Cukrzyca – zio³olecznictwo

Farmakoterapia
Cukrzyca – zio³olecznictwo
Najstarszym dokumentem opisującym objawy i sposoby leczenia cukrzycy jest papirus pochodzący z około
1555 r. p.n.e. W starożytności podstawowe znaczenie
lecznicze miały leki roślinne, których rola w kontekście
prowadzonych współcześnie badań naukowych jest
nadal ogromna.
Zioła łagodnie obniżają poziom cukru
we krwi, przede wszystkim jednak zapobiegają przykrym konsekwencjom
cukrzycy, takim jak:
•miażdżyca,
•infekcje dróg moczowych i nerek,
•zaburzenia metaboliczne,
•otyłość.
i powłoki nasiennej. Guar jest białym
lub kremowobiałym proszkiem rozpuszczalnym w etanolu, dającym wodne
roztwory o zmiennej gęstości. Oprócz
wpływu hipoglikemicznego wykazuje
działanie obniżające stężenie cholesterolu we krwi, przy braku wpływu na
inne lipoproteiny i trójglicerydy.
Wymagają jednak regularnego stosowania. Wśród wielu surowców zielarskich stosowanych w leczeniu cukrzycy,
kilka zasługuje na szczególną uwagę.
Tragakanta jest to wydzielina uzyskana z pni i gałęzi różnych gatunków
rodzaju Astragalus, głównie Astragalus gummiferae z rodziny Fabaceae.
Tragakanta jest gumą w postaci cienkich, spłaszczonych, przezroczystych
wstążek, wykorzystywaną w technice
farmaceutycznej oraz w lecznictwie
jako środek przeczyszczający.
Surowce zawierające wielocukry
Ta grupa związków stanowi ostatnio
przedmiot wielu badań, szczególnie ze
względu na swoje właściwości hamowania jelitowego wchłaniania glukozy, co
stwarza możliwość interwencji w zakresie
żywienia chorych na cukrzycę w stopniu
mającym znaczenie lecznicze.
Wielocukry dzieli się na rozpuszczalne
w wodzie, tworzące lepkie, galaretowate żele, i na nierozpuszczalne w wodzie,
m.in. błonnik.
Do wielocukrów rozpuszczalnych zalicza się:
•homo- i heteropolisacharydy określane mianem hemicelulozy;
•pektyny;
•kleje i żele roślinne, z których najczęściej stosowane są guar, tragakanta
i karaya.
Guar otrzymuje się z bielma nasion Cyamopsis tetragonolobus (L.) Taub. z rodziny Fabaceae, po usunięciu zarodka
8
Karaya jest wyschniętym sokiem wyciekającym z nacięć drzewa Sterculia
urens Roxb. z rodziny Sterculiaceae.
Karaya jest bezkształtną, półprzezroczystą masą o zabarwieniu od różowobiałego do brązowego i zapachu
kwasu octowego. Guma ta jest słabo
rozpuszczalna, ale silnie pęczniejąca
w wodzie i tworzy z nią zawiesinę
o dużej lepkości. Z uwagi na tę właściwość jest stosowana jako środek
przeczyszczający (substancje resztkowe, nierozpuszczalne w wodzie, nie
wywierają wpływu metabolicznego,
zwiększając jedynie masę kału), a także w technice farmaceutycznej.
Korzystny wpływ substancji balastowych w cukrzycy dotyczy obniżenia
hiperglikemii, zwłaszcza poposiłkowej.
W cukrzycy typu II następuje równole-
głe zmniejszenie stężenia insuliny we
krwi, w cukrzycy typu I – zmniejszenie dobowego zapotrzebowania na
ten hormon. Zauważono, że wpływ
hipoglikemiczny rozpuszczalnych wielocukrów obejmuje również posiłek
spożyty kilka godzin później. Zaleca
się stosowanie wielocukrów jako produktów oczyszczonych, dodawanych
do posiłków lub poprzez dobór warzyw i innych składników pożywienia,
które zawierają ich dostateczną ilość.
