Rosenberg-czeski epizod w historii Olesna

XXVI Czwartkowe Spotkanie Muzealne:
„Rosenberg - czeski epizod w historii Olesna”
Prowadzący spotkanie dotarł do szeregu interesujących dokumentów, m.in. dokumentów
klasztornych z Wyższego Brodu rzucających nieco światła na etymologię staroniemieckiej nazwy
miasta Rosenberg. Waldemar Szydło jest autorem interesującego artykułu „Rosenberg – czeski
epizod w historii Olesna” zamieszczonego w „Roczniku Powiatu Oleskiego” (nr 7/2014)
Najsłynniejszy dziejopis Olesna Józef Lompa wywodzi staroniemiecką
Rosenberg od krzewów róż
rosnących niegdyś
nazwę naszego
miasta
wzdłuż ulicy, nazywanej dawniej Różaną,
prowadzącej od ratusza do południowego zaułka. “Niemiecka nazwa (Rosenberg - Różana Góra) ma
stąd pochodzić, że w miejscu obecnie biegnącego od ratusza ku południu zaułka, rosło wiele krzewów
róż, a zaułek ten w starszych pismach nazywano ulicą Różaną.” Nazwy ulic: Różana- Rosenstrasse
lub Zaułek Róż – Rosen Gasse widoczne są na planach Olesna z lat 1810 i 1846. Obecnie ulice te
noszą nazwy Jaronia i Labora. Początki oleskiego ratusza sięgają XV w., więc opis Lompy nie
dotyczy początków naszego miasta datowanego na pierwszą połowę XIII w. Kolejny wywód o
związkach nazwy Rosenberg z jednym z aspektów kultu NMP jako Róży Duchownej - Rosa Mystica
nie ma uzasadnienia źródłowego.
Etymologię nazwy Rosenberg próbuje wyjaśnić
legendarny
przekaz z końca XVIII w. o pierwszych mieszkańcach miasta, zanotowany przez oleskiego proboszcza
Franciszka Kuschla (pełnił on urząd proboszcza w Oleśnie w latach 1786-1801), a odnaleziony i
opublikowany na łamach “Oleskiego Telegrafu” przez historyka Andrzeja Pawlika. Oto jego
streszczenie: Szlachetny książę Henryk lubujący się w polowaniach zapuścił się w gęstą knieję
docierając do przepięknego miejsca, które nazwał Górą Róży. Miejsce owo tak się księciu spodobało,
że nakazał tam wznieść zamek myśliwski. Do powstałego dworzyszcza zabierał ze sobą małżonkę
księżnę Jadwigę. Wśród dworzan księcia Henryka znalazł się dzielny rycerz Woko z rodu Bergów oraz
piękna Róża (Rosa), przybyła z dalekich północnych stron. Zawitała wraz ze swoim schorowanym
ojcem w strony księcia Henryka, poszukując cudownych źródeł leczniczych. Tam spotkała rycerza
Woka z rodu Bergów, który zakochał się z wzajemnością w ślicznej Róży. W końcu Róża wraz z ojcem,
siostrą Woka Jolantą i jej ukochanym rycerzem Zawiszą dotarła do poszukiwanych źródeł, przy
których w dzień św. Michała Archanioła, 29 września, jej ojciec doznał cudownego uzdrowienia.
Wkrótce na zamku księcia Henryka odbyły się dwa wesela: Jolanty i Zawiszy oraz Róży i Woka.
Młodzi zamieszkali nieopodal książęcego dworu i osobliwie ozdobili swoje domy. Róża pomalowała
swój dom na zielono, zgodnie z kolorem swoich oczu, a jego ściany ozdobiła czerwonymi różami,
podobnie uczyniła Jolanta malując swoje domostwo na czarno i także przyozdabiając je w róże. Po
kilku latach już cała osada wyróżniała się malowidłami królowej kwiatów. Postawiono w niej też
kościół ku czci św. Michała, uzdrowiciela ojca Róży. Po śmierci naszych bohaterów mieszkańcy osady
postanowili ją nazwać Rosenberg - Różaną Górą na część pięknej Róży i dzielnego Woka z rodu
Bergów. Z połączenia ich imion Rosa i Berg wywodzić się miała niemiecka nazwa miasta Rosenberg.
Czy w legendzie o „Róży i Bergu” występujące osoby są postaciami historycznymi? Czy
Woko z rodu Bergów to znany czeski rycerz Woko I Rosenberg? Czy ród Rosenbergów
był
założycielem miasta Olesna nazywanego od XIV w. Rosenbergiem?
Prelegent analizował dostępne źródła dotyczące początków Olesna i jego nazwy Rosenberg.
W legendzie występują postacie historyczne, np. książę Henryk Brodaty. Natomiast nie możemy mieć
pewności, że figurujący w podaniu rycerz Woko z rodu Bergów to Woko I von Rosenberg,
wywodzący się z czeskiego rodu Witkowiców, w którego herbie widniała róża. Nie mógł on być
związany z dworem księcia Henryka Brodatego, skoro książę ten zmarł w 1238 r. Woko urodził się w
1210 r., więc w chwili przybycia na dwór księcia do zamku myśliwskiego był tylko kilkunastoletnim
młodzieńcem. W pojawiającym się w legendzie Zawiszy można się dopatrzeć znanego rycerza
Zawiszę z Falkensteinu, który poślubił czeską królową Kunegundę, wdowę po królu Przemyśle
Ottokarze II. Do osiągnięcia pełnoletniości przez następcę tronu Wacława II, czyli do roku 1285,
Zawisza faktycznie sprawował władzę w Czechach. Ale Zawisza urodził się 12 lat po śmierci księcia
Henryka Brodatego. Między tymi osobami istnieją różnice pokoleniowe. Prelegent przypuszcza, że
legendarny Woko z rodu Bergów to jeden z synów Woka I
z Rosenberga, mianowicie Henryk z
Rosenberga. Wobec tego historia opisana w legendzie nie mogła wydarzyć się za życia księcia
Henryka Brodatego. Wydarzenia przedstawione w legendzie rozegrać się mogły w II połowie XIII
stulecia, a
potomek Woka I
z Rosenberga mógł mieć wpływ na założenie i nazwę Olesna -
Rosenbergu.
Woko (Wok) I z Rosenbergu ( Vok z Rožmberka) urodził się w 1210 r., zmarł 3 czerwca
1262 r. w stolicy Styrii - Grazu w południowo-wschodniej Austrii. Wywodził się ze znamienitej
czeskiej rodziny magnackiej z rodu Witkowiców. Jego dziadkiem był Witek Starszy, ojcem Witek
Młodszy. Potomkowie Witka Młodszego wybudowali nad Wełtawą w południowych Czechach gród o
nazwie Rosenberg. Wok już nosił nazwisko od siedziby rodu, czyli Rosenberg/Rožmberk. Dzisiaj
jest to malownicze miasteczko z górującym nad okolicą zamkiem wzniesionym przez Woka z
Rosenberga. W źródłach
Woko pojawia się po raz pierwszy jako „Woko z Rosenberch” w
dokumencie z 22 czerwca 1250 r. Był rycerzem na dworze czeskiego króla Przemysła Ottokara II1,
1
Przemysł Ottokar II (1233-1278) był jednym z najznamienitszych władców Czech. Za jego panowania
przypada szczyt potęgi dynastii Przemyślidów, związany z upadkiem władzy w Niemczech w okresie
bezkrólewia. Przemysł Ottokar II został księciem Austrii (1251-1276), objął władzę w Styrii (1260-1276),
Karyntii i Krainie (1269-1276). Potęga, jaką osiągnęło jego państwo, dała mu podstawy do ubiegania się o
godność królewską w Niemczech. Na przeszkodzie stanęło jednak kilka czynników: utrata bezpośredniego
poparcia papieża Grzegorza X, obawy elektorów przed potęgą Ottokara i wysuwany przez nich argument, że był
Słowianinem. To zadecydowało o wyborze na króla Rudolfa Habsburga oraz o konflikcie z nowym królem,
który dążył do restauracji władzy królewskiej w Niemczech przez rewindykację rozgrabionych posiadłości
królewskich. Śmierć Przemysła Ottokara II w bitwie pod Suchymi Krutami (Dunkurt) w 1278 r. zniweczyła
ambitne plany tego władcy.
służąc mu w misjach dyplomatycznych i wojskowych. Walczył w bitwie pod Laa an der Thaya (bitwa
w Lávy) w 1246 r., w której wystawił 100 zbrojnych rycerzy, o czym donosi Kronika Jansa Enikela.
