Rekomendacje i standardy europejskie

Transkrypt

PRZEGLĄD
WIĘZIENNICTWA
POLSKIEGO
Międzynarodowe standardy
wykonywania kar
Nr 72-73 Warszawa 2011
III-IV kwartał 2011
NUMER SPECJALNY
Przegląd Więziennictwa Polskiego, nr 72-73, Warszawa 2011
Rada Europy
Komitet Ministrów
Rekomendacja Nr R (92) 16
Komitetu Ministrów dla państw członkowskich
Europejskie Reguły dotyczące sankcji
i środków alternatywnych38
(przyjęte przez Komitet Ministrów 19 października 1992 r.
podczas 482. spotkania zastępców ministrów)
Komitet Ministrów, na podstawie artykułu 15.b Statutu Rady Europy,
uznając, że dla państw członkowskich Rady Europy istotne jest ustalenie
wspólnych zasad w zakresie funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości
w sprawach karnych, w celu wzmocnienia międzynarodowej współpracy
w tym obszarze;
zauważając znaczący postęp w państwach członkowskich w zakresie
stosowania sankcji i środków, których wykonywanie odbywa się bez izolowania sprawców od społeczeństwa;
uznając, że takie sankcje i środki stanowią istotny czynnik w walce z przestępczością i pozwalają uniknąć negatywnych skutków jakie wiążą się
z pozbawieniem wolności;
uznając doniosłość ustalenia międzynarodowych zasad dotyczących tworzenia, stosowania i wykonywania tych sankcji i środków,
zaleca rządom państw członkowskich, aby w swoich aktach prawnych
i praktyce kierowały się zasadami ustalonymi w Europejskich Regułach
dotyczących sankcji i środków alternatywnych, stanowiących załącznik
do niniejszych rekomendacji, mając na uwadze ich progresywne wdrażanie i zapewnienie ich rozpowszechnienia w jak najszerszym zakresie.
38
Niniejsza rekomendacja została doprecyzowana i uszczegółowiona Rekomendacją Rec (2000)22 o usprawnieniu implementacji Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych, przyjętą przez Komitet Ministrów w dniu 29 listopada 2000 r. podczas 731. spotkania zastępców ministrów.
331
Rekomendacja Nr R (92) 16 Europejskie Reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych
Załącznik do Rekomendacji Nr R (92) 16
Preambuła
Niniejsze reguły mają na celu:
a) ustalenie standardów umożliwiających ustawodawcom i praktykom
(władzom podejmującym decyzje i władzom odpowiedzialnym za ich
wykonywanie) skuteczne stosowanie sankcji i środków alternatywnych.
Przy ich stosowaniu należy dążyć, z jednej strony do zachowania koniecznej i pożądanej równowagi pomiędzy ochroną społeczeństwa
zarówno w znaczeniu zachowania porządku publicznego jak i stosowania przepisów o naprawieniu szkody wyrządzonej pokrzywdzonemu, a z drugiej strony – do uwzględniania potrzeb sprawców, mając na
względzie ich powrót do społeczeństwa;
b)dostarczenie państwom członkowskim podstawowych kryteriów, które
umożliwią im stosowanie sankcji i środków alternatywnych z poszanowaniem podstawowych praw sprawców przestępstw. Istotne jest
dołożenie starań, aby stosowanie sankcji i środków alternatywnych
nie prowadziło do nadużyć np. na szkodę pewnych grup społecznych.
Należy także szczegółowo rozważyć pozytywne i negatywne skutki
społeczne, jak również potencjalne ryzyko wynikające lub mogące
wyniknąć ze stosowania sankcji i środków alternatywnych. Dążenie do
celu jakim jest znalezienie alternatywy dla kary pozbawienia wolności
nie oznacza, że dozwolone jest stosowanie dowolnych sankcji lub
środka i w dowolny sposób;
c) zaproponowanie jasnych zasad postępowania personelowi odpowiedzialnemu za stosowanie sankcji i środków alternatywnych oraz tym
wszystkim członkom społeczeństwa, którzy są zaangażowani w ich
wykonywanie; powinno to ułatwić wykonywanie sankcji i środków
zgodnie z określonymi warunkami i obowiązkami oraz spowodować
wzrost zaufania do tych instytucji. Nie oznacza to jednak, że wykonywanie sankcji i środków alternatywnych powinno odbywać się w sztywny i sformalizowany sposób. Przeciwnie, wykonując je należy dążyć
do osiągnięcia równowagi pomiędzy popełnionym przestępstwem
i reakcją na nie, a także pomiędzy cechami osobowości i możliwościami
sprawcy. Ponadto, możliwość odwołania się do zbioru zasad ustalonych na szczeblu międzynarodowym powinna ułatwić wymianę
doświadczeń, w szczególności w odniesieniu do metod pracy.
332
Sankcje i środki alternatywne, stosowane zgodnie z niniejszymi regułami, przynoszą korzyści zarówno sprawcom, jak i całemu społeczeństwu,
ponieważ sprawca nie zostaje odizolowany od społeczeństwa i musi dokonywać wyborów i ponosić za nie społeczną odpowiedzialność; wykonywanie sankcji karnych w społeczeństwie może w dłuższej perspektywie
przynieść społeczeństwu więcej korzyści i zagwarantować lepszą ochronę
niż izolowanie sprawców, oczywiście przy założeniu zabezpieczenia interesów pokrzywdzonego lub pokrzywdzonych przestępstwem.
Powyższe uwagi oraz istotny cel polegający na traktowaniu sprawcy z szacunkiem należnym odpowiedzialnemu człowiekowi, muszą być
uwzględniane przy stosowaniu i wykonywaniu sankcji i środków alternatywnych.
Poniższe reguły, stworzone jako odpowiednik Europejskich Reguł
Więziennych, nie stanowią systemu modelowego. Są one raczej zbiorem
zasad, które powinny być powszechnie przyjęte i przestrzegane; przestrzeganie tych reguł jest warunkiem prawidłowego stosowania sankcji i środków alternatywnych.
Rada Europy, zważywszy na jej doświadczenie i znajomość ogólnej
sytuacji w państwach członkowskich, jest przekonana, że niniejsze reguły stanowią wskazówki i pomoc dla ustawodawców w krajach członkowskich oraz dla władz stosujących prawo.
Przepisy niniejszych reguł stosują się do wszystkich sankcji i środków
zdefiniowanych w słowniczku, łącznie z wykonywaniem kar pozbawienia
wolności poza jednostką penitencjarną. Reguły te nie dotyczą jednak środków stosowanych w sprawach nieletnich.
Część pierwsza – Zasady ogólne
Reguła 1
Niniejsze reguły będą stosowane bezstronnie.
Reguła 2
Definicje pojęć zawarte w słowniczku będącym załącznikiem do niniejszych reguł stanowią ich integralną część.
333
Rozdział I – Ramy prawne
Reguła 3
Definicja, sposób stosowania i wykonywania sankcji i środków alternatywnych będą uregulowane przepisami prawa.
Reguła 4
Warunki i obowiązki związane z sankcjami i środkami alternatywnymi,
wyznaczane przez władze decydujące, jak również skutki nieprzestrzegania warunków i obowiązków, będą określone przez jasne i jednoznaczne
przepisy prawa.
Reguła 539
Nie można orzekać sankcji i środków alternatywnych na czas nieoznaczony.
Czas trwania sankcji i środków alternatywnych musi być oznaczony przez
władze stosujące te środki, w granicach określonych przepisami prawa.
Reguła 6
Rodzaj i czas trwania sankcji i środków alternatywnych muszą pozostawać w odpowiedniej proporcji do stopnia niebezpieczeństwa przestępstwa
popełnionego przez skazywanego sprawcę bądź przez oskarżonego, a także być dostosowane do sytuacji osobistej sprawcy przestępstwa.
Reguła 7
Władze upoważnione do stosowania sankcji i środków alternatywnych
muszą być określone przepisami prawa.
Obowiązki i zakres odpowiedzialności tych władz muszą również być
określone przepisami prawa.
Reguła 8
Uprawnienia władz wykonujących sankcje i środki alternatywne odnoszące się do metod ich stosowania, delegowania (w razie potrzeby) ich
uprawnień na osoby trzecie, albo do zawierania porozumień ze sprawcami
przestępstw, innymi władzami lub osobami trzecimi co do sposobu wykonywania sankcji i środków, będą określone przepisami prawa.
39
Reguła 5 została zmieniona Rekomendacją Rec (2000) 22 o usprawnieniu implementacji Europejskich
Reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych, przyjętą przez Komitet Ministrów w dniu 29 listopada
2000 r. podczas 731. spotkania zastępców ministrów.
334
Reguła 9
W razie nieprzestrzegania przez osobę, w stosunku do której zastosowano
sankcje lub środki, nałożonych na nią warunków lub obowiązków, określonych w decyzji o zastosowaniu sankcji lub środków, zatrzymanie lub
pozbawienie wolności w okresie trwania sankcji lub środka, będą przewidziane w przepisach prawa.
Reguła 10
W przepisach regulujących stosowanie sankcji i środków nie można przewidywać automatycznej zamiany sankcji lub środka alternatywnego na
karę pozbawienia wolności w razie nieprzestrzegania przez sprawcę nałożonych na niego warunków lub obowiązków związanych ze stosowaniem
sankcji lub środka alternatywnego.
Reguła 11
Przepisy prawa powinny także przewidywać dokonywanie okresowej zewnętrznej kontroli pracy władz wykonujących sankcje i środki. Kontrola
taka będzie dokonywana przez odpowiednio wykwalifikowane i doświadczone osoby.
Rozdział II – Gwarancje prawne
i procedura wnoszenia zażaleń
Reguła 12
Decyzja o zastosowaniu oraz o odwołaniu sankcji lub środka przed
rozpoczęciem postępowania podejmowana będzie przez władzę sądowniczą.
Reguła 13
Sprawcy będzie przysługiwać prawo złożenia zażalenia do wyższej instancji od decyzji nakładającej na niego sankcje lub środki alternatywne,
zmieniającej ich zakres lub odwołującej ich stosowanie.
Reguła 14
Zawsze wtedy, gdy zażalenie na decyzję dotyczącą sankcji lub środków
alternatywnych zarzuca naruszenie prawa do wolności osobistej lub gdy
decyzja taka została podjęta niezgodnie z prawem albo jest sprzeczna
z treścią zastosowanej sankcji lub środka alternatywnego, zażalenie takie
musi być przekazane do rozpoznania władzy sądowniczej.
335
Reguła 15
Procedura składania zażaleń będzie dostępna sprawcom, którzy zamierzają podnieść zarzuty przeciwko decyzji o zastosowaniu sankcji lub
środków alternatywnych, lub którzy chcą zaskarżyć fakt niepodjęcia takiej
decyzji.
Reguła 16
Procedura wszczynająca postępowanie dotyczące zażaleń musi być uproszczona. Zażalenia będą rozpoznawane niezwłocznie.
Reguła 17
Władze odwoławcze muszą mieć dostęp do wszystkich informacji umożliwiających im rozpoznanie zażalenia. Szczególną uwagę należy przykładać
do kwestii osobistego wysłuchania sprawcy, w szczególności jeżeli wyraził
on takie życzenie.
Reguła 18
Decyzja władzy odwoławczej musi zawierać uzasadnienie i być doręczona w formie pisemnej zarówno składającemu zażalenie, jak i władzy wykonującej sankcje i środki alternatywne.
Reguła 19
Sprawcy, który zamierza skorzystać z prawa zaskarżenia decyzji nakładającej na niego sankcje lub środki alternatywne, zmieniającej ich zakres
lub odwołującej ich stosowanie albo decyzji dotyczącej wykonywania
takich środków, nie można odmówić prawa do reprezentowania go
przez wskazaną przez niego osobę lub, w razie potrzeby, przez obrońcę
z urzędu, jeżeli odpowiednie przepisy przewidują możliwość takiej
reprezentacji.
Rozdział III – Poszanowanie praw podstawowych
Reguła 20
Niedopuszczalne jest, przy orzekaniu sankcji lub środków alternatywnych, stosowanie dyskryminujących kryteriów takich jak: rasa, kolor
skóry, pochodzenie etniczne, narodowość, płeć, język, religia, przekonania polityczne i inne, status ekonomiczny, socjalny i inny, albo kondycja
fizyczna lub psychiczna.
336
Reguła 21
Nie wolno stosować takich sankcji lub środków alternatywnych, które
sprzeciwiają się lub ograniczają prawa obywatelskie i polityczne uznane przez społeczność międzynarodową za prawa człowieka i podstawowe
wolności. Przy stosowaniu sankcji lub środków alternatywnych prawa te
nie będą podlegały dalej idącym ograniczeniom aniżeli jest to konieczne
dla zastosowania danego środka lub sankcji.
Reguła 22
Rodzaj sankcji i środków alternatywnych jak również sposób ich stosowania musi być zgodny z uznanymi na arenie międzynarodowej prawami
sprawcy przestępstwa.
Reguła 23
Rodzaj, treść i sposób wykonywania sankcji lub środków alternatywnych
nie może naruszać prawa do prywatności i godności sprawcy i jego rodziny ani prowadzić do ich nękania, a także negatywnie wpływać na ich
poczucie własnej wartości, stosunki rodzinne i społeczne oraz na zdolność
do funkcjonowania w społeczeństwie. Należy przedsięwziąć czynności
mające na celu zabezpieczenie sprawców przed ich znieważaniem lub
niepotrzebnym zainteresowaniem i rozgłosem.
Reguła 24
Instrukcje władz wykonujących sankcje i środki, w szczególności te odnoszące się do wymagań związanych z kontrolą wykonywania warunków na
jakich zastosowano sankcje lub środki, muszą być sporządzone w sposób
praktyczny i precyzyjny, i być ograniczone do elementów niezbędnych do
wykonania sankcji lub środka alternatywnego.
Reguła 25
Sankcje lub środki alternatywne nie mogą polegać na obowiązku poddania
się leczeniu medycznemu (lub psychiatrycznemu) albo na poddaniu procedurom niezgodnym z międzynarodowymi standardami etycznymi.
Reguła 26
Rodzaj, treść i sposób stosowania sankcji lub środków alternatywnych nie
może narażać sprawcy na niebezpieczeństwo poniesienia szkody fizycznej
lub psychicznej.
337
Reguła 27
Sposób stosowania sankcji i środków alternatywnych nie może zwiększać
stopnia dolegliwości wynikającego z samej natury tych środków.
Reguła 28
Zastosowanie sankcji i środków alternatywnych nie może mieć wpływu
na przysługujące sprawcy prawo do świadczeń z zabezpieczenia społecznego.
Reguła 29
W razie odpłatnego powierzenia zadań kontrolnych organizacjom społecznym lub innym osobom, odpowiedzialność za zapewnienie wykonywania
sankcji i środków alternatywnych zgodnie z niniejszymi regułami spoczywa na władzy stosującej sankcje i środki. Jeżeli zadania kontrolne będą
wykonywane niezgodnie z określonymi w niniejszych regułach standardami, do władz wykonujących sankcje i środki należy decyzja w sprawie
podjęcia odpowiednich działań.
Również do władz wykonujących należy podjęcie odpowiednich działań
w przypadku, gdy osoby lub organizacje, którym powierzono wypełnianie
zadań kontrolnych ujawnią, że sprawca nie przestrzega warunków i obowiązków nałożonych na niego w związku z zastosowaniem sankcji lub
środków alternatywnych.
Rozdział IV – Współpraca i zgoda sprawcy
Reguła 30
Zastosowanie i wykonywanie sankcji i środków alternatywnych musi
mieć na celu wywołanie u sprawcy poczucia odpowiedzialności wobec
ogółu społeczeństwa, a w szczególności względem pokrzywdzonego.
Reguła 31
Sankcje i środki alternatywne będą orzekane tylko wtedy, gdy jest wiadome, jakie warunki i obowiązki będą odpowiednie dla sprawcy, i że sprawca jest gotowy się do nich stosować.
Reguła 32
Warunki i obowiązki nakładane na sprawcę w związku z zastosowaniem sankcji i środków alternatywnych będą uwzględniać indywidualne potrzeby sprawcy związane z wykonaniem sankcji lub środka, jego
338
prawa i zobowiązania socjalne, a także pozostawać w relacji do możliwości ich wykonania przez sprawcę.
Reguła 33
Przed rozpoczęciem stosowania sankcji lub środków alternatywnych
sprawca musi zostać poinformowany w zrozumiałym dla niego języku,
a w razie potrzeby w formie pisemnej, o rodzaju i celach zastosowanych wobec niego sankcji lub środków alternatywnych oraz o warunkach
i obowiązkach, do jakich musi się stosować. Informacja ta będzie sprawcy
przekazana niezależnie od formalnego dokumentu nakładającego określoną sankcję lub środek alternatywny.
Reguła 34
W związku z celem sankcji i środków alternatywnych, polegającym na
zapewnieniu współpracy ze sprawcą i na wytworzeniu w nim przekonania, że zastosowana sankcja lub środek stanowi sprawiedliwą i racjonalną
reakcję na popełnione przestępstwo, sprawca powinien być możliwie jak
najbardziej zaangażowany w proces podejmowania decyzji dotyczących
sposobu wykonywania orzeczonych wobec niego sankcji lub środków
alternatywnych.
Reguła 35
Zgoda sprawcy na zastosowanie sankcji lub środków alternatywnych
powinna być uzyskana przed ich zastosowaniem.
Reguła 36
Jeśli jest wymagana zgoda sprawcy, musi zostać wyrażona w sposób
jednoznaczny i nie budzący wątpliwości.
Obowiązek uzyskania zgody sprawcy nie może prowadzić do pozbawienia go praw podstawowych.
Część druga – Zasoby ludzkie i środki finansowe
Rozdział V – Personel zawodowy
Reguła 37
Przy rekrutacji, wyborze i awansowaniu personelu nie można stosować
dyskryminujących kryteriów takich jak: rasa, kolor skóry, płeć, język,
339
religia, przekonania polityczne i inne, narodowość, pochodzenie etniczne
lub społeczne, majątek, urodzenie lub jakikolwiek inny status. Rekrutacja
i dobór personelu powinny być dokonywane w oparciu o specjalne zasady
postępowania w odniesieniu do niektórych kategorii osób oraz uwzględniać różnorodność sprawców, nad którymi ma być sprawowany nadzór.
