Prace Zakładu Socjologii Norm, Dewiacji i Kontroli Społecznej

Prace Zakładu Socjologii Norm, Dewiacji i Kontroli Społecznej
IPSIR UW
Instytut Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego
Adam Podgórecki
SOCJOLOGICZNA TEORIA PRAWA
Z języka angielskiego przełożyli:
Łucja M. Kwaśniewska i Roland Smogór
Warszawa 1997 r.
Tytuł oryginału: A Sociological Theory of Law
Wydawnictwo: Dott. A. Giuffre Editore, Milano 1991.
Projekt okładki: Kazimiera Kwaśniewska
Redaktor:
Redaktor techniczny:
Korekta:
Przekład z języka angielskiego:
Łucja M. Kwaśniewska - Wprowadzenie, Rozdział I, Rozdział II
Roland Smogór - Rozdziały III - VIII
Copyright by
ISBN
, Warszawa 1997
Od Autora
Autor pragnie podziękować Wydawnictwu Croom Helm za zgodę na włączenie do
książki istotnych części rozdziału "Typologia systemów prawnych", które pierwotnie
zostały opublikowane w rozdziale książki: A. Podgorecki, Ch. J. Whelan, D. Khosla
(eds.) Legal Systems and Social Systems, London: Croom Helm, 1985.
Pragnę także wyrazić wdzięczność Wydziałowi Prawa Uniwersytetu w Bolonii,
Istituto Giuridico <A Cicu> oraz Istituto di Applicazione Forense <E. Redenti> za
zaproszenie mnie do poprowadzenia dwu seminariów socjologii prawa w maju 1990
roku oraz za wydajną pomoc w opublikowaniu tej książki we Włoszech. Specjalne
podziękowania kieruję do ówczesnego członka Wydziału Prawa Uniwersytetu w
Bolonii oraz ówczesnego Prezydenta Komitetu Badawczego Socjologii Prawa
Międzynarodowego Stowarzyszenia Socjologicznego (I. S. A.) profesora Vincenzo
Ferrari. Wdzięczny jestem także dr Letycji Mancini oraz Stefanii Pellegrini, które
pomagały w urzeczywistnianiu włoskiej edycji tej książki.
Na koniec, pragnę wyrazić zadowolenie, że niniejsza książka ukazuje się - staraniem
profesora Jerzego Kwaśniewskiego - także w Polsce, gdzie są jej korzenie; gdzie
przeprowadzona została znaczna część omówionych tu wyników badań i gdzie
powstały zręby prezentowanych w książce teoretycznych interpretacji.
Adam Podgórecki
Uczestnikom warszawskiego
seminarium
wymienionym w tej książce
Adam Podgórecki
Z przedmowy profesora Vincenzo Ferrari do wydania włoskiego
"Do charakterystycznych cech dzieła Petrażyckiego należącego niewątpliwie do
wielkiej europejskiej tradycji myślenia teoretycznego, łączącego filozofię i socjologię
z prawem, nawiązuje inna, nie mniej ważna, zawarta w pracach Adama
Podgoreckiego, która w empirycyzmie upatruje zarówno opcje teoretyczną jak i
metodologię naukową."
(str. V)
"Ta lekcja historii [upadek Sowieckiej opresji Europy Środkowej] mogła
motywować Podgóreckiego do sformułowania socjologii prawa na użytek
totalitaryzmu. Ale autor rozwijał jego wizję socjologii prawa w izolacji od nauki
marksistowskiej przez ścisłe obserwowanie otaczającej go rzeczywistości społecznej.
Główną ideą autora było nie tyle przedstawienie siebie jako maitre a penser, ale
właśnie, zgodnie z jego celem poszukiwanie drogi do budowy socjologicznej teorii
prawa w sposób adekwatny. A wiec, rozwijał on teorię prawa, o którą zresztą
uprzednio wiele razy się upominał, opartą na socjologicznych materiałach
porównawczych."
(str. VII).
"Bez apriorycznych rozstrzygnięć etno-lingwistycznych, autor przedstawia rożne
formy prawa, nie rezerwując terminu "prawo" dla którejś z form działań
normatywnych, wskazanej w drodze wyboru, który nigdy nie mógłby być neutralny
(....) Na tym tle wyjątkowa wydaje się być krytyka klasycznej weberowskiej typologii
form legitymizacji władzy, której autor przeciwstawia własną alternatywną
systematyzację, pozbawioną wszelkich objawów sakralności i zawierającą pominięte a
perwersyjne formy "legitymizacji" władzy takie, jak: legitymizacja oparta na
fałszywej świadomości, tzw. legitymizacja "ślepego zaułka", "brudnej wspólnoty" czy
tzw. legitymizacja opresyjna."
