doc7. sfera kulturowa - Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne
download 
Reklamacja Transkrypt
7. sfera kulturowa - Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne
WOJEWÓDZTWO DOLNOŚLĄSKIE Studium zagospodarowania przestrzennego pasma Odry - Diagnoza stanu 7. SFERA KULTUROWA Prehistoryczne ślady osadnictwa na obszarze Doliny Odry potwierdzają liczne znaleziska archeologiczne, są to przede wszystkim pozostałości osad i cmentarzysk ludów penetrujących ten teren począwszy od VII w. Ponadto przechodził tędy szlak bursztynowy, w związku z tym znane są tu cenne odkrycia z czasów Cesarstwa Rzymskiego, jak choćby grobowiec dostojnika rzymskiego odnaleziony na wrocławskim Zakrzowie. Najwcześniejsze osadnictwo na Śląsku skupiało się na tych obszarach, gdzie występowały dogodne warunki glebowe umożliwiające intensywną gospodarkę rolną, a więc Dolina Odry z jej dopływami. Do ważniejszych grodów obronnych, będących jednocześnie ośrodkami władzy politycznej, należały grody kasztelańskie, jak np. Głogów czy Oława. Intensywny proces zakładania nowych osad, jak i przenoszenie już istniejących na prawo niemieckie przypadł na okres XII – XIII w., tj. okres panowania dynastii śląskich Henryków (Henryka Brodaty, Henryk Pobożny, Henryk Probus). Najwcześniej lokowanym ośrodkiem w tym rejonie była Środa Śląska (1223), której statut określony mianem prawa średzkiego posłużył za wzór dla wielu lokacji. Dolinę Odry wyróżnia również bogactwo i różnorodność tak całych zespołów urbanistycznych, jak i kompleksów zabytkowych oraz pojedynczych obiektów, z których duża cześć posiada wybitne walory architektoniczne – artystyczne i historyczne. Zachowały się tu cenne zespoły urbanistyczne o średniowiecznym rodowodzie, z zachowanymi fragmentami murów obronnych, baszt, bastei i bram. Zabudowa wielu z nich posiada typowy dla śląskich miast lokacyjnych, układ z obszernym rynkiem, ratuszem i blokiem śródrynkowym wypełnionym mieszczańskimi kamienicami (np. Głogów, Oława, Prochowice, Środa Śląska, Wińsko, Wołów, Wrocław). Obiekty zabytkowe najwyższej klasy znajdują się przede wszystkim we Wrocławiu, wśród nich szczególna rola przypada licznym gotyckim i barokowym kościołom. Poza zespołem staromiejskim, który uznany został za pomnik historii, szczególny charakter posiada również Uniwersytet Wrocławski wzniesiony na miejscu dawnego zamku książęcego, z wyjątkowym barokowym wnętrzem, jakim jest Aula Leopoldina. Wrocław wyróżnia się także wybitnymi realizacjami z okresu modernizmu, spośród nich na uwagę zasługują obiekty o randze europejskiej, takie jak Hala Stulecia, Pawilon Czterech Kopuł czy okazałe domy handlowe. Położenie Wrocławia z jego licznymi przeprawami nadaje mu wyjątkowo malowniczy układ z charakterystyczną dominantą wież kościołów, wśród których wyróżnia się sylweta kościoła św. Elżbiety. Na obszarze opracowania zachowały się liczne przykłady architektury rezydencjonalnej wznoszonej od wczesnego średniowiecza po wiek XIX. Są to dawne siedziby książęce – Głogów, Oława, Prochowice, Uraz, jak i rezydencje znamienitych rodów arystokratycznych – Brzeg Dolny, Dłużyce, Dziesław, Dziewin, Głębowice, Kwietno, Szczepanów, Wojnowice. Silna pozycja kościoła katolickiego w