowcami z UE10. Autorzy zdają sobie sprawę, że
przyspieszenie tempa wymiany między UE15 oraz UE10 (przypadające na okres
przystąpienia), przypadło na światowy rozkwit gospodarczy, w tym handlowy.
Potwierdzają to dane wynikające z końca badanego okresu, gdzie następuje spowolnienie, a
nawet spadek tempa wzrostu, co niewątpliwie było związane z początkiem kryzysu
gospodarki światowej. Jednak część tego wzrostu prawdopodobnie była spowodowana
eliminacją barier w handlu, szczególne w rolnictwie, gdyż polityka rolna UE15 była bardzo
protekcjonistyczna.
Wykres 4. Import UE15 z 10 nowych krajów członkowskich, 2000-2008 (w %)
Źródło: Jak do wykresu 1.
Wykres 3 przedstawia eksport UE15 do poszczególnych nowych państw
członkowskich w latach 2000-2008. Okazało się, że ponad 70 % eksportu UE15, w
badanym okresie, trafiało do trzech krajów, to jest do Czech, Węgier oraz Polski. W
badanym okresie eksport UE15 rósł względnie szybciej do następujących krajów: Litwy,
Słowacji, Polski i Czech. Z kolei od momentu przystąpienia do Unii Europejskiej: Polski,
25
Litwy i Słowacji. Podsumowując, można stwierdzić, że Polska jest nie tylko głównym
importerem dóbr UE15 lecz również krajem z najwyższym tempem wzrostu eksportu z
UE15 wśród nowych krajów członkowskich, czyli głównym odbiorcą towarów unijnych.
W głównej mierze prawdopodobnie związane jest to między innymi z: największym
rynkiem zbytu, największym rynkiem dobrze wykształconej siły roboczej wśród UE10 oraz
granica z Niemcami jest głównym motorem gospodarki UE15, a w obecnej chwili UE28.
Wykres 4 przedstawia import UE15 z nowych krajów członkowskich. Wynika z
niego również, że po raz kolejny wcześniej wymienione trzy kraje (Czechy, Węgry i
Polska) miały ponad 70 % importu UE15. W odróżnieniu od eksportu import UE15 w tym
przypadku rósł względnie szybciej w badanym okresie nie tylko z Polski ale również z
Czech. Poza wymienionymi krajami import UE15 rósł również z Litwy oraz Słowacji.
Natomiast od roku przystąpienia do Unii Europejskiej: Polski, Czech oraz Cypru.
Reasumując, można stwierdzić, że Polska pozostaje głównym dostawcą na rynek
UE15, jednak różnica z Czechami nie jest tak znacząca jak w przypadku eksportu. Poza
tym podczas porównania (2008 do 2004) tempa wzrostu importu UE15 z tych krajów
okazuje się, że Czechy miały szybsze tempo wzrostu, co przekłada się na mniejszy wzrost
udziału Polski wśród 10 krajów (wzrost udziału dla Czech 3,44 pkt. %, dla Polski 3,12 pkt.
%) .
Wykres 5. Eksport UE15 do 10 nowych członków, według branż, 2000-2008 (w %)
Źródło: Jak do wykresu 1.
26
Wykresy 5 i 6 przedstawiają strukturę branżową obrotów handlowych (eksport i
import) UE15 z nowymi krajami członkowskimi. Struktura branżowa została opracowana
za pomocą SITC37. Wykresy 5 i 6 mają wspólne cechy; w eksporcie jak i w imporcie
dominują sekcje 7 (maszyny, urządzenie i sprzęt transportowy) oraz 6 i 8 (inne wyroby
fabryczne). Warto podkreślić, że sekcje te są bardzo ogólne i trudno jest na poziomie tej
dezagregacji wysunąć dokładną interpretację, a wyłącznie mają znaczenie informacyjne.
Eksport UE15 (wykres 5) według struktury branżowej charakteryzuje się kilkoma
głównymi cechami: po pierwsze malejącym udziałem sekcji (7); po drugie wzrostem
udziału sekcji (0 i 1 - żywność, napoje i tytoniowe). Natomiast pozostałe sekcje zasadniczo
się nie zmieniły.