(str. VII - VIII)
"Ten tom zajmuje się również dwoma istotnymi aspektami teoretycznymi,
które warto zaakcentować, nie narzucając jednak Czytelnikowi wyborów
interpretacyjnych. Ważnym aspektem jest upór, z jakim autor przeciwstawia się
finalistycznemu modelowi działań społecznych, respektując przy tym klasyczny model
weberowski, zrywając zarazem z panującą wśród teoretyków modą, która każe
traktować finalizm jako pewnego rodzaju społeczną funkcję celowo
antyprzedmiotowej lub nawet mechanistycznej koncepcji, jak jest to proponowane
przez Niklasa Luhmanna."
(str. VIII-IX).
"Drugim aspektem teoretycznym jest bez wątpienia centralność pojęcia władzy, w
której prawo jest stale przedstawiane jako zmienna. Oczywiście Podgórecki wyraża
swój dystans do tradycji marksistowskiej, która podporządkowywała zmienną
polityczną zmiennej ekonomicznej, ograniczając w ten sposób możliwości
zrozumienia zjawiska centralnej pozycji władzy i nadużywając ją zresztą, co
doprowadziło ją do kryzysu funkcjonowania tzw. realnego socjalizmu."
(Str. IX)
Tłumaczyła z języka włoskiego Maria
Angela Kostecka
Spis rzeczy
Fragmenty przedmowy Vincenzo Ferarii do włoskiego wydania książki
(przełożyła Maria Angela
Kostecka)
Wprowadzenie
Rozdział I:
Działanie prawa
Rozdział II:
Moralność, prawo, zwyczaj
Rozdział III:
Różne typy legitymizacji
Rozdział IV:
Rewolucja w dziedzinie praw człowieka
Rozdział V:
Typologia systemów społecznych
Rozdział VI:
Typologia systemów prawnych
Rozdział VII:
Prawo w społeczeństwach totalitarnych i posttotalitarnych
Rozdział VIII:
Polityka prawa
Konkluzja:
Ku adekwatnej teorii w socjologii prawa
Wykaz publikacji cytowanych w książce
WPROWADZENIE
Według znanego twierdzenia Philipa Selznicka, można wyróżnić trzy stadia
rozwoju socjologii prawa: formułowanie problemów, zbieranie danych empirycznych
oraz synteza teoretyczna.
W pierwszym stadium, ci, którzy rozwijali socjologię prawa, podjęli próbę
określenia możliwości, jakie perspektywa społeczna może dawać dla zrozumienia
zjawisk prawnych. W rezultacie, zdołali oni wykazać, po pierwsze - iż prawo miało,
w sensie historycznym, określone specyficzne, nie zaś boskie, źródła; po drugie - iż
prawo było instrumentem zmiany społecznej, podobnie jak inne narzędzia,
ograniczonym w swej skuteczności; po trzecie - iż prawo dotąd stanowiło
niedostatecznie wykorzystany potencjał zmiany społecznej, głównie ze względu na
swój istotny składnik racjonalny; po czwarte - iż prawoznawstwo badało przeważnie,
jeśli nie wyłącznie, dogmatyczne (normatywne) oblicze prawa, pomijając jego
rzeczywiste empiryczne wymiary; po piąte - iż normalne, codzienne funkcjonowanie
prawa nie było dostatecznie uwzględnione, podczas gdy patologia prawa,
przestępstwa, zachowania w sądzie oraz roztrząsanie wszelkich możliwych wykroczeń
prawnych były błędnie traktowane jako właściwe zjawiska prawne i, po szóste - iż
pozornie obiektywne cechy prawa, takie jak kodeksy, statuty, orzecznictwo itp., mają
także inne, bardziej istotne, subiektywne wymiary psycho-społeczne. Wszystkie te, jak
również inne “herezje” odkryte przez socjologię prawa, podważyły tradycyjne
rozumienie prawa, które oscylowało wokół tezy, iż prawo to “nakaz poparty siłą” (J.