Reguła 38
Liczebność personelu odpowiedzialnego za wykonywanie sankcji lub
środków alternatywnych musi być dostosowana do potrzeb polegających na skutecznym wykonywaniu nałożonych na personel obowiązków.
Pracownicy muszą mieć odpowiednie cechy osobowości i kwalifikacje
zawodowe konieczne do wykonywania powierzonych im zadań. Należy
opracować normy i procedury, które zapewnią właściwy stan i poziom
personelu, odpowiadające potrzebom oraz wymaganym do wykonywania
tej pracy zawodowym kwalifikacjom i doświadczeniu.
Reguła 39
Personel odpowiedzialny za wykonywanie sankcji lub środków alternatywnych musi zostać odpowiednio przeszkolony. Należy mu również udzielić
informacji pozwalających na dokonanie realistycznej oceny szczególnego
rodzaju pracy, praktycznych obowiązków oraz wymagań etycznych związanych z tą pracą.
Zawodowe kompetencje personelu odpowiedzialnego za wykonywanie
sankcji lub środków alternatywnych będą regularnie podnoszone i rozwijane poprzez dalsze szkolenia oraz dokonywane analizy i oceny jego pracy.
Reguła 40
Prawne i finansowe warunki zatrudnienia oraz godziny pracy muszą być
tak określone, aby zapewnić zawodową i kadrową ciągłość pracy, rozwijać
poczucie służbowej odpowiedzialności pracowników oraz zagwarantować
im status zawodowy porównywalny ze statusem osób zatrudnionych na
innych podobnych stanowiskach.
Reguła 41
Personel zawodowy będzie podlegać organom wykonującym sankcje
i środki, ustanowionym przepisami prawa. Władza ta musi określić obowiązki, prawa i zakres odpowiedzialności podległych jej pracowników,
a także nadzorować wykonywanie ich obowiązków i dokonywać oceny
skuteczności ich pracy.
340
Rozdział VI – Zasoby finansowe
Reguła 42
Organy wykonujące sankcje i środki alternatywne muszą mieć zapewnione odpowiednie środki finansowe pochodzące z budżetu publicznego.
Dopuszczalne jest dokonywanie dotacji finansowych i innych przez osoby
trzecie, ale nie może to prowadzić do uzależnienia od nich władzy wykonawczej.
Reguła 43
W razie wykorzystywania przez organy wykonawcze środków finansowych pochodzących od osób trzecich, należy utworzyć reguły opisujące
procedurę określającą osobę odpowiedzialną oraz sposób kontroli wydatkowania tych środków.
Rozdział VII – Zaangażowanie i udział społeczeństwa
Reguła 44
Informacje o rodzajach i naturze sankcji i środków alternatywnych oraz
o różnych sposobach ich wykonywania będą rozpowszechnione w społeczeństwie, jak również wśród osób prywatnych oraz w organizacjach,
i innych służbach prywatnych i publicznych zaangażowanych w wykonywanie sankcji i środków tak, aby wyżej wymienione podmioty rozumiały
naturę tych sankcji oraz środków i uznały je za adekwatną i wiarygodną
reakcję na działalność przestępczą.
Reguła 45
Praca organów odpowiedzialnych za wykonywanie sankcji i środków
alternatywnych musi być wspomagana wszelkimi możliwymi sposobami
istniejącymi w społeczeństwie w celu udostępnienia tym władzom możliwości zaspokojenia potrzeb sprawców przy jednoczesnym poszanowaniu
ich praw. W tym celu, w procesie stosowania sankcji i środków alternatywnych, należy zapewnić jak najszerszy udział organizacji społecznych
i osób prywatnych.
Reguła 46
Udział czynnika społecznego ma pomagać sprawcom w rozwijaniu więzi ze
społeczeństwem, uświadamiać sprawcom, że nie są dla niego obojętni oraz
zwiększać ich szanse na kontakt ze społeczeństwem i wsparcie z jego strony.
341
Reguła 47
Udział czynnika społecznego będzie opierać się na zawartym z organami
wykonawczymi porozumieniu, określającym w szczególności obowiązki
czynników społecznych oraz sposób ich wykonywania.
Reguła 48
Osoby prywatne i organizacje społeczne uczestniczące w wykonywaniu
sankcji i środków alternatywnych mogą wykonywać czynności nadzoru
tylko w zakresie, w jakim zostały do tego upoważnione przez władze odpowiedzialne za wykonywanie sankcji i środków alternatywnych i określonym w przepisach prawa.
Reguła 49
Czynności wykonywane w ramach pomocy osób prywatnych nie mogą zastępować pracy, która powinna być wykonywana przez zawodowy personel.
Reguła 50
Organy odpowiedzialne za wykonywanie sankcji i środków alternatywnych opracują kryteria i procedury, zgodnie z którymi osoby prywatne
będą wybierane, informowane o ich zadaniach, zakresie odpowiedzialności, uprawnień i innych sprawach.
Reguła 51
Osoby prywatne będą, w ramach możliwości, działać pod kierownictwem
personelu zawodowego i wykonywać zadania, które najbardziej odpowiadają ich umiejętnościom i możliwościom. W razie potrzeby muszą one być
poddane odpowiednim szkoleniom.
Reguła 52
Organizacje społeczne i osoby prywatne uczestniczące w wykonywaniu
sankcji i środków alternatywnych są obowiązane do zachowania tajemnicy zawodowej.
Reguła 53
Przy wykonywaniu swoich obowiązków osoby prywatne będą ubezpieczone od następstw nieszczęśliwych wypadków, szkód spowodowanych
przez osoby trzecie oraz od odpowiedzialności cywilnej. Należy im się
zwrot koniecznych wydatków poniesionych w związku z wykonywaniem
obowiązków.
342
Reguła 54
Przedstawiciele organizacji społecznych i osoby prywatne uczestniczące w wykonywaniu sankcji i środków alternatywnych muszą zostać wysłuchane w
sprawach o charakterze ogólnym wchodzących w zakres ich kompetencji oraz
w sprawach indywidualnych. Muszą także otrzymywać informacje zwrotne.
Część trzecia – Zarządzanie sankcjami
i środkami alternatywnymi
Rozdział VIII – Warunki wykonywania
Reguła 55
Sankcje i środki alternatywne będą wykonywane w taki sposób, żeby ich
zastosowanie miało największe możliwe znaczenie dla sprawcy i przyczyniało się do jego osobistego i społecznego rozwoju, pozwalającego mu na
reintegrację społeczną. Metody wykonywania nadzoru muszą służyć tym
samym celom.
Reguła 56
Uwagi dotyczące przygotowania, zastosowania lub wykonywania sankcji
i środków alternatywnych mogą być przekazywane sądom i prokuratorom
wyłącznie przez personel zawodowy albo przez organizację działającą na
podstawie przepisów prawa.
Reguła 57
Organy wykonawcze zapewnią przekazanie osobom, w stosunku do których stosowane są sankcje i środki alternatywne, informacji o ich prawach
oraz o środkach i dostępnej pomocy umożliwiającej im korzystanie z tych
praw. Personel zawodowy, jak również organizacje społeczne i osoby indywidualne uczestniczące w wykonywaniu sankcji i środków alternatywnych muszą być także poinformowane o tych zasadach.
Reguła 58
Sprawca będzie miał zagwarantowane prawo złożenia ustnego lub pisemnego stanowiska przed podjęciem decyzji w sprawie zastosowania sankcji
lub środków alternatywnych.
W razie związanych z tym problemów, organy wykonawcze zagwarantują
sprawcy możliwość niezwłocznego skontaktowania się z pracownikiem
personelu zawodowego.
343
Reguła 59
Organy wykonawcze muszą badać skargi dotyczące wykonywania sankcji lub środków alternatywnych nałożonych na sprawcę, w szczególności uważnie rozważać wnioski sprawców o zmianę osób wykonujących
nadzór lub innych osób, którym powierzono wobec sprawców określone
uprawnienia.
Reguła 60
Organy wykonawcze muszą prowadzić indywidualne akta dla każdej sprawy. Akta te będą na bieżąco aktualizowane tak, aby m.in. w razie potrzeby
można było przygotować opinię o przestrzeganiu przez sprawcę nałożonych na niego warunków i obowiązków.
Reguła 61
W indywidualnych aktach mogą znajdować się wyłącznie informacje dotyczące zastosowanej w stosunku do sprawcy sankcji lub środka i ich wykonywania. Informacje te muszą być możliwie jak najbardziej wiarygodne
i obiektywne.
Reguła 62
Sprawca lub osoba przez niego upoważniona będzie mieć dostęp do akt
swojej sprawy, o ile nie zagraża to naruszeniem prawa do prywatności innych osób. Sprawca będzie miał prawo złożenia skargi dotyczącej zawartości akt jego sprawy, treść skargi będzie umieszczona w aktach sprawy.
Reguła 63
Osoba wykonująca nadzór nad sprawcą będzie informować go o zawartości akt jego sprawy i o opiniach, które na jego temat sporządza. Musi ona
także wyjaśnić sprawcy treść tych opinii.
Reguła 64
Informacje z akt indywidualnej sprawy mogą być udzielane wyłącznie
tym, którzy posiadają tytuł prawny do ich uzyskania. Będą one ograniczone tylko do takiego zakresu, jaki jest niezbędny dla władz zwracających
się o informację ze względu na wykonywane przez nie zadania.
Reguła 65
Po zakończeniu stosowania sankcji lub środka alternatywnego, indywidualne akta zostaną zniszczone albo przekazane do archiwum zgodnie
344
z przepisami zawierającymi gwarancje przed ujawnieniem ich treści
osobom trzecim. Nastąpi to nie wcześniej niż po wygaśnięciu prawnych
skutków zastosowania sankcji lub środka alternatywnego i nie później niż
w terminie oznaczonym przepisami prawa.
Reguła 66
Rodzaj i zakres informacji udzielanych na temat sprawców agencjom pracy oraz osobom prywatnym uczestniczącym w wykonywaniu sankcji lub
środka alternatywnego będzie ograniczony ze względu na cel, w jakim
są udostępniane. Bez wyraźnej i świadomej zgody sprawcy nie wolno
udzielać informacji na temat rodzaju przestępstwa lub przestępstw popełnionych przez sprawcę w przeszłości, a także żadnych innych informacji,
które mogłyby wywołać negatywne konsekwencje społeczne dla sprawcy
lub stanowić ingerencję w jego życie prywatne.
Reguła 67
Zadania powierzane sprawcom w ramach prac społecznych muszą być
w rzeczywistości społecznie użyteczne oraz muszą w możliwie najwyższy
sposób wpływać na podwyższenie kwalifikacji sprawcy. Praca społeczna
nie może być wykorzystywana jako źródło zarobku dla żadnego przedsiębiorstwa.
Reguła 68
Warunki zatrudnienia sprawców wykonujących prace społeczne muszą
odpowiadać obowiązującym przepisom bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sprawcy muszą być ubezpieczeni od następstw nieszczęśliwych wypadków, szkód spowodowanych przez osoby trzecie oraz od odpowiedzialności cywilnej.
Reguła 69
Co do zasady sprawcy nie mogą ponosić kosztów wykonywania sankcji
i środków alternatywnych.
Rozdział IX – Metody pracy
Reguła 70
Wykonywanie sankcji i środków alternatywnych będzie odbywać się
w oparciu o realizację zindywidualizowanych programów oraz będzie
mieć na celu rozwój odpowiednich relacji pracowniczych pomiędzy
345
sprawcą, osobą wykonującą nadzór oraz organizacją społeczną lub osobą
prywatną uczestniczącą w wykonywaniu sankcji lub środka.
Reguła 71
Sposoby wykonywania sankcji i środków alternatywnych muszą być
dostosowane do okoliczności każdej sprawy. W związku z powyższym
personel odpowiedzialny za wykonywanie sankcji i środków musi mieć
zagwarantowany odpowiedni margines swobody w podejmowaniu decyzji tak, aby dostosowywanie sposobu wykonania sankcji lub środka do
okoliczności konkretnej sprawy nie prowadziło do poważnych różnic
w traktowaniu sprawców.
Reguła 72
W razie stwierdzenia takiej potrzeby w konkretnym przypadku wykonywania sankcji lub środka, należy zapewnić pomoc osobistą, socjalną lub
materialną na odpowiednim poziomie.
Reguła 73
Instrukcje wydawane przez organy wykonawcze co do sposobu wykonywania decyzji o zastosowaniu sankcji lub środka alternatywnego muszą
być praktyczne i precyzyjne. Nie mogą one nakładać na sprawcę większych obowiązków niż te, które wynikają z zastosowanej sankcji lub
środka.
Reguła 74
Czynności kontrolne będą ograniczone do niezbędnego minimum zapewniającego prawidłowe funkcjonowanie nałożonej sankcji lub środka.
Muszą one być oparte na zasadzie minimalnej interwencji, pozostawać
w proporcji do zastosowanej sankcji lub środka i być ograniczone celami
kontroli.
Reguła 75
Metody pracy stosowane przez organy wykonawcze muszą być zgodne
ze sprawdzonymi standardami zawodowymi i podlegać aktualizacji zgodnie z najnowszymi osiągnięciami wynikającymi z badań naukowych, prac
socjalnych i innych właściwych obszarów działalności.
346
Rozdział X – Funkcjonowanie sankcji i środków alternatywnych
i skutki nieprzestrzegania warunków ich wykonywania
Reguła 76
W momencie rozpoczęcia wykonywania sankcji lub środka alternatywnego sprawcy należy udzielić informacji o treści zastosowanej sankcji lub
środka i o stawianych przed nim oczekiwaniach. Sprawca musi również
zostać poinformowany o skutkach niestosowania się do warunków i obowiązków nałożonych na niego oraz o przepisach, na podstawie których
może on być postawiony przed organem decydującym, w związku z nieprzestrzeganiem warunków i obowiązków.
Reguła 77
Organ wykonawczy musi w przejrzysty sposób określić procedury stosowane przez personel odpowiedzialny za wykonanie sankcji lub środka
w stosunku do sprawcy oraz w stosunku do organów decydujących w przypadku nieprzestrzegania przez sprawcę nałożonych na niego warunków
i obowiązków lub wykonywania ich w nieprawidłowy sposób.
Reguła 78
Problemy wynikające z niewielkich odstępstw od instrukcji organu
wykonawczego, jak również od warunków i obowiązków, niepociągające za sobą uruchomienia procedury odwołania sankcji lub środka, będą
bez zbędnej zwłoki rozwiązywane w ramach swobodnej decyzji organu wykonawczego albo, w razie potrzeby, w ramach procedury administracyjnej.
Reguła 79
W ramach administracyjnej procedury prowadzonej w związku z nieznacznymi naruszeniami warunków i obowiązków, sprawca będzie miał
zapewnioną możliwość wypowiedzenia się. Jego wypowiedzi, jak również przebieg innych czynności muszą zostać utrwalone w aktach sprawy
i niezwłocznie, w przejrzysty sposób, przekazane sprawcy.
Reguła 80
W razie znaczącego naruszenia przez sprawcę nałożonych na niego
warunków lub obowiązków organ wykonawczy niezwłocznie zawiadomi
o tym, w formie pisemnej, organ nadrzędny.
347
Reguła 81
Pisemne zawiadomienie o naruszeniu przez sprawcę nałożonych na niego
warunków lub obowiązków będzie zawierać szczegółowe, obiektywnie
przedstawione informacje o tym, w jaki sposób i w jakich okolicznościach
doszło do naruszenia.
Reguła 82
Organ nadrzędny może wydać decyzję o zmianie albo o odwołaniu sankcji
lub środka w części lub w całości dopiero po przeprowadzeniu szczegółowej
analizy faktów, o jakich został zawiadomiony przez władzę wykonującą.
Reguła 83
Przed podjęciem decyzji o zmianie albo o odwołaniu sankcji lub środka
w części lub w całości, organ nadrzędny upewni się, że sprawcy umożliwiono przeanalizowanie dokumentów, na których oparto wniosek o zmianę lub odwołanie sankcji lub środka oraz przedstawienie jego stanowiska
w sprawie domniemanego naruszenia nałożonych na niego warunków lub
obowiązków.
Reguła 84
Naruszenie przez sprawcę nałożonych na niego warunków lub obowiązków, które na mocy obowiązujących przepisów może doprowadzić do
zmiany albo do odwołania sankcji lub środka w części lub w całości, nie
musi stanowić przestępstwa.
Reguła 85
Rozważając możliwość odwołania sankcji lub środka należy wziąć pod
uwagę sposób, w jaki naruszono nałożone na sprawcę warunki i obowiązki
oraz stopień tego naruszenia.
Reguła 86
Decyzja o odwołaniu sankcji lub środka alternatywnego nie musi być
jednoznaczna z pozbawieniem sprawcy wolności.
Reguła 87
W zależności od postawy i postępów czynionych przez sprawcę, organ
decydujący musi być, zgodnie z obowiązującym prawem, wyposażony
w kompetencje do dokonania zmian warunków i obowiązków nałożonych
na niego w związku z zastosowaniem sankcji lub środka alternatywnego.
348
Reguła 88
Organ decydujący powinien być wyposażony w kompetencje do podejmowania decyzji o zakończeniu stosowania sankcji lub środka alternatywnego
przed upływem okresu, na który zostały one zastosowane, jeżeli sprawca
przestrzegał nałożonych na niego warunków i obowiązków, a osiągnięcie
celów sankcji lub środka nie wymaga już ich dalszego stosowania.
Rozdział XI – Badania i ocena funkcjonowania sankcji
i środków alternatywnych
Reguła 89
Należy wspierać prowadzenie badań naukowych nad sankcjami i środkami alternatywnymi. Sankcje i środki powinny podlegać regularnej ocenie.
Reguła 90
Ocena sankcji i środków alternatywnych powinna uwzględniać m.in., czy
ich stosowanie:
– odpowiada oczekiwaniom ustawodawcy, organów władzy sądowej,
orzekającej i wykonawczej oraz oczekiwaniom społeczeństwa dotyczącym celów sankcji i środków alternatywnych;
– przyczynia się do zmniejszenia ilości odbywanych kar pozbawienia
wolności;
– pozwala zaspokajać potrzeby sprawców związane z popełnionym
przestępstwem;
– jest opłacalne z finansowego punktu widzenia;
– przyczynia się do zmniejszenia przestępczości w społeczeństwie.
