docCzołowi przedstawiciele polskiej szkoły historycznej w
download 
Reklamacja Transkrypt
Czołowi przedstawiciele polskiej szkoły historycznej w
Aleksandra Lityńska Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Czołowi przedstawiciele polskiej szkoły historycznej w ekonomii w okresie międzywojennym 1. Źródła ideologii. Szkoła narodowa Polska szkoła historyczna w ekonomii ma tradycje dwuwiekowe. Powstała na podstawie koncepcji polskiej szkoły narodowej, a w okresie autonomii galicyjskiej wyodrębniła się jako osobny kierunek myśli ekonomicznej. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r., w okresie II Rzeczypospolitej szkoła historyczna stała się, obok szkoły teoretycznej, jednym z dwóch głównych nurtów ekonomii. Różnice między tymi kierunkami dotyczą zarówno rozwiązań metodologicznych, jak i ujęcia roli państwa w gospodarce. Powstanie polskiej szkoły narodowej na początku XIX w. związane jest z istniejącymi wówczas warunkami społeczno-gospodarczymi w Polsce i brakiem niezależności politycznej. Prace reprezentantów szkoły narodowej są wyrazem dążeń do rozwoju gospodarczego kraju i odzyskania niepodległości. U podstaw idei polskiej szkoły narodowej, a później szkoły historycznej leżały przemiany w ekonomii zachodniej, zwłaszcza ekonomii niemieckiej, która odrzuciła liberalne koncepcje ekonomii klasycznej z uwagi na zacofanie gospodarcze i rozbicie polityczne Niemiec. Zbieżność procesów historycznych Polski i Niemiec stała się podstawą przyjęcia przez uczonych polskich koncepcji niemieckiej szkoły narodowej i szkoły historycznej, akcentujących odmienność warunków rozwoju każdego narodu oraz znaczenie tradycji, religii, kultury i poczucia więzi narodowej w procesie rozwoju gospodarczego każdego kraju. 364 Aleksandra Lityńska Lata 1795–1918 to okres likwidacji pozostałości feudalizmu na ziemiach polskich, zakończenia reform uwłaszczeniowych (w latach 1848–1864), wejścia w epokę kapitalizmu wolnokonkurencyjnego, a od początków XX w. w okres kapitalizmu monopolistycznego. Dużą rolę odgrywały hasła tzw. pracy organicznej, pracy od podstaw dla utrzymania tożsamości narodowej poprzez postęp gospodarczy, rozwój oświaty i kultury. Idee te wyrosły z pozytywizmu, który rozwinął się po klęsce powstania styczniowego w Królestwie Polskim1. Ideę pracy organicznej popularyzowano w publicystyce ekonomicznej, m.in. w wychodzącym w Warszawie od 1865 r. miesięczniku „Ekonomista”, w krakowskim „Czasopiśmie Prawniczym, Ekonomicznym i Socjologicznym” i lwowskim „Ekonomiście Polskim”. Wiek XIX charakteryzuje, mimo rozbiorów i ograniczenia zaplecza instytucjonalnego, ciągłość rozwoju nauki. Najlepsze warunki dla rozwoju nauki istniały w Galicji. Głównymi ośrodkami akademickimi myśli ekonomicznej stały się Kraków, Lwów i Warszawa, gdzie na wydziałach prawnych tamtejszych uniwersytetów powstały katedry ekonomii. Ważnymi placówkami naukowymi były również m.in.: Towarzystwo Przyjaciół Nauk działające w latach 1800–1832 w Warszawie, Towarzystwo Naukowe Krakowskie powstałe w 1816 r. oraz Towarzystwo Przyjaciół Nauk działające od 1857 r. Do czołowych twórców szkoły narodowej należą Fryderyk Skarbek i Józef Supiński. Obaj ekonomiści odchodzą od uniwersalizmu szkoły klasycznej i podkreślają narodowy charakter nauki ekonomii. Przedmiotem badań ekonomii stają się – w ich ujęciu – zasady gospodarstwa narodowego. Za najwyższą wartość uznają naród i interes narodu, któremu podporządkowują interes jednostki. Fryderyk Skarbek (1792–1866), profesor ekonomii i finansów na Uniwersytecie Warszawskim, kierownik katedry ekonomii politycznej, autor obszernej pracy Gospodarstwo narodowe (Warszawa 