Austin) albo “norma wspierana przez władzę państwową”; a przez to “przymus
państwa stanowi absolutne kryterium prawa” (G. Jellinek). Niemniej owe teoretyczne
“rewelacje” dostarczone przez socjologię prawa nie były w stanie w najmniejszym
stopniu zmienić autorytarnego charakteru stosowania prawa, oprócz być może jednego
wyjątku o cynicznym wydźwięku: korzystnej - dla jednej bądź drugiej strony selekcji do ławy przysięgłych. Jak dotąd samoocena środowiska prawniczego, jak
również jego wysoka pozycja społeczna, były wystarczająco znaczące, aby
lekceważyć albo odrzucać wszelkie akademickie krytyki. Opracowania takie jak An
Introduction to the Sociology of Law Timasheff’a (1939); Law and Sociology pod
redakcją Evan’a (1962); Sociology of Law pod redakcją Aubert’a; Law and Society
Podgóreckiego (1974) oraz The Sociology of Law Tomasic’a (1985) reprezentują w tej
nowej dyscyplinie naukowej, jaką jest socjologia prawa, nowatorski typ podejścia
ukierunkowanego na problemy społeczne.
Etap drugi charakteryzował się gwałtowną eksplozją socjologii prawa, która
posługiwała się już rozwiniętymi i gotowymi do zastosowania metodami oraz
technikami socjologicznymi dla analizy wszelkich możliwych obszarów wzajemnych
relacji pomiędzy prawem a społeczeństwem. Technika obserwacji uczestniczącej
została użyta w celu dotarcia do niedostrzegalnych subkultur istniejących w ramach
różnych zawodów prawniczych, włącznie z sędziami - naświetlając tym samym
społeczne tło owych “nietykalnych” osobistości. Zastosowano również badania
postaw, aby ukazać głębię poglądów prawnych oraz ich powiązań z moralnymi,
politycznymi i religijnymi przekonaniami, natomiast badaniem opinii publicznej
posłużono się w celu prześledzenia związków pomiędzy fluktuacjami powszechnych
stereotypów prawnych oraz rezydualnymi składnikami prawa. Podejście
kompleksowe zostało wykorzystane po to, by ukazać w jaki sposób opinia publiczna
jest manipulowana przez grupy sprawujące władzę, zmierzające do manipulowania
samym prawem. Natomiast podejście antropologiczne zostało wykorzystane po to, by
ustalić, jakie zmienne są istotne dla procesu kształtowania postaw i zachowań
prawnych. Z kolei, porównawcze analizy pomogły wykazać, że nie tylko systemy
prawne zależą od systemów społecznych, ale i odwrotnie; systemy społeczne zależne
są od systemów prawnych. Perspektywa historyczna pozwoliła ustalić trendy w
rozwoju rozmaitych kultur prawnych. Podjęte zostały próby ujęcia najbardziej
znaczących badań w jednolite ramy teoretyczne. Jako przykłady można podać
następujące opracowania: Sociology and Legal Order Schwartz’a i Skolnick’a
(1970); Law and the Behavioral Sciences Friedman’a i Macaulay’a (1977) oraz The
Sociology of Law Evan’a (1980).
Skumulowanie się problemów przedstawionych powyżej, jak również
nagromadzenie wielu badań empirycznych, prowadzą do etapu trzeciego, czyli
rozwoju socjologii prawa właściwego. Na tym etapie podjęto kilka prób w celu
połączenia rozbieżnych elementów w jakąś zrozumiałą syntezę. Dzieło Black’a The
Behavior of Law (1976), traktujące prawo jako zmienną ilościową, jest interesujące nie
tylko w sensie teoretycznym, ale jest również, ze względu na swą “syntetyczną”
naturę, użyteczne jako zbiór i podsumowanie prac dotychczasowych. Black zestawił
imponującą liczbę prawidłowości, które łączą prawo z innymi zjawiskami
społecznymi w kilku dziedzinach życia społecznego: w dziedzinie stratyfikacji,
morfologii społecznej, kultury, organizacji, kontroli społecznej oraz anarchii. Słabą
stroną podejścia Black’a jest to, iż przyjął on zbyt wąską definicję prawa, a
mianowicie: “Prawo jest kontrolą społeczną sprawowaną przez państwo” (Black,
1976: 2). Wziął on pod uwagę jedynie prawo oficjalne, tym samym pomijając pokaźny
obszar prawa intuicyjno-naturalno-żywego. Praca Auberta (1983) In Search of
Sociology jest mniej pozytywistyczna i bardziej filozoficzna zarazem. Autor określa
argumentację prawną jako fundament dla rozumienia prawa. Według Aubert’a,
“Powód, dla którego prawo może rozwiązywać rozmaite kwestie, aczkolwiek
w specyficzny i ograniczony sposób, to jego zdolność do tworzenia rzeczywistości.
