„SŁOWNIK BIOGRAFICZNY TECHNIKÓW POLSKICH” – IDEA I

Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
Jerzy Krawczyk*
Biblioteka Główna Akademii Górniczo-Hutniczej
Kraków
„SŁOWNIK BIOGRAFICZNY TECHNIKÓW POLSKICH”
– IDEA I REALIZACJA A UDZIAŁ W NIEJ BIBLIOTEKARZY
[“BIOGRAPHICAL DICTIONARY OF POLISH TECHNICIANS”
– THE CONCEPT AND ITS PRACTICAL IMPLEMENTATION
VERSUS LIBRARIANS’ INVOLVEMENT]
Abstrakt: Omówiono inicjatywę wydawania Słownika biograficznego techników polskich. Na tej kanwie poruszono kwestię niedostatecznego udziału bibliotekarzy, zwłaszcza z wyższych szkół technicznych, w tym interdyscyplinarnym przedsięwzięciu, będącym jedną z form dokumentowania dokonań zmarłych, wybitnych pracowników
własnej uczelni.
BIOGRAFISTYKA – BIBLIOTEKARZE AUTORZY BIOGRAMÓW – SŁOWNIK BIOGRAFICZNY TECHNIKÓW
Abstract: The paper presents the initiative of publishing the Biographical Dictionary of Polish Technicians. The
undertaking provides an opportunity to discuss the problem of insufficient participation of librarians - especially
of those employed in higher education technical institutions - in this interdisciplinary event which is one of the
forms of documenting achievements of deceased outstanding scholars working for a particular university.
BIOGRAPHICAL DICTIONARY OF TECHNICIANS – BIOGRAPHICAL WRITINGS – LIBRARIANS AUTHORS
OF BIOGRAPHICAL ENTRIES
*
*
*
WSTĘP
Źródłem rosnącego zainteresowania biografistyką jest ogólny rozwój świadomości historycznej społeczeństw i pogłębianie się ich poczucia narodowego, niezależnie od postępującego procesu unifikacji i globalizacji, a może nawet w opozycji do niego. Jednym z obszarów współpracy interdyscyplinarnej, w ramach którego
aktywność bibliotekarzy i bibliotekoznawców powinna być znacząca, jest biografistyka. Mam tu na myśli nie
*
Bibl. dypl. dr JERZY KRAWCZYK, zastępca dyrektora Biblioteki Głównej Akademii Górniczo-Hutniczej
w Krakowie. Dwie najważniejsze publikacje: (2009) Bibliotekarze w dziewięćdziesięcioleciu Akademii Górniczo-Hutniczej.
Kraków: Uczelniane Wydawnictwa Naukowo-Dydaktyczne AGH, 220 s. [współaut.: B. Janczak, M. Dudziak-Kowalska];
(1995) Galicyjskie szkolnictwo zawodowe w latach 1860–1918. Kraków: Universitas, 295 s. E-mail: [email protected]
[JERZY KRAWCZYK, PhD; Deputy Director of the Main Library of the AGH University of Science and Technology,
Cracow. Two the most important publications: (2009) Bibliotekarze w dziewięćdziesięcioleciu Akademii Górniczo-Hutniczej
[Librarians in the Ninety Years of History of the AGH University of Science and Technology]. Kraków: Uczelniane
Wydawnictwa Naukowo-Dydaktyczne AGH, 220 s. [co-authors: B. Janczak, M. Dudziak-Kowalska]; (1995) Galicyjskie
szkolnictwo zawodowe w latach 1860–1918 [Galician Vocational Education 1860–1918]. Kraków: Universitas, 295 s.
E-mail: [email protected]]
379
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
samodzielne monografie poświęcone znanym osobom, lecz opracowywanie biogramów do różnego rodzaju
słowników biograficznych, takich jak monumentalny Polski słownik biograficzny czy – skromniejszy w rozmiarach i początkowych zamierzeniach – Słownik biograficzny techników polskich.
