Modele mediacji - Rafał Schramm

Modele mediacji
Mediacja jako metoda na rozwiązywanie sporów w sposób polubowny nieustannie podlega
swoistej ewolucji. Na przestrzeni ostatnich kilku dekad zarysowały się różne modele mediacji
definiujące jej cele, a także wskazujące sposób jej prowadzenia ze szczególnym uwzględnieniem
określenia roli mediatora w procesie rozwiązywania sporu. Dwoma podstawowymi formami
mediacji wyróżnianymi przez naukę jest model facylitatywny oraz model ewaluatywny. Poza tym,
powstały
inne, alternatywne koncepcje mediacji tj. np. mediacja transformatywna. Poniższa
publikacja ma na celu scharakteryzowanie wskazanych form mediacji, przedstawienie
pojawiających się w doktrynie argumentów za i przeciw w odniesieniu do stosowania ww. modeli
mediacji i wreszcie wskazanie unormowań prawnych przyjętych przez polskiego ustawodawcę w
omawianym zakresie.
I.
Mediacja facylitatywna
Mediacja facylitatywna, zwana również klasyczną lub wspierającą, jest modelem
najbardziej elementarnym i między innymi z tego względu cieszącym się największą popularnością
zarówno w Polsce jak i na świecie.1
Koncepcja wyodrębnienia modelu facylitatywnego i ewaluatywnego autorstwa Leonarda
Riskina, opiera się na kryterium zakresu ingerencji mediatora w przebieg mediacji i w ewentualne
formułowanie ugody.2
Fundamentalne dla mediacji klasycznej jest założenie, że strony konfliktu zdolne są do
samodzielnego osiągnięcia ugody, tj. bez formułowania propozycji konkretnych rozwiązań przez
mediatora, którego rola w tym przypadku polega na wspieraniu stron w osiągnięciu konsensusu
i stymulowaniu ich do poszukiwania sposobu dojścia do porozumienia. Mediacja wspierająca
wymaga zatem od stron nie tylko chęci współpracy i zaangażowania, ale i świadomości swojej
sytuacji faktycznej i prawnej. Konsekwencją przyjęcia powyższego modelu, jest także przeniesienie
1
M. Tański, Mediacja facylitatywna, http://www.mediacje.lex.pl/czytaj/-/artykul/mediacjafacylitatywna
2
E. Gmurzyńska, R. Morek, Mediacje. Teoria i Praktyka, Warszwa 2009, s. 111
odpowiedzialności za wynik mediacji na strony konfliktu - mediator odpowiada za prawidłowy
przebieg postępowania mediacyjnego.
Mediator facylitatywny dysponuje szeregiem narzędzi i technik mających nadać procesowi
rozwiązywania sporu odpowiednią strukturę, a także stworzyć warunki sprzyjające komunikacji i
wzajemnemu zrozumieniu. Wybiera sposób pracy nad problemem, ustala reguły panujące w czasie
spotkań mediacyjnych, wyznacza kolejne etapy sesji, umożliwia swobodne wypowiadanie się i
uświadamia strony o posiadaniu przez nie wyłącznego wpływu na ostateczny kształt ugody.
Prowadzący mediację wspierającą nie doradza natomiast uczestniczącym w niej podmiotom, nie
sugeruje rozwiązań i nie przedstawia własnych opinii. Celem tak prowadzonych mediacji nie jest
znalezienie rozwiązania sprawiedliwego, a takiego na które godzą się obie strony.
Takie zakreślenie kompetencji i obowiązków mediatora powoduje, że nie jest od niego
wymagane posiadanie specjalistycznej wiedzy w zakresie przedmiotu sporu. Zaznaczenia jednak
wymaga, że przygotowanie prawnicze prowadzącego mediację może w niektórych przypadkach
być niezbędne do udzielenia stronom pomocy w zredagowaniu ugody w taki sposób, by była ona
możliwa do zatwierdzenia przez sąd.
Argumentem za stosowaniem modelu facylitatywnego jest przede wszystkim konieczność
zachowania neutralności mediatora. Zdaniem zwolenników tego typu mediacji, wyrażanie opinii
czy doradzanie stronom stanowi zagrożenie dla podstawy procesu mediacji jaką jest jego
bezstronność. Sugerowanie konkretnych rozwiązań może się przyczynić do utraty zaufania stron do
mediatora, co z kolei może uniemożliwić efektywne kierowanie procesem mediacji.
II.
Mediacja ewaluatywna
Mediacja ewaluatywna, nazywana również w literaturze mediacją ocenną, to drugi z
podstawowych modelów mediacji będący co do zasady przeciwieństwem mediacji facylitatwynej.
Koncepcja ewaluatywnego charakteru działań mediatora w postępowaniu mediacyjnym wywodzi
się z występującej w anglosaskim systemie prawnym instytucji settlement conference, znanej
polskiemu porządkowi prawnemu pod pojęciem: posiedzenie pojednawcze. Posiedzenia te
prowadzone są przez sędziego, który może wskazywać stronom wyrażającym wolę ugodowego
rozwiązania sporu, sposoby na jego rozwiązanie, a także zwracać uwagę na konsekwencje związane
z prowadzeniem sporu przed sądem powszechnym. W nawiązaniu do
władczego charakteru
działań sędziego, ujawniającego się nie tylko w procesie sądowym, ale także właśnie w
postępowaniach pojednawczych, powstała koncepcja mediacji ocennej, w której w przeciwieństwie
do
modelu
facylitatywnego,
mediator
nie
tylko
wspiera
strony
w
wypracowaniu
satysfakcjonującego je porozumienia, ale także sam dokonuje analizy sporu pod kątem faktycznym
i prawnym. Mediator ma również prawo proponować stronom ewentualne sposoby na rozwiązanie
konfliktu i wreszcie prognozować ewentualne rozstrzygnięcie sądu w sprawie. A contrario do
koncepcji mediacji facylitatywnej więc, w modelu ewaluatywnym zauważalna jest daleko posunięta
możliwość ingerencji mediatora w konflikt istniejący pomiędzy stronami.
Mediator w idei mediacji ocennej jest nie tylko ekspertem w zakresie rozwiązywania
sporów, ale co ważne, posiada także odpowiednią wiedzę prawniczą lub merytoryczną z danej
dziedziny nauki, pozwalającą mu na ocenę sytuacji stron konfliktu oraz prezentowanych przez nie
stanowisk.
Strony w
modelu
mediacji
ewaluatywnej
mogą
oczekiwać
od
mediatora
zaproponowania konkretnych rozwiązań zaistniałego sporu, wskazania ich wad i zalet, a także
odpowiedniego sformułowania postanowień ugody.
Należy pamiętać jednak o tym, że mediator ewaluatywny nadal pozostaje mediatorem, a
więc nie posiada on kompetencji rozstrzygania sporu tak jak ma to miejsce w przypadku sędziego w
procesie sądowym czy też arbitra w postępowaniu arbitrażowym. Ostateczna decyzja o zawarciu
ugody i jej ewentualnej treści nadal zależna jest wyłącznie od woli stron. Model ewaluatywny w
przeciwieństwie do modelu facylitatywnego, daje jedynie mediatorowi możliwość większego
wpływania na kształtowanie się stanowisk każdej ze stron sporu.
Wyodrębnienie w teorii i praktyce mediacji ocennej do dziś budzi wiele kontrowersji. Wielu
przedstawicieli środowisk mediacyjnych wskazuje, iż koncepcja modelu ewaluatywnego jest
sprzeczna z podstawową ideą mediacji jako metody zapewniającej stronom dobrowolność i
autonomiczność w rozwiązaniu zaistniałego pomiędzy nimi sporu. Wskazuje się także, iż ocenne
kompetencje mediatora mogą wpływać na zachwianie jego podstawowych przymiotów jakimi są
bezstronność i neutralność. Co więcej, mogą one wzbudzić u stron postępowania błędne poczucie
współodpowiedzialności mediatora za skutki ugody zawartej w oparciu o jego sugestie i opinie.
Zwolennicy modelu ewaluatywnego wskazują jednak, iż to strony bardzo często same
oczekują pomocy mediatora w postaci nakreślenia ich sytuacji prawnej, zaproponowania
możliwych rozwiązań konfliktu zgodnych z prawem i wskazania ewentualnych zagrożeń
związanych z prowadzeniem sporu przed sądem powszechnym.
III.
Mediacja transformatywna
Pojęcie mediacji transformatywnej sformułowane zostało w połowie lat 90. XX wieku przez
A. Barucha Busha i Josepha P. Folgera w pracy The Promise of Mediation. Koncepcja mediacji
transformatywnej wskazuje, iż celem mediacji, a co za tym idzie rolą mediatora, jest nie tyle
rozwiązanie danego problemu i znalezienie akceptowalnego przez obie strony rozwiązania sporu,
co swoista transformacja relacji między skonfliktowanymi stronami.