okresie średniowiecza na Śląsku zaowocowała gęstą siecią parafialną oraz licznymi nadaniami domów zakonnych. W XIII i XIV w. czołową pozycję na polu budownictwa zajmowały Wrocław i Głogów. Jest to szczytowy okres rozwoju architektury gotyckiej Powstały wówczas potężne założenia zakonne w układzie bazylikowym bądź halowym, czerpiące ze wzorców francuskich i saksońskich. Poza kościołami zakonnymi i parafialnymi fundowanymi przez książąt, powstawały okazałe kościoły miejskie zamożnego patrycjatu. Do najbardziej interesujących rozwiązań z tego okresu należą kościoły wrocławskie skoncentrowane w rejonie Ostrowa Tumskiego – dawnego grodu książęcego - oraz lewobrzeżnego Wrocławia. Spośród nich warto wymienić katedrę wrocławską, kolegiatę p.w. Św. Krzyża, kościół - mauzoleum Henryka Probusa; farę miejską p.w. Św. Elżbiety oraz kościoły klasztorne - dominikanów p.w. Św. Wojciecha i franciszkanów p.w. Św. Wincentego. Pasmo Odry wzbogacają również cenne obiekty położone na Dolnośląskim Szlaku Cystersów. Szczególnie ważne znaczenie w ogniwie szlaku posiada Lubiąż – jest to pierwsze miejsce na Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne we Wrocławiu 50 WOJEWÓDZTWO DOLNOŚLĄSKIE Studium zagospodarowania przestrzennego pasma Odry - Diagnoza stanu Śląsku, gdzie osiedlił się ten zakon. Klasztor cysterski w Lubiążu odegrał wyjątkową rolę w rozwoju kultury i sztuki, szczególnie w okresie nowożytnym. Mieściły się tutaj: skryptorium i biblioteka oraz warsztaty artystyczne najwyższej klasy rzeźbiarzy – Steinla, Mangoldta i malarzy – Bentuma, Willmanna. Kolejnymi ważnymi, choć może mniej znanymi obiektami związanymi z działalnością tego zakonu jest kościół i pałac opacki w Sicinach – wzniesiony wg projektu K.M. Frantza. 7.1. ZASOBY ZABYTKOWE W PAŚMIE RZEKI ODRY Przy analizie zasobów zabytkowych w paśmie rzeki Odry wykorzystano opracowania studialne „Ochrona i konserwacja zabytkowego krajobrazu kulturowego”, w układzie byłych województw. Studia te powstały w ramach V Programu Resortowego Ministerstwa Kultury i Sztuki i zostały opracowane przez Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego we Wrocławiu. Ponadto wykorzystano dokumentację ewidencyjną zabytków nieruchomych i archeologicznych zgromadzoną przez Wojewódzki Oddział Służby Ochrony Zabytków we Wrocławiu oraz delegaturę WOSOZ w Legnicy. HISTORYCZNE ZESPOŁY URBANISTYCZNE WPISANE DO REJESTRU ZABYTKÓW Nazwa miejscowości Brzeg Dolny Status miejscowości miasto Data lokacji Historyczna nazwa miejscowości Chobienia wieś Czernina Głogów wieś miasto 1663 pocz. XIV w., 1418 1540 1253 Góra miasto przed 1289 Guhrau Oborniki Śląskie Oława Prochowice Rudna Ścinawa Środa Śląska Uraz Wińsko Wołów Wrocław miasto miasto miasto wieś miasto miasto wieś wieś miasto miasto 1945 przed 1234 ok. 1280 1347 1260 1223 1301 k. XIII w. ok. 1285 1241; 1261 Obernigk Ohlau Parchwitz Raudten Steinau Neumarkt Auras Winzig Wohlau Breslau Uwagi Dyhernfurth Köben Tschirnau Glogau układ przestrzenny Brzostowa (Brostau) układ przestrzenny Starej Góry (Alt Guhrau) najwcześniejsza wzmianka 1382 16 układów urbanistycznych- ZABYTKOWE OBIEKTY I ZESPOŁY ARCHITEKTURY O ZNACZENIU EUROPEJSKIM, KRAJOWYM I LOKALNYM Miejscowość 1 Gmina Bagno Biestrzyków