Nie dopuszcza ono do powstania sytuacji, w której w sposób uprawniony
podnoszone są problemy inne niż te, na które może ono udzielić odpowiedzi.
Wszystkie pozostałe pytania są prawnie nieistotne, nawet jeśli prawnicy będą musieli
przyznać, iż są one
w gruncie rzeczy istotne w stopniu wysokim” (Aubert, 1983). Twierdzi on również, iż
“Próba sformułowania socjologicznej definicji prawa nie wydaje się ani konieczna ani
owocna” (Aubert, 1983: 28). W przeciwieństwie do Black’a, w swej pracy Aubert
ogranicza się do świata zachodniego. Z kolei Unger w swej znanej rozprawie
zatytułowanej Law in Modern Society (1976) podejmuje próbę zbadania wielu
złożonych struktur społecznych, jednakże w jego podejściu brak jest wystarczającego
zorientowania na empirię. Ponadto jest ono zbyt spekulatywne w swej naturze, aby
stanowić wyczerpującą syntezę istniejącej wiedzy na temat socjologii prawa.
Biorąc pod uwagę wszystkie elementy, jakie pojawiły się w dotychczasowych
rozważaniach, wyłania się pytanie: jakie główne zagadnienia są obecnie podejmowane
przez socjologię prawa?
Wydaje się, iż następujących osiem kwestii można uznać za szczególnie istotne.
Po pierwsze, socjologiczne rozumienie prawa ujawnia jego rolę jako sposobu
strukturalizacji materii życia społecznego. Istniejąca wiedza społeczno-psychologiczna
(Podgórecki, 1974) dostarcza nie tylko rzetelnych danych dla zrozumienia
indywidualnej percepcji prawa oraz relacji pomiędzy tą percepcją a jej społecznym
otoczeniem, ale również pomiędzy obydwoma tymi elementami i całością systemu
społecznego. I tak, można zaryzykować tezę, iż uporządkowana struktura sieci prawa
intuicyjnego stanowi “kręgosłup”, na którym opiera się cały system społeczny. Takie
rozumienie relacji pomiędzy prawem i systemem społecznym ma sens jedynie w
przypadku, gdy akceptuje się niezwykle ważną rolę prawa intuicyjnego. Dlatego nie są
akceptowane tutaj takie podejścia metodologiczne, które mogą być postrzegane jako
nieokreślone (dialektyczne)
i wartościujące. Na przykład: “Jesteśmy przywiązani do dialektycznej metody analizy,
która kładzie nacisk na strukturalne podstawy prawa i społeczeństwa, gdy koncentruje
się na ludziach uwikłanych w ich rzeczywistą, codzienną egzystencję i warunki
materialne, walczących o lepsze życie. Parafrazując często przytaczane spostrzeżenie
Marksa można powiedzieć, że badamy społeczeństwo, aby zmienić je na lepsze”
(Caputo, Kennedy, Reasons i Brannigan, 1989). Cenny jest zwrot w kierunku
perspektywy “społeczeństwa obywatelskiego”, w której wyrażony jest sceptycyzm
wobec roli prawa oficjalnego
i państwa, i która podkreśla nadrzędną rolę infrastruktury prawa intuicyjnego. Realia
państwa socjalistycznego mogą posłużyć tutaj jako dobry przykład. “W sytuacji, gdy
brak jest możliwości prawdziwie radykalnej zmiany, ten rodzaj twórczego oporu
może przynajmniej zachęcać do organicznej solidarności i prowadzić do rekonstrukcji
społeczeństwa, ukierunkowanego na mniejszą zależność od formalnych struktur
państwowych. Rosnący rozdział społeczeństwa od jego aparatu rządzącego może
prowadzić w efekcie do sytuacji, gdzie elita władzy tak naprawdę udaje, iż sprawuje
władzę, a w rzeczywistości po prostu pasożytuje na nieprawidłowo zarządzanej
gospodarce państwowej i sprawuje jedynie rytualną kontrolę nad państwem” (Łoś,
1987: 53).