Załącznik – Słowniczek
1. Sankcje i środki alternatywne
Pojęcie „sankcje i środki alternatywne” oznacza sankcje i środki, które
nie powodują odizolowania sprawcy od społeczeństwa, i z którymi związane jest ograniczenie wolności sprawcy poprzez nałożenie na niego warunków i/lub obowiązków, i które stosowane są przez władze ustanowione
w tym celu przez prawo.
Pojęcie to oznacza jakąkolwiek sankcję stosowaną przez sąd lub przez
sędziego oraz jakikolwiek środek stosowany przed podjęciem decyzji
349
o sankcji albo zamiast takiej decyzji, a także sposoby wykonywania kary
pozbawienia wolności poza zakładem karnym.
Pomimo że sankcje o charakterze finansowym nie są objęte niniejszą
definicją, wszelkie czynności nadzorcze lub kontrolne podejmowane
w celu zabezpieczenia ich wykonania są objęte właściwością niniejszych
reguł.
2. Prawo – uregulowane w przepisach prawa, określone prawem
Sformułowania „uregulowane w przepisach prawa” i „określone prawem” odnoszą się do przepisów uchwalanych przez parlament oraz do
opublikowanych dekretów rządowych (rozporządzeń i zarządzeń) wydawanych w celu wykonywania ustaw, tj. przepisów wykonawczych.
3. Władza sądownicza
Dla potrzeb niniejszych reguł, pojęcie „władza sądownicza” oznacza
sąd, sędziego lub prokuratora.
4. Władza podejmująca decyzje (organ nadrzędny)
Pojęcie „władza podejmująca decyzje” (organ nadrzędny) oznacza
organy władzy sądowniczej, której przepisy prawa przyznają kompetencje
stosowania i odwoływania sankcji lub środków alternatywnych lub zmiany związanych z nimi warunków i obowiązków, a także wszelkie inne
organy posiadające porównywalne uprawnienia.
Pojęcie „władza podejmująca decyzje” (organ nadrzędny) jest szersze
niż pojęcie „władza sądownicza”.
5. Władza wykonująca sankcje i środki (w polskim prawie: organ
wykonawczy)
Władza wykonująca (organ wykonawczy) to organ lub organy upoważnione do podejmowania decyzji i odpowiedzialne za wykonywanie sankcji i środków alternatywnych. W wielu krajach władzą wykonującą jest
służba probacyjna.
6. Wykonywanie i stosowanie
„Wykonywanie” oznacza wykonywanie praktycznych zadań władzy
wykonującej, mających zapewnić prawidłowe funkcjonowanie sankcji
„Stosowanie” oznacza zarówno nakładanie, jak i wykonywanie sankcji
350
Pojęcie „stosowanie” jest zatem szersze i ma bardziej ogólne znaczenie
niż „wykonywanie”.
7. Warunki i obowiązki
„Warunki i obowiązki” oznaczają wszelkie wymagania, stanowiące
integralną całość z zastosowanymi przez władze podejmujące decyzje
sankcjami lub środkami alternatywnymi.
8. Zażalenie
Pojęcie „zażalenie” oznacza zarówno odwołanie do władzy sądowniczej, jak również skargę do organów administracji.
9. Nadzór
Pojęcie „nadzór” oznacza zarówno czynności pomocnicze wykonywane przez, albo w imieniu władzy wykonującej, które mają na celu pozostawienie sprawcy w społeczeństwie, jak i czynności podejmowane w celu
zapewnienia wykonania przez sprawcę nałożonych na niego warunków
i obowiązków.
10. Kontrola
Pojęcie „kontrola” oznacza zarówno czynności ograniczające się do
sprawdzania, czy sprawca wywiązuje się z nałożonych na niego warunków i obowiązków, jak również czynności mające zabezpieczyć ich wykonanie poprzez użycie lub zagrożenie użyciem procedur uruchamianych
w razie nie wykonywania warunków i obowiązków.
Pojęcie „kontrola” jest węższe niż „nadzór”.
11. Sprawca
Dla celów skrócenia niniejszego tekstu, pod pojęciem „sprawcy” należy rozumieć zarówno oskarżonego, jak i osobę skazaną.
12. Udział społeczeństwa
Pojęcie „udział społeczeństwa” odnosi się do wszystkich form pomocy,
odpłatnej lub nieodpłatnej, świadczonych w pełnym lub w częściowym
wymiarze czasu pracy albo nieregularnie, przez organizacje publiczne lub
prywatne, albo przez osoby prywatne – członków społeczeństwa.
351
13. Rodzaj
Dla celów skrócenia tekstu niniejsze reguły posługują się tylko rodzajem męskim. Wszędzie tam, gdzie w regułach stosowany jest rodzaj
męski, należy odpowiednio domniemywać także rodzaj żeński.
14. Formy czasowników
Reguły niniejsze posługują się czasownikami [w języku angielskim]
„shall” i „must”. Istotne zakazy wyrażone są za pomocą tych samych czasowników w trybie przeczącym. W regułach wskazujących na to, co jest
pożądane, ale nie absolutnie konieczne, używane są słowa „should” albo
„ought to”. W odniesieniu do tego co powinno być zabronione, używane
jest zaprzeczenie tych słów40 .
40
W wersji polskiej w miejscu czasowników „shall” i „must”, tj. w regułach, zawierających najważniejsze
zasady (stanowiące zdecydowaną większość) używane są sformułowania: „należy”, „musi”, „będzie” itd.
w odpowiednich formach. W regułach, w których w wersji angielskiej posłużono się czasownikami „should”
albo „ought to” przyjęto sformułowanie „powinien” w odpowiednich formach (przyp. tłum.).
352
Maria Ejchart
Krzysztof Kosowicz
Europejskie Reguły dotyczące sankcji
Komentarz
Europejskie Reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych zostały przyjęte przez Komitet Ministrów Rady Europy w dniu 19 października 1992 r. Jak wynika z preambuły, celem rekomendacji jest m.in.
ustalenie standardów umożliwiających skuteczne stosowanie sankcji
i środków alternatywnych przy poszanowaniu podstawowych praw osób,
względem których te sankcje i środki są stosowane. Komitet Ministrów,
uchwalając tekst reguł zwrócił uwagę na potrzebę ustalenia jednolitych
zasad dotyczących stosowania i wykonywania sankcji i środków alternatywnych we wszystkich państwach członkowskich Rady Europy. Ma
to ułatwić współpracę pomiędzy tymi państwami w zakresie zwalczania
przestępczości przy jednoczesnym unikaniu negatywnych skutków jakie
wiążą się ze stosowaniem kary pozbawienia wolności. Istotna jest uwaga poczyniona pod koniec preambuły, zgodnie z którą reguły nie dotyczą
środków stosowanych w stosunku do nieletnich.
Lekturę Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych należałoby rozpocząć od załącznika zawierającego słowniczek definiujący najważniejsze pojęcia niezbędne dla prawidłowego zrozumienia
tekstu komentowanej rekomendacji.
Słowniczek zawiera m.in. definicję sankcji i środków alternatywnych
– należy przez nie rozumieć sankcje i środki, które nie powodują odizolowania sprawcy od społeczeństwa i z którymi związane jest ograniczenie
wolności sprawcy poprzez nałożenie na niego warunków i/lub obowiązków, i które stosowane są przez władze ustanowione w tym celu przez
prawo. Pojęcie to oznacza każdą sankcję stosowaną przez sąd lub przez
sędziego oraz każdy środek stosowany przed podjęciem decyzji o sankcji
353
Maria Ejchart, Krzysztof Kosowicz
albo zamiast takiej decyzji, a także sposoby wykonywania kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym. Pomimo że sankcje o charakterze
finansowym nie są objęte niniejszą definicją, wszelkie czynności nadzorcze lub kontrolne podejmowane w celu zabezpieczenia ich wykonania są
objęte właściwością komentowanych reguł.
W ostatnim punkcie słowniczka wskazano na formy czasowników, którymi posługiwali się twórcy reguł. W polskim tłumaczeniu w regułach zawierających najważniejsze zasady, stanowiące zdecydowaną większość,
tam gdzie w tekście angielskim występują słowa „shall” i „must” posłużono się czasownikami „należy”, „musi” i „będzie”. W pozostałych miejscach użyto słowa „powinien” w odpowiednich formach.
Same Europejskie Reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych
pomyślane zostały jako odpowiednik Europejskich Reguł Więziennych.
Składają się one z preambuły i trzech części podzielonych na rozdziały.
Reguły zamyka, jak już wspomniano, załącznik zawierający objaśnienie
najważniejszych pojęć i sformułowań używanych w treści dokumentu.
Część pierwsza zatytułowana jest „Zasady ogólne” i składa się z czterech rozdziałów:
– ramy prawne,
– gwarancje prawne i procedura wnoszenia zażaleń,
– poszanowanie praw podstawowych,
– współpraca i zgoda sprawcy.
W części tej uwagę zwraca szczególnie rozdział czwarty, gdzie wiele
miejsca poświęcono dostosowaniu warunków w jakich wykonywane są
sankcje i środki alternatywne do indywidualnych potrzeb sprawcy. Reguły opierają się na założeniu, że stosowanie sankcji i środków alternatywnych ma sens jedynie wtedy, gdy będzie odbywało się za zgodą i aprobatą
sprawcy, a nałożone na sprawcę warunki i obowiązki będą przez niego
zaakceptowane i możliwe do spełnienia. Z reguły 31 można wysnuć wniosek a contrario, że w sytuacji, gdy organ stosujący sankcje i środki alternatywne nie ma dostatecznej wiedzy jakie warunki i obowiązki będą odpowiednie dla danego sprawcy i czy jest on gotowy się do nich stosować,
sankcje i środki alternatywne w ogóle nie powinny być stosowane41. Duży
41
Na pewną nieprawidłowość w polskim postępowaniu karnym z punktu widzenia reguły 31 zwrócił uwagę
Michał Lewoc w artykule „Światowe standardy wykonywania orzeczeń”, Probacja, nr 2/2009, s. 63. Chodzi
o to, na jakim etapie postępowania przeprowadzane są wywiady środowiskowe przez kuratorów sądowych.
Według danych powołanych przez ww. autora, jedynie 5,5% wszystkich wywiadów powstaje w trybie art. 214
kpk, tj. na etapie postępowania przygotowawczego lub rozpoznawczego. Zdecydowana większość wywiadów
powstaje jednak dopiero na etapie postępowania wykonawczego, tj. w trybie art. 14 kkw.
354
Komentarz do Rekomendacji Nr R (92) 16 Europejskie Reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych
nacisk kładzie się także na przepływ informacji między władzą stosującą
dany środek a sprawcą. Zgodnie z regułą 33, sprawca musi zostać poinformowany jeszcze przed rozpoczęciem stosowania środka, o rodzaju i celach
zastosowanych wobec niego środków oraz o warunkach i obowiązkach do
jakich musi się stosować. Jak wynika z drugiego zdania cytowanej reguły,
wymogu przekazania informacji nie spełnia samo doręczenie sprawcy dokumentu nakładającego na niego określony środek bądź sankcję alternatywną.
Reguła 34 idzie o krok dalej i zaleca, aby sprawca był możliwie jak
najbardziej zaangażowany w proces podejmowania decyzji o zastosowaniu wobec niego sankcji lub środka. Chodzi o wytworzenie w sprawcy
przekonania – o czym wprost mówi reguła 34 – że dany środek stanowi
racjonalną reakcję na popełnione przestępstwo. To z kolei ma prowadzić
do niezakłóconego wykonywania przez sprawcę nałożonych na niego
obowiązków.
Cześć druga – „Zasoby ludzkie i środki finansowe” – składa się z trzech
rozdziałów:
– personel zawodowy,
– zasoby finansowe,
– zaangażowanie i udział społeczeństwa.
W tej części na szczególną uwagę zasługują reguły nr 44-54. Dotyczą one udziału czynnika społecznego w stosowaniu sankcji i środków
alternatywnych. Reguły te dotyczą zarówno oficjalnego wykonywania
obowiązków przez np. kuratorów społecznych, ale także zaangażowania
w proces stosowania i wykonywania sankcji i środków alternatywnych organizacji pozarządowych, społecznych a także osób prywatnych. Chodzi
tu o możliwie jak najszersze rozpowszechnianie wiedzy na temat sankcji i środków alternatywnych w społeczeństwie, co ma służyć wytworzeniu przekonania, że adekwatną odpowiedzią na przestępstwo mogą być
także środki, które nie są związane z pozbawieniem wolności sprawcy.
Wynika to z reguły 44. Z kolei, zgodnie z regułą 46, udział przedstawicieli społeczeństwa w wykonywaniu sankcji i środków alternatywnych ma
służyć także samym skazanym; stanowi on bowiem istotny czynnik pomagający sprawcom w utrzymywaniu i rozwijaniu więzi ze społeczeństwem
w czasie odbywania kary oraz – według słów reguły 46 – uświadamia
sprawcom, że nie są dla społeczeństwa obojętni.
Kolejne reguły dotyczące udziału społeczeństwa w wykonywaniu
sankcji i środków alternatywnych zalecają państwom członkowskim
Rady Europy formalne uregulowanie tego udziału (reguła 47), obejmujące sposób wyboru osób wykonujących prace w charakterze społecznym,
355
przekazywanie im zadań i informacji (reguła 50), zakres ich obowiązków
i sprawowanie nad nimi nadzoru przez personel zawodowy (reguła 51).
Istotna wydaje się także reguła 49, zgodnie z którą czynności wykonywane w ramach pomocy osób prywatnych – wolontariuszy, nie wchodzących
w skład personelu zawodowego, nie mogą zastępować pracy, która powinna być wykonywana przez personel zawodowy42.
Część trzecia – „Zarządzanie sankcjami i środkami alternatywnymi”
składa się z czterech rozdziałów:
– warunki wykonywania,
– metody pracy,
– funkcjonowanie sankcji i środków alternatywnych i skutki nieprzestrzegania warunków ich wykonywania,
– badania i ocena funkcjonowania sankcji i środków alternatywnych.
Rozdział dotyczący warunków wykonywania sankcji i środków alternatywnych także oparty jest na naczelnej zasadzie, zgodnie z którą stosowanie sankcji i środków ma się przyczyniać do osobistego i społecznego
rozwoju sprawcy i pozwalać mu na reintegrację społeczną. Zasada ta wyrażona jest w regule 55.
Kolejne reguły zawierają zalecenia dla państw członkowskich Rady
Europy, aby umożliwić sprawcy złożenie pisemnego stanowiska przed
podjęciem decyzji w sprawie stosowania sankcji lub środków alternatywnych (reguła 58) oraz składanie skarg na sposób wykonywania sankcji
i środków, zwłaszcza skarg dotyczących osób nadzorujących, którym powierzono wobec sprawców określone uprawnienia (reguła 59).
Istotne znaczenie mają także reguły 65 i 66, dotyczące przechowywania akt zawierających informacje o wykonanych w stosunku do sprawcy
sankcjach i środkach alternatywnych oraz udzielania z tych akt informacji,
w szczególności agencjom pracy albo potencjalnym pracodawcom sprawcy.
W rozdziale dotyczącym metod pracy zwracają uwagę reguły 70 i 71,
zgodnie z którymi wykonywanie sankcji i środków alternatywnych powinno stanowić realizację zindywidualizowanych programów dostosowanych do osoby sprawcy oraz do okoliczności każdej sprawy. Związany
jest z tym wymóg pozostawienia personelowi odpowiedzialnemu za bezpośrednie wykonywanie sankcji i środków alternatywnych pewnego marginesu swobody, pozwalającego na szybkie reagowanie na zmieniające się
potrzeby sprawcy i odpowiednie modyfikowanie stosowanych metod.
42
Tamże, s. 70. Według przytoczonych w powołanym artykule danych w Polsce ok. 60% dozorów wykonywanych jest przez kuratorów społecznych.
356
Kolejny rozdział dotyczy naruszenia przez sprawcę warunków i obowiązków nałożonych na niego w związku z zastosowaniem sankcji lub
środka alternatywnego. Rozdział ten opiera się na założeniu (reguła 76),
że przy zastosowaniu sankcji lub środka sprawca został poinformowany o:
– treści sankcji lub środka,
– oczekiwaniach stawianych przed nim,
– skutkach niezastosowania się do nałożonych na niego warunków
i obowiązków,
– przepisach, na podstawie których może być postawiony przed
organem nadrzędnym w związku z nieprzestrzeganiem warunków
i obowiązków.
Zgodnie z zaleceniami wynikającymi z reguł, w razie naruszenia przez
sprawcę nałożonych na niego warunków i obowiązków, przed odwołaniem
sankcji lub środka alternatywnego należy umożliwić sprawcy przeanalizowanie dokumentów, na których oparto wniosek o odwołanie sankcji lub
środka, wypowiedzenie się i przedstawienie jego stanowiska w sprawie.
Istotna jest reguła 84, zgodnie z którą naruszenie przez sprawcę warunków i obowiązków, które może doprowadzić do zmiany albo do odwołania
sankcji lub środka, nie musi stanowić przestępstwa. Zgodnie natomiast
z regułą 86, decyzja o odwołaniu sankcji lub środka alternatywnego nie
musi być jednoznaczna z pozbawieniem sprawcy wolności.
Ostatni rozdział omawianego dokumentu zawiera tylko dwie reguły
i dotyczy wspierania badań naukowych nad funkcjonowaniem sankcji
Kilka słów warto odnieść do polskiego ustawodawstwa, w zakresie
w jakim dotyczy ono kar i środków alternatywnych wobec pozbawienia
wolności.