1820–1821), rozpatruje problematykę ekonomiczną wyłącznie z punktu widzenia narodowych interesów Polski. Odchodzi od koncepcji człowieka ekonomicznego w ujęciu klasyków i traktuje jednostkę gospodarującą jako jednostkę społeczną dążącą do zaspokojenia nie tylko potrzeb materialnych, ale i duchowych2. Dla niego, podobnie jak i dla Wawrzyńca Surowieckiego i Dominika Krysińskiego, państwo ma stanowić czynnik decydujący o rozwoju kapitału indywidualnego i społecznego. Jest zwolennikiem liberalizmu ekonomicznego. Za najważniejszą gałąź gospodarki uznaje rolnictwo. Jest propagatorem średniej własności, rozwoju miast i rynku wewnętrznego. 1 Por. W. Pobóg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski, t. 1: 1864–1914, Gdańsk 1991, s. 46–53. 2 Por. F. Skarbek, Ogólne zasady nauki gospodarstwa narodowego, czyli czysta teoria ekonomii politycznej, t. 1, Kraków 1955, s. 22. Czołowi przedstawiciele polskiej szkoły historycznej… 365 Uczniem i kontynuatorem myśli narodowej F. Skarbka był Józef Supiński (1804–1893) związany z praktyką gospodarczą i działalnością Lwowskiego Towarzystwa Kredytowego. Do jego podstawowych dzieł należą Myśl ogólna fizjologii powszechnej, opublikowana w 1855 r. i Szkoła polska gospodarstwa społecznego, której pierwsza część ukazała się w 1862 r., a druga w 1865 r. Uważany jest za pierwszego polskiego socjologa. Jego poglądy socjologiczne, zbliżone do koncepcji amerykańskiego ekonomisty Henry’ego Charlesa Careya, oparte są na tezie o jedności praw fizycznych i społecznych oraz naturalnym, wrodzonym dążeniu człowieka do życia w społeczeństwie, na które składają się lokalne społeczności. J. Supiński, idąc śladem koncepcji F. Skarbka, zajmuje się zasadami gospodarstwa społecznego, akcentując silnie narodowy charakter zasad wywodzących się z historii danego narodu3. Zbliża się do poglądów fizjokratów o istnieniu naturalnego porządku społecznego danego przez Boga i porządku społecznego będącego wynikiem działalności człowieka. Opowiada się za wolną konkurencją, jednak w odróżnieniu od F. Skarbka nie traktuje liberalizmu doktrynalnie. Dopuszcza istnienie protekcjonizmu celnego, chroniącego rozwijający się przemysł polski przed konkurencją towarów z zagranicy. Jest rzecznikiem rozwoju małej i średniej własności we wszystkich dziedzinach gospodarki. Wskazuje, nie bez słuszności, podobnie jak to czynił F. Skarbek, na wzajemną zależność rozwoju przemysłu i rolnictwa, co w konsekwencji prowadzi do rozszerzenia rynku wewnętrznego. 2. Twórcy polskiej szkoły historycznej w ekonomii Powstanie szkoły historycznej związane jest z ukazaniem się prac Leona Bilińskiego, Stanisława Gąbińskiego i Władysława Ochenkowskiego – profesorów Uniwersytetu Lwowskiego. Reprezentowane przez nich poglądy, oparte na idei narodu, programach reform gospodarczych i społecznych służących zachowaniu odrębności narodowej w warunkach rozbicia politycznego, można określić nazwą lwowskiej szkoły historycznej w ekonomii. Leon Biliński (1846–1923), trzykrotny minister skarbu Austrii, a w Polsce odrodzonej minister w gabinecie J. Paderewskiego, nawiązuje do dorobku polskiej szkoły narodowej. Zajmuje się badaniem związków społecznych występujących we wszystkich dziedzinach życia społeczno-gospodarczego, czego wyrazem jest praca pt. Wykład ekonomii społecznej (Lwów, 1873–1874), w której opowiada się za społecznym i narodowym charakterem nauki ekonomii 4. Po3 4 Por. J. Supiński, Pisma, t. 2: Szkoła polska gospodarstwa społecznego, Warszawa 1883, s. 6. Por. L. Biliński, System ekonomii społecznej, t. 1, Lwów 1893, s. 1–10. 