Po drugie, ponieważ prawo ma nie tylko empiryczne oblicze, ale pełni
również istotną funkcję normatywną, konieczne jest analizowanie jego normatywnego
wymiaru w odniesieniu do jego relacji wobec innych aspektów prawa. Naturalnie,
można by spekulować na temat epistemologicznej różnicy pomiędzy “jest” a
“powinno być”, co pociąga za sobą liczne interpretacje. Rzeczywiście jest tak, że w
literaturze filozoficznej każdy autor wykuwa swoje własne arbitralne definicje
rozmaitych terminów
i wyjątkowym osiągnięciem jest to, że używa on ich później w sposób konsekwentny
i niesprzeczny. Niemniej jednak koncepcje filozoficzne z reguły nie opierają się na
danych empirycznych i przez to, iż popierają same siebie arbitralnie zbudowanymi
definicjami, nie pozostawiają żadnego miejsca na uzgodnienie, dostarczając
rozbieżnych punktów widzenia. Natomiast koncepcje socjologiczne - przeciwnie,
opierając się na danych empirycznych, dostarczają różnych możliwości do dyskusji i
uzgodnień. Z tego punktu widzenia, koncepcja legitymizacji (legitimacy) wydaje się
być przydatna jako punkt wyjścia, a także stanowi podstawę do rozstrzygnięć. Istnieją
dające się empirycznie wyodrębnić typy legitymizacji, wypływające z rozmaitych
zasad i oparte na różnych układach społecznych. I tak, ponieważ możliwe są zarówno
dociekania socjologiczne, jak i analizy logiczne tej problematyki, koncepcja
prawomocności może być rozważana jako kluczowy łącznik badań nad faktycznymi i
normatywnymi realiami prawa.
Po trzecie, szczególnie interesującym przedmiotem badań są pytania dotyczące
związku pomiędzy prawem i moralnością. Jedną z istotnych kwestii, jaka się z tym
wiąże, jest wpływ opinii publicznej i postaw społecznych na prawo i moralność.
Niezwykle istotną kwestią dla zrozumienia zagadnień zmiany społecznej jest kwestia
tego, jak prawo i moralność zmieniają indywidualne i zbiorowe postawy. Aby lepiej
zrozumieć te problemy, powinno się również wziąć pod uwagę młodą, rozwijającą się
dyscyplinę, jaką jest socjologia moralności (Ossowska, 1970).
Po czwarte, różne systemy prawne są usytuowane w różnych społeczeństwach.
Biorąc to pod uwagę powinno się badać, jak różne systemy prawne oddziałują na
sposób, w jaki systemy społeczne działają, i odwrotnie; badać, jak różne systemy
społeczne kształtują towarzyszące im systemy prawne. Tego typu perspektywa
poznawcza może rzucić światło nie tylko na procesy utrzymywania systemów
społecznych w całości, jak i procesy dezintegrujące je, ale może być również pomocna
dla wyjaśnienia tego, jak różne systemy społeczne i prawne dopasowują się, gdy się ze
sobą zetkną. Aby rozwinąć szerzej tę perspektywę, niezbędne są studia nad
typologiami systemów społecznych i systemów prawnych.
Po piąte, należy zauważyć, iż w niektórych społeczeństwach badania
społeczno-prawne uzależnione są od polityki sponsorujących je instytucji (specyficzny
rodzaj cenzury), podczas gdy w innych społeczeństwach potencjalne badanie nie ma
nawet dostępu do rzeczywistości społecznej (badacze byli karani za postępowanie
niezgodne z oficjalną linią polityczną). Taka była sytuacja w Polsce przed rokiem
1989.
“Wprowadzenie stanu wojennego w grudniu 1981 r. zahamowało wszystkie te
formy aktywności, a dawne restrykcje, teraz zwielokrotnione, ponownie objęły te
dziedziny badań, które wcześniej były politycznie akceptowane oraz ograniczyły
swobodę, z jaką badacze mogli wcześniej wyrażać swoje poglądy na tematy, które
nie były wygodne dla rządzącej grupy.