Wśród nieizolacyjnych środków zapobiegawczych wymienić należy:
– poręczenie majątkowe (art. 266-270 kpk),
– poręczenie społeczne (art. 271, 273-274 kpk),
– poręczenie osoby godnej zaufania (art. 272-274 kpk),
– dozór policyjny (275 kpk)
(kpk zawiera otwarty katalog obowiązków, jakie można nałożyć
na osobę poddaną dozorowi. Są to: zakaz opuszczania określonego
miejsca pobytu, zgłaszanie się w określonych odstępach czasu do
organu dozorującego, zawiadamianie o zamierzonym wyjeździe
oraz terminie powrotu, inne ograniczenia swobody stosownie do
oceny organu procesowego (np. zakaz przebywania w określonych
miejscach lub zbliżania się do określonych osób),
357
– nakaz opuszczenia przez oskarżonego lokalu mieszkalnego (275a
kpk; wprowadzony w nowelizacji kpk z dnia 10 czerwca 2010 r.),
– zakaz opuszczenia kraju, zatrzymanie paszportu (277 kpk),
– nakazy i zakazy określonego zachowania się (276 kpk).
Nadużywanie tymczasowego aresztowania w Polsce stanowi problem
strukturalny wynikający z błędnej praktyki sądów. Jedną z przyczyn tego
stanu rzeczy jest wciąż niska popularność środków alternatywnych wobec
tymczasowego aresztowania. Mimo iż tymczasowe aresztowanie stosowane jest coraz rzadziej43, a nieizolacyjne środki zapobiegawcze w wielu
sprawach są wystarczające do zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, wciąż dochodzi do przypadków nieprawidłowego i zbyt częstego stosowania instytucji tymczasowego aresztowania.
W polskim systemie prawnym funkcjonuje również szereg środków,
innych niż bezwzględna kara pozbawienia wolności, stosowanych w odpowiedzi na popełnione przestępstwo. Kodeks karny przewiduje następujące instrumenty, nie związane z pozbawieniem skazanego wolności:
– kara ograniczenia wolności,
– kara grzywny,
– warunkowe umorzenie postępowania karnego,
– warunkowe zawieszenie wykonania kary,
– warunkowe przedterminowe zwolnienie z wykonania kary.
Dwa pierwsze z wyliczonych instytucji należą do systemu kar, z kolei
trzy ostatnie to środki probacyjne, związane z poddaniem sprawcy próbie.
Warto również zwrócić uwagę na możliwość odbywania kary pozbawienia
wolności w warunkach dozoru elektronicznego.
Ważne jest również to, że polski kodeks karny statuuje preferencję kar
wolnościowych nad karą pozbawienia wolności, która winna być stosowana dopiero wtedy, gdy środki mniej dolegliwe okażą się niewystarczające.
Zgodnie bowiem z art. 58 § 1 kk, jeżeli ustawa przewiduje możliwość
wyboru rodzaju kary, sąd orzeka karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania tylko wtedy, gdy inna kara lub środek
karny nie może spełnić celów kary. O tej preferencji świadczy ponadto
redakcja art. 32 kk, w którym wylicza się funkcjonujące w polskim porządku prawnym kary, w pierwszej kolejności wskazując na karę grzywny
43
Zgodnie z danymi umieszczonymi na stronie Centralnego Zarządu Służby Więziennej średnia liczba tymczasowo aresztowanych na przestrzeni pięciu lat spadła z ponad 14 tys. do 9 tys. osób. Największy spadek
odnotowano między 2007 a 2008 r., pomiędzy którymi różnica wynosi 4 tys. osób. Jednak od 2008 r. liczba osób
tymczasowo aresztowanych kształtuje się na tym samym poziomie i wynosi średnio około 9 tys.
358
i ograniczenia wolności, a dopiero na końcu na pozbawienie wolności. Podobne znaczenie ma redakcja artykułów opisujących poszczególne czyny
zabronione (część szczególna kk), gdzie w części dotyczącej zagrożenia
sankcją, jeżeli dopuszcza się przemienne stosowanie kilku kar, również
wskazuje się w pierwszej kolejności karę mniej dolegliwą.
Praktyka wskazuje, że ilość orzekanych kar ograniczenia wolności na
przestrzeni ostatnich lat systematycznie się zmniejsza44 (ponad 70.000
w roku 2004; ok. 40.000 w roku 2008), oraz że alternatywa w postaci
potrącenia z pensji jest orzekana wielokrotnie rzadziej niż praca na cele
publiczne (w 2004 r. stanowiła ok. 0,85% ogółu skazań na karę ograniczenia wolności, w 2008 r. ok. 1,9%).
U podstaw niskiej popularności stosowania środków alternatywnych
wobec pozbawienia wolności może leżeć ograniczony katalog podmiotów współpracujących przy wykonywaniu kary ograniczenia wolności.
Towarzyszy temu szereg problemów organizacyjnych związanych z obowiązkami nakładanymi na pracodawcę zatrudniającego osobę, której
wolność ograniczono a także problem praktyczny jakim jest orzekany niski (jedynie 20-40 godzin miesięcznie) wymiar kary ograniczenia
wolności.
44
Statystyka za lata 2004-2008. „Prawomocnie skazani dorośli wg szczegółowego wymiaru kary ograniczenia
wolności”, Wydział Statystyk Ministerstwa Sprawiedliwości, http://bip.ms.gov.pl/pl/dzialalnosc/statystyki/statystyki-2010/download,731,6.html
359
Rada Europy
Komitet Ministrów
Rekomendacja Rec (2000) 22
o usprawnieniu implementacji Europejskich Reguł
dotyczących sankcji i środków alternatywnych
(przyjęta przez Komitet Ministrów 29 listopada 2000 r.
podkreślając niezmienną wagę opracowywania, nakładania i stosowania
sankcji i środków alternatywnych opartych na zasadach zawartych w Rekomendacji Nr R (92) 16 Europejskie Reguły dotyczące sankcji i środków
alternatywnych;
po uwzględnieniu wyników przeprowadzonego przez Europejski Komitet Problemów Przestępczości badania stanu implementacji Europejskich
Reguł [dotyczących kar i środków alternatywnych], a w szczególności,
trudności z jakimi borykają się państwa członkowskie;
uznając potrzebę zmiany reguły nr 5. Europejskich Reguł w świetle wyników badania oraz rozwoju praktyki nadzorowania skazanych;
będąc świadomym, że wraz z upływem czasu pojawiają się nowe możliwości skuteczniejszego i szerszego zastosowania sankcji i środków alternatywnych;
uznając ponadto, że istotne postępy i zmieniająca się praktyka w obszarze
sankcji i środków alternatywnych oraz kwestie wskazane przez państwa
członkowskie skutkują pojawieniem się konieczności dodatkowego wyjaśnienia i dodatkowej wykładni szeregu postanowień zawartych w Regułach Europejskich;
podkreślając, że przy podejmowaniu decyzji o sięgnięciu po, i zastosowaniu sankcji i środków alternatywnych zawsze powinno się uwzględniać
potrzebę poszanowania podstawowych gwarancji ustanowionych na mocy
Europejskiej Konwencji Praw Człowieka oraz zasad opisanych w Regułach Europejskich;
361
Rekomendacja Rec (2000) 22 o usprawnieniu implementacji Europejskich Reguł (...)
uznając znaczenie, jakie dla przedmiotowej rekomendacji mają Rekomendacje Nr R (92) 17 w sprawie spójności orzekania karnego, Nr R (97) 12
o personelu odpowiedzialnym za stosowanie kar i innych środków,
Nr R (99) 19 w sprawie mediacji w sprawach karnych oraz Nr R (99) 22
dotyczącej przeludnienia w więzieniach i wzrostu populacji więziennej;
[Komitet Ministrów] zaleca, aby rządy państw członkowskich:
– podczas tworzenia przepisów i praktyki dotyczącej czasu stosowania
sankcji i środków alternatywnych kierowały się postanowieniami
znowelizowanego tekstu reguły nr 5 Rekomendacji Nr R (92) 16
Europejskie Reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych, zawartymi w załączniku nr 1 do niniejszej rekomendacji;
– podczas nowelizowania przepisów, polityk i praktyki dotyczących
opracowywania, nakładania i stosowania sankcji i środków alternatywnych kierowały się zasadami ustanowionymi w załączniku nr 2
do niniejszej rekomendacji, co umożliwi bardziej efektywne wykorzystanie sankcji i środków alternatywnych;
– zapewniły, w możliwie najszerszym zakresie, rozpowszechnianie
rekomendacji oraz raportu na temat doprowadzenia do bardziej efektywnego wykorzystania sankcji i środków alternatywnych przygotowanego przez Europejski Komitet Problemów Przestępczości,
zwracając szczególną uwagę na dodatkowe interpretacje i wyjaśnienia
poszczególnych Europejskich Reguł, o których mowa w paragrafach
129-168 wyżej wymienionego raportu.
Załącznik nr 1 do Rekomendacji Rec (2000) 22
Aneks do reguły nr 5 w sprawie Europejskich Reguł
Co do zasady, sankcje i środki alternatywne nie mogą być orzekane
na czas nieoznaczony.
Wyjątkowo, sankcja lub środek alternatywny może zostać orzeczony na
czas nieoznaczony wobec skazanych, którzy z uwagi na fakt popełnienia
(ostatnio bądź w przeszłości) poważnego przestępstwa oraz specyficzne
cechy charakteru, stanowią ciągłe i poważne zagrożenie dla życia, zdrowia lub bezpieczeństwa społeczeństwa. [W powyższej sytuacji] należy
362
uchwalić przepisy o regularnej kontroli nakładania takich ��
sankcji��
i środków alternatywnych przez organ niezależny od władzy wykonawczej,
wyposażony w prawną kompetencję do wykonywania takiej kontroli.
Czas, na jaki orzekane są sankcje i środki alternatywne określany
winien być przez organ uprawniony do decydowania w granicach określonych prawem i zgodnie z warunkami określonymi prawem.
Załącznik nr 2 do Rekomendacji Rec (2000) 22
Naczelne zasady osiągnięcia bardziej efektywnego wykorzystania kar
Legislacja
1. Należy zapewnić wystarczającą liczbę dostatecznie zróżnicowanych
sankcji i środków alternatywnych, takich jak:
– rozwiązania alternatywne wobec tymczasowego aresztowania, tj. nałożenie na podejrzanego obowiązku przebywania pod określonym adresem w celu poddania go dozorowi instytucji wyznaczonej przez organ
sądowy, która też będzie go wspierać;
– probacja, stanowiąca samodzielną sankcję nałożoną bez orzeczenia
kary pozbawienia wolności;
– zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności z zastrzeżeniem
konieczności spełnienia określonych warunków;
– nakaz wykonywania pracy społecznie użytecznej (tj. bezpłatnej pracy
na rzecz społeczeństwa);
– obowiązek zapłaty poszkodowanemu odszkodowania/zadośćuczynienia
bądź poddania się mediacji na linii poszkodowany-sprawca;
– obowiązkowe leczenie w przypadku sprawców z problemem alkoholowym lub narkotykowym albo sprawców cierpiących na zaburzenia
psychiczne związane z ich zachowaniami przestępczymi;
– intensywny nadzór nad odpowiednimi kategoriami sprawców;
– ograniczenie swobody poruszania się np. poprzez ustanowienie aresztu
domowego albo monitoring elektroniczny, z uwzględnieniem reguł 23
i 55 Europejskich Reguł;
– zwolnienie warunkowe z więzienia połączone z nadzorem nad skazanym przebywającym na wolności.
2. W celu promowania stosowania sankcji i środków wolnościowych,
a w szczególności w sytuacji tworzenia nowego prawa, ustawodawca
powinien rozważyć wskazanie sankcji bądź środka wolnościowego
363
zastępującego karę pozbawienia wolności jako zalecaną karę w przypadku
określonych przestępstw.
3. Należy rozważyć weryfikację i ograniczenie liczby przepisów proceduralnych uniemożliwiających stosowanie ��
sankcji��
i środków alternatywnych wobec sprawców poważnych przestępstw i recydywistów.
4. Należy zapewnić możliwość wprowadzenia nowych ��
sankcji��
i środków alternatywnych na zasadzie próby.
5. Wszelkie takie próby powinny być podejmowane zgodnie z duchem
Europejskich Reguł oraz podlegać starannemu monitorowaniu i rzetelnej
ocenie. Działania eksperymentalne należy prowadzić z zachowaniem standardów etycznych wspólnoty międzynarodowej.
Praktyka wyrokowania
6. Wszędzie tam, gdzie normy konstytucyjne i tradycja prawna na to zezwalają, ustawodawca lub inne właściwe organy powinny określić zasady
orzekania wyroków i okresowo je weryfikować, m.in. w celu zmniejszenia
zakresu stosowania kary pozbawienia wolności, zwiększenia zakresu
stosowania kar i środków alternatywnych oraz naprawienia szkody poniesionej przez poszkodowanych przestępstwem.
7. Organy sądownicze powinny być zaangażowane w proces opracowywania i weryfikowania zasad polityki stosowania sankcji i środków
alternatywnych, a także informowane o wynikach tych działań, co
umożliwi zapewnienie powszechnego zrozumienia ich charakteru przez
środowisko sędziowskie.
8. Szczególną uwagę należy zwrócić na określenie okoliczności łagodzących umożliwiających organom sądowniczym zastosowanie sankcji
lub środków alternatywnych w miejsce kary pozbawienia wolności.
Podstawowe wymagania skutecznego stosowania sankcji��
��
9. Należy utworzyć odpowiednie służby zaangażowane w stosowanie sankcji i środków alternatywnych, a także opracować i przekazać na
ten cel odpowiednie środki, co pozwoli na przekonanie organów sądowniczych o użyteczności sankcji i środków alternatywnych, zagwarantuje
bezpieczeństwo społeczności i skutkować będzie poprawą osobistej i społecznej sytuacji skazanych.
10. Aby osiągnąć cele sankcji i środków alternatywnych, omawiane
służby je stosujące powinny mieć w swoich szeregach wysoko wykwalifikowanych specjalistów, zatrudnionych, przeszkolonych i działających
364
zgodnie z zasadami ustanowionymi w Rekomendacji Nr R (97) 12 w sprawie osób zaangażowanych w stosowanie sankcji i środków.
11. Służby stosujące powinny działać w oparciu o wyraźnie określone założenia polityki definiujące ich funkcje, cele i podstawowe wartości.
Wspomniane założenia powinny dotyczyć takich kwestii jak prawa i obowiązki skazanych, skuteczne prowadzenie interwencji i programów powrotu do życia w społeczeństwie, prawowite interesy poszkodowanych,
organizacyjna odpowiedzialność za bezpieczeństwo społeczności oraz
współpraca z pracownikami więziennictwa, odpowiednimi instytucjami
i organizacjami oraz przedstawicielami społeczeństwa.
12. Założenia polityki powinny zostać uzupełnione planami służb i opisem stosowanych przez nie praktyk tak, aby wśród poszczególnych organizacji i osób fizycznych zaangażowanych we wdrażanie sankcji i środków
alternatywnych wzrosła świadomość jak istotne jest dążenie do wspólnych celów i wzajemnego zrozumienia metod pracy.
13. Należy ponownie zwrócić uwagę na ustanowienie przepisów
o regularnej i niezależnej weryfikacji pracy organów wdrażających, dokonywanej przez doświadczone osoby, zgodnie z postanowieniami Europejskich Reguł.
Zwiększanie wiarygodności sankcji i środków alternatywnych (wśród organów
sądowniczych, instytucji współdziałających, opinii publicznej i polityków)
14. Należy zapewnić, w możliwie najszerszym zakresie, rozpowszechnienie Rekomendacji Nr R (92) 16 w sprawie Europejskich Reguł
dotyczących ��
sankcji��
i środków alternatywnych przetłumaczonych na języki poszczególnych krajów.
15. Liderzy polityczni i administracyjni oraz opinia publiczna powinna uzyskiwać informacje na temat gospodarczych i społecznych korzyści wynikających z ograniczenia stosowania kary pozbawienia wolności
i częstszego stosowania sankcji i środków alternatywnych. Należy ogłosić
politykę „public relations” dotyczącą kontaktów z mediami w poszczególnych krajach. W podawanych do publicznej wiadomości informacjach
należy podkreślić, że sankcje i środki alternatywne obejmują skuteczny
nadzór i kontrolę nad skazanymi.
16. Organy sądowe i pracownicy służb stosujących powinni regularnie
omawiać praktyczne aspekty rekomendowania i stosowania ��
sankcji��
17. Z uwagi na to, że ponowna integracja ze społeczeństwem stanowi
jeden z głównych celów stosowania sankcji i środków alternatywnych,
365
służby je stosujące powinny aktywnie współdziałać ze społecznościami
lokalnymi np. poprzez angażowanie przedstawicieli społeczności w nadzór nad skazanymi lub współpracę w lokalnych akcjach zapobiegania
przestępczości.
18. Wprowadzaniu nowych sankcji��
��
i środków alternatywnych do ustawodawstwa i praktyki powinna towarzyszyć energiczna kampania public
relations służąca pozyskaniu poparcia opinii publicznej.
Wprowadzenie skutecznych programów i interwencji
19. Należy określić kryteria efektywności, co umożliwi przeprowadzenie wieloaspektowej oceny kosztów i korzyści związanych z programami i interwencjami, mającej na celu maksymalizację jakości ich efektów.
Należy określić standardy i wskaźniki efektywności dotyczące realizacji
programów i interwencji.
20. Programy i interwencje powinny być opracowywane zgodnie z wiedzą uzyskaną przy pomocy odpowiednich badań i realizowane przez przeszkolony personel.
21. Programy i interwencje mające na celu ponowną integrację skazanych ze społeczeństwem powinny opierać się na różnorodnych metodach.
Przy opracowywaniu programów i interwencji dotyczących ��
sankcji��
i środków alternatywnych należy zwrócić szczególną uwagę na ich spodziewany wpływ na skazanych, a w szczególności na:
– podstawowe umiejętności (np. podstawowe umiejętności czytania,
pisania i liczenia, ogólnego rozwiązywania problemów, radzenia sobie
z relacjami osobistymi i rodzinnymi, zachowania prospołeczne);
– sytuację edukacyjną i zawodową;
– ewentualne uzależnienie od narkotyków, alkoholu, leków; oraz
– przystosowanie do życia w społeczeństwie.