Mediator, w myśl idei mediacji transformatywnej, ma za zadanie przede wszystkim doprowadzić do
zmiany relacji istniejących pomiędzy stronami konfliktu z negatywnych na pozytywne poprzez
wzbudzenie wśród uczestników mediacji poczucia wzajemnej podmiotowości oraz uznania potrzeb
i interesów drugiej strony (empowerment and recognition).
W mediacji transformatywnej, w przeciwieństwie do mediacji klasycznej nie wyróżniamy
żadnych konkretnych faz ani etapów – to strony decydują co jest oczekiwanym skutkiem całego
postępowania. Autorzy koncepcji podkreślają, że w opisywanym modelu, mediator daje stronom
wolną rękę w zakresie kierunku prowadzonych rozmów, nie sugeruje możliwych rozwiązań
ugodowych, dążąc w pierwszej kolejności nie do rozwiązania bieżącego problemu, ale do
umożliwienia stronom poznania i rozwiązania istoty konfliktu.
W praktyce, model ten znajduje zastosowanie przede wszystkim w sporach o charakterze
rodzinnym, karnym oraz pracowniczym, rzadziej w sporach gospodarczych. Co ciekawe, podkreśla
się jednak możliwość stosowania mediacji transformatywnej łącznie z modelami typu problem
solving jakimi są opisane powyżej mediacje facylitatywne i ewaluatywne.
IV.
Unormowania prawne
Obecnie obowiązujące przepisy Kodeksu postępowania cywilnego nie precyzują procedury
postępowania mediacyjnego w sposób, który pozwoliłby w pełni na ustalenie dopuszczalnego
zakresu ingerencji mediatora w przebieg mediacji i formułowanie ugody.
Rządowy Projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks posterowania cywilnego oraz
niektórych innych ustaw w związku ze wspieraniem polubownych metod rozwiązywania sporów
zakładający dodanie nowego art. 1833a do Kodeksu postępowania cywilnego zmierza jednak do
uporządkowania tej kwestii. Zgodnie z jego treścią mediator prowadzi mediację wykorzystując
różne metody zmierzające do polubownego rozwiązania sporu, w tym poprzez wspieranie stron
przy formułowaniu przez nie propozycji ugodowych, lub na zgodny wniosek stron może wskazać
sposoby rozwiązania sporu, które nie są dla stron wiążące.3 Jak wskazano w uzasadnieniu projektu
ustawy, zapis ten ma podkreślić rolę mediatora polegającą w pierwszym rzędzie na wpieraniu stron
w formułowaniu przez nie propozycji ugodowych. Według proponowanych zmian mediator mógłby
także wyrazić swoją opinię na temat sytuacji prawnej stron lub przedstawić propozycję rozwiązań
ale upoważniony byłby do tego jedynie na zgodny wniosek stron oraz dopiero wówczas gdy strony
nie zdołają samodzielnie wypracować ugody. Podkreślenia wymaga także, że w świetle
3
http://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/druk.xsp?nr=3432
projektowanych regulacji wyżej wskazany wniosek stron nie byłby dla prowadzącego mediację
wiążący, pozostawiając mediatorowi swobodę w ostatecznym wyborze formuły postępowania
mediacyjnego.4
V.
Podsumowanie
Wielu praktyków mediacji uważa, że występujący w doktrynie spór o wyższość pomiędzy
istniejącymi modelami mediacji ma charakter czysto teoretyczny. W praktyce bowiem, każdy z
modeli może się przenikać, a mediator, w zależności od potrzeby i woli stron stosować może różne
formy i techniki mediacji. Nie istnieje więc odpowiedź na pytanie których z opisanych powyżej
modeli jest lepszy, a ich wyróżnienie w doktrynie ma jedynie na celu ukazanie rożnych metod i
postaw jakie może przyjmować mediator w celu pomocy stronom w osiągnięciu konsensusu. To od
wiedzy i doświadczenia mediatora, a także od woli stron zależeć powinien zastosowany model
mediacji.
Wydaje się, iż z podobnych założeń wyszli autorzy rządowego projektu ustawy wspierającej
polubowne metody rozwiązywania sporów, wskazując na możliwość stosowania przez mediatora
różnych technik mediacyjnych, także tych wpisujących się w ewaluatywny model mediacji, przy
założeniu, że taka będzie wola stron.
Rafał Schramm
4
Ibidem