NIECO O „SŁOWNIKU BIOGRAFICZNYM TECHNIKÓW POLSKICH”
Inicjatywa redagowania takiego wydawnictwa wypłynęła ze środowiska techników polskich pragnących
upamiętnić twórczość i osiągnięcia tych, którzy odegrali w rozwoju techniki i gospodarki znaczącą rolę. Nie od
dziś bowiem znane jest zjawisko, że w zdecydowanej większości encyklopedii, słowników i opracowań, technika i jej twórcy zajmują miejsce marginalne; daleko im do pozycji poetów, pisarzy, malarzy. By przeciwdziałać
temu niekorzystnemu zjawisku i wypełnić przynajmniej częściowo lukę braku opracowań na temat historii techniki, powstał właśnie Słownik. Ma on dawać informacje o działalności nie tylko najwybitniejszych twórców
techniki, którzy i tak znajdą swoje miejsce w ogólnych słownikach i encyklopediach, ale także tych mniej znanych, mających jednak znaczący wkład w rozwój danej dziedziny techniki, bez których mrówczej pracy, także
organizacyjnej, postęp techniczny byłby niemożliwy. Odegrali oni również kluczową rolę w procesie uprzemysławiania kraju, zwłaszcza w małych ośrodkach przemysłowych. Słownik zmierza do wydobycia, ocalenia od
zapomnienia i zinwentaryzowania osiągnięć i zasług Polaków w rozwoju nauk technicznych oraz praktyki technicznej, zarówno w Polsce, jak i poza jej granicami. Nie bez znaczenia jest też zapoznanie innych grup społecznych z wkładem techników do historii narodu polskiego i techniki światowej. Naczelna Organizacja Techniczna
i zrzeszone w niej stowarzyszenia naukowo-techniczne zdecydowały urzeczywistnić postulaty swoich członków
przez wydawanie Słownika biograficznego techników polskich, zawierającego biogramy nieżyjących już zasłużonych techników, działających w różnych epokach, od czasów najdawniejszych aż do współczesnego pokolenia. Stosowna uchwała Zarządu Głównego NOT została podjęta w 1984 r. Pojęciem nauk technicznych – na
potrzeby Słownika – objęto umownie „(...) cały zakres zainteresowań stowarzyszeń zrzeszonych w Federacji
Stowarzyszeń Naukowo-Technicznych NOT, w tym przemysł, rolnictwo i inne dziedziny gospodarki, jeśli ich
promotorami byli technicy” [Zasady 1992, s. III]. Z jednej strony są to górnicy, hutnicy, elektrycy czy mechanicy, z drugiej – inżynierowie i technicy rolnictwa, ogrodnictwa, pożarnictwa czy leśnictwa. A tak na marginesie
– przedmiotem zainteresowania redakcji Słownika są również architekci, których stowarzyszenie zawodowe
– SARP (Stowarzyszenie Architektów Polskich) nie jest członkiem Federacji NOT.
Słownik, spełniając zarazem funkcję popularyzatorską i naukową, pod względem merytorycznym wzorowany jest na Polskim słowniku biograficznym, wydawanym od połowy lat 30. ubiegłego wieku. Wstępnie założono,
że opracowanie biogramów oparte będzie na krytycznym wyborze dotychczasowych publikacji – książek
i artykułów, a także dla nowszych czasów – na aktach osobowych, dokumentach, informacjach i przekazach
rodzinnych, wspomnieniach pośmiertnych, relacjach współpracowników. Początkowo wnioski o umieszczenie
życiorysów w Słowniku mogły składać zarządy główne i rady wojewódzkie stowarzyszeń zrzeszonych w Federacji, a zatwierdzanie tych wniosków należało do Rady Programowej Słownika. Obecnie, oprócz stowarzyszeń
naukowych, biogramy nadsyłać mogą instytucje naukowe, historycy, a nawet osoby prywatne. Należy jednak
zwrócić uwagę na to, że zaangażowanie stowarzyszeń w pozyskiwanie biogramów do Słownika stopniowo słabnie. Redaktor naczelny w informacji o ukazaniu się tomu 18 Słownika tak pisał: „Rozpoczęto prace przygotowawcze do tomu 19. Niestety, stowarzyszenia techniczne w większości nie przekazują biogramów do druku. Do
380
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
wyjątków należą: Stowarzyszenie Techników Cukrowników, Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Przemysłu Chemicznego, Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Leśnictwa i Drzewnictwa” [Rocznik 2007, s. 100].