366 Aleksandra Lityńska sługuje się metodą badań opartą na indukcji i dedukcji i podkreśla znaczenie badań historycznych umożliwiających wykrycie praw ekonomicznych oraz praktycznych rozwiązań mających na celu likwidację nędzy i bezrobocia. Opowiada się za ewolucyjnymi przekształceniami społecznymi oraz aktywną rolą państwa w procesie uprzemysłowienia kraju i realizacji reform pieniężnych i fiskalnych. Stanisław Głąbiński (1862–1943), następca L. Bilińskiego na katedrze ekonomii i skarbowości Uniwersytetu Lwowskiego, uwypukla społeczno-etyczny punkt widzenia na teorię ekonomii. Odrzuca postulat ekonomii „czystej”, wysunięty przez szkołę matematyczną, podkreślając znaczenie badań społecznych. Kontynuuje ideę polskiej szkoły narodowej opartą na zasadzie interesu narodowego. Podobnie jak L. Biliński uzupełnia analizę abstrakcyjną klasyków badaniami historycznymi. W ten sposób odchodzi od jednostronności metody badań klasyków, w której preferuje się dedukcję, jak też niemieckiej starszej szkoły historycznej, podnoszącej znaczenie indukcji. O wartościach społecznych i narodowych nauki ekonomii S. Głąbiński pisze szeroko w pracy pt. Ekonomika narodowa, której dwa tomy ukazały się w latach 1927–1929. Naród stanowi – w jego ujęciu – wartość wieczystą gwarantującą trwałość i ciągłość życia gospodarczego, porządek społeczny oraz funkcjonowanie organów i instytucji publicznych5. W zakresie polityki ekonomicznej państwa jest zwolennikiem wolnej konkurencji i stworzenia warunków dla rozwoju własności prywatnej poprzez rozwiązania fiskalne i utrzymanie stałego kursu pieniądza. Wysuwa postulat prowadzenia gospodarki autarkicznej opartej na krajowych zasobach czynników produkcji, która miała zabezpieczyć gospodarstwo narodowe przed kryzysem światowym. Duże znaczenie przywiązuje do pobudzania solidarności zawodowej i społecznej oraz uregulowania emigracji stałej i zarobkowej. Władysław Ochenkowski (1840–1908) podkreśla zmienność procesów gospodarczych i historyczny charakter praw ekonomicznych. Podobnie jak L. Biliński i S. Głąbiński rozszerza koncepcję homo oeconomicus o aspekty społeczne. Poszukuje nowych rozwiązań problemów społeczno-gospodarczych i politycznych zakładających wzrost świadomości narodowej wszystkich warstw społecznych, nie tylko szlachty, ale i chłopstwa. Podobnie jak Stanisław Szczepanowski, autor dzieła Nędza Galicji, opiera swój program gospodarczy na umocnieniu sytuacji ekonomicznej wsi polskiej6. Sceptycznie ocenia rozwój przemysłu w Polsce ze względu na sytuację polityczną, brak kapitału i chłonnego rynku wewnętrznego. 5 Por. S. Głąbiński, Ekonomika narodowa, t. 1: Teoria ekonomiki narodowej, Lwów– Warszawa–Kraków 1927, s. 60–77. 6 W. Ochenkowski, O włościach rentowych wraz z wewnętrzną kolonizacją, Kraków 1897, s. 6–11. Czołowi przedstawiciele polskiej szkoły historycznej… 367 Kierunek historyczny rozwijał się także w środowisku ekonomistów krakowskich związanych z Uniwersytetem Jagiellońskim. Reprezentują go Mieczysław Bochenek i Józef Milewski. Mieczysław Bochenek (1838–1887), następca Juliana Dunajewskiego na katedrze ekonomii politycznej Uniwersytetu Jagiellońskiego, pierwszy na Wydziale Prawa docent ekonomii politycznej, uznaje za przedmiot nauki ekonomii gospodarstwo społeczne7. Podkreśla potrzebę badań historycznych ukazujących specyfikę rozwoju społeczno-gospodarczego każdego kraju. Działania gospodarcze jednostek tłumaczy nie tylko egoizmem, motywem maksymalizacji osobistych korzyści, ale także poczuciem interesu ogólnego i sprawiedliwości społecznej. Józef Milewski (1859–1916), drugi po M. Bochenku docent ekonomii politycznej na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, uważany jest za twórcę systemu polityki narodowej. W teorii ekonomii odchodzi od indywidualistycznej koncepcji społeczeństwa i traktuje gospodarstwo społeczne jako ograniczoną całość, która składa się z jednostek gospodarujących. W analizie procesów gospodarczych posługuje się metodą zarówno indukcji, jak i dedukcji. Jest zwolennikiem programu pracy organicznej. Podejmuje próbę zbudowania systemu polityki narodowej opartej na aktywnej roli organizacji społecznych, stowarzyszeń politycznych, zawodowych i naukowych w procesie rozwiązywania problemów społecznych. Podnosi znaczenie świadomości narodowej, idei solidarności zawodowej, zbliżając się w ten sposób do poglądów S. Głąbińskiego i W. Ochenkowskiego8. W postulatach liberalizmu ekonomicznego nie jest doktrynerski. Dopuszcza inwestycje państwowe w tych dziedzinach produkcji, które są niezbędne z uwagi na interes ogólnospołeczny. 3. Rozwój szkoły historycznej w okresie międzywojennym Odzyskanie niepodległości w 1918 r., po 123 latach niewoli, konieczność odbudowy i rozbudowy gospodarki polskiej, problemy związane z inflacją lat 20. i prowadzoną w dobie wielkiego światowego kryzysu gospodarczego polityką deflacyjną stawiały przed nauką polską ważne zadania teoretyczne i skłaniały do szukania praktycznych rozwiązań. Po 1918 r. radykalnie poprawiły się warunki rozwoju myśli ekonomicznej i innych dziedzin wiedzy. Obok starych ośrodków naukowych powstawały nowe. Nauki ekonomiczne wykładano na uniwersytetach, w politechnikach oraz warszawskiej Szkole Głównej Handlowej. W latach 20. ubiegłego wieku utworzono 7 8 Por. M. Bochenek, Ekonomia polityczna, rkp. z 1879 r. w Bibliotece Jagiellońskiej, s. 5–11. Por. J. Milewski, Zagadnienie narodowej polityki, Lwów 1909, s. 166–228. 368 Aleksandra Lityńska uczelnie ekonomiczne w Poznaniu, Krakowie i we Lwowie. Powołano szereg placówek naukowych, jak Instytut Gospodarstwa Społecznego, Instytut Badania Koniunktur Gospodarczych i Cen oraz Główny Urząd Statystyczny. Rozwijała się publicystyka ekonomiczna. Akademicka myśl ekonomiczna okresu międzywojennego obejmuje, podobnie jak w XIX w., dwa nurty – teoretyczny i historyczny. Kierunek historyczny rozwijał się nadal w ośrodku lwowskim, znalazł także zwolenników w ośrodku warszawskim. Czołowym przedstawicielem szkoły historycznej ośrodka lwowskiego był Stanisław Grabski (1871–1949), ekonomista, socjolog i polityk, profesor Uniwersytetu Lwowskiego. W pracy pt. Ekonomia społeczna ujmuje ekonomię społeczną jako naukę wyjaśniającą przyczynowo kształtowanie się i rozwój norm społecznych. Podkreśla związek ekonomii z innymi naukami społecznymi9. Krytykuje metodę abstrakcji, nie neguje jednak teoretycznego charakteru nauki ekonomii. Wskazuje na braki metody badań niemieckiej szkoły historycznej i austriackiej szkoły psychologicznej i uznaje istnienie praw zarówno historycznych, jak i uniwersalnych. S. Grabski dużo uwagi poświęca sytuacji społeczno-gospodarczej II Rzeczypospolitej. Rozwiązanie problemów pauperyzacji społeczeństwa i bezrobocia łączy, podobnie jak J. Supiński, z rozwojem warstwy średniej i realizacją idei solidarności zawodowej. Związany z Narodową Demokracją rozwija koncepcję państwa narodowego, opartego na gospodarce planowej, robotach publicznych i reformie systemu pieniężno-kredytowego. Wybitną postacią życia politycznego i gospodarczego II Rzeczypospolitej był brat S. Grabskiego – Władysław Grabski (1874–1938), trzykrotny minister skarbu i dwukrotny prezes rady ministrów, poseł na sejm z ramienia Narodowej Demokracji, profesor Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. Uważany jest za twórcę polskiego systemu pieniężnego. W kwietniu 1924 