Obecna sytuacja nie pozwala sensownie przewidywać przyszłych losów
socjologii prawa w Polsce. Wydaje się wysoce prawdopodobne, że będzie się ona
rozwijała przede wszystkim jako dyscyplina akademicka, wykładana głównie
studentom prawa przez osoby o orientacji prawoznawczej. Można również
oczekiwać, że jeśli chodzi
o prowadzenie badań empirycznych pod szyldem socjologii prawa, to socjologiczne
dociekania dotyczące funkcjonowania prawa będą dominować nad zagadnieniami
bardziej teoretycznej natury. Biorąc pod uwagę aktualne realia polityczne (powrót
struktur post-komunistycznych - A.P.) nie należy spodziewać się, iż w ciągu kilku
następnych lat akademicka nauka polska zaangażuje się w jakiekolwiek dziedziny
zainteresowania, kluczowe z teoretycznego bądź praktycznego punktu widzenia.
Wśród tych kluczowych zagadnień można by wymienić uwarunkowania społecznej
akceptacji prawa i zasad państwowej polityki legislacyjnej, stopień legitymizacji
władzy, realizowania zasad oraz dysfunkcjonalność takich instytucji, jak policja,
więziennictwo, sądy i prokuratura. Dla tych samych powodów, również i w tym
przypadku trudno oczekiwać większego udziału socjologów prawa w kształtowaniu
polityki legislacyjnej czy w podejmowaniu bardziej pogłębionych analiz
wspomnianych dziedzin państwowo-prawnej działalności.
Autorzy tego artykułu życzą zarówno sobie, jak swoim kolegom w Polsce i za
granicą, aby te pesymistyczne prognozy okazały się nieprawdziwe” (Kojder,
Kwaśniewski, 1985).
Po szóste, niniejsza książka oparta jest w głównej mierze na materiale
empirycznym, zebranym przez autora według uprzednio przygotowanej koncepcji
teoretycznej. Jej głównym celem jest prezentacja teorii socjologii prawa. Aby można
było to osiągnąć, konieczne jest rozróżnienie pomiędzy teorią a meta-teorią. Ponieważ
niniejsza praca odrzuca taki schemat, według którego pojedynczy czynnik społeczny
może odgrywać decydującą rolę w kształtowaniu innego zjawiska społecznego,
wprowadza się podejście złożone (hipoteza trójstopniowa), które może służyć jako
macierz w analizowaniu wzajemnego oddziaływania pewnej liczby podstawowych
zmiennych w ich aktualnym kontekście społecznym. Kwestionowanie użyteczności
różnych klasyfikacji wypracowanych do tej pory i umieszczanie ich poza rozwiniętymi
ramami teoretycznymi, oraz podejmowanie próby ich oceny tak, jakby miały one jakiś
autonomiczny cel, mogłoby okazać się poważnym błędem.
Po siódme, zagadnienie skuteczności prawa pozostaje nadal otwarte, podobnie
zresztą jak problem racjonalnych kryteriów tworzenia prawa. W związku z tym dwa
pytania wydają się być interesujące. Jakie warunki muszą być spełnione, aby prawo
mogło realizować swe główne zadania, tj. zapewnianie porządku społecznego i
sprawiedliwości? Oraz następna kwestia: Jakie racjonalne kryteria powinny być
uwzględnione, aby osiągnięte zostały założone cele prawa stanowionego bez
wywoływania niezamierzonych skutków ubocznych?
Uwaga ósma. Książka nie pretenduje do tego, aby dostarczyć ogólnego
przeglądu istniejącego i dynamicznie rozwijającego się ostatnimi czasy piśmiennictwa
z zakresu socjologii prawa. Takie opisowe i doświadczalne podsumowania pojawiły
się zresztą ostatnio, przykładem może być książka Cotterrell’a z 1984 roku czy też
jeszcze lepsza książka A. Javiera Trevino z 1996. Głównym celem niniejszej książki
jest opracowanie i synteza odpowiedniego materiału empirycznego, opartego na
założeniu, iż prawo oficjalne i prawo intuicyjne, mimo ich różnej mocy normatywnej,
odgrywają zasadniczo podobną rolę w procesie scalania, integrowania, organizowania,
kontrolowania bądź opresjonowania różnych grup społecznych, instytucji, organizacji,
a także społeczeństwa jako całości. Dlatego w niniejszej pracy skoncentrowano się
wyłącznie na badaniach, które mogłyby potwierdzić bądź zaprzeczyć owemu
założeniu. Z tego samego powodu, poczesne miejsce w książce zajmują badania
własne autora; kwestii tej poświęcony był ogół badań, które autor miał okazję
przeprowadzić w Polsce w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych.