4. W paru słowach o leszczyńskim „Sokole”

W paru słowach o leszczyńskim „Sokole”
Była to jedna z największych ogólnopolskich organizacji sportowych pod zaborami oraz w
Polsce okresu międzywojennego. Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” aktywnie działało także w
Lesznie.
Powstało w roku 1867 we Lwowie i wkrótce dużą popularność zdobyło także na ziemiach
zaboru pruskiego. Była to organizacja Polska, działający tam Polacy określali się jako druhowie. Jako
dewizę swojej działalności przyjęli łacińską sentencję „Mens sana In corpore sano” – w zdrowym
ciele zdrowy duch. Miało to podkreślać sportowy charakter towarzystwa. To na użytek władz
zaborczych. Bowiem była to organizacja sportowa, ale też i paramilitarna. A ćwiczenia miały przede
wszystkim wyszkolić młodych Polaków do walki o niepodległość.
I tak się stało, „Sokoli” masowo wstępowali w szeregi oddziałów polskich, w tym także tych
walczących w powstaniu wielkopolskim. Po pierwszej wojnie światowej koncentrowano się już
głównie na działalności sportowej oraz społecznej, bowiem wbrew nazwie Towarzystwa większość
druhów i druhen należących do „Sokoła”, nie brała udziału w ćwiczeniach.
Trudne początki i krótki żywot
W Lesznie gniazdo (tak nazywano miejscowe oddziały) Towarzystwa Gimnastycznego
„Sokół” zawiązano 23 lutego 1902 roku. Z inicjatywy młodych leszczyńskich kupców, przede
wszystkim Józefa Tylczyńskiego. W krótkim czasie przystąpiło tam 44 młodych leszczynian.
Pierwszym prezesem został Feliks Bobowski. Niestety nie zachowały się żadne dokumenty, z których
dowiedzielibyśmy się, kto jeszcze „Sokołem” kierował. Natomiast finansowali go polscy
przedsiębiorcy, zapewne w największym stopniu Jan Górecki. Była to pierwsza polska organizacja
sportowa w Lesznie.
Leszczyńscy „Sokoli” sumiennie wypełniali główne ideowe, sportowe i narodowe założenia
towarzystwa. Między innymi część ćwiczeń wykonywali w takt melodii polskich i pieśni
powstańczych, z przyborami budzącymi refleksje narodowe, np.: z laskami góralskimi, lancami
ułańskimi, biało-czerwonymi chorągiewkami i szarfami. Organizowali też zabawy i wycieczki.
Władze niemieckie starały się przeszkodzić ich działalności. Między innymi doprowadzono
do tego, że nie mogli ćwiczyć w Lesznie, musieli spotykać się w sali w Zaborowie. W ogóle ćwiczyli
w najrozmaitszych miejscach: prywatnych lokalach, lasach, stodołach. Poza tym przynajmniej raz w
miesiącu spotykali się w prywatnych mieszkaniach.
Lecz ich działalność coraz bardziej słabła. Wynikało to nie tylko z negatywnego stosunku
władz niemieckich, ale i przeciętnych Niemców. Część „Sokołów” prowadziła sklepy, czy warsztaty i
bali się utracić niemieckich klientów. Wciąż ubywały kolejne osoby.
W efekcie „Sokół” w Lesznie praktycznie zawiesił działalność w roku 1905. Jak się okazało,
na kilkanaście kolejnych lat. Choć dodać trzeba, że część druhów „Sokoła” w znacznym stopniu
przyczyniła się do utworzenia Klubu Sportowego „Polonia” Leszno.
Centrala dużego okręgu
Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Lesznie reaktywowano 13 grudnia 1918 roku,
podczas zebrania w kamienicy braci Jana i Józefa Góreckich, przy dzisiejszej ulicy Leszczyńskich.
Oficjalnie organizację reaktywowała Polska Rada Ludowa działająca na terenie miasta i
powiatu. „Sokół” miał wówczas charakter organizacji wojskowej. Po wybuchu powstania, część
młodych ludzi skupionych tam, dołączyła do oddziałów powstańczych, walczących pod Lesznem.
„Sokołów” nie brakowało także w polskim wojsku w czasie wojny z Bolszewikami.
Po powrocie Leszna do Polski, w styczniu 1920 roku, rozpoczął się tu nowy etap
działalności „Sokoła”. Etap przede wszystkim sportowy, ale też i społeczny. Co tydzień w Ćwiczni
Miejskiej (czyli w sali obok dzisiejszego wiaduktu) odbywały sie ćwiczenia. Regularnie
organizowano także spotkania patriotyczne i towarzyskie oraz wycieczki.
W 1921 roku Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Lesznie skupiało 152 druhów,
regularnie ćwiczyło około 30.
29 czerwca 1921 roku przygotowano I Zlot Okręgu Leszczyńskiego. Zgromadził on tłumy
mieszkańców, którym zaprezentowano ćwiczenia wolne i lekkoatletyczne. Ćwiczeniami kierował,
naczelnik Okręgu Leszczyńskiego druh Stanisław Szurkowski. Natomiast 2 października tego roku
zorganizowano pierwsze zawody okręgowe. Jako ciekawostkę warto podać, że rywalizowano w
czterech konkurencjach: w biegu na 100 metrów, skoku wzwyż, skoku w dal oraz podnoszeniu kulolaski ważącej 25 kg.
W roku 1923 nastąpiło uroczyste poświęcenie sztandaru leszczyńskiego „Sokoła”. W roku
następnym towarzystwo kupiło 18,5 morgi gruntu, na którym trzy lata później udało się uruchomić
boisko sportowe.
W roku 1925 Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Lesznie skupiało już 210 druhów, do
tego działał tam oddział młodzieżowy, liczący 92 młodych mieszkańców miasta.
W dniach 2-3 lipca 1927 roku w Lesznie odbył się Zlot Okręgu Leszczyńskiego, podczas
którego uroczyście poświęcono boisko „Sokoła”. Podjęto też decyzję o budowie „Sokolni”, siedziby
leszczyńskiego „Sokoła”.
„Sokolnię” uroczyście poświęcono 13 lipca 1930 roku. Był to duży budynek, w którym
spotkać się mogło nawet kilkaset osób. Mieścił się w miejscu, gdzie dziś znajduje się hotel i pływalnia
„Akwawit”.
Dzięki temu, że Leszno dysponowało tak dużym i na tamte czasy nowoczesnym obiektem,
często odbywały się tam zloty Okręgu Leszczyńskiego. A okręg był naprawdę duży. W pewnych
okresach (kilkakrotnie dzielono go, by później znów przyłączyć część gniazd) obejmował obszar od
Miejskiej Górki i Rawicza po Wolsztyn i Nowy Tomyśl.
Działalność sportowa
Najprawdopodobniej w 1928 roku założono tam sekcję piłki nożnej. W krótkim czasie stała
się ona w Towarzystwie na tyle popularna, że trenowano kilka razy w tygodniu. W sezonie 1928/29
drużyna „Sokoła” Leszno została mistrzem klasy w C w Poznańskim Okręgowym Związku Piłki
Nożnej. Dzięki temu awansowała do klasy B, gdzie radziła sobie dobrze, po kilku meczach, nawet
była liderem. Z kolei w roku 1931 uzyskała awans do grupy A.
Równolegle z sekcją piłki nożnej rozwijała się także sekcja atletyki. W ogóle różnych
dyscyplin sportowych, które uprawiali „Sokoli” przybywało. Były to oprócz dwóch już wymienionych
także gimnastyka, piłka ręczna, piłka siatkowa, strzelectwo, tenis, kolarstwo, pływanie, od przełomu
lat 1933-34 boks, a w drugiej połowie lat trzydziestych tenis ziemny.
Szczególnie rozwinęła się właśnie sekcje bokserska oraz lekkoatletyczna. Leszczyńscy
druhowie, lekkoatleci należeli do najlepszych polskich biegaczy na dystansach 100, 110 oraz 400
metrów. Nic więc dziwnego, że startowali także w zawodach międzynarodowych. Czołowymi
zawodnikami tej sekcji byli W. Pujanek, Szymański, Bańkowiak i A. Maik.
W sekcji bokserskiej, już po krótkim czasie jej działalności trenowało około 50 młodych
mieszkańców miasta i okolic. Do najlepszych należeli: Sawiński, Dubisz, Ratajczak, Wąsowicz,
Różyński. Szkolenie bokserów prowadził między innymi Jan Pawlak.
Leszczyńscy „Sokoli” brali udział nie tylko w zawodach, ale też w pokazach sportowych i
ćwiczeniach zbiorowych, wolnych i z przyrządami. Swymi umiejętnościami popisywali się między
innymi na zlotach okręgowych, dzielnicowych i ogólnokrajowych. Brali też udział w zlotach
podobnych organizacji za granicą, w: Pradze, Belgradzie, Berlinie.
W towarzystwie chętnie i często ćwiczono z wieloma przyborami: biało-czerwonymi
chorągiewkami, laskami góralskimi, lancami ułańskimi, ciężarkami. Ważne miejsce zajmowały
ćwiczenia przyrządowe, szczególnie na poręczach, drążku, koźle, skrzyni.
Jako ciekawostkę warto podać, że leszczyńscy „Sokoli” próbowali wprowadzić do Polski
skandynawską dyscyplinę sportową „skjoring”. Polega ona na jeździe na nartach ciągniętych przez
konie lub pojazdy mechaniczne.
W Towarzystwie Gimnastycznym „Sokół” w Lesznie ćwiczyły także druhny. Już jesienią 1921
roku wzięły udział w zawodach sportowych Okręgu Leszczyńskiego, gdzie zresztą były jedyną
drużyną. Rywalizowały w biegu na 60 metrów, skoku przez linę, rzucie piłką. Wygrała Józefa
Szulczykówna, pierwsza naczelniczka żeńskiego gniazda „Sokoła”.
Samodzielne gniazdo żeńskie powstało 14 grudnia 1928 roku. Jego prezeską była Helena
Sobczyńska. Rok później ukonstytuował się Wydział (Zarząd) Techniczny gniazda żeńskiego.
Naczelniczką została Józefa Szulczykówna, zastępczyniami naczelniczki Maria Matecka oraz
Florentyna Nowakówna, sekretarzem Zofia Ratajczakówna. W tym samym roku oficjalnie rozpoczęto
zajęcia dla dziewcząt w żeńskim gnieździe „Sokoła”.
W roku 1930 do „Sokoła” Leszno należało 121 pań. Trenowały one: gimnastykę,
lekkoatletykę, piłkę ręczną, siatkówkę, tenis. Kierowniczkami zespołów ćwiczących były Józefa
Szulczykówna, Zofia Ratajczakówna, Anna Tomczykówna. Funkcję naczelniczki gniazda żeńskiego
pełniła aż do wybuchu wojny Józefa Szulczykówna.
Działalność społeczna i patriotyczna
Inną, równie ważną działalnością leszczyńskiego „Sokoła” była działalność społeczna i
patriotyczna. Realizowano ten cel między innymi przez organizowanie masowych imprez. Na
przykład 14 października 1926 roku przygotowano w Lesznie obchody kościuszkowskie.
Regularnie urządzano uroczystości ku czci Ignacego Paderewskiego i Tadeusza Kościuszki,
który był patronem „Sokolstwa” w Polsce. Do tego uroczyście obchodzono święto 3 Maja, święta
państwowe i kościelne. Oczywiście także rocznice wybuchu powstania wielkopolskiego, podczas
których innym leszczyńskim organizacjom udostępniano „Sokolnię”. Nie mogło także zabraknąć,
monologów, deklamacji, pogadanek historycznych i patriotycznych, na przykład o powstaniu
listopadowym, czy powstaniu styczniowym.
W „Sokolni” organizowano opłatki sokole, spotkania w wieczór andrzejkowy (podczas
których wróżono i lano wosk). Wieczory katarzynkowe (tu również wróżono oraz wspólne śpiewano).
Co miesiąc odbywały się spotkania dla druhów i druhen, tak zwane „kominki", zaczynające się pieśnią
„Sza, sza cisza już, szara już godzina, kominek się zaczyna...". Później występowały zespołu taneczne,
odbywały się konkursy, odczytywano wesołe satyryczne ogłoszenia kominkowe, nie brakowało
wróżb, pogadanek i konkursów. Organizowano też zabawy karnawałowe i sylwestrowe. A gdy
przyszła wiosna odbywały się wycieczki krajoznawcze, zabawy terenowe, biwaki. Jeżdżono też po
całym kraju na ogólnopolskie zloty „Sokolstwa”.
Istotną częścią działalności „Sokoła” były kursy wojskowe, podczas których młodzi ludzie
uczyli się musztry, czy podstaw obchodzenia z bronią.
I znów działa
Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Lesznie w okresie międzywojennym było organizacją
niezwykle prężną, a przy tym wpływową i jak na lokalne warunki zamożną. Świadczy o tym choćby
fakt, że posiadało własne boisko sportowe oraz „Sokolnię”, jeden z największych w ówczesnym
mieście obiektów, gdzie można było organizować spotkania i duże imprezy.
O tym jak ważny był „Sokół” doskonale wiedzieli hitlerowcy. Gdy podbili nasz kraj,
przystąpili do niszczenia polskich elit, w tym między innymi działaczy tego Towarzystwa. 21
października 1939 roku na placu Kościuszki w Lesznie, w ramach operacji Tannenberg, rozstrzelano
grupę polskich działaczy.
Wśród nich byli i ci, którzy aktywnie działali w „Sokole”. To Bronisław Kotlarski-prezes
Okręgu Leszczyńskiego „Sokoła”, Stanisław Szal-sekretarz i kronikarz okręgu, Władysław Nowak,
Mieczysław Opatrny (ostatni przedwojenny burmistrz Leszna), Stefan Samolewski.
Hitlerowcy zadali polskiemu „Sokolstwu” straszliwy cios. Przed wojną w całej Polsce działało
około 800 gniazd, zaraz po wojnie działalność wznowiło około 80. Towarzystwo próbowano
reaktywować także w Lesznie. Zadania tego podjęli się: Wojciech Górecki, Michał Nowak, Wojciech
Rydlewicz, Wojciech Ptasik, Jan Tomczyk i Józefa Szulczykówna. 28 sierpnia 1946 roku zwołano
zebranie organizacyjne, na którym stawiło się około 50 osób. To już była pokaźna grupa.
Wkrótce potem mężczyźni rozpoczęli treningi w Ćwiczni Miejskiej. I wystąpiono do władz
miejskich o zgodę na ponowną rejestrację Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Lesznie.
Odpowiedź mogła być jedynie negatywna. Tak zresztą było w całej Polsce, władza ludowa nie życzyła
sobie, by działała organizacja, w której przed wojną duży wpływ miała endecja i powszechne były
nastroje antykomunistyczne.
Rok 1947 na kilkadziesiąt lat zakończył działalność „Sokoła”. Jeszcze w latach czterdziestych,
rozebrano „Sokolnię”. Zniszczono również pomieszczenia gospodarcze i obiekty, które do niej
przylegały, a na koniec cały teren zaorano.
Reaktywacja „Sokoła” nastąpiła po zmianie ustroju. W naszych okolicach w 1990 roku
reaktywowano go w Bukówcu Górnym, a później we Włoszakowicach.
Natomiast w roku 2011 Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” ponownie wznowiło działalność
w Lesznie. Z inicjatywy Damiana Małeckiego, który pełni też funkcję jego prezesa. W byłym Okręgu
Leszczyńskim funkcjonuje jeszcze jedno gniazdo „Sokoła”. Reaktywowano je w 2012 roku w
Perkowie.
Damian Szymczak
Źródła: Jerzy Gaj, „Sport w Lesznie 1902-1996”, Leszno 1998. Mirosława Komolka, Stanisław
Sierpowski, „Leszno, zarys dziejów”, Poznań 1987. Tadeusz Kopczyński, „W Pierwszą Rocznicę
Oswobodzenia Ziemi Leszczyńskiej”, Leszno 1921. Bronisław Świderski „Ilustrowany Opis Leszna i
Ziemi Leszczyńskiej”, Leszno 1928. „Nowy Czas”; numery: 15 z października 1904 r., z 26 listopada
1904 r., z 4 grudnia 1904 r. Damian Małecki „Zarys dziejów Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w
Okręgu Leszczyńskim w latach 1902-1939.”