Borowa Oleśnicka Brennik - Prząśnik Brzeg Dolny Brzeg Głogowski Chobienia 2 Oborniki Śląskie Święta Katarzyna Długołęka Ruja Brzeg Dolny Żukowice Rudna Czerna Dłużyce Domaszczyn Droglowice Dziesław Żukowice Ścinawa Długołęka Pęcław Ścinawa Charakterystyka 3 zespół pałacowy, 1 poł. XVIII w. ruina wieży mieszkalnej, XIV w. zespół pałacowo – parkowy, k. XVIII w., XIX/XX w. zespół pałacowo – parkowy, k. XIX w. zespół pałacowo – parkowy, 2 poł. XVIII w. kościół parafialny p.w. Bożego Ciała, zespół pałacowy kościół parafialny p.w. św. Piotra i Pawła, 1 poł. XVI w., XVIII w. zamek, XV w., XVI w., XVIII w. zamek, XVI w., 1 poł. XVIII w.; park krajobrazowy, XIX w. zespół dworsko – parkowy, k. XVII w., XVIII w. kościół p.w. Podwyższenia Krzyża Św., 2 poł. XVI w.,2 poł. XIX zespół pałacowy, XVIII/XIX w.; park krajobrazowy, XIX w. zespół pałacowo – parkowy, 1 ćw. XVIII w. Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne we Wrocławiu 51 WOJEWÓDZTWO DOLNOŚLĄSKIE Studium zagospodarowania przestrzennego pasma Odry - Diagnoza stanu Dziewin Gałów Głębowice Ścinawa Miękinia Wińsko Głogów Głogów Grębocice Grębocice Grodowiec Jelcz Jerzmanowa Grębocice Jelcz Laskowice Jerzmanowa Kotla Kwietno Lubiąż Machnice Malczyce Naroczyce Oleśnica Mała Kotla Malczyce Wołów Wisznia Mała Malczyce Rudna Oława Olszany Rudna Oława Oława Orsk Piersna Prochowice Radomiłów Rudna Siciny Ścinawa Rudna Pęcław Prochowice Rudna Rudna Niechlów Ścinawa Środa Śląska Środa Śląska Szczepów Żukowice Szczepanów Szczodre Szymocin Uraz Wisznia Mała Wojnowice Wołów Środa Śląska Długołęka Grębocice Oborniki Śląskie Wisznia Mała Miękinia Wołów Wrocław Wrocław Zaprężyn Żabin Żuchlów Żukowice Długołęka Niechlów Niechlów Żukowice zespół pałacowo – parkowy,2 poł. XVI w., 1700 kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP, ok. 1500 kościół i klasztor karmelitów p.w. św. Eliasza Proroka z klasztorem, 1598, 1746 – 1762; zespół pałacowo – parkowy, 1 ćw. XIX w. zamek 2 poł. XIII w.; kolegiata p.w. NPM, XIII w., 1413 – 1450, przed 1466; kościół p.w. św. Mikołaja, XIV – XV w.; kościół p.w. Bożego Ciała 1696 - 1710, 1758; obwarowania miejskie, XIV, XV w. zespół pałacowo – parkowy, pałac - 1609, ok. poł. XVIII w., 1 poł. XIX w.; park - 4 ćw. XIX w. zespół kościoła pielgrzymkowego p.w. św. Jana Chrzcicielazamek, XIV w., 1 poł. XV w. zespół pałacowo – parkowy, pałac - 2 poł. XVI w., 1 poł. XVIII w., park – 4 ćw. XIX w. pałac, 2 poł. XVIII w. zespół pałacowo – parkowy, 4 ćw. XIX w. opactwo cystersów: kościół k. XIII w., klasztor 1685 – 1715 zespół pałacowo - parkowy kościół p.w. Zwiastowania NMP, XVI w. zespół pałacowo – parkowy, XVI, XVII w. zespół pałacowo – parkowy, XVIII w., mauzoleum York von Wartenberg, kościół św. Wawrzyńca kościół parafialny p.w. św. Michała Archanioła pałac, XIV w., 1588 , 1659 – 1680; kościół p.w. śś. Piotra i Pawła, ok. 1300 r., XVII w. ratusz, XIV w., XVI w., 1637 – 1668, mury miejskie, XIV w. zespół pałacowo - parkowy kościół filialny p.w. p.w. Nawiedzenia NMP zamek, 1317 , XVI w., 1658; kościół pomocniczy p.w. św. Andrzeja pałac, po1905 kościół prawosławny p.w. św. Katarzyny, 1474 – 1500, 1622 kościół parafialny, XVIII w.; pałac opacki, XVIII w. kościół