Wykres 6. Import UE15 z 10 nowych członków, według branż w udziałach, 2000-2008, (w %)
Źródło: Jak do wykresu 1.
Wykres 6 przedstawia import UE15 z nowych krajów członkowskim. Podobnie jak
eksport ma swoje charakterystyczne cechy: po pierwsze, rosnący udział sekcji 7 (maszyny,
urządzenie i sprzęt transportowy); po drugie malejący udział sekcji 6 i 8; po trzecie wzrost
udziału sekcji 0 i 1, przy mniejszych zmianach w pozostałych sekcjach. Zmiany w sekcji 7
37
Standardowa klasyfikacja handlu międzynarodowego, (Standard international trade classification - SITC).
Opracowana przez Organizację Narodów Zjednoczonych, wykorzystywana do statystyki handlu
zagranicznego.
27
są przeciwstawne w eksporcie i w imporcie, zmniejszenie ich udziału w eksporcie związane
jest prawdopodobnie z przenoszeniem produkcji do krajów z tańszą siłą roboczą i może
dlatego jest wzrost w drugim kierunku tj. już gotowej produkcji. Z kolei w sekcjach 0 i 1
wystąpił względnie szybszy wzrost w obu kierunkach, jak wiadomo większość
rozwiniętych krajów ma bardzo protekcjonistyczna politykę rolną, więc znoszenie barier
pozytywnie wpłynęło na wymianę w tej sekcji.
3.2. Weryfikacja hipotezy 2 dla nowo przyjętych państw do strefy euro
Hipoteza 2. Przyjęcie wspólnej waluty wpłynęło na wzrost wolumenu obrotów
handlowych między krajami.
W podrozdziale 3.1. została przedstawiona próba analizy wpływu procesów
integracji na poziomie Unii Celnej a w niniejszym podrozdziale zostanie przedstawiona
próba analizy Unii Walutowej. Analiza zostanie przedstawiona dla 5 nowo przyjętych
krajów (Słowenia rok przyjęcia euro - 2007, Cypr i Malta - 2008, Słowacja - 2009 oraz
Estonia - 2011) do strefy euro. W celu porównania zostały wziętych pod uwagę pozostałe 5
krajów, z grupy 10 przyjętych krajów do Unii Europejskiej w 2004 roku. Okres badania
obejmuje lata 2004-2013, i rozpoczyna się od roku wejścia do UE a kończy się 2013
rokiem, z tego powodu, że w 2014 roku do strefy euro weszła Łotwa38. Analiza dotyczy
eksportu i importu UE12 (kraje z euro wśród UE15), więc odnosi się do krajów wyłącznie
ze wspólną walutą.
Wykres 7 przedstawia eksport UE12 do nowych krajów członkowskich w podziale
na kraje ze wspólną waluta oraz na kraje które nie wprowadziły euro. Wyniki były nieco
zaskakujące, gdyż jak wynikało z teorii wspólna waluta powinna była przyspieszyć
wymianę handlową, między innymi dzięki eliminacji kosztów transakcyjnych oraz ryzyka
kursowego, które ograniczają wymianę handlową. Jednak struktura tempa wzrostu handlu z
okresu a okres (linia zielona i fioletowa) były niemal identyczne z krajami, które nie
wprowadziły wspólnej waluty. Warto podkreślić, że na początku badanego okresu tempo
wzrostu krajów bez wspólnej waluty było wyższe, jednak pod koniec było odwrotnie.
38
Byłby to za krótki okres badania dla tego kraju. Z kolei w 2015 roku weszła do strefy euro Litwa.
28
Wykres 7. Eksport UE12 do 10 nowych członków, 2004-2013, (w %)
Źródło: Jak do wykresu 1.
Dodatkowo z wykresu można odczytać, że w porównaniu z rokiem bazowym 2004
wartości względne tempa wzrostu były niższe dla krajów z euro (linia granatowa) niż bez
wspólnej waluty (linia czerwona). Jednak pod koniec okresu odległość między nimi
zmniejsza się, co jest związane z wyższym tempem wzrostu z okresu na okres, co już było
wspomniane wyżej.