Za męstwo w bitwie pod Kressenbrunn 12 lipca 1260 r. otrzymał od władcy hrabstwo Raabs w
dzisiejszej Austrii. Miał talent dyplomatyczny, doprowadził do podpisania pokojowego porozumienia
z Węgrami w Budzie w 1254 r. Popierał Zakon Krzyżacki i jego podboje w Prusach. Nie jest
wykluczone, że
brał w nich udział. Był możnowładcą
cenionym przez króla czeskiego, który
obdarował go dziedzicznym lennem i urzędem Zarządcy Styrii. Wok słynął z hojności. 1 czerwca
1259 r. ufundował klasztor cystersów w Hohenfurth, czyli w Vyššim Brodzie (Wyższy Bród). Według
legendy była to fundacja wotywna za uratowanie życia. Woko po śmierci w 1262 r. spoczął w
rodzinnym grobowcu w tym
Rosenbergów z Olesnem?
właśnie klasztorze.
Prelegent
W jaki sposób można powiązać czeski ród
uczynił to poprzez analogię do najnowszych badań nad
powstaniem miasta Prudnik, które leży o wiele bliżej od Olesna niż czeski Rosenberg. Ukazał
powiązania czeskiego rycerza z Opolszczyzną. Za panowania księcia opolskiego Władysława I, po
śmierci Władysława III margrabiego morawskiego w 1247 r. Morawszczyzna stała się zarzewiem
konfliktu pomiędzy księciem opolskim a biskupem ołomunieckim Brunonem z Schauenburga. Ten
ostatni był sojusznikiem Przemysła Ottokara II. Władysław I opolski najechał ziemię ołomuniecką w
1247 lub w 1248 r. Spowodowało to odwet w 1249 r., który zakończył się klęską opolskiego księcia.
W konsekwencji Władysław I najechał wraz z innymi książętami polskimi, ruskimi, bawarskimi i
pogańskimi Kumanami na Morawy. Po spustoszeniu Opawszczyzny i po rokowaniach w Budzie i
Preszburgu zawarto rozejm. W 1255 r. ustalono bieg granicy czesko-opolskiej. W tych pertraktacjach
mógł brać udział Woko I z Rosenberga. Książę opolski zamierzał się sprzymierzyć z ambitnym
władcą Czech Przemysłem Ottokarem II2, ale król ten zginął w bitwie pod Suchymi Krutami w 1278
r. Prelegent łączył ten fakt z powstaniem w Oleśnie w 1274 r. kasztelanii. W dokumencie z 1274 r.
figuruje Moyco kasztelan de Olesno. Kasztelania oleska była strategiczną miejscowością strzegącą
północnych rubieży księstwa opolskiego. Po śmierci Woka w 1262 r. jego syn Henryk na polecenie
króla Przemysła Ottokara II realizował misję lokowania nowych miejscowości w północnej części
2
Przemysł Ottokar II nawiązał z Władysławem I bliższy kontakt, gdy podczas wyprawy krzyżowej do Prus w
1254 r., przejeżdżając przez Śląsk, zatrzymał się we Wrocławiu. W 1256 r. zawarł Władysław układ z królem
czeskim, zyskując jego ustępstwa w sporach granicznych. W charakterze sojusznika czeskiego występuje w
1260 r. w walce z Węgrami. W bitwie pod Kresscubrunn Belę IV wspierały siły Bolesława Wstydliwego i
Leszka Czarnego, a Czechów Henryka Białego i Władysława I. W 1261 Władysław I z synami Pobożnego
uczestniczył w uroczystościach koronacyjnych Przemysła Ottokara II. Król Czech został opiekunem księstwa
wrocławskiego za małoletniości Henryka IV w latach 1270-1273. Sam książę wychowywał się w Pradze.
Władysław również znalazł się w orbicie wpływów czeskich, choć podkreślić należy, że związki książąt śląskich
z Przemyślidami miały osobisty, a nie formalno-ustrojowy charakter. Niemniej jednak zbliżenie Śląska do Czech
przy dysproporcji sił obu partnerów musiało zmienić się w uzależnienie słabych książątek od potężnych królów.
Proces ten rozpoczął się w czasach Władysława I, którego synowie jako pierwsi wejdą w zależność lenną - on
był jeszcze tylko sojusznikiem potężnego sąsiada i przez całość panowania pozostał niezależnym władcą.
Czech, w tym także Prudnika. Dokument z 1302 r. wskazuje, że Henryk z Rosenberga przyczynił się
do lokowania miasta Prudnika na „suchym korzeniu”, czyli od podstaw. Kolejny z dokumentów z 22
czerwca 1321 r. nazywa zarządcę Prudnika „dobrym panem Henrykiem” (Codex Diplomaticus
Silesiae, Bd.18, 1898; Regesten zur schlesischen Geschichte, 1316-1326, Herausgegeben von C.
Grünhagen und C. Wutke). Rosenbergowie odpowiadają za kolonizację rejonu Prudnika i budowę
miejscowego zamku,
który nazywany był „Różą Woka”. Henryk z Rosenberga
pod zamkiem
wybudował nowe miasto, ufundował kościół i nadał mieszczanom przywileje. Tak powstał klejnot
śląskiego pogranicza - miasto Prudnik. „Prudnik (określany jako „Nowa civitate”) należał do Panów z
Rosenberga (Domini de Rosenberg). Jednoznacznie świadczy to o magnackim rodzie, którego
gniazdem rodowym był Rosenberg, ale ten nad Wełtawą, a nie Olesno, które było wówczas
prowincjonalnym miastem księstwa opolskiego”3.
Polska nazwa Olesno była bezsprzecznie pierwsza. Pojawiła się po raz pierwszy w 1226 r. w
dokumencie erekcyjnym (konsekracyjnym) kościoła grodowego, z pewnością św. Michała
(samo wezwanie patrona pojawiło się w późniejszych źródłach), wystawionym przez
wrocławskiego biskupa Wawrzyńca
na polecenie opolskiego księcia Kazimierza I.
Manuskrypt zawiera informację o istnieniu w Oleśnie komory celnej, należącej do wyżej
wymienionego biskupa, który ustanowił dla niej nową taryfę opłat. Zdaniem jednego z
najwybitniejszych polskich mediewistów - Romana Grodeckiego - jest to najstarsza taryfa
celna polska. (Grodecki R., „Polityka pieniężna Piastów”, Kraków 2009, s. 158). Ten
najstarszy, spisany po łacinie, pergaminowy dokument dotyczący Olesna zachował się w
oryginale w dobrym stanie i jest przechowywany w Archiwum Archidiecezjalnym we
Wrocławiu. Nazwa Olesno pojawiła się także w dokumencie wydanym przez kancelarię
książęcą Władysława I opolskiego, w którym
wzmiankuje się pod rokiem 1274 osobę
świadka jako kasztelana oleskiego Moyco de Olesno. W dokumencie z 9 sierpnia 1294 r.
wspomniany Moyco de Olesno występuje także w charakterze świadka. Ten drugi dokument
został napisany w kancelarii księcia Bolka I opolskiego. „Kronika książąt śląskich” wymienia
Olesno przy opisie wykupu księcia wrocławskiego Henryka V Brzuchatego z niewoli u
księcia Henryka III Głogowskiego. Błędnie podano tam, że Olesno należało do księstwa
wrocławskiego. Henryk Brzuchaty za wolność zdecydował się oddać księciu głogowskiemu
miasta: Namysłów, Bierutów, Oleśnicę, Kluczbork, Wołczyn, Olesno, Chojnów i
Bolesławiec. W dokumencie biskupa wrocławskiego Jana, wydanego w biskupiej rezydencji
w Ujeździe, z dnia 9 marca i 16 września 1297 r. zostało wymienione Olesno. W „Liber
3
Szydło W., Rosenberg - czeski epizod w historii Olesna, „Rocznik Powiatu Oleskiego” 2014, nr 7, s. 46.
Fundatonis Episcopatus Vratislaviensis”/”Liście uposażeń biskupstwa wrocławskiego”
wymieniony jest okręg Olesno (w pisowni Olezno). Kwestią sporną jest data tego dokumentu
wystawionego na polecenie papieża w celu określenia dochodów biskupstwa, w tym kwoty
należnej Stolicy Apostolskiej.
Co do pojawienia się niemieckiej nazwy miasta Rosenberg występują nieścisłości w
dokumentach z II połowy XIII w. Prelegent zakwestionował podawany przez niektórych
badaczy dokument z dnia 1 czerwca 1259 r., w którym utożsamiano z Olesnem
wspominanego tu Woka I z Rosenberga. Argumentował, że ów występujący w dokumencie
Rosenberg to nie miasto Olesno/ Rosenberg, tylko oddalony od niego około 500 km czeski
Rosenberg/ Rožmberk. W dokumentach z 17 marca 1297 r., 26 grudnia 1299 r., 29 maja 1300 r.
oraz 9 października 1302 r. pojawia się postać Hermana von Rosenberc(de Rosenberc) w charakterze
świadka. Dokumenty te dotyczą dolnośląskiego Münsterbergu - dzisiejszych Ziębic. Herman von
Rosenberc/Rosenberg określany był też Henrykiem. Prawdopodobnie był nim Henryk z Rosenberga,
ponieważ imiona Herman i Henryk były często mylone ze sobą. Owym Henrykiem mógł być
wspomniany już syn Woka i Jolanty z Schaunbergu, urodzony między 1258 r. a 1262 r. Po śmierci
ojca w 1262 r. opiekowała się nim i rodzeństwem matka. Henryk z Rosenberga wziął udział w buncie
przeciwko królowi czeskiemu Przemysłowi Ottokarowi II, na czele którego stał
Zawisza z
Falkensteinu. Po stłumieniu rebelii król w akcie miłosierdzia wziął pod opiekę młodych Rosenbergów.
Witek zmarł w 1277 r., a Henryk walczył w bitwie pod Suchymi Krutami w 1278 r., w której zginął
władca Czech. Triumf austriackiego Rudolfa I Habsburga zapoczątkował panowanie przez 640 lat
nowej dynastii w Austrii - Habsburgów. Po regencji Zawiszy w Królestwie Czeskim na tronie zasiadł
Wacław II, przedostatni z dynastii Przemyślidów, któremu wierność okazał Henryk z Rosenbergu.
Król wyniósł go do godności najwyższego szambelana w 1301 r., po śmierci Woka z Krużlowa w
1302 r. otrzymał prawo do jego majątku. Od tego czasu czeski Krumlov stał się siedzibą rodową
Rosenbergów na trzy wieki. Henryk z Rosenberga kilkakrotnie przebywał na pograniczu Królestwa
Czech i księstwa opolskiego, m.in. w Prudniku. Był wysyłany z misjami dyplomatycznymi przez króla
Wacława II do księstwa wrocławskiego (Ziębice) i opolskiego. Na podstawie poświadczeń
dokumentalnych Henryk I z Rosenberga przebywał na Śląsku 17 marca 1297, następnie 26 grudnia
1299 r., 29 maja 1300 r. oraz przez okres 5 miesięcy - dokument z 9 października 1302 r. Mógł w tym
czasie być także w Oleśnie. Pewną poszlaką jest informacja z 26 grudnia 1299 r., że jednym ze
świadków w sprawie młyna dla zakonu Krzyżowców jest Henryk kasztelan Gorzowa Śląskiego
(Henryk I z Landsbercu). Bliskie sąsiedztwo Gorzowa Śląskiego z
Kluczborkiem (miastem
Krzyżowców) może świadczyć o tym, że Henryk z Rosenberga mógł przebywać na terenie miasta
Olesna. Po raz pierwszy nazwa staroniemiecka miasta Olesna, czyli Rosenberg, pojawiła się w
dokumencie księcia Bolka I opolskiego z 1 września 1310 r. dotyczącym sprzedaży części dochodów
z cła kilku miejscowości, w tym Olesna - zapisanym tam jako Rosenberg.
Zdaniem prelegenta Waldemara Szydło znamienity czeski rycerz Henryk z Rosenberga związany był
z
historią Olesna. „Nawet z baśniowej legendy o „Róży i Bergu” można wykrzesać prawdę
historyczną, że najstarszy herb na pieczęci miejskiej z XIV w., obecny herb oraz nazwa Rosenberg
(Rosenberk) użyta po raz pierwszy w 1310 r., wskazuje na to, że Czesi zapisali się na trwale w historii
naszego miasta. Henrykowi z Rosenbergu zawdzięczamy i cześć herbu z motywem róży i nazwę
staroniemiecką Rosenberg.”4
Na spotkaniu byli obecni: Burmistrz Olesna Sylwester Lewicki, Starosta Oleski
Stanisław Belka, Wiceburmistrz Jerzy Chęciński, Radny Andrzej Kochański, Skarbnik Gminy
Jan Jaskulski, Prałat Zbigniew Donarski, Dyrektor MDK Ernest Hober, Dyrektor Oleskiej
Biblioteki
Publicznej
Halina
Szklanna,
Dyrektor
Powiatowej
Stacji
Sanitarno-
Epidemiologicznej w Oleśnie Jolanta Bala, Prezes Spółdzielni Odrodzenie Artur Maniura,
Wicedyrektor ZS nr 2 Cezary Łuczak,
Przewodnicząca Związku Sybiraków w Oleśnie
Barbara Gwiazdowska, lokalne media i wielu oleśnian.
Ewa Cichoń
4
W. Szydło, dz. cyt., s. 53.