r. przeprowadził reformę walutową, wprowadził złoty polski i utworzył Bank Polski. W. Grabski, podobnie jak S. Głąbiński i S. Grabski, propagował ideał polityki polskiej o cechach narodowo-społecznych. Ideały polityczne Polski wyprowadzał z ducha narodu, czynników etyczno-moralnych, a nie materialnych. Duże znaczenie przywiązywał do rozwoju świadomości narodowej całego społeczeństwa10. Wypowiadał się szeroko na temat sytuacji w rolnictwie. Był autorem długofalowego programu rozwoju gospodarczego, którego podstawą miała być właściwa polityka agrarna uwzględniająca specyfikę warunków polskich. Opowiadał się za przeprowadzeniem reformy agrarnej opartej na dobrowolnej 9 Por. S. Grabski, Ekonomia społeczna, t. 1: Socjologiczne podstawy ekonomii, Lwów– Warszawa–Kraków 1927, s. 12. 10 Por. W. Grabski, Materiały w sprawie włościańskiej, t. 3: Studia nad systemem polskiej polityki agrarnej, Warszawa–Kraków 1919, s. 8–11. Czołowi przedstawiciele polskiej szkoły historycznej… 369 parcelacji, tworzeniem gospodarstw samowystarczalnych o powierzchni od 5 do 15 ha. Stwierdzał konieczność zmiany systemu podatkowego, wprowadzenia kredytów melioracyjnych oraz akcji komasacyjnej. Wysuwał hasła rozwoju oświaty rolniczej i zrzeszeń rolniczych. W okresie rządów sanacji, po przewrocie majowym W. Grabski zalecał przełamanie kryzysu politycznego drogą odnowy aparatu biurokratycznego i współpracy różnych ugrupowań politycznych bez odwetów i dyskryminacji dawnych przeciwników. W ośrodku warszawskim koncepcje szkoły historycznej rozwijali również Tadeusz Brzeski, Antoni Kostanecki i Roman Rybarski. Tadeusz Brzeski (1884–1958), profesor Uniwersytetu Warszawskiego, prekursor badań socjopsychologicznych na gruncie polskim, przeprowadził krytykę metody izolacji szkoły austriackiej redukującej motywy działalności gospodarczej jednostek do egoistycznej chęci maksymalizacji zysku. Opiera teorię ekonomii na szeroko ujętych podstawach psychologicznych, uwzględnia różnorodność motywów działania gospodarczego, które są zmienne, zależą od warunków etycznych, obyczajowych i kulturowych danej grupy społecznej11. Ekonomię traktuje jako naukę o dobrach gospodarczych i możliwości dysponowania nimi. Koncepcja państwa gospodarczego wysunięta przez T. Brzeskiego jest nowością w polskiej literaturze ekonomicznej, gdyż poszerza ekonomię o psychologię społeczną, uwzględnia psychologię indywidualną i zbiorową, społeczną. T. Brzeski analizą życia gospodarczego obejmuje nie tylko osoby prywatne, ale także instytucje publiczne, z państwem na czele. W programie rozwoju gospodarczego Polski opowiada się za stworzeniem korzystnych warunków do umocnienia się średniej własności w przemyśle i rolnictwie, przeprowadzeniem reformy rolnej, uporządkowaniem finansów publicznych i aktywną gospodarczo polityką państwa. Antoni Kostanecki (1866–1941), profesor Uniwersytetu Warszawskiego, zwolennik badań socjologicznych, traktuje ekonomię społeczną jako naukę o ogólnych, typowych zjawiskach gospodarczych w społeczeństwie. Bada działalność gospodarczą człowieka wewnątrz związków społecznych. Podobnie jak T. Brzeski podważa metodę izolacji i rozpatruje związki społeczne na podstawie wyników badań socjologicznych. Również w rozważaniach na temat polityki ekonomicznej państwa A. Kostanecki nawiązuje do poglądów T. Brzeskiego i opowiada się za czynnym udziałem państwa w życiu gospodarczym12. Wyróżnia trzy rodzaje środków polityki ekonomicznej państwa: bezpośrednie, pośrednie i ogólne. Do środków bezpośrednich zalicza działalność produkcyjną przedsiębiorstw i monopoli państwowych, politykę celną i taryfową, przyznawanie 11 Por. T. Brzeski, Psychologiczna teoria gospodarcza w zarysie, Poznań 1921, s. 53. Por. A. Kostanecki, Ekonomia społeczno-teoretyczna, cz. 2: Ekonomia praktyczna, Warszawa 1923, s. 3–6. 12 370 Aleksandra Lityńska ulg, subwencji i premii eksportowych. Wśród środków pośrednich wymienia: ochronę prawa patentowego i wzorów, marek fabrycznych i handlowych. Jego zdaniem środki ogólne stosowane przez państwo powinny tworzyć podstawy do rozwoju przemysłu drogą rozbudowy infrastruktury gospodarczej i społecznej, zwłaszcza szkolnictwa zawodowego. W poglądach na temat postępu cywilizacyjnego A. Kostanecki dużą wagę przywiązuje do rozwoju kultury, która wnosi wartości humanistyczne do życia gospodarczego oraz do wszystkich dziedzin wiedzy o społeczeństwie. Z Uniwersytetem Warszawskim związany był również Roman Rybarski (1887–1942), polityk, długoletni prezes parlamentarnego Klubu Narodowego. Podobnie jak S. Głąbiński zyskał uznanie jako wybitny znawca problemów budżetowych i gospodarczych. Metoda badań R. Rybarskiego zbliżona jest do ujęć T. Brzeskiego. Przeprowadza on krytykę rozważań indywidualistycznych i ahistorycznych szkoły austriackiej oraz jednostronne preferowanie badań historycznych, właściwe dla szkoły niemieckiej. Podejmuje próbę sformułowania ekonomii narodowej, uznaje nomotetyczny charakter nauki ekonomii. Wskazuje na społeczny charakter nauki ekonomii i ujmuje człowieka – podmiot gospodarstwa społecznego – na tle całokształtu zjawisk społeczno-gospodarczych i rozwiązań legislacyjnych. Bada historyczną zmienność zjawisk i procesów gospodarczych. R. Rybarski zagłębia się w genezę koncepcji homo oeconomicus, którą uzupełnia elementami historycznymi i psychologicznymi. Rozwija pogląd, że teoria gospodarstwa społecznego powinna uwzględniać badanie zjawisk z dziedziny psychologii społeczno-gospodarczej, gdyż dopiero one zbliżają teorię do rzeczywistości13. Wysuwa własną koncepcję psychologii społeczno-gospodarczej związanej z działalnością instytucji społecznych. Podobnie jak S. Głąbiński i S. Grabski, R. Rybarski rozwija ideę gospodarstwa narodowego, w której opowiada się za rozwojem własności prywatnej w interesie całego społeczeństwa. Budowę jedności gospodarstwa narodowego opiera na solidaryzmie gospodarczym i zawodowym, zabezpieczeniu niezależności gospodarczej i finansowej państwa, równomiernym rozwoju przemysłu i rolnictwa, popularyzacji idei narodowych. Jest zwolennikiem umocnienia średniej własności zarówno w mieście, jak i na wsi. Dopuszcza umiarkowany interwencjonizm państwa w zakresie inwestycji publicznych i w polityce handlowej. Do zwolenników szkoły historycznej należeli również Jerzy Michalski, Stefan Dziewulski , Zofia Daszyńska-Golińska i Leon Władysław Biegeleisen. Jerzy Michalski (1870–1956), profesor ekonomii i skarbowości, minister skarbu w gabinecie A. Ponikowskiego, nawiązywał do poglądów S. Głąbińskie13 Por. R. Rybarski, System ekonomii politycznej, t. 2: Teoria gospodarstwa społecznego, Warszawa 1930, s. 208. Czołowi przedstawiciele polskiej szkoły historycznej… 371 go. Podkreślał potrzebę badań historycznych umożliwiających wykrycie praw ekonomicznych. W programie reform finansowych kładł nacisk na wzrost dochodów budżetowych. Opowiadał się za wolną konkurencją14. Stefan Dziewulski (1876–1941), prawnik, ekonomista, wybitny znawca dorobku polskich uczonych okresu odrodzenia i oświecenia, wysoko oceniał wartość naukową dzieł F. Skarbka oraz społeczno-etyczny aspekt jego teorii. Był zwolennikiem samowystarczalności gospodarki polskiej opartej na surowcach krajowych15. Zofia Daszyńska-Golińska (1866–1934) historyk, socjolog, ekonomistka, działaczka społeczna, uznaje społeczny charakter nauki ekonomii związany z dorobkiem kulturowo-społecznym. Podkreśla teoretyczny charakter nauki ekonomii, istnienie praw psychologiczno-społecznych właściwych dla określonych historycznie zjawisk gospodarczych i społecznych16. Należy do zwolenników interwencjonizmu i etatyzmu. Podobnie jak S. Dziewulski popiera koncepcję osiągnięcia samodzielności gospodarczej ziem polskich. Leon Władysław Biegeleisen (1885–1945), profesor Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie, w rozważaniach teoretycznych akcentuje znaczenie badań indukcyjno-empirycznych i dedukcyjnych, które decydują o teoretycznym charakterze nauki ekonomii. Podważa ahistoryczną koncepcję homo oeconomicus i nadaje zasadzie gospodarności zróżnicowane ujęcie w zależności od założeń i celów modelowych17. Podkreśla znaczenie postępowania teleologicznego i dowodzi, że ocena środków prowadzących do celu powinna być oparta nie tylko na analizie motywów i działań jednostek, ale również całości zjawisk życia społeczno-gospodarczego. W zakresie polityki gospodarczej L.W. Biegeleisen, podobnie jak Z. Daszyńska-Golińska, stoi na stanowisku aktywnej gospodarczo polityki państwa. 4. Zakończenie Przedstawicieli polskiej szkoły historycznej w ekonomii cechuje twórczy stosunek do ekonomii, zwłaszcza w zakresie zagadnień metodologicznych. Podważają metodę badań klasyków, negują abstrakcyjny i dedukcyjny charakter nauki ekonomii oraz ahistorycyzm poglądów. Podnoszą znaczenie analizy historycznej, szczegółowego opisu rozwoju społeczeństwa w przekroju historycz14 Por. J. Michalski, Wykład ekonomii politycznej, z. 4, Warszawa 1932, s. 11. Por. S. Dziewulski, Linie wytyczne polityki gospodarczej Polski, Warszawa 1930, s. 30. 16 Por. Z. Daszyńska-Golińska, Ekonomia społeczna, cz. 1, Warszawa 1906, s. 27–32. 17 Por. L.W. Biegeleisen, Teoretyczno-poznawcze podstawy zasady gospodarności, Warszawa 1938, s. 29. 15 372 Aleksandra Lityńska nym. Podejmują interesującą próbę syntezy metodologicznej. Doceniają znaczenie indukcji, ale jednocześnie podkreślają rolę dedukcji i możliwość wykrycia prawidłowości ekonomicznych. Odchodzą w ten sposób od jednostronnych rozwiązań niemieckiej szkoły historycznej, której przedstawiciele, akcentując znaczenie badań historycznych, niejednokrotnie przechodzili na pozycje nihilizmu teoriopoznawczego. W pracach ekonomistów polskiej szkoły narodowej i historycznej ekonomia staje się nauką o gospodarstwie narodowym, w którym interes jednostki jest podporządkowany interesowi narodu. F. Skarbek i J. Supiński rozszerzają zakres badań ekonomii o aspekty historyczne i socjologiczne dla wyjaśnienia motywów indywidualnych na tle życia społecznego. Treści społeczne polskiej szkoły narodowej i historycznej idą w kierunku podtrzymania tradycji narodowych i rozwoju gospodarczego kraju, który w przyszłości miał umożliwić odbudowę niepodległości. Program tzw. pracy organicznej oparty jest na solidaryzmie zawodowym i poprawie stosunków podziału. L. Biliński, S. Głąbiński, W. Ochenkowski i J. Milewski postulują rozwój klasy średniej, uznają inicjatywę i przedsiębiorczość za dźwignię postępu gospodarczego. Reprezentanci szkoły historycznej okresu międzywojennego, podobnie jak ich poprzednicy, zespalają koncepcje teoretyczne z całokształtem zagadnień ekonomiczno-społecznych. Teorie ekonomiczne opierają nie tylko analizie zjawisk gospodarczych, ale i na realizowanym systemie wartości moralnych i kulturowych, socjologii i polityce, określających warunki życia społeczeństwa. Podejmują problemy gospodarcze i społeczne II Rzeczypospolitej. Ich prace mają nie tylko znaczenie historyczne, ale są źródłem ważnych informacji dla współczesnych badaczy. Na szczególną uwagę zasługują prace W. Grabskiego o rolnictwie, R. Rybarskiego o polityce gospodarczej i finansowej państwa oraz Z. Daszyńskiej-Golińskiej o problemach demograficznych. T. Brzeski i R. Rybarski prowadzą nowotarskie badania z zakresu psychologii społeczno-gospodarczej, starają się w ten sposób ściślej powiązać teorię z rzeczywistością. W rozważaniach A. Kostaneckiego podstawą postępu społecznego jest odrodzenie wartości etycznych. W pracach L.W. Biegeleisena ważnym elementem analizy stają się czynniki socjologiczno-teleologiczne. Jego modelowe systemy gospodarcze oparte są na założeniu o konieczności prowadzenia przez państwo planowej polityki ekonomicznej. Literatura Biegeleisen L.W., Teoretyczno-poznawcze podstawy zasady gospodarności, Warszawa 1938. Biliński L., System ekonomii społecznej, t. 1, Lwów 1893. Bochenek M., Ekonomia polityczna, rkp. z 1879 r. w Bibliotece Jagiellońskiej. Czołowi przedstawiciele polskiej szkoły historycznej… 373 Brzeski T., Psychologiczna teoria gospodarcza w zarysie, Poznań 1921. Daszyńska-Golińska Z., Ekonomia społeczna, Warszawa 1906. Dziewulski S., Linie wytyczne polityki gospodarczej Polski, Warszawa 1930. Głąbiński S., Ekonomika narodowa, t. 1: Teoria ekonomiki narodowej, Lwów–Warszawa–Kraków 1927. Grabski S., Ekonomia społeczna, t. 1: Socjologiczne podstawy ekonomii, Lwów–Warszawa– Kraków 1927. Grabski W., Materiały w sprawie włościańskiej, t. 3: Studia nad systemem polskiej polityki agrarnej, Warszawa–Kraków 1919. Kostanecki A., Ekonomia społeczno-teoretyczna, cz. 2: Ekonomia praktyczna, Warszawa 1923. Lityńska A., Polska szkoła historyczna w ekonomii, Kraków 1994. Michalski J., Wykład ekonomii politycznej, z. 4, Warszawa 1932. Milewski J., Zagadnienie narodowej polityki, Lwów 1909. Ochenkowski W., O włościach rentowych wraz z wewnętrzną kolonizacją, Kraków 1897. Pobóg-Malinowski W., Najnowsza historia polityczna Polski, t. 1: 1864–1914, Gdańsk 1991. Rybarski R., System ekonomii politycznej, t. 2: Teoria gospodarstwa społecznego, Warszawa 1930. Skarbek F., Ogólne zasady nauki gospodarstwa narodowego, czyli czysta teoria ekonomii politycznej, t. 1, Kraków 1955. Supiński J., Pisma, t. 2: Szkoła polska gospodarstwa społecznego, Warszawa 1883. The Leading Representatives of the Polish Historical School in Economics in the Inter-War Period The author presents the establishment and development of the Polish historical school and its contribution to the development of the theory of economics. The historical school was based on the ideological foundation of the national school whose representatives, F. Skarbek and J. Supiński, departed from the universalism of the classical school in favour of the national characteristics of economics. Their “organic work” programme aimed to regain national independence. The achievements of the leading representatives of the inter-war period historical school including S. Grabski, W. Grabski, R. Rybarski and T. Brzeski are based on a number of innovative ideas related to the reliance of theoretical research on historical analyses, the criticism of the theoretical and cognitive skepticism of the German school, the inclusion of social psychology in economics and the combining of theoretical considerations with economic and social policy problems. Aleksandra Lityńska – profesor doktor habilitowany, profesor zwyczajny, kierownik Katedry Historii Myśli Ekonomicznej na Wydziale Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Zainteresowania naukowo-badawcze: historia myśli ekonomicznej, problemy transformacji gospodarki Polski.