Do takich produktów zalicza się ziarniste produkty zbożowe (otręby, płatki
owsiane), orzechy, warzywa strączkowe, inne jarzyny i owoce.
Syntetycznym wielocukrem stosowanym
w leczeniu cukrzycy jest akarboza (preparaty: Glucobay 50, Glucobay 100).
Jest to pseudotetrasacharyd o masie
cząsteczkowej 645. W budowie akarbozy jedna cząsteczka cukru maltozy
została zastąpiona przez pseudomaltozę – akarwiozynę. Źródłem tego
związku są drobnoustroje z rodzaju
Actinoplanes. Akarboza nie dopuszcza
do rozkładu poli-, oligo- i niektórych
disacharydów (maltozy, sacharozy)
w końcowym etapie enzymatycznego
trawienia. Wynika to z jej większego
powinowactwa do tych enzymów, niż
powinowactwo naturalnych substratów
węglowodanowych pożywienia. Nie
wpływa natomiast na poziom cukru
po spożyciu czystej glukozy, fruktozy
czy laktozy.
Inulina – polimer beta-D-fruktofuranozy
z niewielkim udziałem D-glukozy, jest
polisacharydem zapasowym zbudowanym z około 30 cząsteczek
monocukrów połączonych w nierozgałęziony łańcuch. Należy do
fruktanów inulinowych, jest prebiotykiem. W roślinach, które ją wytwarzają, służy jako zapas energii (magazyn węglowodanów) gromadzonej
w postaci łańcuchów fruktozy liczących
ok. 60 jednostek. Inulina i oligofruktoza występują w takich warzywach,
jak karczochy, szparagi, por, cebula
Farmakoterapia
i ziarna zbóż. W dużych ilościach inulina występuje w korzeniach cykorii i
bulwach słonecznika. Pozyskiwana
jest z korzeni omanu wielkiego, dalii i topinambura. Jest rozpuszczalna
w ciepłej wodzie. Nie jest trawiona
przez enzymy endogenne. Jako rozpuszczalny błonnik pokarmowy ulega
fermentacji mikrobiologicznej do krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych, a następnie jest resorbowana
w okrężnicy. W rezultacie zwiększa
się masa kałowa i skraca czas transferu. Ze względu na rosnący procent
populacji bifidobakterii regularne
zażywanie inuliny polepsza florę
jelitową. Inulina redukuje wartość
energetyczną pożywienia. Jest stosowana do wzbogacenia pożywienia
w błonnik dietetyczny lub do zastępowania cukru i tłuszczu. Stanowi część
produktów dietetycznych służących
obniżeniu zawartości tłuszczów, m.in.
czekolady i lodów niskokalorycznych.
Jej korzystne właściwości potwierdza
produkcja chlebów i ciast przeznaczonych dla diabetyków. Powoduje acidozę i hamuje hiperglikemię wywołaną
przez glikozę. Stosuje się ją także jako
surowiec do otrzymywania fruktozy
– słodzika dla chorych na cukrzycę,
a ponadto w diagnostyce chorób
nerek (określanie szybkości filtracji
w kłębuszkach nerkowych).
Słonecznik bulwiasty, bulwa Bulbus
Helianthi tuberosi, inaczej topinambur
– Helianthus tuberosus L. Zanim został
wyparty przez ziemniaki, uprawiano
go jako roślinę warzywną i pastewną. Do Polski został sprowadzony
w drugiej połowie XIX wieku jako roślina uprawna. Wysoka zawartość prebiotycznej, naturalnej substancji balastowej inuliny i oligofruktozy (FOS)
oraz kompleks składników mineralnych
o doskonałej dostępności biologicznej zapewniają zdrowe pożywienie,
powodują zahamowanie „wilczego
apetytu” i wydłużenie okresu sytości,
co nie jest bez znaczenia w hiperglikemii cukrzyków. Preparaty ze słoneczni-
ka bulwiastego zawierają koncentrat
z topinambura. Wywierają korzystny
wpływ na przemianę węglowodanową i lipidową, wspomagają proces
odchudzania organizmu, zmniejszając dzięki błonnikowi wchłanianie
tłuszczów i cukrów z jelit, przyspieszają proces trawienia, zapobiegają
zaparciom, wzmacniają system immunologiczny.
Azjatyckie surowce roślinne
Przepękla ogórkowata (syn. balsamka
ogórkowa, gorzki melon, Balsam pear,
Bitter cucumber, Bitter gourd, Foo gwa,
Karela, La-kwa) Momordica charantia
z rodziny dyniowatych Cucurbitaceae.
Owoc przepękli ogórkowatej spożywa się powszechnie w Indiach jako warzywo. W lecznictwie ludowym gorzki
melon stosowany był w leczeniu cukrzycy, trudno gojących się ran, malarii,
zaparć, a także
jako środek poronny. Stosowano go do leczenia bolesnych
miesiączek, egzemy, kamieni
nerkowych, trądu, artretyzmu,
żółtaczki, hemoroidów, bielactwa, zapalenia
płuc i świerzbu.
Taka wszech stronność działania i zastosowań gorzkiego
melona musiała
zwrócić uwagę
naukowców.
dłem witaminy C, prowitaminy A, fosforu i żelaza.
Działanie hipoglikemiczne przypisuje
się dwóm biologicznie czynnym substancjom:
• frakcji krystalicznej wyciągu alkoholowego z owoców, zwanej charantyną,
• polipeptydowi otrzymywanemu
z owoców i nasion, zwanemu polipeptydem P lub insuliną P (bądź V
z ang. vegetable – warzywo), który
jest podobny do insuliny wołu.
Z owoców wyizolowano również inne
polipeptydy zmniejszające stężenie
glukozy we krwi. Aktywność przeciwcukrzycową wykazały też kwas oleanolowy i 3-o-monodesmozyd. Dalsze
badania dokładniej wyjaśniły mechanizm obniżania poziomu cukru we krwi
Roślina ta zawiera w swym składzie: saponiny,
glikozydy, trójterpeny, proteiny, sterole oraz
olej tłusty. Niedojrzałe owoce
są dobrym źró9
Farmakoterapia
wy słodkie tracą swój słodki smak.
Ważną substancją czynną zawartą
w gurmarze jest kwas organiczny,
zwany kwasem gymnemicznym. Budowa tego związku przypomina cząsteczkę glukozy. Wypełnia on miejsca
receptorów w kubkach smakowych na
1–2 godziny, zapobiegając ich aktywacji przez cząsteczki cukru obecne
w pokarmie.
przez Momordica charantia, polegający na zwiększeniu liczby komórek ß
w trzustce, zwiększeniu zużycia glukozy w wątrobie i mięśniach, inhibicję
enzymów glukozo-6-fosfatazy, 6-bifosfatazy w wątrobie oraz stymulację
obecnej w czerwonych krwinkach
CUKIERKI SZAŁWIOWE
REUTTER
Cukierki szałwiowe to naturalny
sposób na gardłowy problem dla
całej rodziny! Poprawiają funkcjonowanie gardła i krtani, odświeżają śluzówkę jamy ustnej, gardła,
górnych dróg oddechowych. Już
5 cukierków pokrywa normę zalecanego dziennego spożycia
witaminy C. W cukierkach szałwiowych firmy Reutter, dzięki odpowiedniej metodzie produkcji,
szałwia zachowuje swoje silne
działanie lecznicze.
10
i wątrobie dehydrogenazy glukozo-6fosfatazy. Stwierdzono szereg innych
korzystnych właściwości rośliny, takich
jak obniżanie poziomu trójglicerydów
we krwi, działanie przeciwzapalne
i przeciwwirusowe, w tym anty-HIV,
zmniejszenie częstości powikłań cukrzycy w postaci
zaćmy.
Gurmar (Gymnea
sylvestre) jest rośliną podobną do winorośli, która pnie
się po drzewach
i krzewach w południowych Indiach.
Surowcem leczniczym jest liść i korzeń. Roślina zyskała nazwę „niszczyciela cukru”, ponieważ przeżucie
kilku liści gurmaru
sprawia, że potra-
Gurmar stosuje się obecnie w terapii cukrzycy na całym obszarze Indii. W celu zmniejszenia objawów cukromoczu,
suszone liście zażywa się w dawkach
3–4 gramów dziennie przez 3 miesiące lub dłużej. Analogicznie cząsteczki
podobne do glukozy, znajdujące się
w kwasie gymnemicznym, wypełniają
miejsca receptorów w zewnętrznych
warstwach wchłaniających jelita, dzięki
czemu zapobiegają wchłanianiu cząsteczek cukru. Zapobiegając wchłanianiu cząsteczek cukru przez jelita
podczas procesu trawienia, gurmar
znacznie zmniejsza jego metaboliczne
działanie.
Mieszanki ziołowe
Terapia ziołowa w cukrzycy
wg Tomasza Mrozowskiego
Ziele rutwicy
100,0
Liść pokrzywy
100,0
Korzeń omanu
50,0
Kłącze perzu
50,0
Korzeń cykorii
50,0
Korzeń lukrecji
50,0
Kłącze pięciornika
50,0
Szyszka chmielu
50,0
Owoc jałowca
25,0
Kłącze turzycy piaskowej 5,0
Liść borówki czernicy
25,0
Przygotowanie: zakupić w aptece lub
sklepie zielarskim 4–5 butelek, czyli
500 gramów soku z brzozy Succus
Betulae. Jest to preparat stabilizowany
etanolem, tzw. alkoholatura. Następnie
przygotować odwar z mieszanki, tak
jak w załączonym przepisie: w naczyniu emaliowanym zalać 3 kopiaste
stołowe łyżki ziół 3,5 szklanki wody
o temperaturze pokojowej. Starannie
Farmakoterapia
wymieszać i pod przykryciem, przy
słabym ogrzewaniu, doprowadzić do
wrzenia, które należy utrzymać przez
2–4 minuty. Po zakończeniu ogrzewania odczekać 5 minut, następnie odwar
dokładnie wymieszać i przecedzić do
termosu. Pozostałe zioła po odcedzeniu odwaru w naczyniu emaliowanym
zalać sokiem z brzozy, tak aby całkowicie pokryły macerat i wytrawiać
przez dobę. Składniki czynne mieszanki, które są trudno rozpuszczalne w wodzie, przejdą do soku z brzozy, który
produkowany jest na bazie alkoholu.
Po upływie doby przecedzić macerat
do ciemnej butelki. Należy podawać
szklankę odwaru 3 razy dziennie oraz
łyżkę stołową maceratu wytrawionego sokiem z brzozy 4 razy dziennie.
Sok z brzozy usuwa składniki toksyczne, oczyszcza organizm. Dodatkowo
wzbogacony w związki czynne otrzymane wskutek maceracji wywiera pełniejsze działanie lecznicze.
Korzeń kozłka
50,0
Kwiat bzu czarnego
50,0
Przygotowanie: łyżkę mieszanki zalać
szklanką wrzącej wody i odstawić pod
przykryciem na 3 godziny. Pić 3 razy
dziennie na 20 min. przed posiłkami.
Mieszanka ziołowa
wg O.O. Bonifratrów
Liść borówki czernicy 150,0
Kwiat rumianku
100,0
Strąk fasoli
50,0
Ziele rutwicy
50,0
Kłącze perzu 50,0
Korzeń mniszka
50,0
Liść szałwii
50,0
Ziele dziurawca
50,0
Znamię kukurydzy
50,0
Kwiat jasnoty białej
50,0
Przygotowanie: łyżkę mieszanki zalać szklanką wrzątku, zaparzać pod
przykryciem 30 minut. Pić gorące po
jedzeniu 2–3 razy dziennie.
Liść pokrzywy
50,0
Liść borówki czernicy
50,0
Ziele rutwicy
50,0
Liść brzozy
50,0
Korzeń mniszka
50,0
Owocnia fasoli
50,0
Ziele jemioły
50,0
Liść mącznicy lekarskiej 50,0
Znamię kukurydzy
50,0
Kwiatostan lipy
50,0
Przygotowanie: łyżkę mieszanki zalać
szklanką wrzącej wody i odstawić pod
przykryciem na 3 godziny. Pić 3 razy
dziennie na 20 min. przed posiłkami.
Mieszanka ziołowa wg O. Cz. Klimuszki
Liść borówki czernicy
50,0
Liść pokrzywy
50,0
Liść brzozy
50,0
Ziele bratka
50,0
Owoc jałowca
50,0
Owocnia fasoli
50,0
Ziele rutwicy
50,0
Korzeń mniszka
50,0
Liść szałwii
50,0
Mieszanka wg O. Grzegorza Sroki
Liść borówki czernicy 150,0
Koszyczek rumianku
50,0
Strąk fasoli
50,0
Ziele rutwicy
50,0
Kłącze perzu
50,0
Korzeń mniszka
50,0
Liść szałwii
50,0
Ziele dziurawca
50,0
Znamię kukurydzy
50,0
Korzeń kozłka
65,0
Kwiat jasnoty białej
20,0
Przygotowanie: łyżeczkę mieszanki
zalać szklanką wrzącej wody i odstawić pod przykryciem na 30 minut. Pić
gorące 2–3 razy dziennie po jedzeniu
(nie słodzić).
Zastępcze środki słodzące
pochodzenia naturalnego
W poszukiwaniu zastępczych środków słodzących dużą uwagę zwraca się na pozyskiwanie ich ze świata
roślinnego. Do znanych roślin zawierających związki słodzące należy
lukrecja gładka Glycyrrhiza glabra.
Zawarta w jej korzeniu glicyryzyna
(12%) należąca do saponin trójterpenowych jest 50–100 razy słodsza
od sacharozy.
Rośliny z innych stref klimatycznych
bogate w substancje słodzące to:
•gwinejska Dioscoreophyllum cumminsi, której nasiona zawierają monelinę
300 razy słodszą od sacharozy,
•afrykańska Pentadiplandra brazeana
ze związkiem pentadyną 300 razy
słodszym od sacharozy,
•występująca w Malezji i Wietnamie Curculigo latifolia, zawierająca
w owocach kurkulinę 900 razy słodszą od sacharozy,
•Capparis masakai, z chińskiej prowincji Yunan, zawierająca w owocach
mabilinę, słodsza 375 razy od sacharozy,
•Stevia rebaudiana (syn. Caa-che
i Azuca-caa) z rodziny Asteraceae,
pochodząca z Brazylii i Paragwaju.
Surowcem bogatym w związki słodzące są liście zawierające stewiozyd, glikozydy diterpenowe, a wśród
nich rebaudozyd A o najsłodszym
smaku. W liściach zidentyfikowano
ponadto sterole, taniny, olejki eteryczne zawierające m.in. limonen,
geraniol, pinen i terpen. Stosowanie
stewiozydów oraz ekstraktów z liści
jako substancji słodzących było od
dawna praktykowane w Paragwaju.
Stosuje się go po dziś dzień, parząc
w wodzie sproszkowany surowiec
przez kilkanaście minut. Inną formą jest
koncentrat w postaci syropu używany jako słodzik. Stewiozydy i czyste
ekstrakty z liści Stevia rebaudiana są
szczególnie popularne i chętnie wykorzystywane w przemyśle spożywczym Japonii. Dosładza się nimi konserwy w zalewie octowej, pasztety
mięsne i rybne, sos sojowy, „pastę” fasolową, napoje owocowe, lody, gumy
do żucia. Stewiozydy charakteryzują
się dużą stabilnością w odniesieniu
do pH i temperatury. Organoleptyczne porównanie wykazało, że czysty
stewiozyd jest 300 razy słodszy od
sacharozy w stężeniu 0,4%, 150 razy
od sacharozy 4% i 100 razy od sacharozy 10%.
mgr farm. Tomasz Mrozowski
11