22. Skazani powinni być przyporządkowywani do konkretnych programów i interwencji na podstawie wyraźnie określonych kryteriów takich,
jak: ich zdolność do zareagowania na interwencję, stopień przypuszczalnego zagrożenia jaki stanowią dla społeczeństwa lub personelu prowadzącego program bądź interwencję, a także czynniki osobiste lub społeczne
związane z prawdopodobieństwem powrotu do przestępstwa. Aby tego
dokonać, należy opracować wiarygodne narzędzia oceny umożliwiające
takie przyporządkowanie i je stosować. Zainteresowane osoby/organy
powinny zostać poinformowane o takich procedurach.
23. Szczególną uwagę należy zwrócić na opracowanie programów
i interwencji przeznaczonych dla skazanych, którzy ponownie popełnili
366
poważne przestępstwo albo skazanych, w przypadku których prawdopodobieństwo ponownego popełnienia takiego przestępstwa jest duże.
W świetle ostatnich wyników badań, programy i interwencje powinny
wykorzystywać m.in. metody poznawczo-behawioralne, np. uczenie skazanych myślenia o konsekwencjach ich przestępczych zachowań, zwiększanie ich samoświadomości i samokontroli, umiejętności rozpoznawania
i unikania sytuacji poprzedzających popełnienie czynów zabronionych
oraz umożliwianie praktykowania zachowań prospołecznych.
Badania nad sankcjami i środkami alternatywnymi
24. Należy dokonywać odpowiednich inwestycji w badania służące
monitorowaniu i ocenie wyników programów i interwencji wykorzystywanych przy wdrażaniu sankcji i środków alternatywnych.
25. Celem badań powinno być określenie zarówno czynników skutkujących powstrzymywaniem się skazanych przed powrotem do przestępstwa, jaki i tych, które wywierają przeciwny efekt.
26. Badania nad skutkami ��
sankcji��
i środków alternatywnych nie powinny ograniczać się do samego rejestrowania wyroków skazujących orzeczonych po okresie nadzoru: zamiast tego, należy w nich wykorzystywać
lepiej dobrane kryteria. Przedmiotem takich badań powinny być m.in.
częstotliwość powrotu do przestępstwa i rodzaj ponownie popełnianych
przestępstw, a także osobiste i społeczne wskaźniki przystosowania do
życia w społeczeństwie oraz poglądy skazanych na temat stosowania kar
27. W najszerszym możliwym zakresie badania powinny umożliwić
dokonanie porównania skuteczności różnych programów.
28. Należy opracować statystyki rutynowo opisujące zakres wykorzystania i efekty sankcji i środków alternatywnych.
29. Należy okresowo przeprowadzać analizę ilościową i jakościową
pracy personelu związaną z poszczególnymi zadaniami realizowanymi przy stosowaniu sankcji i środków alternatywnych – pozwoli to na
osiągnięcie lepszej efektywności pracy i wpłynie pozytywnie na morale
personelu oraz przyczyni się do ochrony jego zdrowia psychicznego.
367
Krzysztof Kosowicz
Rekomendacja Rec (2000) 22
o usprawnieniu implementacji Europejskich Reguł
Komentarz
Niniejsza rekomendacja została przyjęta 29 listopada 2000 r. podczas
731. spotkania zastępców ministrów i, jak wynika już z samego tytułu, jej
celem jest umożliwienie skuteczniejszej implementacji i stosowania zasad
wyrażonych w Rekomendacji Nr R (92) 16 Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych, przyjętych przez Komitet Ministrów w dniu 19 października 1992 r.
Jak wynika z preambuły do komentowanego dokumentu, potrzeba
zmian wynikła m.in. z trudności, jakie napotkały państwa członkowskie
w implementowaniu Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków
alternatywnych, a na które zwrócono uwagę podczas prac Europejskiego Komitetu do spraw Problemów Przestępczości. Potrzebę rozwinięcia
i interpretacji Europejskich Reguł Komitet Ministrów uzasadnił ponadto
istotnymi zmianami zachodzącymi w praktyce stosowania sankcji i środków alternatywnych w państwach członkowskich Rady Europy.
Rekomendacja Rec (2000) 22 zawiera dwa załączniki. Pierwszy dotyczy zmiany reguły nr 5 Europejskich Reguł. Natomiast załącznik drugi
stanowi rozwinięcie i uszczegółowienie niektórych reguł zawartych w Europejskich Regułach.
Zgodnie z regułą nr 5 Europejskich Reguł w jej pierwotnym brzmieniu:
„Nie można orzekać sankcji i środków alternatywnych na czas nieoznaczony. Czas trwania sankcji i środków alternatywnych musi być oznaczony
przez władze stosujące te środki, w granicach określonych przepisami prawa”. Załącznik nr 1 do komentowanej rekomendacji łagodzi nieco zasadę
wyrażoną w regule nr 5. Sama zasada pozostaje jednak niezmieniona: Komitet Ministrów nadal zaleca, aby sankcje��
��
i środki alternatywne były stosowane na czas oznaczony. Dopuszcza jednak pewne wyjątki w stosunku
do sprawców najcięższych przestępstw, którzy stanowią zagrożenie dla
369
Krzysztof Kosowicz
życia, zdrowia lub bezpieczeństwa społeczeństwa. Zmieniona reguła nr 5
wymaga jednak, aby w takiej sytuacji państwa członkowskie uchwaliły
przepisy o randze ustawowej, przyznające władzy – niezależnej od władzy
wykonawczej – kompetencje do dokonywania regularnej kontroli sankcji
i środków alternatywnych zastosowanych na czas nieoznaczony.
Załącznik nr 2, jak wspomniano wyżej, stanowi uszczegółowienie
reguł zawartych w rekomendacji z 1992 r. i składa się z sześciu następujących części:
1. Legislacja.
2. Praktyka wyrokowania.
3. Podstawowe wymagania skutecznego stosowania sankcji i środków
alternatywnych.
4. Zwiększenie wiarygodności sankcji i środków alternatywnych
(wśród organów sądowniczych, instytucji współdziałających, opinii
publicznej i polityków).
5. Wprowadzenie skutecznych programów i interwencji.
6. Badania nad sankcjami i środkami alternatywnymi.
W słowniczku, stanowiącym załącznik do Europejskich Reguł z 1992 r.,
znalazła się tylko definicja pojęcia sankcji i środków alternatywnych.
Brakowało natomiast, choćby przykładowej listy takich środków. Na brak
ten odpowiada rekomendacja z 2000 r., która w części pierwszej wymienia
następujące przykładowe instytucje, uznawane przez Komitet Ministrów
za sankcje i środki alternatywne:
– rozwiązania alternatywne wobec tymczasowego aresztowania,
takie jak nałożenie na podejrzanego obowiązku przebywania pod
określonym adresem w celu poddania go dozorowi instytucji
wyznaczonej przez organ sądowy, która też będzie go wspierać;
– probacja, stanowiąca samodzielną sankcję nałożoną bez orzeczenia
kary pozbawienia wolności;
– zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności na określonych
warunkach;
– wykonywanie pracy społecznie użytecznej (tj. bezpłatnej pracy na
rzecz społeczeństwa);
– obowiązek zapłaty poszkodowanemu odszkodowania/zadośćuczynienia, bądź poddania się mediacji pomiędzy sprawcą
a pokrzywdzonym;
– obowiązkowe leczenie w przypadku sprawców z problemem alkoholowym lub narkotykowym, albo sprawców cierpiących na zaburzenia psychiczne związane z ich zachowaniami przestępczymi;
370
Komentarz do Rekomendacji Rec (2000) 22 o usprawnieniu implementacji Europejskich Reguł (...)
– intensywny dozór nad odpowiednimi kategoriami sprawców;
– ograniczenie swobody poruszania się, np. poprzez ustanowienie
aresztu domowego albo monitoring elektroniczny, z uwzględnieniem reguł nr 23 i 55 Europejskich Reguł;
– zwolnienie warunkowe z więzienia połączone z dozorem nad
skazanym przebywającym na wolności.
Większość z wymienionych tu instytucji znajduje swoje odpowiedniki w polskim prawie karnym pod postacią środków karnych lub środków
związanych z poddaniem sprawcy próbie.
Uwagę zwraca także reguła nr 2 rekomendacji z 2000 r., zgodnie z którą
ustawodawca zobowiązany został do wskazania rodzaju sankcji lub środka alternatywnego, który mógłby być stosowany jako alternatywa dla kary
pozbawienia wolności, w przypadku niektórych przestępstw.
W części drugiej, dotyczącej praktyki orzekania, zachęca się państwa
członkowskie do odchodzenia od orzekania kary pozbawienia wolności na
rzecz sankcji i środków związanych z pozostawaniem sprawcy na wolności
oraz na rzecz instytucji pozwalających na zadośćuczynienie ofiarom przestępstw. Zwraca się ponadto uwagę, po pierwsze – na wagę zaangażowania
organów władzy sądowniczej w proces opracowywania polityki stosowania
sankcji��
i środków alternatywnych, a po drugie – na konieczność przekazywania tym organom informacji o wynikach tych działań i funkcjonowaniu sankcji i środków alternatywnych. Ma to służyć podniesieniu poziomu
zrozumienia i akceptacji tych środków w środowisku sędziowskim.
W części trzeciej, poświęconej podstawowym warunkom skutecznego
stosowania sankcji i środków alternatywnych, główny nacisk położono
na konieczność utworzenia specjalnych służb, które zajmowałyby się ich
stosowaniem. W szczególności chodzi o konieczność zapewnienia odpowiednich środków finansowych i wprowadzenia odpowiednich procedur
rekrutacji i szkolenia personelu. Część trzecia stanowi więc uzupełnienie
reguł nr 37-41 Europejskich Reguł dotyczących personelu zawodowego.
W ostatniej regule części trzeciej zwraca się uwagę na konieczność
ponownego rozważenia kwestii regularnej kontroli i oceny personelu
zajmującego się stosowaniem sankcji i środków alternatywnych, co wskazuje na to, że zalecenie wyrażone w regule nr 41 Europejskich Reguł nie
było w państwach członkowskich należycie wykonywane.
Część czwarta to rozwinięcie zasad zawartych w regułach nr 44-54
Europejskich Reguł dotyczących udziału czynnika społecznego w wykonywaniu sankcji i środków alternatywnych. Chodzi tu w szczególności
o potrzebę jak najszerszego rozpowszechniania informacji o tych sankcjach
371
Krzysztof Kosowicz
i środkach w społeczeństwie. W komentowanych regułach zwraca się jednak dodatkowo uwagę na potrzebę informowania nie tylko opinii publicznej, ale także pracowników wymiaru sprawiedliwości, przedstawicieli
administracji państwowej i polityków. W regule nr 15 zalecono opracowanie strategii przekazywania powyższych informacji, która powinna
m.in. uwzględniać konieczność podkreślania, że sankcje i środki alternatywne związane są z nadzorowaniem i kontrolą sprawców, a więc że ich
zastosowanie nie oznacza utraty kontroli władzy państwowej nad sprawcami przestępstw.
Reguły zawarte w części piątej stanowią rozwinięcie myśli zawartej
w regule nr 55 Europejskich Reguł, zgodnie z którą sankcje i środki alternatywne mają służyć osobistemu i społecznemu rozwojowi sprawcy,
umożliwiającemu powrót do odpowiedzialnego życia w społeczeństwie.
W omawianym dokumencie wskazuje się na konieczność opracowywania specjalnych programów wykonywania sankcji i środków alternatywnych, uwzględniających różne cechy i właściwości sprawców (takie, jak:
ich szczególne umiejętności, sytuacja zawodowa, ewentualne uzależnienie od narkotyków, alkoholu, leków, stopień przystosowania do życia
w społeczeństwie) i stosowania ich w sposób zindywidualizowany, co ma
przyczynić się do skutecznej reintegracji sprawców do społeczeństwa.
Z zasadami tymi w ścisłym związku pozostają reguły nr 30-36 Europejskich Reguł dotyczące zgody sprawcy na zastosowanie w stosunku do niego konkretnej sankcji lub środka (na określonych zindywidualizowanych
warunkach) i jego współpracy w wykonywaniu tej sankcji lub środka.
Część szósta, ostatnia, stanowi rozwinięcie końcowej części Europejskich Reguł, dotyczącej badań i oceny funkcjonowania sankcji i środków
alternatywnych. W dokumencie z 1992 r. składała się ona tylko z dwóch
reguł. W komentowanym dokumencie wskazano na potrzebę prowadzenia regularnych badań zarówno nad czynnikami wpływającymi na
powstrzymywanie się przestępców od powrotu do przestępstwa, jak i nad
tymi, które kierują ich z powrotem na drogę przestępstw. Zgodnie z regułą
nr 25, badania te powinny uwzględniać szczegółowe kryteria, takie jak
częstotliwość i waga przestępstwa popełnionego w warunkach powrotu
do przestępstwa w połączeniu z osobistymi i społecznymi wskaźnikami
przystosowania sprawców do społeczeństwa, a także poglądy samych
sprawców na sankcje i środki alternatywne. Badania te mają służyć dokonaniu analizy skuteczności stosowanych programów. W tym celu Komitet
Ministrów zaleca sporządzanie analiz statystycznych opisujących zakres
i skutki stosowania sankcji i środków alternatywnych.
372
Rada Europy
Komitet Ministrów
o personelu odpowiedzialnym za stosowanie
kar i innych środków
(przyjęta przez Komitet Ministrów dnia 10 września 1997 r.
uwzględniając interes, jaki Rada Europy ma w ustanowieniu wspólnych
zasad polityki karnej służących kontrolowaniu przestępczości oraz metod
postępowania z podejrzanymi bądź skazanymi, które są skuteczne, a jednocześnie respektują prawa człowieka;
dostrzegając znaczenie Rezolucji (66) 26 w sprawie statusu, zatrudniania
i szkolenia pracowników więziennictwa oraz Rezolucji (68) 24 w sprawie statusu, selekcji i szkolenia kierownictwa jednostek penitencjarnych,
a także konieczność ich aktualizacji wynikającą z potrzeby uwzględnienia zmian praktyki karnej, administracyjnej i zawodowej, jakie pojawiły się od czasu przyjęcia tych rezolucji i zostały wyrażone m.in.
w Rekomendacji Nr R (87) 3 w sprawie Europejskich Reguł Więziennych;
dostrzegając również znaczenie ustanowienia zasad zatrudniania, selekcji,
szkolenia i statusu pracowników odpowiedzialnych za stosowanie kar i środków alternatywnych, uzupełniających zasady określone w Rekomendacji
Nr R (92) 16 Europejskie Reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych;
uznając, że cele omawianych kar i środków mogą być skutecznie osiągnięte wyłącznie wtedy, gdy kary i środki (zarówno izolacyjne, jak i wolnościowe) stosowane są przez wysoce profesjonalny, wykwalifikowany
i zaangażowany personel;
dostrzegając, że realizacja określonych celów kar i środków izolacyjnych
i wolnościowych w coraz większym stopniu wymaga bliskiej współpracy
między pracownikami odpowiedzialnymi za stosowanie tych dwu rodzajów
sankcji, a co za tym idzie, należy zbadać kwestię mobilności personelu;
373
Rekomendacja Nr R (97) 12 o personelu odpowiedzialnym za stosowanie kar i innych środków
uznając, że pożądane jest zatrudnianie i selekcja pracowników, których
kwalifikacje, osobowość i charakter odpowiadać będą zróżnicowanym
zadaniom, jakie wykonują.
potwierdzając, że osobom takim należy zapewnić szerokie możliwości
ciągłego pozyskiwania wiedzy i rozwijania umiejętności, co pozwoli im
na osiągnięcie celów i sprostanie nowym wyzwaniom w sposób profesjonalny i kreatywny, ale z zachowaniem realizmu;
uznając, że współdziałanie pomiędzy pracownikami odpowiedzialnymi za
stosowanie kar i środków będzie łatwiejsze, jeżeli ich praca wykonywana
będzie na zasadzie wymiany wiedzy na temat celów i metod pracy;
uznając w konsekwencji, że zatrudnianie, selekcja i rozwój zawodowy
personelu stosującego kary i środki izolacyjne i wolnościowe powinny być
prowadzone zgodnie z zasadami ujednoliconego podejścia do wykonywanej przez nich pracy;
uznając za istotną konieczność przyznania personelowi statusu odpowiadającego istotnym funkcjom, jakie pełni w imieniu społeczeństwa oraz potrzebę ustalenia warunków zatrudnienia odpowiadających ich kwalifikacjom
i uwzględniających wymagający charakter wykonywanej przez nich pracy;
potwierdzając wagę wyraźnego określenia podstaw etycznych pracy wykonywanej przez personel zajmujący się stosowaniem kar i środków izolacyjnych i wolnościowych;
[Komitet Ministrów] zaleca, aby rządy państw członkowskich:
– kierowały się zasadami zatrudniania, selekcji, szkolenia, warunków
pracy i mobilności personelu zajmującego się stosowaniem kar i środków, wymienionymi w załączniku 1. do niniejszej rekomendacji;
– podjęły odpowiednie działania w celu opracowania krajowych wytycznych dotyczących kwestii etyki, przeznaczonych dla personelu zajmującego się stosowaniem kar i środków – albo poprzez sformułowanie
takich wytycznych zgodnie z wytycznymi europejskimi, o których
mowa w załączniku 2. do niniejszej rekomendacji albo, jeżeli okaże
się to niezbędne, poprzez przyjęcie obowiązujących wytycznych krajowych, zgodnie z wytycznymi europejskimi;
– promowały rozpowszechnienie niniejszej rekomendacji w jak najszerszym zakresie.
374
Załącznik 1 do Rekomendacji Nr R (97) 1245
Zasady zatrudniania, selekcji, szkolenia, warunków pracy i mobilności
personelu zajmującego się stosowaniem kar i środków
I. Zasady główne
1. Należy sformułować jasno określoną politykę dotyczącą pracowników
odpowiedzialnych za stosowanie kar i środków; polityka taka powinna mieć formę oficjalnego dokumentu bądź dokumentów opisujących
wszystkie aspekty zatrudniania i selekcji, szkolenia, statusu, odpowiedzialności kadry zarządzającej, warunków pracy i mobilności. Rzeczona polityka powinna podkreślać etyczny charakter organizacyjnej
i indywidualnej odpowiedzialności; w szczególności należy wskazać
na konieczność przestrzegania w danym kraju postanowień dokumentów stanowiących o ochronie praw człowieka. Polityka ta powinna
zostać opracowana w porozumieniu z personelem lub jego zawodowymi przedstawicielami. W budżecie służb [zajmujących się stosowaniem
kar i środków] powinny zostać zarezerwowane odpowiednie środki
finansowe przeznaczone na realizację tej polityki.
2. Zasady polityki powinny być weryfikowane, a jeżeli okaże się to konieczne, modyfikowane w takim zakresie, w jakim na politykę dotyczącą
personelu wpływają zmiany stosowania kar i środków oraz, ogólniej
rzecz ujmując, zmiany administracyjne, zawodowe i społeczne.
3. Należy zagwarantować odpowiednią liczbę personelu zajmującego
się stosowaniem kar i środków tak, aby jego członkowie mogli
skutecznie wykonywać poszczególne, nałożone na nich obowiązki.
Powinni oni posiadać osobowość i charakter oraz kwalifikacje zawodowe niezbędne do wykonywania swoich funkcji.
II. Zatrudnianie i selekcja
4. Zasady dotyczące zatrudniania i selekcji [personelu] należy uznać
za obowiązujące w szerokim zakresie w odniesieniu nie tylko do zatrudniania i selekcji na poziomie podstawowym, ale też zatrudniania
i selekcji pracowników na inne stanowiska w służbach: więziennej
i kuratorskiej.
45
Terminy użyte w niniejszym załączniku zostały zdefiniowane w dziale „Terminologia”.
375
5. W celu ułatwienia podjęcia decyzji o przyjęciu albo odrzuceniu kandydata, w procedurze rekrutacyjnej należy stosować opisy wymagań
stawianych kandydatom na poszczególne stanowiska. Wymagania takie
powinny jasno i konkretnie opisywać cele, obowiązki i zakres odpowiedzialności związanej z przyszłą pracą. Należy też wyraźnie określić
warunki zatrudnienia, w tym wskazać zarys perspektyw awansu.
6. Wymogi i niezbędne kwalifikacje powinny być dobrze rozpropagowane, co umożliwi wzbudzenie zainteresowania odpowiednich kandydatów.
7. Kandydaci, poza wymaganym poziomem wykształcenia, właściwymi
cechami charakteru i doświadczeniem, powinni posiadać umiejętność
szybkiego reagowania na zmieniające się warunki i stabilną osobowość, motywację do wykonywania przyszłej pracy oraz umiejętność
tworzenia dobrych relacji międzyludzkich, a także chęć uczenia się.
8. Procedury zatrudniania i selekcji powinny być wyraźnie określone,
jasne, sprawiedliwe i niedyskryminacyjne. W skład organu podejmującego decyzję o przyjęciu bądź odrzuceniu kandydata wchodzić
powinny osoby z odpowiednim doświadczeniem. Organ ten powinien
cieszyć się niezależnością.
9. Niezależnie od instrumentów używanych w celu oceny charakterystyki
osobowości, należy upewnić się, że są one sprawiedliwe i potwierdzone.
10. Zatrudnianie i selekcja personelu powinny być prowadzone
z uwzględnieniem konieczności zapewnienia odpowiedniej reprezentacji kobiet i mężczyzn oraz członków mniejszości etnicznych
w gronie pracowników, co pozwoli na spełnianie potrzeb osób podejrzanych i skazanych.
11. Zatrudnianie i selekcja na wyższe stanowiska powinny opierać się na
praktycznym doświadczeniu zawodowym zbliżonym do możliwości
kierowania. W interesie rozwijania skutecznych służb, podczas zatrudniania i selekcji na wyższe stanowiska należy uwzględniać potrzebę umożliwienia rozwoju zawodowego oraz pozyskania nowych
perspektyw i szczególnych umiejętności. W przypadku prowadzenia
rekrutacji zewnętrznej, szczególnie ważne jest, aby doświadczenie
i uzdolnienia osób zatrudnianych i wybranych w taki sposób, odpowiadały w pełni ustalonym wymogom.
12. Jeżeli personel zatrudniany jest na kontrakt albo w ramach,
korzystającej z finansowania publicznego, służby odpowiedzialnej za
stosowanie kar i środków, zatrudnianie i selekcja personelu powinna
być prowadzona w sposób zapewniający pełną adekwatność cech
376
osobowych i kwalifikacji formalnych pracowników w stosunku do
ich zadań i zakresu odpowiedzialności.
13. Aby uniknąć marnotrawienia zasobów ludzkich, będącego efektem
niezadowolenia z pracy skutkującego wcześniejszą rezygnacją,
a także ustanowić solidne podstawy późniejszych szkoleń, należy
podjąć działania w celu odpowiedniego ukierunkowania oczekiwań
nowych pracowników w momencie podejmowania zatrudnienia
i przekazania im realistycznego obrazu ich przyszłej pracy.
III. Szkolenie
14. Cele, treść i metody wszystkich szkoleń personelu powinny ściśle
uwzględniać zadania realizowane przez służby odpowiedzialne za
stosowanie kar i środków. Służby te powinny zapewnić swojemu personelowi odpowiednie szkolenia, w tym dotyczące stosownych dokumentów międzynarodowych.
15. Służby odpowiedzialne za stosowanie kar i środków powinny
prowadzić niezbędne szkolenie zawodowe albo zlecić ich przeprowadzenie, chyba że szkolenie takie zostało przeprowadzone przed zatrudnieniem [danego pracownika].
16. Celem wstępnego szkolenia powinno być przystosowanie nowo zatrudnionego pracownika do wykonywania zadań poprzez przekazanie umiejętności zawodowych i zrozumienia środowiska pracy
a w szczególności wiedzy na temat problemów przestępczości w kontekstach społecznych.
Szkolenie powinno też służyć przekazaniu wiedzy o kluczowych
wartościach zawodu, umożliwiając tym samym nowemu pracownikowi znalezienie swojego miejsca w służbie odpowiedzialnej za
stosowanie kar i środków.
17. Programy szkoleń wstępnych powinny łączyć teoretyczne i praktyczne aspekty wpływające na wykonywane przez daną osobę zadania
i pełnione funkcje a także organizację i funkcjonowanie służb. Czas
szkolenia powinien być odpowiednio długi.
Programy powinny obejmować zagadnienia takie jak obserwacja
i interpretacja zachowań, komunikacja i inne umiejętności porozumiewania się z ludźmi.
Programy szkoleń należy modyfikować uwzględniając cele i metody
działania służb odpowiedzialnych za stosowanie kar i środków,
uwzględniając te, które skutkują zmianą charakteru określonych
377
funkcji, oraz wszelkich zmian sytuacji zewnętrznej, które bezpośrednio dotyczą tych kwestii.
18. Metody szkoleń wstępnych powinny uwzględniać procedury skutecznego uczenia. W uzasadnionych przypadkach szkolenia powinni
prowadzić trenerzy z zewnątrz, nie związani ze służbami odpowiedzialnymi za stosowanie kar i środków.
19. Proces szkolenia wstępnego powinien obejmować weryfikację zdobytej wiedzy i umożliwiać dokonanie oceny uczestników szkolenia.
Należy tym samym uregulować sposoby dokonywania sprawiedliwej
oceny w trakcie oraz pod koniec szkolenia.
20. Szkolenia ustawiczne powinny umożliwić personelowi nieustanne
rozwijanie umiejętności, promując tym samym większy profesjonalizm. Powinny zazwyczaj skutkować uzyskaniem uznawanej na szczeblu krajowym kwalifikacji w określonej dziedzinie bądź określonych
dziedzinach.
Co do zasady, szkolenia te powinny być organizowane w porozumieniu z zainteresowanymi nimi uczestnikami. Powinny być obowiązkowe w sytuacji, gdy wprowadzone zmiany powodują powstanie
istotnych wymogów, którym musi sprostać służba; powinny być
rozpoczęte przed wdrożeniem zmian. Szkolenia powinny być również
obligatoryjne, gdy określone aspekty obowiązków wymagają ich
zorganizowania i przeprowadzenia.
W najszerszym możliwym zakresie szkolenia ustawiczne powinny
udostępniać międzynarodowe doświadczenia, o ile jest to pożądany
sposób na zapewnienie dalszego rozwoju osobistego albo wówczas,
gdy wymagane jest to ze względu na szczególny cel służby.
21. Treść szkoleń ustawicznych powinna, tak dalece jak to możliwe,
uwzględniać wszelkie związane z pracą potrzeby wyrażane przez
personel. Należy opracować procedury wyrażania tych potrzeb w porozumieniu z pracownikami.
22. W przypadku uznania, że szczególne postaci szkoleń ustawicznych
mają ważne znaczenie dla awansu, służby zajmujące się stosowaniem
kar i środków powinny dołożyć starań, aby zapewnić takie szkolenia
zainteresowanym osobom.
23. Podczas prowadzenia szkoleń należy korzystać z pomocy specjalistów zewnętrznych, nie związanych ze służbami odpowiedzialnymi
za stosowanie kar i środków. Szkolenia powinny być prowadzone
wraz ze specjalistycznymi instytucjami zewnętrznymi wobec zainteresowanych służb.
378
24. Należy poczynić ustalenia dotyczące godzin pracy w celu umożliwienia personelowi uczestniczenia w sesjach szkoleń ustawicznych
w zwykłym czasie pracy. Nie oznacza to wyłączenia ewentualnego
wymogu nauki w czasie wolnym.
25. Aby zagwarantować wysokie standardy służby, szkolenia ustawiczne
powinny obejmować programy realizowane wspólnie przez różne kategorie personelu, niezależnie od stopnia bądź funkcji, np. programy
służące poprawie współpracy pomiędzy poszczególnymi kategoriami pracowników służby zajmującej się stosowaniem kar i środków.
Programy takie powinny tym samym służyć zapoznawaniu personelu
z pracą wykonywaną w zespołach interdyscyplinarnych.
26. Szkolenia w zakresie zarządzania powinny oferować personelowi
programy obejmujące szeroki zakres treści i metod umożliwiających
rozwój zdolności administracyjnych i przywódczych a także, w odpowiednich okolicznościach, mobilizację zasobów zewnętrznych.
Szczególne miejsce wśród tematów poruszanych na szkoleniach
powinno zająć zagadnienie powierzania odpowiedzialności.
Szkolenia w zakresie zarządzania, dopasowane do charakteru przydzielonych obowiązków, powinny być obowiązkowe zarówno dla
osób zajmujących wyższe stanowiska kierownicze, jak i pracowników
bezpośrednio odpowiedzialnych za zarządzanie komórkami organizacyjnymi.
27. Należy przeprowadzać systematyczne oceny szkoleń w celu pomiaru
ich skuteczności, zarówno z punktu widzenia określenia rodzaju przekazanej wiedzy, jak i sposobu wykorzystania jej w praktyce podczas
pracy. Takie oceny powinny skutkować dokonaniem niezbędnych zmian programów szkoleń albo warunków stosowania wyników szkoleń.
28. Jako że wybór osób prowadzących szkolenia jest ściśle uzależniony
od rodzaju szkolenia, jakie ma zostać zorganizowane, należy dążyć
do zapewnienia jak największego grona osób, spośród których zostanie dokonany wybór szkolących. Powinny one charakteryzować się
profesjonalizmem, doświadczeniem łączącym teorię i praktykę, znakomitą zdolnością analizowania zachowań ludzkich oraz umiejętnością
słuchania innych.
29. Osoby szkolące powinny być zatrudniane przy użyciu procedur,
dzięki którym można w obiektywny sposób zapewnić, że posiadają
one rozwinięte kompetencje osobiste i zawodowe wymagane do
pełnienia swoich funkcji. Jeżeli okaże się to konieczne, powinny one
przejść szkolenie w celu pełnienia tych funkcji.
379
30. Jeżeli osoby szkolące są pracownikami służby odpowiedzialnej za
stosowanie kar i środków, ich status i obowiązki powinny być jasno określone. Jeżeli okaże się to konieczne, w celu aktualizacji ich
wiedzy i doświadczenia praktycznego szkolący powinni wrócić do
pracy na stanowisku przed szkoleniem. Każdy istotny okres czasu
poświęcony na tymczasową działalność szkoleniową powinien zostać
odpowiednio uwzględniony w historii osiągnięć zawodowych danego
pracownika.
31. Ponieważ szkolenia personelu wszystkich stopni należy uznać za
ważną inwestycję w skuteczność działania służb odpowiedzialnych
za stosowanie kar i środków, na potrzeby szkoleń należy przeznaczyć
odpowiednią część budżetu tych służb.
Wszelkie poważne zmiany polityki dotyczącej stosowania kar i środków wpływające na szkolenia personelu powinny obejmować szacunkowe przedstawienie wynikających z nich kosztów budżetowych.
Powyższe dotyczy w szczególności projektów specjalnych, przeznaczonych dla oskarżonych lub skazanych, wymagających uwzględnienia
potrzeby dodatkowego szkolenia zaangażowanego w nie personelu.
32. Decentralizacji działań szkoleniowych powinno zawsze towarzyszyć
przydzielenie odrębnego budżetu zdecentralizowanym instytucjom
szkoleniowym.
33. Pracownikom pełniącym funkcje specjalistyczne, zatrudnionym zarówno w pełnym jak i niepełnym wymiarze godzin, należy umożliwić uzyskanie dostępu do służb odpowiedzialnych za stosowanie kar i środków
w celu uczestniczenia w szkoleniu ułatwiającym dostosowanie się do
nowego środowiska, w którym wykonują swoją konkretną funkcję.
W razie potrzeby należy zaproponować tym pracownikom wszelkie
formy szkoleń uzupełniających niezbędnych do należytego wykonywania ich zadań.
IV. Warunki pracy i odpowiedzialność kadry zarządzającej
34. Ze względu na konieczność zachowania skuteczności, personel powinien znać podstawowe zasady określające ramy jego pracy. W tym
celu należy ogłosić i, w razie konieczności, uaktualniać założenia polityki, które określają ogólne cele, zasady, wartości i metody działania
zainteresowanych służb.
35. Przygotowanie takich założeń polityki powinno nastąpić w drodze
szeroko zakrojonych konsultacji z pracownikami, w celu zapewnienia
380
ich zainteresowania i zaangażowania od początku prac nad tymi
założeniami.
36. Założenia polityki powinny obejmować działania służb odpowiedzialnych za stosowanie kar i środków izolacyjnych i wolnościowych,
i podkreślać istotność współpracy i wzajemnego zrozumienia.
W sytuacji, gdy służby odpowiedzialne za stosowanie kar i środków
izolacyjnych i wolnościowych są osobno zarządzane, te dwa dokumenty powinny być zharmonizowane w celu uniknięcia sprzeczności
pomiędzy zasadami i wartościami stanowiącymi podstawę działań
każdej z tych służb.
37. Założenia polityki powinny być uzupełnione planem realizacji
ustanowionych celów. Cele takie powinny być realistyczne i możliwe
do osiągnięcia. Przy wyznaczaniu celów należy uzyskać i uwzględnić
zawodowe opinie personelu.
38. Metody, za pomocą których mają być osiągane cele, powinny być
czerpane z zawodowej kreatywności i poczucia obowiązku personelu
wszystkich szczebli organizacji. Z tej przyczyny sposób zarządzania
na wszystkich szczeblach powinien skutkować wspieraniem, utrzymywaniem i rozwijaniem tożsamości zawodowej oraz umiejętności
zawodowych wszystkich pracowników.
39. Tożsamość zawodowa opiera się na rozumieniu i etycznym stosowaniu specjalistycznej wiedzy i specjalistycznych umiejętności zawodowych oraz na rozwijaniu tej wiedzy i umiejętności. Co za tym
idzie, pracownicy wszystkich szczebli i stopni powinni rutynowo
otrzymywać zróżnicowaną ofertę edukacyjną umożliwiającą im zapoznawanie się na bieżąco z nowościami dotyczącymi wykonywanej
przez nich pracy. W szczególności, personel kuratorski powinien
mieć możliwość pozyskania wiedzy na temat problemów związanych
z pracą w jednostkach penitencjarnych oraz prób ich rozwiązania.
Personel placówek penitencjarnych powinien otrzymać analogiczną
szansę uzyskania informacji na temat pracy kuratorów.
40. Warunki pracy i płace powinny umożliwiać zatrudnianie i utrzymanie
skutecznie działającego personelu oraz pozwolić na właściwe wykonywanie jego funkcji, a także rozwijać u pracowników świadomość
zawodowej odpowiedzialności.
41. Należy podjąć starania, aby upewnić się, że praca personelu stosującego kary i środki jest należycie doceniana przez społeczeństwo.
42. Na wszystkich szczeblach organizacji kierownictwo powinno dążyć
do unikania sytuacji, w której warunki pracy mogą spowodować
381
wzrost nasilenia oznak stresu wśród pracowników; cel ten powinien
zostać osiągnięty dzięki odpowiednim rozwiązaniom dotyczącym
bezpieczeństwa fizycznego, rozsądnych godzin pracy, swobody
decyzyjnej, otwartości komunikacji oraz poprzez stworzenie przyjaznego klimatu psychologicznego w każdej komórce organizacyjnej.
43. Jeżeli w trakcie wykonywania obowiązków pracownicy narażeni
byli na traumatyczne doświadczenia, powinni niezwłocznie otrzymać
pomoc w postaci sesji rekuperacyjnych (debriefingów), a następnie,
w razie konieczności, indywidualnej pomocy psychologicznej i innych niezbędnych działań długoterminowych.
44. Należy wdrożyć politykę socjalną przeznaczoną dla pracowników
borykających się z problemami osobistymi i prywatnymi, które mogą
mieć wpływ na ich pracę. Personel powinien uzyskać wyczerpujące
informacje na temat rodzaju pomocy, jaką może otrzymać.
45. Personel powinien uzyskać odpowiadające rzeczywistości informacje dotyczące perspektyw awansu. Przy podejmowaniu decyzji
dotyczących awansu należy uwzględniać przede wszystkim kompetencje, tzn. posiadanie umiejętności niezbędnych do wykonywania danej pracy w odpowiedni sposób. Oceny kompetencji należy
dokonywać za pomocą procedur selekcyjnych, które powinny
pozwolić na należyte uwzględnienie doświadczenia zawodowego,
zaangażowania i profesjonalnej jakości wykonywanej pracy, w tym
zdolności współdziałania z innymi i pozyskiwania innych osób do
współpracy. Regularne i odpowiednio częste oceny wyników pracy
powinny być omawiane z zainteresowaną osobą, tak aby pomóc pracownikom w pełni wykorzystać ich potencjał i przygotować do ewentualnego awansu.
46. Awans nie musi być jedyną formą docenienia kompetencji.
W zależności od sytuacji, należy poszukiwać i stosować inne metody
docenienia kompetencji pracowników.
47. Należy dążyć do przeprowadzenia badań działalności personelu.
Celem takich badań powinno być określenie m.in. zakresu w jakim
praca danej służby mogłaby zostać w istotny sposób usprawniona,
dzięki zastosowaniu lepszych metod rekrutacji, selekcji, szkolenia,
organizacji pracy, premiowania i wsparcia zawodowego dla personelu.
382
V. Mobilność
48. W celu usprawnienia skuteczności działania służb penitencjarnych
i kuratorskich oraz zapewnienia efektywnej współpracy pomiędzy
tymi służbami, należy popierać możliwość oddelegowania pracowników jednej z tych służb do odbycia szkolenia w drugiej. Oddelegowanie powinno następować wyłącznie za zgodą zainteresowanej
osoby, mieć charakter tymczasowy i nie powinno wiązać się z jakąkolwiek formalną zmianą statusu konkretnego pracownika.
49. W celu usprawnienia funkcjonowania służb zajmujących się stosowaniem kar i środków, należy umożliwić tymczasowe oddelegowanie
personelu kuratorskiego do pracy w placówkach penitencjarnych oraz
personelu penitencjarnego do pracy kuratorskiej. Długość okresu
oddelegowania, które nie powinno być równoznaczne ze stałą zmianą
pracy, należy ustalać w świetle celu bądź celów oddelegowania.
50. Przesłanką tymczasowego oddelegowania powinien być fakt posiadania przez oddelegowanych pracowników odpowiednich kompetencji.
W żadnym przypadku nie powinno dojść do oddelegowania osoby
nie posiadającej odpowiednich kwalifikacji ze względu na ograniczenia budżetowe. Należy podjąć ustalenia umożliwiające wybór odpowiednich osób. Niezbędne formy szkoleń lub przygotowań powinny
być udostępnione przed rozpoczęciem oddelegowania.
51. Trwała zamiana miejsca zatrudnienia pomiędzy jednostką penitencjarną a kuratorską, i vice versa, powinna być uzależniona od
wcześniejszego rozważenia wniosku o taką zamianę miejsca pracy
zgodnie z odpowiednimi regulacjami krajowymi.
Załącznik 2 do Rekomendacji Nr R (97) 1246
Europejskie wytyczne dla personelu zajmującego się
stosowaniem kar i środków
I. Ogólne wymogi etyczne
1. Personel zajmujący się stosowaniem kar i środków musi lojalnie
i sumiennie wykonywać powierzone mu obowiązki na mocy aktów
prawnych obowiązujących w danym państwie. To samo stosuje się
46
Terminy użyte w niniejszym załączniku zostały zdefiniowane w dziale „Terminologia”.
383
2. 3. 4. 5. 6. 7. 384
do realizacji polityki, praktyk i poleceń służb zajmujących się stosowaniem kar i środków dotyczących wykonywania takich obowiązków,
o ile nie są one niezgodne z obowiązującymi aktami prawnymi.
Służby zajmujące się stosowaniem kar i środków zobowiązane są do
wyraźnego wskazania swojemu personelowi wymogów etycznych
dotyczących stosowania kar i środków, po to, aby praca na każdym
szczeblu organizacji opierała się na możliwych do uzasadnienia podstawach etycznych. Służby zajmujące się stosowaniem kar i środków
powinny zapobiegać powstawaniu wśród personelu dylematów etycznych dotyczących polityki, praktyk i poleceń, a w razie konieczności
– rozwiązywać takie dylematy poprzez odpowiednie procedury
i doradztwo.
Pracownicy zajmujący się stosowaniem kar i środków muszą zachowywać się, zarówno na służbie i poza nią, w sposób zgodny z polityką, zasadami i poleceniami tych służb nie wywierający negatywnego
wpływu na wykonywane obowiązki i nie podważający wiarygodności
służb. Pracownicy muszą niezwłocznie informować przełożonych
o zachowaniach i działaniach, z którymi wiąże się duże prawdopodobieństwo wywołania negatywnych konsekwencji dla służb.
Pracownicy muszą powstrzymać się od zachowań, które mogą
skutkować pojawieniem się podejrzeń dotyczących niewłaściwego
użycia środków pieniężnych i innych zasobów służbowych. W przypadku pojawienia się wątpliwości, osoba ta powinna zwrócić się do
służby o pomoc.
W przypadku konieczności przekazania informacji o podejrzanych
bądź skazanych uprawnionym organom, pracownicy mają etyczny
obowiązek upewnienia się, że takie informacje są obiektywne, szczere
i kompletne, zwłaszcza wtedy, gdy dotyczą niezgodnych z prawem
działań oskarżonego bądź skazanego.
Relacje pomiędzy pracownikami muszą być utrzymywane w duchu
współpracy i wzajemnego wsparcia, co pozwoli na promowanie
środowiska pracy, które jest fizycznie i psychologicznie zdrowe i bezpieczne zarówno dla personelu, jak i oskarżonych i skazanych.
Pracownicy muszą być gotowi do oferowania wsparcia swoim kolegom, którzy potrzebują takiego wsparcia w trakcie wykonywania
swoich obowiązków, a w szczególności w przypadku wystąpienia
aktów przemocy lub innych niebezpiecznych zdarzeń.
Pracownicy zajmujący się stosowaniem kar i środków muszą respektować prawa swoich kolegów, niezależnie od ich rasy, pochodzenia
etnicznego i narodowego, koloru skóry, języka, religii, wieku, płci,
preferencji seksualnych lub stanu fizycznego bądź psychicznego.
Nie mogą w żadnych okolicznościach brać udziału w jakiejkolwiek formie nękania lub dyskryminacji, bądź nawet próbować
usprawiedliwiać takie zachowanie.
8. Pracownicy zajmujący się stosowaniem kar i środków muszą wykazywać
należyty szacunek dla różnych opinii, tak aby uniknąć obrażania uczuć
innych osób i zapewnić należny tym osobom szacunek. Nie mogą oni
krytykować współpracowników w obecności oskarżonych lub skazanych, członków ich rodzin lub w gronie znajomych.
9. Pracownicy zajmujący się stosowaniem kar i środków muszą
wykonywać swoje obowiązki uczciwie, z otwartością na inne osoby
i instytucje współpracujące ze służbami zajmującymi się stosowaniem
kar i środków oraz opinię publiczną, co sprzyjać będzie budowaniu
zaufania do służby i jej personelu.
10. Służby zajmujące się stosowaniem kar i środków mają etyczny
obowiązek zadbania o to, aby ich pracownicy byli informowani w pełnym zakresie o charakterze ich potencjalnych kontaktów z mediami,
zgodnie z właściwymi przepisami prawa krajowego dotyczącymi
wolności wypowiedzi i zasadami polityki lub poleceniami na
nich opartymi. Pracownicy wypowiadający się w mediach muszą
zachowywać się lojalnie, zgodnie ze wspomnianymi przepisami,
polityką lub poleceniami. W takiej sytuacji muszą oni prezentować
uczciwość, obiektywizm i szczerość.
II. Wymogi etyczne w kontaktach z oskarżonymi lub skazanymi
11. Wszelkie działania podejmowane w związku ze stosowaniem kar
i środków muszą być prowadzone z poszanowaniem wartości osoby
ludzkiej oraz uprawnień przysługujących oskarżonym i skazanym na
mocy krajowych lub międzynarodowych aktów prawnych. Szacunek
należny oskarżonemu lub skazanemu musi być okazywany również
jego rodzinie i krewnym.
12. W pracy z oskarżonymi i skazanymi wszyscy pracownicy muszą
lojalnie dążyć do promowania celów kar lub środków, zgodnie z polityką i praktyką służb zajmujących się stosowaniem kar i środków.
13. Pracownicy muszą powstrzymać się od stosowania przemocy lub innych form fizycznego lub psychicznego znęcania się nad oskarżonymi
lub skazanymi pozostającymi pod ich nadzorem oraz muszą dołożyć
385
wszelkich starań, aby upewnić się, że inne osoby nie dopuszczają się
takich zachowań względem oskarżonych lub skazanych.
14. Pracownicy muszą powstrzymać się od ujawniania postaw dyskryminacyjnych podczas wykonywania kar i środków i dołożyć wszelkich
starań, aby zapobiec dyskryminacji ze strony innych osób lub organów.
15. Pracownicy muszą powstrzymać się od jakichkolwiek zachowań,
które prowokują oskarżonych lub skazanych pozostających pod ich
nadzorem. Są oni natomiast zobowiązani do podejmowania prób
wzbudzenia u oskarżonych i skazanych postaw pozytywnych poprzez
dostarczanie im godnych naśladowania przykładów zachowań,
wypowiedzi i działań.
16. Na pracownikach pracujących bezpośrednio z oskarżonymi lub skazanymi spoczywa etyczna odpowiedzialność informowania oskarżonych lub skazanych o ich prawach i obowiązkach związanych ze
stosowanymi karami i środkami, jak również o formach pomocy,
którą mogą otrzymać w celu wspierania ich praworządnej postawy.
17. Informacje dotyczące oskarżonych lub skazanych oraz ich sytuacji
życiowej, jak również informacje o ich rodzinach, należy traktować
z szacunkiem oraz zgodnie z regulacjami wewnętrznymi i administracyjnymi dotyczącymi zachowania poufności. Pracownicy muszą lojalnie stosować się do instrukcji zawartych w niniejszej rekomendacji.
18. Bez względu na okoliczności pracownicy nie mogą przyjmować
łapówek lub podejmować działań korupcyjnych z oskarżonymi lub
skazanymi, bądź ich rodzinami; muszą też dołożyć wszelkich starań,
aby takich działań nie podejmowali inni pracownicy.
19. W indywidualnych przypadkach pracownicy muszą nawiązywać
i utrzymywać kontakty zawodowe z oskarżonych lub skazanymi i ich
rodzinami. Pracownicy, którzy mają wątpliwości co do tego, czy ich
kontakty z oskarżonymi i ich rodzinami są właściwe, muszą poprosić
o radę w tej sprawie. Pracownicy o kompetencjach nadzorczych są
zobowiązani do natychmiastowego podjęcia odpowiednich działań
dotyczących potencjalnie nagannych kontaktów podwładnych ze skazanymi lub z ich rodzinami.
Terminologia
1. Termin „kary i środki” oznacza zarówno kary (sankcje) i środki izolacyjne, jak i wolnościowe (nieizolacyjne, alternatywne). Kary i środki
alternatywne, zgodnie z definicją zamieszczoną w Rekomendacji
386
Nr R (92) 16, mają na celu pozostawienie skazanego w społeczeństwie
i obejmują ograniczenie jego wolności, polegające na ustanowieniu
określonych warunków lub zobowiązań; kary i środki alternatywne
wykonywane są przez organy wyznaczone do tego celu na mocy
przepisów prawa. „Środki” są formami działania, które podejmuje się
w związku z zarzucanym czynem zanim orzeczona zostanie kara bądź
zamiast niej; termin ten oznacza również sposoby wykonania kary
pozbawienia wolności poza zakładem penitencjarnym.
2. „Pracownicy zajmujący się stosowaniem kar i środków” lub „personel zajmujący się stosowaniem kar i środków” oznacza pracowników
(funkcjonariuszy) służb odpowiedzialnych operacyjnie lub administracyjnie za stosowanie kar i środków, o których mowa powyżej (jest
to zwykle personel więzienny lub kuratorski).
3. W niniejszym tekście mowa jest też o „oskarżonych”, ponieważ
służby zajmujące się stosowaniem kar i środków mogą odpowiadać
za stosowanie środków zabezpieczających na etapie postępowania
przedsądowego (przygotowawczego). Przykładem takich środków
jest: tymczasowe aresztowanie, zapewnienie kontaktu z osobą wspierającą przed rozpoczęciem postępowania sądowego albo też rozpoczęcie planowanego leczenia uwarunkowanego spełnieniem
określonych wymogów i zachowaniem określonych zabezpieczeń.
4. Ponieważ załącznik 2 określa wiążące nakazy etyczne, a nie reguły,
posłużono się w nim czasownikiem „musieć” (w języku francuskim
„devoir” w odpowiedniej formie). Jego użycie ma sugerować, że nakazy te mają być traktowane jako obligatoryjne normy etyczne.
387
Aleksandra Szymanowska
o personelu odpowiedzialnym za stosowanie
kar i innych środków
Komentarz
Komitet Ministrów Rady Europy w oparciu o art. 15b. Statutu Rady
Europy zwraca uwagę państwom członkowskim na konieczność ustanowienia wspólnych zasad polityki karnej służących kontrolowaniu przestępczości oraz metod postępowania z podejrzanymi bądź skazanymi,
które są skuteczne, a jednocześnie respektują prawa człowieka.
Dostrzegając znaczenie Rezolucji (66) 26 w sprawie statusu, zatrudnienia i szkolenia pracowników wykonujących kary i środki, Rezolucji
(68) 24 w sprawie statusu, selekcji i szkolenia kierownictwa placówek
penitencjarnych, zasad określonych w Rekomendacji Nr R (87) 3 w sprawie Europejskich Reguł Więziennych, a także Rekomendacji Nr R (92) 16
Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych Komitet Ministrów opracował szczegółowe zalecenia dla rządów państw członkowskich, które zostały przedstawione w załącznikach do Rekomendacji
Nr R (97) 12.
Załącznik 1 dotyczy zasad zatrudniania, selekcji, szkolenia, warunków
pracy i mobilności personelu zajmującego się stosowaniem kar i środków.
W zasadach ogólnych przedstawionych w tym załączniku Komitet Ministrów wskazuje, iż należy jasno sformułować politykę dotyczącą pracowników odpowiedzialnych za stosowanie kar i środków, przy czym polityka
ta powinna mieć formę ogólnego dokumentu, lub dokumentów opisujących wszystkie aspekty zatrudniania, selekcji, szkolenia, statusu, odpowiedzialności kadry zarządzającej oraz mobilności.
W Polsce zasady polityki dotyczącej pracowników wykonujących kary
i środki zawarte były w ustawie o Służbie Więziennej z dn. 26.04.1996 r.
(Dz. U. Nr 61 z 31 maja 1996 r.), a obecnie po dokonaniu koniecznych
zmian uwzględniających również rekomendacje Rady Europy znajdują się w ustawie o Służbie Więziennej z dn. 9.04.2010 r. (Dz. U. Nr 79,
389
poz. 523 z 12.05.2010 r.) oraz w ustawie o kuratorach sądowych z dnia
21.07.2001 r. (Dz. U. Nr 98, poz. 1070, 1071).
Ustawa o Służbie Więziennej jasno formułuje zadania, organizację i zakres uprawnień Służby Więziennej, a także status funkcjonariuszy i pracowników więziennictwa. Ustawa ta jest bardzo obszernym dokumentem obejmującym zarówno najważniejsze zagadnienia dotyczące funkcjonowania
jednostek penitencjarnych, jak i funkcjonariuszy i pracowników tego resortu.
Komitet Ministrów zaleca państwom członkowskim, aby zasady polityki dotyczącej pracowników były, o ile będzie to konieczne, weryfikowane.
O uwzględnieniu tego zalecenia przez ustawodawcę polskiego świadczy
ostatnia, dokonana w 2010 r. zmiana ustawy o Służbie Więziennej.
Jednym z ważnych zaleceń Komitetu Ministrów zamieszczonym
w załączniku do rekomendacji jest zagwarantowanie odpowiedniej liczby
personelu zajmującego się stosowaniem kar i środków tak, aby jego członkowie mogli skutecznie wykonywać nałożone na nich obowiązki.
Zalecenie to, z uwagi na liczbę osadzonych w polskich jednostkach penitencjarnych, nie zawsze jest w pełni, czyli odpowiednio do potrzeb, realizowane. 31.12.2010 r. w zakładach karnych i aresztach śledczych przebywało
80.728 osób, w tym, 8.389 tymczasowo aresztowanych, 71.867 skazanych
i 472 ukaranych (średnia liczba osadzonych w 2010 r. wynosiła 82.863,
w tym: 9.033 tymczasowo aresztowanych, 73.309 skazanych i 521 ukaranych). Natomiast zatrudnionych w tych placówkach było łącznie 29.512
osób, w tym 27.562 funkcjonariuszy i 1.950 pracowników. Gdyby wszyscy
zatrudnieni w Służbie Więziennej mieli bezpośredni kontakt z osadzonymi
i zajmowali się wykonywaniem kar, to na jednego funkcjonariusza i pracownika przypadałoby 3 osadzonych. W rzeczywistości nie wszyscy jednak
zatrudnieni w Służbie Więziennej pracują bezpośrednio z osadzonymi.
Pracownicy działów penitencjarnych, którzy na bieżąco kontaktują
się z osadzonymi i są odpowiedzialni za przygotowanie ich do zmiany
postaw tak, aby po opuszczeniu zakładów karnych nie popełniali więcej
przestępstw, czyli wykonują pracę wychowawczo-resocjalizacyjną a także
terapeutyczną – stanowią grupę liczącą 2.450 osób. W 2010 r. wśród zatrudnionych w tych działach było 323 psychologów i 1.843 wychowawców.
Ponieważ osadzeni ze swoimi problemami zwracają się do psychologów
i wychowawców, mają oni, przy nawale pracy czysto administracyjnej,
ograniczone możliwości prowadzenia pracy stricte wychowawczej. Należy jednak zaznaczyć, że nie wszyscy osadzeni wymagają szczególnego
zainteresowania, mimo że uwięzienie dla wszystkich jest sytuacją trudną
i nie szukają pomocy u pracowników działów penitencjarnych. Natomiast
390
Komentarz do Rekomendacji Nr R (97) 12 o personelu odpowiedzialnym za stosowanie kar i innych środków
osoby wymagające specjalnych oddziaływań, a zwłaszcza osoby uzależnione od alkoholu, narkotyków, a także wykazujące zaburzenia preferencji
seksualnych, niepsychotyczne zaburzenia psychiczne, niedorozwój umysłowy, czy poważne zaburzenia osobowości, kierowane są na oddziały specjalistyczne, gdzie objęci są odpowiednimi programami terapeutyczno-resocjalizacyjnymi prowadzonymi przez licencjonowanych terapeutów oraz
wysokiej klasy specjalistów. Ponieważ problem uzależnienia od alkoholu
dotyczy znacznej części populacji osadzonych, mimo wzrastającej liczby
oddziałów gdzie prowadzona może być ich terapia, nie wszyscy osadzeni
takiej terapii potrzebujący są nią objęci.
31.03.2011 r. na oddziałach specjalistycznych przebywało ogółem
2.999 skazanych, w tym na oddziałach dla uzależnionych od alkoholu –
954 osób, na oddziałach dla uzależnionych od środków odurzających lub
psychotropowych – 516 osób, a na oddziałach dla skazanych z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi, upośledzonych umysłowo oraz
wykazujących zaburzenia preferencji seksualnych, którzy od niedawna
objęci są specjalnym programem terapeutycznym – 1.529 osób (informacja statystyczna za I kwartał 2011 r.).
Kary nieizolacyjne a także niektóre środki karne wykonywane są przez
kuratorów zawodowych i wspomagających ich kuratorów społecznych.
Od czasu wejścia w życie ustawy o kuratorach zawodowych w 2001 r.
liczba kuratorów zawodowych wyraźnie wzrosła. W 2006 r. było 4.195
kuratorów zawodowych, w 2007 – 4.956, w 2008 – 5.500. Wśród kuratorów zawodowych (4.978 osób) – 3.118 zajmowało się sprawami dorosłych współpracując z 18.446 kuratorami społecznymi, natomiast 1.860
kuratorów rodzinnych współpracowało z 11.779 kuratorami społecznymi
(Aktualna sytuacja kurateli w Polsce. Materiały z Komisji Praw Człowieka i Praworządności, Kancelaria Senatu, 2010 r.).
Biorąc pod uwagę charakter pracy kuratorów, która nie może ograniczać się tylko do funkcji kontrolnej, liczba kuratorów w stosunku do
potrzeb jest niewystarczająca, zwłaszcza iż dąży się do ograniczenia kar
izolacyjnych na rzecz kar nieizolacyjnych, których wykonanie często powierza się kuratorom.
Punkt II załącznika 1 do omawianej rekomendacji dotyczy zatrudniania i selekcji pracowników na stanowiskach w Służbie Więziennej i stanowiskach kuratorskich. Komitet Ministrów zwraca uwagę na konieczność
opracowania wymogów stawianych kandydatom na poszczególne stanowiska
– zarówno nowo przyjmowanym, jak i awansowanym. Poza odpowiednim
wykształceniem i doświadczeniem, zdaniem Komitetu Ministrów, należy
391
przy zatrudnianiu lub awansowaniu pracownika również uwzględniać
właściwe cechy jego charakteru, umiejętność szybkiego reagowania na
zmieniające się warunki, stabilność osobowości, motywację do wykonywania przyszłej pracy i stałego podnoszenia swoich kwalifikacji, a także
umiejętność tworzenia dobrych relacji międzyludzkich.
Osoby ubiegające się o przyjęcie do Służby Więziennej składają wymagane dokumenty, i po ich akceptacji i przeprowadzonej rozmowie kierowane są na szczegółowe badania lekarskie, próby sprawności fizycznej
oraz badania psychologiczne. Badania lekarskie pozwalają wyeliminować
osoby, które cierpią na choroby uniemożliwiające bądź w znacznym stopniu utrudniające wykonywanie czynności służbowych. Podobnie próby
sprawności fizycznej mogą wykazać że dana osoba do pracy w Służbie
Więziennej nie nadaje się. Bardzo ważne są również badania psychologiczne, które umożliwiają zdiagnozowanie kandydata pod względem poziomu sprawności intelektualnej, cech systemu nerwowego, odporności
na stres i cech osobowości, a także motywacji do pracy. Negatywną opinię
otrzymują osoby mało sprawne intelektualnie, niedojrzałe psychicznie,
mało odporne na stres oraz wykazujące zaburzenia osobowości.
Po pomyślnym przejściu wszystkich badań a także zapoznaniu się
z opinią o kandydacie, sprawdzeniu czy nie był karany sądownie i przeprowadzeniu rozmowy kwalifikacyjnej, kandydat może być przyjęty do
pracy w więziennictwie. Po przyjęciu na dwuletni okres próbny nowo zatrudniony pracownik jest w możliwie krótkim czasie kierowany na 2-tygodniowe szkolenie wstępne prowadzone przez ośrodki szkolenia, kończące się egzaminem. Na podstawie zarządzenia dyrektora generalnego SW
z 21.12.2010 r. w sprawie szkolenia wstępnego, na kurs przygotowawczy kierowani są pracownicy zatrudnieni w pełnym wymiarze godzin na
stanowiskach, z którymi wiąże się dostępność do informacji niejawnych
oraz osoby pracujące w stałym i bezpośrednim kontakcie z osadzonymi.
Celem szkolenia wstępnego jest przygotowanie funkcjonariuszy SW, poprzez praktyczną naukę zawodu, do wykonywania zadań na zajmowanym
stanowisku w podstawowym zakresie, a także ułatwienie adaptacji zawodowej. W 2010 r. kursy przygotowawcze ukończyło 1.477 osób.
Ramowy program szkolenia wstępnego obejmuje następujące bloki
tematyczne: podstawy ratownictwa przedmedycznego, zasady etyki i służbowego zachowania (blok ten obejmuje zagadnienia związane z etyką zawodową, trening komunikacji społecznej, musztrę i wychowanie fizyczne
z elementami samoobrony), szkolenie strzeleckie, organizację bezpiecznej
pracy i służby oraz organizację oddziaływań penitencjarnych (w bloku
392
tym omawiane są zagadnienia penitencjarne, ewidencyjne oraz podstawy
pracy kancelaryjnej). Szkolenie obejmuje 80 godzin i polega na zajęciach
praktycznych, warsztatowych i samokształceniu.
Poza kursem wstępnym nowo zatrudniony pracownik musi również odbyć praktykę zawodową, pod kierunkiem wyznaczonego opiekuna, która
również kończy się egzaminem ustnym, pisemnym i praktycznym. Zgodnie z art. 42 ustawy o SW 2-letni okres służby przygotowawczej może być
w uzasadnionych przypadkach skrócony.
Następnym etapem jest 2-miesięczne szkolenie zawodowe, którego
ukończenie umożliwia uzyskanie najniższego stopnia w grupie podoficerów, chorążych i oficerów, w zależności od rodzaju ukończonego szkolenia,
które z kolei zależy od poziomu wykształcenia pracownika i stanowiska na
którym pracuje. Osoby posiadające średnie wykształcenie kierowane są na
szkolenie dla podoficerów, osoby z wyższym wykształceniem na szkolenie dla oficerów, a osoby legitymujące się wykształceniem licencjackim na
szkolenie dla chorążych. Szkolenie to odbywa się w Centralnym Ośrodku
Szkolenia Służby Więziennej w Kaliszu i prowadzone jest przez specjalistów
będących funkcjonariuszami, jak i przez pracowników wyższych uczelni.
Bardzo dokładna weryfikacja kandydatów do pracy w Służbie Więziennej na etapie przyjmowania do pracy, następnie na egzaminie po szkoleniu
wstępnym i odbytej praktyce pozwala na mianowanie na stałe funkcjonariusza, który nie tylko zdobył niezbędną wiedzę pozwalającą sprawnie
i efektywnie wykonywać obowiązki na zajmowanym stanowisku, ale również przestrzega zasad etyki zawodowej zarówno w kontaktach służbowych z współpracownikami, jak również osadzonymi.
Od chwili mianowania na stałe każdy funkcjonariusz, aby mógł awansować na wyższe stanowisko musi uczestniczyć w szkoleniach organizowanych przez ten dział służb, w którym pełni swoje obowiązki. Dla
przykładu można podać, że dla psychologów więziennych i wychowawców szkolenia organizuje Biuro Penitencjarne CZSW.
W zakresie szkolenia Komitet Ministrów zaleca, aby umożliwić personelowi nieustanne rozwijanie umiejętności, promując tym samym coraz
większy perfekcjonizm. Zalecenie to w polskich placówkach penitencjarnych jest w pełni realizowane. Pracowników nie posiadających wyższego wykształcenia motywuje się do podejmowania nauki na uczelniach,
zwłaszcza na kierunkach związanych ze specyfiką wykonywanej pracy
(w 2010 r. na studiach magisterskich studiowało 482 funkcjonariuszy,
a w wyższych szkołach zawodowych 862), organizowane są szkolenia
i różnego rodzaju kursy dokształcające (w 2010 r. kursy dokształcające
393
przeszło 2.032 funkcjonariuszy działu ochrony i 562 działu penitencjarnego). Terapeuci zatrudnieni na oddziałach dla osób uzależnionych przechodzą szkolenia specjalistyczne w rekomendowanych i akredytowanych
placówkach przez PARPE i KBPN. W 2010 r. wszyscy psycholodzy zatrudnieni w placówkach penitencjarnych przeszli szkolenie w zakresie krótkiej interwencji kryzysowej, a osoby pracujące ze skazanymi agresywnymi, którzy dopuścili się aktów przemocy domowej – zostały przeszkolone
w zakresie TZA (Trening Zastępowania Agresji). Wielu pracowników
więziennictwa poszerza swoją wiedzę i zdobywa umiejętności przydatne
w pracy zawodowej uczestnicząc również w szkoleniach organizowanych
przez różne uczelnie na studiach podyplomowych bądź różne instytucje,
np. Polskie Towarzystwo Psychologiczne itp.
Komitet Ministrów zwraca uwagę na konieczność obowiązkowego szkolenia ustawicznego zwłaszcza w sytuacji, gdy nowe zmiany powodują powstanie istotnych wymogów, którym musi sprostać służba. Zalecenie to, podobnie jak poprzednie, jest realizowane. Jako przykład można podać szkolenie
zorganizowane dla pracowników, którzy prowadzą działania terapeutyczne wobec skazanych wykazujących zaburzenia preferencji seksualnych.
Po utworzeniu oddziałów dla tej kategorii skazanych pracownicy przeszli
szkolenie prowadzone przez specjalistów przygotowanych do prowadzenia
tego typu szkoleń na Uniwersytecie im. A. Mickiewicza w Poznaniu.
W porównaniu do lat 90. ostatnio bardzo wyraźnie wzrósł wśród funkcjonariuszy SW odsetek osób posiadających ukończone studia wyższe.
W 2010 r. wśród funkcjonariuszy było 9.506 osób legitymujących się wyższym wykształceniem magisterskim i 3.008 wyższym wykształceniem
zawodowym, jednocześnie 682 osoby kontynuowały naukę na studiach
magisterskich i 862 na studiach zawodowych. Warto w tym miejscu
wspomnieć, że wśród 2.450 pracowników działów penitencjarnych 2.416
legitymuje się wyższym wykształceniem magisterskim (informacja statystyczna za 2010 r.). Wśród funkcjonariuszy SW, zwłaszcza wśród kadry
kierowniczej, coraz częściej spotyka się też osoby ze stopniem naukowym
doktora, a także osoby prowadzące badania naukowe, piszące do fachowej
literatury artykuły i prowadzące zajęcia na wyższych uczelniach.
Przedstawione powyżej dane wskazują na dobre przygotowanie zawodowe pracowników więziennictwa i stałe podnoszenie przez nich swoich
umiejętności, ale ich wiedza i umiejętności nie są w pełni wykorzystane, z uwagi na ciągle zbyt dużą liczbę osadzonych. Praca wychowawców
i psychologów z osadzonymi wymaga indywidualnego kontaktu, ale jeżeli
wychowawca ma na oddziale kilkudziesięciu osadzonych i obowiązek
394
prowadzenia dokumentacji, na ten indywidualny, pogłębiony kontakt wychowawczy czasu mu brakuje. Również psycholodzy nie są w stanie prowadzić pracy diagnostycznej i terapeutycznej z wszystkimi, którzy takiej
psychologicznej pomocy potrzebują.
Zgodnie z ustawą o kuratorach sądowych kuratorami zawodowymi,
z uwagi na charakter pracy, mogą zostać wyłącznie osoby legitymujące
się ukończeniem wyższych studiów magisterskich z zakresu nauk pedagogiczno-psychologicznych, socjologicznych lub prawnych, są nieskazitelnego charakteru, są zdolne ze względu na stan zdrowia do pełnienia
obowiązków kuratora, a także odbyły aplikację kuratorską oraz złożyły
egzamin kuratorski.
Podobnie jak funkcjonariusze Służby Więziennej również kuratorzy
zawodowi podnoszą swoje kwalifikacje na studiach podyplomowych oraz
organizowanych dla nich szkoleniach, ale podobnie jak pracownicy więziennictwa wobec zbyt dużej liczby osób wobec których wykonują kary
i sprawują dozory, oraz licznych dodatkowych obowiązków – swojej wiedzy i umiejętności nie mogą w pełni wykorzystać.
W pkt. IV załącznika 1, dotyczącym pracy i odpowiedzialności kadry
zarządzającej Komitet Ministrów zwraca uwagę na dostarczanie pracownikom wszystkich szczebli zróżnicowanej oferty edukacyjnej, a w szczególności umożliwienia pozyskiwania wiedzy z zakresu pracy i problemów
związanych z pracą w placówkach penitencjarnych oraz prób ich rozwiązywania. Postulat ten jest w pełni realizowany.
Drugie bardzo ważne zalecenie dotyczy udzielania niezwłocznie pomocy pracownikom, którzy byli narażeni na traumatyczne doświadczenia.
W pkt. V p. 49 załącznika 1 Komitet Ministrów postuluje stworzenie
warunków umożliwiających tymczasowe oddelegowanie personelu
kuratorskiego do pracy w placówkach penitencjarnych, oraz personelu
penitencjarnego do pracy w ośrodkach kuratorskich, uwzględniając
oczywiście odpowiednie kwalifikacje do pracy kuratorskiej.
Wydaje się, że ani kuratorzy zawodowi nie znają specyfiki, a zwłaszcza
problemów z jakimi stykają się pracownicy więziennictwa, ani też pracownicy więziennictwa nie znają problemów z jakimi borykają się kuratorzy zawodowi. Taka wymiana pracowników, która zaowocowałaby nawiązaniem autentycznej współpracy między nimi zapewne przyczyniłaby
się do zwiększenia skuteczności oddziaływań na skazanych, a zwłaszcza
udzielania im pomocy w readaptacji społecznej. Na pozytywne aspekty
„wejścia” kuratora do zakładu karnego wskazują doświadczenia kuratorów penitencjarnych pracujących w więzieniu w Białymstoku. Możliwość
395
delegowania pracowników penitencjarnych do pracy kuratorskiej i odwrotnie, kuratorów do pracy w jednostkach penitencjarnych, a więc zmiana
charakteru pracy, mogłaby również przeciwdziałać szybkiemu wypaleniu
zawodowemu, a pracownikom posiadającym odpowiednie kwalifikacje,
którzy nie mogą z różnych względów dłużej pracować w służbie więziennej, wykonywanie zawodu kuratora.
Załącznik 2 do Rekomendacji R (97) 12 „Europejskie wytyczne dla
personelu zajmującego się stosowaniem kar i środków” dotyczy głównie zagadnień etyki. W kolejnych punktach załącznika Komitet Ministrów
przypomina, że pracownicy służb zajmujących się wykonywaniem kar
i środków, czyli funkcjonariusze i pracownicy Służby Więziennej a także
kuratorzy zobowiązani są do etycznego zachowania zarówno podczas wykonywania obowiązków służbowych, jak i poza służbą. Zasady etyki obowiązują pracowników zarówno wobec przełożonych i współpracowników,
jak w stosunku do oskarżonych i skazanych. Etyczne zachowanie winno
polegać na rzetelnym i uczciwym wykonywaniu obowiązków, zapobieganiu
występowania wśród pracowników dylematów etycznych, utrzymywaniu
relacji z współpracownikami w duchu wzajemnego wsparcia i współpracy,
nie podejmowaniu i nie uczestniczeniu w działaniach o charakterze nękania
lub dyskryminowania kolegów z racji posiadanych cech, np. wieku, stosunku do religii, stanu fizycznego czy psychicznego itp.
W kontaktach z oskarżonymi i skazanymi wszelkie działania podejmowane przez funkcjonariuszy i pracowników więziennictwa a także kuratorów muszą być prowadzone z poszanowaniem wartości osoby ludzkiej
oraz uprawnień im przysługującym. Nie wolno pracującym z oskarżonymi
i skazanymi stosować przemocy fizycznej i psychicznej, dyskryminować
ich, przyjmować od nich lub ich rodzin łapówek, powinni oni natomiast
informować podejrzanych i skazanych o ich prawach i obowiązkach,
a także możliwościach uzyskania pomocy, a przede wszystkim powinni
dostarczać im godnych do naśladowania przykładów zachowań i dążyć do
wykształcania u podejrzanych i skazanych pozytywnych postaw.
Wśród tak licznej kadry Służby Więziennej i kuratorskiej pracującej
z podejrzanymi i skazanymi może oczywiście zdarzyć się przypadek nieetycznego zachowania zarówno w relacjach między pracownikami, jak
i w stosunku do osadzonych. Zachowania nieetyczne pracowników
Służby Więziennej, jak również kuratorów zdarzają się obecnie jednak
sporadycznie, są one napiętnowane, a ich sprawcy mogą być pociągnięci
do odpowiedzialności dyscyplinarnej lub w poważniejszych przypadkach
odpowiedzialności karnej.
396

Rekomendacje i standardy europejskie

Transkrypt

Podobne dokumenty

Majątek nie ochronił najbogatszego Irańczyka przed zatrzymaniem

Sankcje

Prasa i Informacja

Sprawa C-11/11: Wyrok Trybunału (wielka izba) z dnia 26 lutego

Efektywność sankcji amerykańskich w Iranie

Komentarz surowcowy