Już na początku założono, że Słownik będzie wydawany w dwu edycjach. Pierwsza edycja, tzw. Wstępna, to
wydawnictwo ciągłe ukazujące się w formie zeszytów publikowanych – o ile to możliwe regularnie – po zebraniu odpowiedniej ilości materiałów biograficznych. Poszczególne tomiki tego wydawnictwa zawierają tylko
biogramy osób nieżyjących od co najmniej 3 lat przed ukazaniem się danego zeszytu, a wydawane są w systemie
holenderskim, czyli każdy zeszyt zawiera życiorysy na litery od A do Z. Poszczególne zeszyty zaopatrzone są
ponadto w alfabetyczne indeksy nazwisk postaci, których biogramy zostały opublikowane we wszystkich wcześniej wydanych tomikach. Przewidziana jest też druga edycja, tzw. główna, która powstanie „(...) po opublikowaniu w zeszytach wszystkich biogramów postaci działających w poszczególnych okresach historycznych, np.
t. I – od zarania do 1918 r., t. II – lata 1918–1945, t. III – lata 1945–1990, itd.” [Zasady 1992, s. IV]. Życiorysy
tam publikowane będą, w myśl założeń, już po przeprowadzeniu ewentualnych sprostowań i uzupełnień o informacje uzyskane z dodatkowych źródeł nie uwzględnionych w edycji wstępnej, zeszytowej. Słownik w postaci
zeszytów edycji wstępnej jest wydawany od 1989 r. Dotychczas ukazało się 20 tomów, w których opublikowano
2 537 biogramów. Każdy zeszyt mieści przeciętnie 90 biogramów, a redakcja stara się, by poszczególne zeszyty
miały podobną objętość (około 200 stron) [Białkiewicz 2001, s. 75]. W zdecydowanej większości są to biogramy
inżynierów i techników działających w XIX i XX wieku, a wśród nich dominują elektrycy i mechanicy, choć
znaczącą reprezentację mają geolodzy, architekci, leśnicy i chemicy. Początkowo redakcja Słownika była samodzielną jednostką organizacyjną w strukturze NOT, w latach 1995–2002 działała w strukturze Biblioteki Technicznej NOT, a następnie do chwili obecnej w strukturze Muzeum Techniki NOT. Nad prawidłową realizacją
wydawnictwa czuwają Rada Programowa, Komitet Redakcyjny i Redakcja. W skład Rady Programowej wchodzą przedstawiciele wszystkich stowarzyszeń naukowo-technicznych NOT. Redaktorami naczelnymi byli kolejno: Tadeusz Skarzyński (1989–1995), Zbigniew Skoczyński (1995–2002), a od 2002 r. funkcję tę pełni profesor
Józef Piłatowicz, historyk nauki. Mimo że z braku funduszy Słownik nie honoruje autorów finansowo, posiada
stałe grono współpracowników, przekazujących redakcji corocznie po kilka biogramów. Spośród nich najwięcej
biogramów napisali: Zbigniew Białkiewicz, Bolesław Chwaściński, Andrzej Glass, Jerzy Kubiatowski, Witold
Lenkiewicz, Danuta Merska, profesor Bolesław Orłowski z Instytutu Historii Nauki PAN, profesor Józef Piłatowicz, Tadeusz Skarzyński oraz profesor Zbigniew Wójcik. Wśród autorów biogramów znajdują się zarówno
inżynierowie-hobbyści, jak i zawodowi historycy: Piłatowicz, Orłowski czy Wójcik.
Dodać należy, że niezależnie od wydawania Słownika biograficznego techników polskich, środowiska lokalne tworzą własne tego typu wydawnictwa. I tak, wrocławski oddział Stowarzyszenia Elektryków Polskich (SEP)
w roku 1997 rozpoczął wydawanie Słownika biograficznego zasłużonych elektryków wrocławskich. Kolejne tomy ukazały się w latach 2001 i 2005. Podobną inicjatywę podjął krakowski oddział SEP, wydając w 2009 r.
pierwszy zeszyt Słownika biograficznego zasłużonych elektryków krakowskich (Kraków 2009).
SŁOWNIK TECHNIKÓW A BIBLIOTEKARZE
Bibliotekarze powinni się włączać w tego typu przedsięwzięcia, a redakcje, zwłaszcza słownika techników,
powinny otrzymywać od kolegów z politechnik, ale też i uniwersytetów rolniczych (inżynierowie rolnicy, leśnicy, ogrodnicy), wiele biogramów, choćby o profesorach własnej uczelni. W słowniku tym powinni swoje miej-
381
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
sce znaleźć bowiem nie tylko inżynierowie-praktycy różnych specjalności, ale też naukowcy mający na swoim
koncie patenty i wdrożenia myśli technicznej czy realizacje projektów architektonicznych. Życiorys opublikowany w słowniku biograficznym to przecież nic innego jak dokumentowanie działalności, w tym wypadku nie
przez bibliografię publikacji danej osoby, ale przez przedstawienie biegu życia zawodowego i osiągnięć w tym
zakresie. Z okazji jubileuszy, rocznic i innych wydarzeń uczelnie czy ich wydziały wydają historie swoich jednostek z częścią biograficzną, czy – różnie nazywane – samodzielne opracowania biograficzne typu Who is who.
W tego typu wydawnictwach swój udział powinni mieć bibliotekarze. Niestety, rzadko się to zdarza. A szkoda.
Jest to nie tylko dobry sposób na mocniejsze zaznaczenie przez bibliotekarzy swojej obecności w uczelni, ale
i wykazanie profesjonalizmu w pozyskiwaniu i wykorzystaniu różnorodnych źródeł, w tym archiwalnych. To
jest też dobry sposób obrony przed zaszufladkowaniem bibliotekarzy jako osób jedynie wypożyczających książki, udostępniających czasopisma czy kartografię. Współpraca bibliotekarzy z pracownikami uczelni na różnych
polach, w tym biografistyki, nabiera jeszcze większego znaczenia w obecnej sytuacji, gdy biblioteki stają się w
coraz większym stopniu organizatorami zdalnego dostępu do zasobów elektronicznych różnych typów, a w coraz mniejszym – miejscem spotkania twarzą w twarz z czytelnikiem. Opracowywanie biogramu to okazja do
poznania historii własnej uczelni, uprawianych w niej dyscyplin badawczych, a przez to do większego związania
pracowników bibliotek z własną uczelnią. Być może to bibliotekarze i biblioteki powinny same inicjować powstanie takiego czy innego opracowania poświęconego historii katedry czy wydziału, być „strażnikami uczelnianej pamięci” o wybitnych profesorach czy wychowankach. Taki pomysł realizowany jest w Bibliotece Głównej AGH. Pozostałe po wystawie poświęconej wychowankom AGH materiały biograficzne wykorzystano do
opracowania książki, która będzie wydana w 2010 r. wspólnie ze Stowarzyszeniem Wychowanków AGH.
Książka, zawierająca biogramy ponad 40 absolwentów AGH, którzy spełniali się potem na innych polach, jak
Wiesław Ochman, będzie nosić tytuł Oni też studiowali w AGH.
Bibliotekarze, przy okazji organizowania warsztatu informacyjnego, na własne potrzeby tworzą różnego rodzaju bazy, w tym bazy biograficzne. Przykładem może tu być – z najbliższego mi otoczenia – baza Biogramy
Biblioteki Jagiellońskiej czy Biogram Biblioteki Głównej AGH. Mając do dyspozycji takie narzędzia, należy
pójść dalej. Nie tylko dokumentować źródła, w których znajdują się życiorysy znaczniejszych osób, ale na tej
podstawie opracowywać ich biogramy i publikować, publikować, a przez to przybliżać światu i próbować ocalić
od zapomnienia. Tu możemy się przyłączyć do, prezentowanej już wcześniej, przyświecającej wydawcom Słownika idei dokumentowania działalności tych mniej znanych uczonych, których wkład w rozwój nauki był jednak
znaczący.
Na podstawie bazy biograficznej opracowywanej w BG AGH w dużym stopniu oparte było wydanie Wielkiej Księgi 85-lecia Akademii Górniczo-Hutniczej (Gliwice 2004), w której zawarto informacje o blisko 2 000
naukowców związanych z uczelnią na przestrzeni 85 lat jej działalności. Zresztą autorzy projektu podziękowali
Bibliotece Głównej za udostępnienie materiałów, stwierdzając: „Noty osób zmarłych zostały opracowane na
podstawie informacji pochodzących od osób prywatnych oraz informacji udostępnionych przez AGH, w tym
Bibliotekę Główną”. Sami bibliotekarze nie uczestniczyli jednak aktywnie w powstaniu publikacji, choć niewątpliwie mogli zgłaszać propozycje opracowania haseł osobowych. Znaczący natomiast udział bibliotekarzy i bibliotekoznawców można było zauważyć w realizacji tak dużego interdyscyplinarnego przedsięwzięcia, jakim
było opracowanie Encyklopedii Krakowa (Kraków 2000). W publikacji swój wkład mieli m.in. bibliotekarze
z WBP, AGH, Biblioteki PAU/PAN, bibliotekoznawcy z UJ i ówczesnej Akademii Pedagogicznej. Udział bi-
382
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
bliotekarzy i bibliotekoznawców w powstaniu tego akurat wydawnictwa wydawał się niezbędny, by miał kto
opracować hasła poświęcone księgarstwu czy bibliotekom.
Biblioteki szkół wyższych są często organizatorami lub współorganizatorami wystaw okolicznościowych
poświęconych zmarłym profesorom własnej uczelni. To jest w wielu wypadkach gotowy materiał do opracowania biogramu. Utrzymywany jest kontakt z rodziną, co daje możliwość uzyskania lub potwierdzenia informacji
o krewnych (rodzice, żona, dzieci), zdobycia fotografii dobrej jakości osoby, której życiorys jest opracowywany.
Wszelkie tego typu działania są zbieżne z mottem przyświecającym twórcom Słownika biograficznego techników polskich brzmiącym: „Narody tracąc pamięć, tracą życie” (Tukitydes, 471–395 p.n.e., grecki historyk, dowódca ateński w wojnie peloponeskiej). Z niepełnych danych uzyskanych od obecnego redaktora naczelnego
Słownika biograficznego techników polskich, Profesora Józefa Piłatowicza, wynika jednak, że wśród autorów
biogramów nie ma bibliotekarzy (poza autorem tego komunikatu). Prof. Piłatowicz wielokrotnie proponował
dyrektorom bibliotek, kierownikom archiwów i muzeów uczelnianych zainteresowanie pracowników opracowaniem biogramów, niestety bez rezultatu. Swego czasu cztery biogramy opracowała pani Krystyna Sielecka
z Biblioteki Głównej Politechniki Warszawskiej, i to wszystko. Podobna sytuacja braku zainteresowania współuczestniczeniem w tworzeniu Słownika dotyczy środowiska muzealników. Jedyny znany prof. Piłatowiczowi
wyjątek to, w ostatnich latach, pracownik Muzeum w Bóbrce – mgr Barbara Olejarz, oraz pracownicy Ośrodka
Historii Techniki z Muzeum AGH – m.in. inż. Dorota Bijok, która jest autorką ośmiu biogramów i pełniący tam
funkcje bibliotekarza – mgr inż. Wojciech Woźniak, autor czterech biogramów.
Na marginesie należy dodać, że umieszczenie biogramu w Słowniku biograficznym techników polskich może być dobrym doświadczeniem poprzedzającym nawiązanie stałej współpracy z redakcją Polskiego słownika
biograficznego i zagospodarowaniem przez bibliotekarzy kolejnego obszaru współpracy interdyscyplinarnej.
Oczywiście opracowywanie biogramu nie ma cech pracy zespołowej osób z różnych dyscyplin pracujących nad
jednym tematem. Jest to praca pojedynczych badaczy, którzy w ten sposób współtworzą wieloletni projekt wydawania słownika biograficznego.
W pismach profesora Tadeusza Kotarbińskiego, filozofa, logika i humanisty, znalazłem taką myśl: „Kraj,
który by się technicznie zaniedbał lub co gorsza programowo od techniki odwrócił, dobrowolnie skaże się na
role służebną wobec innych narodów, a w ostatecznym wyniku – na zagładę”. To samo dotyczy nieznajomości
historii techniki i zaniedbywania dokumentowania dokonań i losów jej twórców.
WYKORZYSTANE OPRACOWANIA
Białkiewicz, Z. (2001). Słownik biograficzny techników polskich, zeszyt 11. Śląskie Wiadomości Elektryczne nr 1,
s. 75.
Krawczyk, J. Słownik biograficzny techników polskich (11 biogramów).
Przegląd publikacji (2007). Rocznik. Polskie Towarzystwo Historii Techniki (wyd. 2009), R. VII, s. 100.
Zasady wydawnictwa (1992). Wykaz skrótów SBTP’92 (wkładka do 2 zeszytu SBTP), s. III–IV.
383