Wykres 8 przedstawia import UE12 z nowo przestąpionych krajów członkowskich
w 2004 roku. Przedstawione tendencje są identyczne do tych zobrazowanych na wykresie
7. Wyniki są bardzo podobne do przedstawionych wyżej odnoszących się do eksportu.
Kraje bez wprowadzonego euro miały wyższe tempo wzrostu z okresu na okres w
większości lat badanego okresu, co przełożyło się na wyższe wartości względne z rokiem
bazowym 2004. Jednak pod koniec badanego okresu, w mniejszym stopniu niż w
przypadku eksportu, tendencje (linia czerwona i granatowa) zmniejszały się. Reasumując,
można wskazać kilka istotnych przyczyn takich wyników: po pierwsze okres badania może
być za krótki (bo pod koniec okresu jest tendencja poprawiania się); po drugie nie ma
wśród krajów, które przyjęły euro, dominującej trójki (Czechy, Węgry i Polska); po trzecie
część krajów (Cypr i Malta) nie mają lądowej wspólnej granicy z UE, co może ograniczać
ich handel.
29
Wykres 8. Import UE12 z 10 nowych krajów członkowskich, 2004-2013 (w %)
Źródło: Jak do wykresu 1.
Wykres 9 poświęcony jest eksportowi UE12 do poszczególnych krajów, które
przyjęły wspólną walutę, według udziałów procentowych. Odnosi się to do eksportu UE12.
Wynika z tego wykresu, że w eksporcie z UE12 do tych krajów głównymi partnerami, w
latach 2004-2013, były Słowacja i Słowenia, natomiast najmniejszymi Malta i Cypr. Przy
czym jedynym krajem z rosnącym udziałem w badanym okresie jest Słowacja. Identyczne
wyniki zostały otrzymane dla importu z tych krajów do UE12.Zostało to zobrazowane na
wykresie 10.
Wykres 9. Eksport UE12 do 5 nowych członków strefy euro w udziałach, 2004-2013, (w %)
Źródło: Jak do wykresu 1.
30
Wykres 10. Import UE12 z 5 nowych członków strefy euro w udziałach, 2004-2013, (w %)
Źródło: Jak do wykresu 1.
31
Zakończenie
Podsumowując, na podstawie przeprowadzonej analizy empirycznej, wpływ na
obroty handlowe uczestnictwa nowo przyjętych krajów członkowskich we wspólnej
polityce handlowej Unii Europejskiej można stwierdzić, że było one pozytywne, zgodnie z
założeniami wynikającymi z teorii integracji. Wpłynęło na wzrost, zarówno eksportu z
UE15 do nowych krajów członkowskich jak i importu z nich, przy czym import z tych
krajów do UE15 rósł względnie szybciej. Warto jednak pokreślić, że nasilenie wzrostu
eksportu i importu nastąpiło w okresie rozkwitu światowej wymiany handlowej. Niemniej
jednak porównanie do wewnętrznych obrotów handlowych UE15 wskazuje, że z nowymi
członkami obroty rosły relatywnie szybciej. Trudno natomiast jednoznacznie stwierdzić,
czy było to efektem kreacji handlu czy przesunięcia.
Natomiast weryfikacja wpływu wprowadzenia wspólnej waluty, nie potwierdziła
założeń teoretycznych, gdyż kraje członkowskie, które nie wprowadziły euro miały
względnie wyższe tempo wzrostu w obrotach towarowych, niż kraje ze wspólną walutą.
Jednak warto podkreślić, że wśród krajów ze wspólną walutą nie ma krajów z czołówki
znaczących partnerów handlowych Unii Europejskiej, jak również okres badania
prawdopodobnie mógł być za krótki.