p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego,2 poł. XV w.; mury miejskie XIV – XV w. kościół p.w. św. Andrzeja, 2 poł. XIII w., XIV, XVII, XIX; kościół p.w. Św. Krzyża, XIV, XV, XVII; ratusz XVI w. zespół pałacowo - parkowy, 2 poł. XVII w., l. 30. XVIII w., park, 1868; mauzoleum Schlabrendorfów, XVIII/XIX kościół p.w. św. Szczepana, XVI w. zespół pałacowo – parkowy, 1851 -1867 kościół filialny p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego ruiny zamku, XIV, 2 ćw. XVII w., XIX w. zespół pałacowo - parkowy zamek,1545 – 1560, XVIII w., XIX w. zamek, XIV w., XVI w., XVII w.; kościół p.w. św. Karola Boromeusza, 1712 – 1724, 1781; kościół p.w. św. Wawrzyńca, XV w., XVII w. zespół staromiejski z ratuszem XV - XVI w., zespół sakralny na Ostrowie Tumskim – katedra XII – XV w., XIII – XV w.; kościół p.w. św. Krzyża, 1295 - 1350, kościół p.w. NMP na Piasku, 1334 – 1425; kościół p.w. św. Elżbiety, XIV w.; Uniwersytet Wrocławski, 1728 – 1741; Hala Ludowa, 1912 – 1913 Leśnica, zespół pałacowy, XVII w., 1735 - 1740 zespół pałacowo – parkowy kościół parafialny, XIV w. wiatrak, 1746 pałac, ok. 1743, 2 poł. XIX w., kościół fil. p.w. św. Jadwigi Pogrubionym drukiem podano obiekty o znaczeniu europejskim, pogrubioną kursywą - obiekty o znaczeniu krajowym Szczegółowy wykaz zabytkowych obiektów architektury i budownictwa podany jest w załączniku. Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne we Wrocławiu 52 WOJEWÓDZTWO DOLNOŚLĄSKIE Studium zagospodarowania przestrzennego pasma Odry - Diagnoza stanu WYKAZ STANOWISK ARCHEOLOGICZNYCH O ZACHOWANYCH FORMACH KRAJOBRAZOWYCH Gmina Brzeg Dolny Długołęka Czernica Głogów Góra Grębocice Jelcz Laskowice Jemielno Jerzmanowa Kotla Miękinia Miejscowość Brzeg Dolny – Kręsko Godzięcin Wały Żerków Dąbrowica Szczodre Szczodre Szczodre Czernica Gajków Głogów Grodziec Mały Przedmoście Chruścina Góra Grabowno Kietlów Osetno Ryczeń Wierzowice Wielkie Bieńków Krzydłowice Obiszów Obiszów Obiszów Obiszów Jelcz Miłocice Psary Jerzmanowa Moszowice Brzezina Głoska Kadłub Mrozów Zabór Wielki Bartodzieje Niechlów Lipowiec Oborniki Śląskie Bagno Lubnów Lubnów Oborniki Śląskie Oborniki Śląskie Oborniki Śląskie Oborniki Śląskie Oborniki Śląskie Oborniki Śląskie Oborniki Śląskie Osolin Uraz Wilczyn Wilczyn Wielka Lipa Wielka Lipa Wielka Lipa Oława Jankowice Małe Niemil Siedlce Obszar AZP 76 - 26 Nr w miejs. 1 75 - 26 76 - 26 76 - 25 77 – 30 77 – 30 78 - 30 78 - 30 81 – 30 81 - 30 68 - 19 67 - 19 68 - 20 - 2 1 1 1 13 4 7 1 10 2 2 2 - 70 - 20 70 - 21 70 - 19 70 - 20 70 - 20 70 - 20 82 - 31 82 - 33 69 - 19 66 - 19 1 22 1 2 3 6 78 - 26 77 - 26 78 - 25 78 - 26 77 - 25 75 - 26 77 - 27 76 - 27 76 - 27 76 - 27 76 – 27 76 - 27 76 - 27 76 - 27 76 - 27 75 - 26 77 - 27 76 – 27 76 - 27 75 – 27 75 – 27 75 - 27 85 - 31 85 - 30 82 - 31 5 4 3 1 3 2 1 1 2 31 1 23 24 28 29 30 34 8 8 7 1 2 3 1 1 7 45 7 1 Funkcja Chronologia grodzisko, gródek stożkowaty grodzisko grodzisko stożkowate gródek stożkowaty gródek stożkowaty grodzisko grodzisko kurhan grodzisko stożkowate grodzisko stożkowate grodzisko grodzisko grodzisko stożkowate grodzisko grodzisko cmentarzysko kurhanowe grodzisko kurhany grodzisko grodzisko grodzisko grodzisko grodzisko grodzisko grodzisko grodzisko grodzisko kurhan kurhany grodzisko osada obronna, grodzisko grodzisko grodzisko grodzisko grodzisko grodzisko grodzisko grodzisko grodzisko grodzisko grodzisko stożkowate grodzisko kurhany (3) kurhany kurhan kurhan kurhan kurhany (2) kurhan grodzisko kurhan kurhan kurhany (3) kurhany (3) kurhany (4) grodzisko grodzisko grodzisko VII – IX, XII - XV Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne we Wrocławiu 53 późne średniowiecze późne średniowiecze XIV – XV średniowiecze X – XI w. późne średniowiecze epoka brązu XIV – XV XIII - XIV wczesne średniowiecze wczesne średniowiecze wczesne średniowiecze wczesne średniowiecze wczesne średniowiecze wczesne średniowiecze wczesne średniowiecze wczesne średniowiecze wczesne średniowiecze XII epoka brązu kultura łużycka, wczesne średniowiecze XIV XIII – XIV późne średniowiecze późne średniowiecze IX – X wczesne średniowiecze wczesne średniowiecz XII – XIV VII – IX XIV - XV ? II okres epoki brązu epoka brązu epoka brązu epoka brązu epoka brązu epoka brązu ? XIII ? epoka brązu epoka brązu epoka brązu epoka brązu wczesne średniowiecze IX – XI X – XIII WOJEWÓDZTWO DOLNOŚLĄSKIE Studium zagospodarowania przestrzennego pasma Odry - Diagnoza stanu Prochowice Rudna Ruja Ścinawa Święta Katarzyna Środa Śląska Wińsko Wisznia Mała Wołów Wrocław Żukowice Bystrzyca Bystrzyca Kawice Prochowice 84 - 32 84 - 32 77 - 23 76 - 22 33 34 4 11 Chobienia Górzyn Juszowice Kliszów Kliszów Kliszów Koźlice Orsk Pielgrzymów Radoszyce Rynarcice Stara Rudna Stara Rudna Stara Rudna Toszowice Wysokie Rogoźnik Chełmek Wołowski Dziesław Turów Biestrzyków 70 - 23 71 - 22 72 - 21 72 - 22 71 - 22 71 - 22 72 - 21 69 - 22 71 - 21 70 - 23 72 - 21 71 - 21 71 - 21 71 - 21 72 - 21 71 - 22 78 - 22 72 - 22 72 - 22 73 - 22 81 - 28 3 4 6 2 5 10 12 1 4 21 5 6 7 8 7 13 14 1 10 6 1 grodzisko gródek stożkowaty grodzisko grodzisko na terenie zamku grodzisko grodzisko stożkowate grodzisko ? grodzisko grodzisko grodzisko grodzisko grodzisko grodzisko grodzisko grodzisko ? grodzisko grodzisko grodzisko grodzisko gródek stożkowaty grodzisko grodzisko gródek stożkowaty grodzisko ? grodzisko Ciechów Ciechów Chwalimierz Chwałkowice Jakubikowice Konary Krzelów Rajczyn Słup Słup Staszowice Staszowice Wińsko Węgrzce Wyszęcice Krzyżanowice Kretowice Wrzosy 79 - 24 79 - 24 79 - 24 72 - 24 72 - 24 77 - 24 73 -24 71 - 23 73 - 24 73 -24 73 - 26 73 - 26 72 - 24 72 - 24 72 - 23 78 - 28 74 - 24 74 - 24 1 2 4 2 11 4 19 1 2 1 6 8 54 1 4 1 1 1 grodzisko grodzisko grodzisko grodzisko grodzisko grodzisko kurhan grodzisko gródek stożkowaty kurhan grodzisko stożkowate grodzisko ? grodzisko grodzisko grodzisko stożkowate grodzisko grodzisko grodzisko Wrocław – Sołtysowice Wrocław Pawłowice Wrocław – Mokra Wrocław – Marszowice Wrocław Osobowice Wrocław – Osobowice Wrocław – Widawa Wrocław - Widawa Wrocław – Złotniki Wrocław – Złotniki Dankowice Dobrzejowice Dobrzejowice 79 - 29 2 grodzisko późne średniowiecze późne średniowiecze późne średniowiecze późne średniowiecze średniowiecze X - XI epoka brązu średniowiecze późne średniowiecze epoka brązu XIII – XIV późne średniowiecze wczesne średniowiecze wczesne średniowiecze późne średniowiecze późne średniowiecze kultura łużycka halsztat, wczesne średniowiecze późne średniowiecze 78 - 29 18 grodzisko późne średniowiecze 78 - 26 78 - 27 1 - grodzisko grodzisko późne średniowiecze średniowiecze 79 - 28 - grodzisko kultura łużycka 79 - 28 - grodzisko kultura łużycka 78 - 28 78 - 28 69 – 18 66 – 18 66 – 17 2 1 1 28 grodzisko grodzisko grodzisko grodzisko grodzisko grodzisko grodzisko średniowiecze ? średniowiecze średniowiecze średniowiecze średniowiecze VII – IX, X – XII średniowiecze Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne we Wrocławiu 54 X – XIII XI - XIV wczesne średniowiecze średniowiecze średniowiecze X/XI – XII średniowiecze ? średniowiecze średniowiecze wczesne średniowiecze ? wczesna epoka brązu średniowiecze średniowiecze wczesne średniowiecze średniowiecze średniowiecze średniowiecze średniowiecze wczesne średniowiecze średniowiecze WOJEWÓDZTWO DOLNOŚLĄSKIE Studium zagospodarowania przestrzennego pasma Odry - Diagnoza stanu Wykaz pozostałych stanowisk archeologicznych położonych w subregionie legnickim podany jest w załączniku. 7.2. ZABYTKI TECHNIKI I HYDROTECHNIKI Krajobraz kulturowy pasma Odry wzbogacają liczne obiekty przemysłowe i hydrotechniczne porty odrzańskie, nabrzeża przeładunkowe, śluzy, jazy, elektrownie, mosty i dworce. We Wrocławiu obiekty te koncentrują się w rejonie śródmiejskiego węzła wodnego, wysp - Tamka, Piaskowa, Słodowa, Bielarska oraz wzdłuż Odry Południowej i Północnej. Są to budowle hydrotechniczne wrocławskich elektrowni wodnych, zakład wodociągowy „Na Grobli”, Dworzec Główny, Dworzec Świebodzki, dawna kolejka trzebnicka, Hala Ludowa, Browar Piastowski, przepompownia ścieków „Port”, przepompownia wody „Świątniki”, holownik parowy „Nadbór”. Zabytkowe elementy wrocławskiego węzła wodnego: 1. Śluza Różanka (1917), 2. Wrota powodziowe na śluzie miejskiej, 3. Śluza miejska „Mieszczańska” (1897), 4. Kanał żeglugowy (1916 – 1922), 5. Jaz Małgorzaty z przepompownią na rzece Oławie, 6. Wrota powodziowe na kanale miejskim, 7. Śluza Szczytniki (1897), 8. Wrota powodziowe na śluzie Zacisze, 9. Śluza zamykająca na Zielonym Potoku, 10. Śluza zamykająca na Oławie, 11. Przewód łączący Oławę z Odrą, 12. Jaz na kanale ulgi (Bartoszowicki), 13. Śluza Opatowice (1916), 14. Upust polderu przepływowego – Blizanowice – Trestno, 15. Przewał do Widawy, 16. Śluza wpustu do polderu przepływowego – Blizanowice – Trestno, 17. Śluza wpustowa do polderu Oławy, 18. Elektrownie wodne – Północna i Południowa we Wrocławiu, lata 20. XX w., 19. Młyn Maria 1 poł. XIX w., 20. Most Oławski 1883, 21. Most Grunwaldzki 1908, 22. Most Zwierzyniecki 1896/1897, 23. Most Mieszczański 1875/1876, 24. Most Pomorski Południowy 1904/1905, 25. Porty Wrocławskie: Miejski, Popowice, Węglowy. Pozostałe zabytki techniki i hydrotechniki: 1. Ruiny młyna św. Klary z młynówkami - Wrocław, 2. Hala Targowa, MPWiK „Na Grobli” - Wrocław, 3. Dworzec Świebodzki - Wrocław, 4. Dworzec Główny - Wrocław, 5. Hala Ludowa - Wrocław, 6. Browar „Piastowski” - Wrocław, 7. Przepompownia wody „Świątniki” - Wrocław, 8. Przepompownia ścieków „Port” - Wrocław, 9. Dawna kolejka wąskotorowa do Trzebnicy, 10. Rafineria cukru na Wyspie Mieszczańskiej – Wrocław 11. Zwierzyniec – zespół jazów i śluz w Oławie 12. Stocznia rzeczna w Malczycach 13. Porty - Zimowy i Katedralny w Głogowie, Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne we Wrocławiu 55 WOJEWÓDZTWO DOLNOŚLĄSKIE Studium zagospodarowania przestrzennego pasma Odry - Diagnoza stanu 14. Przystań Chrobrego w Jurczu. Zakład wodociągowy „Na Grobli” Zespół wodociągowy „Na Grobli” powstał w latach 1866 – 1871, w skład kompleksu wchodziły ziemne zbiorniki czystej wody, wieża ciśnień, obiekty towarzyszące oraz unikatowa obecnie maszynownia z dwoma agregatami pompowo - parowymi. Zakład rozprowadzał 60 tys. m3 wody dziennie. Wodociągowa wieża ciśnień, obecnie remontowana, powstała wg projektu Moore`a i Zimmerman`a. Pierwotnie zbudowano ją dla grawitacyjnego rozprowadzania wody z Oławy, natomiast po 1903 r. rozprowadzała wodę z 300 studni głębinowych odległych o 4 km od zakładu „Na Grobli”. Maszynownia wieży początkowo wyposażona była w pompy, a następnie w agregaty pompowo - parowe (1902), turbinę parową (czynna do lat 50-tych) oraz silnik elektryczny do pomp rurowych (pocz. XX w.). Dolny stopień piętrzący – Mieszczański Pierwsze obiekty na dolnym stopniu piętrzącym zaczęły powstawać w 1334 r. Obecny stopień tworzą: Elektrownie wodne – Południowa i Północna oraz Śluza Mieszczańska - zbudowana w latach 1791 – 1794, jako komorowa z cegły klinkierowej, z wrotami stalowymi, otwieranymi ręcznie za pomocą przekładni. W latach 1832 – 1833 została przebudowana na komorową z przestawianymi głowami, co umożliwiało śluzowanie 2 barek jednocześnie; niedrożna od czasów II wojny światowej, obecnie jest w stanie odbudowy. Jaz klapowy przy Elektrowni Północnej powstał w latach 1924 – 1925. Górny stopień piętrzący Górnego stopień piętrzący powstał w XII w., w jego skład wchodziły jazy oraz 3 młyny: Klara I i Klara II (nieistniejące obecnie - wysadzone w latach 70 –tych) oraz młyn Św. Macieja. Młyny wzmiankowano w latach 1262 – 1288 (obecnie zostały 2 upusty); śluzę komorową przy jazie Macieja wzniesiono w 1556 r. Jazy Macieja: stało-zasuwowy (w świetle 31 m) posiada przepławkę dla ryb oraz iglicowy (w świetle 14 m), zlokalizowany pod Mostem Tamka, jest głównym jazem Starego Miasta. Śluza Piaskowa, na kanale przy Wyspie Piaskowej, przebudowana w 1882 r. posiadała 3 pary stalowych wrót; w 1989 r. przywrócono ją do użytkowania. Młyn Maria Młyn Maria położony na Odrze Północnej, na Wyspie Piaskowej, pracuje w oparciu o energię elektryczną (pozbawiony koła wodnego). Obecnie częściowo użytkowany na cele mieszkaniowe. Mosty Wrocławia 1. Most Piaskowy, łączący południowe nadbrzeże z Wyspą Piaskową, wzniesiony został w 1861 r. wg proj. E. Ubera; posiada konstrukcję z nitowanych kratownic. 2. Most Młyński, pierwotnie zwany Przedtumskim, łączący ul. Św. Jadwigi z pl. Bema; wzniesiony został ze stali w 1885 r. 3. Most Tumski wzmiankowany w XI w., łączy Ostrów Tumski z Wyspą Piaskową. Nowy, żelazny most powstał w latach 1888 – 1889, posiada górny pas z motywami ćwierćkół; w 1893 r. na moście zostały ustawione rzeźby figuralne Św. Jadwigi i Św. Jana Chrzciciela autorstwa Gustava Grunenberga. 4. Most Uniwersytecki, łączący Stare Miasto z północną częścią miasta, powstał prawdopodobnie w 2 poł. XIII w. Nowy, żelazny most zbudowano w latach 1867 – 1869 wg proj. A. Kaumanna, następnie w latach 1933 – 1934 został on zmodernizowany i poszerzony. 5. Mosty Pomorskie - Południowy, łączący lewy brzeg rzeki z Kępą Mieszczańską, pierwotnie zwany Kępowym, zbudowany został w latach 1904 – 1905. Przy wjeździe na most od strony Starego Miasta ustawiono pawilony nawiązujące do średniowiecznych strażnic. Północny odcinek mostu Pomorskiego powstał w latach 1928 – 1930 wg proj. G. Trauera. W latach 1924 – 1925 w pobliżu mostów Pomorskich wzniesiono nowoczesne elektrownie wodne. Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne we Wrocławiu 56 WOJEWÓDZTWO DOLNOŚLĄSKIE Studium zagospodarowania przestrzennego pasma Odry - Diagnoza stanu 6. Most Św. Macieja żelazny o konstrukcji kratowej pasów parabolicznych zbudowano w latach 1905 – 1907, posiadał granitowe przyczółki (zachowane obecnie) oraz latarnie gazowe; most został przebudowany w 1967 r. 7. Most Grunwaldzki - pierwotnie Cesarski, następnie Wolności - powstał w latach 1908 – 1910 wg proj. M. Magera, R. Weyraucha i M. Mayera, w formie stalowej konstrukcji wiszącej na dwóch pylonach; odbudowany po wojnie, oddany do użytku w 1947 r. 8. Most Pokoju, pierwotnie zwany mostem Lessinga, wzniesiono w 1875 r. wg proj. Kaumanna i Schedlera jako czteroprzęsłowy, wsparty na kamiennych filarach. Zniszczony w 1945 r., rozebrany w latach 50., zbudowany na nowo w 1958 r. wg proj. J. Kmity. 9. Most Oławski, łączący pl. Wróblewskiego z ulicą Na Grobli, powstał w 1883 r. jako trójprzęsłowa konstrukcja łukowa. Most posiada płaskorzeźbione alegoryczne dekoracje oraz neobarokowe balustrady tralkowe. 10. Most Zwierzyniecki powstał w latach 1895 – 1897 wg proj. K. Klimma, jako konstrukcja jednoprzęsłowa o łukowych dźwigarach. 11. Most Szczytnicki, pierwotnie nazywany Książęcym, pochodzi z lat 1889 – 1890. Wzniesiony z cegły, konstrukcji trójprzęsłowej wspartej na dwóch filarach; w latach 1933 – 1934 zmodernizowany i poszerzony. Posiada balustrady z ozdobnymi, ażurowymi dekoracjami. 12. Mosty Jagiellońskie – Południowy i Północny – powstały w 1916 r. jako przeprawy przez kanały - żeglugowy i powodziowy. Most Południowy, stalowy, wzniesiony został jako konstrukcja łukowo – kratowa, natomiast Północny jako konstrukcja ramowo – belkowa. 13. Most Warszawski, pierwotnie zwany mostem Hindenburga, zbudowany został w latach 1914 – 1916 jako sześcioprzęsłowy, żelazobetonowy z tarasami widokowymi na przyczółkach najdłuższego przęsła. 14. Most Trzebnicki, pochodzący z lat 1914 – 1916, składa się z części południowej o konstrukcji z dźwigarów kratowych, nitowanych, z żeliwnymi balustradami oraz części północnej – czteroprzęsłowej, wykonanej ze stali. 15. Most Osobowicki – Południowy i Północny, pierwotnie znany jako Groszowy, powstał w latach 1895 – 1897 wg proj. K. Klimma i R. Plüddemanna. Południowy - jednoprzęsłowy jest konstrukcją stalową, Północny - ośmioprzęsłowy, ceglany wsparty na kamiennych filarach, pierwotnie posiadał baszty widokowe oraz latarnie. Zespoły zabytkowych obiektów hydrotechnicznych położone w subregionie legnickim, dotąd nie zinwentaryzowane, wymagają szczegółowego przebadania i udokumentowania. Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne we Wrocławiu 57