32
Bibliografia
1. Biegun K. (2014) Kryteria optymalnego obszaru walutowego w rozszerzonej unii
europejskiej Katedra Polityki Ekonomicznej i Europejskich Studiów Regionalnych
Akademia
Ekonomiczna
we
Wrocławiu,
www.konferencja.edu.pl/ref8/pdf/pl/Biegun-Wroclaw.pdf (1.04.2014)
2. Borowiec J. (2011) Ekonomia integracji europejskiej Wydawnictwo Uniwersytetu
Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław
3. Bożyk P., Misala J., Puławski M. (2002), Międzynarodowe stosunki ekonomiczne,
PWE, Warszawa
4. Bożyk P., Misala J. (2003), Integracja ekonomiczna, PWE, Warszawa
5. Burda M., Wypłosz Ch. (1995) Makroekonomia. Podręcznik Europejski, PWE,
Warszawa za Borowiec J. (2001) Unia ekonomiczna i monetarna Wydawnictwo AE
Wrocław, Wrocław
6. Cała-Wacinkiewicz E. (2012) System instytucji Unii Europejskiej w świetle
postanowień traktatu z Lizbony Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa
7. Czarczyńska
A,
Śledziewska
K.
(2003)
Teoria
integracji
europejskiej,
Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa
8. Czarny E., Folfas P., Śledziewska K., Witkowski B. (2013) Wpływ integracji
monetarnej na wymianę towarową w warunkach kryzysu gospodarczego, NBP,
Instytut Ekonomiczny, Warszawa
9. Czarny E., Śledziewska K. (2012) Wpływ integracji walutowej na handel
międzynarodowy – analiza teoretyczna, Acta Universitatis Lodzientis, Folia
Oeconomica
10. Gawlikowska-Hueckel K., Zielińska-Głębocka A. (2004) Integracja europejska. Od
jednolitego rynku do unii walutowej, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa
11. Jontoń-Drozdowska E. (2004) Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Ars boni et
aequi, Poznań
12. Kraciuk J. (2014) Kryzys strefy euro z perspektywy austriackiej szkoły ekonomii,
Przegląd Zachodniopomorski, Szczecin
33
13. Lachowicz M. (2009) Europejska integracja monetarna od A do Z , Wydawnictwo
NBP, Warszawa
14. Mucha-Leszko B. (2010) Korzyści międzynarodowej integracji gospodarczej a
osiągnięcia i problemy Unii Europejskiej w: W. Bieńkowski, S.I. Bukowski, G.
Olszewska, Przyszłość integracji europejskiej – konkurencyjność i rynki,
Wydawnictwo CeDeWu, Warszawa
15. Natanek M. (2013) Historia integracji europejskiej w zarysie Ministerstwo Spraw
Zagranicznych, Warszawa
16. Nowak B. (2000) Unia Gospodarcza i Walutowa UE Studia Europejskie, Centrum
Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego
17. Rymarczyk J. (2010) Międzynarodowe stosunki gospodarcze, PWE, Warszawa
18. Sum K. (2011) Teoria optymalnych obszarów walutowych Katedra Finansów
Międzynarodowych SHG, Zeszyty Naukowe Kolegium Gospoda
19. Świerkocki J. (2011), Zarys ekonomii międzynarodowej, PWE, Warszawa
20. Wojnicka E. (2002) Spory wokół teorii optymalnych obszarów walutowych”,
Ekonomista 1/2002
21. Zielińska-Głębocka A. (1998), Wprowadzenie do ekonomii międzynarodowej,
teoria handlu i polityki handlowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego,
Gdańsk
Spis stron internetowych
http://www.rpo.lodzkie.pl
http://www.nbp.pl
http://www.mf.gov.pl
http://europa.eu
http://www.europarlament.pap.pl
34
Spis tabel/wykresów
Tabela 2. Państwa członkowskie Unii Europejskiej, str. 14
Tabela 3. Wskaźniki integracji handlowej UE 10, rok 2008 (w % PKB), str. 15
Wykres 1. Eksport UE do 10 nowych krajów członkowskich w latach 2000-2008 (w euro
oraz w %), str.
Wykres 2. Import UE z 10 nowych krajów członkowskich w latach 2000-2008 (w euro oraz
w %), str.
Wykres 3. Eksport UE do 10 nowych krajów członkowskich, w latach 2000-2008 (w %),
str.
Wykres 4. Import UE z 10 nowych krajów członkowskich, w latach 2000-2008 (w %), str.
Wykres 5. Eksport UE do 10 nowych członków, według branż, w latach 2004-2008 (w %),
str.
Wykres 6. Import UE z 10 nowych członków, według branż, w latach 2004-2008 (w %),
str.
35