Poradnik dla pacjenta z ZJN
Transkrypt
Poradnik dla pacjenta z ZJN
BROSZURA DLA OSÓB Z ZESPOŁEM JELITA NADWRAŻLIWEGO CZYM JEST ZESPÓŁ JELITA NADWRAŻLIWEGO? Czym jest zespół jelita nadwrażliwego (ZJN)? Zespół jelita nadwrażliwego to choroba przewodu pokarmowego o charakterze czynnościowym, która objawia się zaburzeniami w oddawaniu stolca, połączonymi często z bólem i/lub wzdęciem brzucha ustępującym całkowicie lub częściowo po wypróżnieniu. Na co dzień choroba ta wiąże się z odczuwaniem częstego dyskomfortu, szczególnie po jedzeniu, oraz bólu brzucha, a także występowaniem biegunek i/lub zaparć. Co to znaczy, że ZJN jest chorobą czynnościową? Kiedy mówimy o chorobie czynnościowej przewodu pokarmowego, oznacza to, że odczuwane dolegliwości wynikają wyłącznie z zaburzeń w jego pracy: zmianie ulega szybkość przesuwania się treści pokarmowej przez jelita, pojawia się nieprawidłowe odczuwanie bólu wywołane np. rozdęciem jelit pokarmem czy gazami oraz nadmierną produkcją śluzu, najprawdopodobniej spowodowaną nadwrażliwością na fizjologiczne bodźce nerwowe. W ZJN nie występują zmiany w budowie przewodu pokarmowego (organiczne i biochemiczne nieprawidłowości). Czy można wyleczyć ZJN? Leczenie ZJN polega przede wszystkim na usunięciu lub złagodzeniu istniejących objawów, lecz nie prowadzi do całkowitego wyleczenia. U wielu osób po zastosowaniu odpowiednio dobranej terapii przez wiele miesięcy, a nawet lat nie występują dolegliwości związane z chorobą. 2 Jakie są objawy ZJN? Objawy ZJN wiążą się przede wszystkim ze zmianami w częstości wypróżnień (mniej niż 3 razy w tygodniu lub więcej niż 3 razy na dzień), którym towarzyszą różne dodatkowe objawy: • najczęściej ból brzucha i/lub dyskomfort zmniejszający się po wypróżnieniu, • nieprawidłowa konsystencja stolca, • skurcze w obrębie brzucha, • kruczenie i przelewanie, • wzdęcia, gazy, • parcie (konieczność pilnego wypróżnienia), • uczucie niepełnego wypróżnienia. Nasilenie poszczególnych objawów u osób cierpiących na zespół jelita nadwrażliwego jest bardzo zindywidualizowane, choć można wyróżnić trzy główne postaci tej choroby: 1. postać zaparciową, 2. postać biegunkową, 3. postać mieszaną (biegunkowo-zaparciową). Co może być przyczyną ZJN? Przyczyny rozwoju tej choroby nie są w pełni poznane, jednak wyróżnia się kilka istotnych czynników mogących mieć znaczenie w jej powstawaniu: •p rzebyta infekcja przewodu pokarmowego, • z aburzenia jelitowej flory bakteryjnej (po długotrwałym leczeniu antybiotykami, po egzotycznych podróżach i inne), •p rzyczyny psychospołeczne (m.in. napięcie emocjonalne, stres, zaburzenia lękowe i depresyjne), • czynniki genetyczne. Dlatego, dla uzyskania najlepszych efektów leczenia, bardzo ważne jest kompleksowe podejście do terapii i uwzględnienie w niej leczenia dietetycznego, wsparcia psychologicznego, a czasami włączenie również leczenia farmakologicznego. ZJN w liczbach1, 2, 3, 4 • Szacuje się, że na zespół jelita nadwrażliwego cierpi od 9% do 22% populacji. • Aż 80% pacjentów z nasilonymi dolegliwościami stanowią kobiety. • ZJN dotyka także młodsze osoby: szacuje się, że dotyczy on ok. 14% studentów i 16% uczniów w wieku 11-17 lat. • W Europie i Ameryce Północnej 2 razy częściej chorują kobiety, ale na Dalekim Wschodzie z powodu ZJN częściej cierpią mężczyźni. • Mimo że choroba ta występuje w każdym wieku, to szczyt zachorowań przypada na 20.-30. rok życia. Pamiętaj! Nie diagnozuj się sam. Objawy charakterystyczne dla ZJN mogą również występować w wielu innych chorobach, dlatego jeśli odczuwasz wymienione powyżej dolegliwości, skontaktuj się z lekarzem, który zleci odpowiednie badania i zaleci właściwą terapię. 3 NIE DAJ SIĘ ZDOMINOWAĆ ZESPOŁOWI JELITA NADWRAŻLIWEGO Nie daj się zdominować ZJN! ZJN nie stanowi bezpośredniego zagrożenia dla życia. Jest to jednak choroba, która może trwać wiele lat i w znacznym stopniu pogarszać jego jakość. Może działać wyniszczająco na Twoje ciało i psychikę, wpływać na Ciebie, na działania, w które chcesz się zaangażować, i na Twoje relacje z otoczeniem. Narastające w związku z objawami lęk, obawy i stres mogą prowadzić do bierności. Dzieje się tak, ponieważ doświadczane przez Ciebie objawy związane z ZJN wpływają na to, co robisz, jak się czujesz i co myślisz. Co więcej, Twoje zachowanie, myśli i uczucia mogą również wpłynąć na pojawienie się lub nasilenie objawów, których doświadczasz. Nie jest to jednak sytuacja bez wyjścia, dlatego poniżej przedstawiamy wskazówki (lekarskie, dietetyczne i psychologiczne), które mogą Ci pomóc zmniejszyć liczbę objawów ZJN i ich nasilenie. 4 Jak sprawdzić, czy cierpisz na ZJN? Jeżeli masz uciążliwe dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego, utrudniające codzienne funkcjonowanie, koniecznie zgłoś się do lekarza rodzinnego. To on po przeprowadzeniu szczegółowego wywiadu zdecyduje o skierowaniu po poradę do specjalisty gastrologa lub na badania dodatkowe (m.in. gastroskopię, żeby wykluczyć inne choroby). Objawy w zespole jelita nadwrażliwego są u wielu pacjentów zróżnicowane i często niejednoznaczne. Dlatego ścieżka diagnostyczna i terapeutyczna może się różnić w zależności od zgłaszanych przez pacjenta problemów i powinna być dostosowana do jego potrzeb. Korzystaj z pomocy specjalistów Doświadczanie zespołu jelita nadwrażliwego jest sytuacją bardzo trudną, dlatego warto skorzystać z porad specjalistów, którzy pomogą zmniejszyć ten ciężar. ZJN to choroba, którą może zdiagnozować tylko lekarz, dlatego w gabinecie lekarskim uzyskasz pierwszą pomoc. Czy wiesz, że…1, 2, 3, 4 Pacjenci cierpiący na ZJN stanowią:3, 5 • 12% wszystkich chorych odwiedzających lekarzy rodzinnych, • 25% wszystkich pacjentów odwiedzających lekarzy gastroenterologów. Czy wiesz, że… Tylko 9-33% pacjentów chorych na ZJN zgłasza się do lekarza z powodu swoich dolegliwości!3, 4 Dodatkowo, w zależności od trudności, których doświadczasz, warto skorzystać z pomocy dietetyka, psychologa, psychoterapeuty lub psychiatry. Postaraj się aktywnie uczestniczyć w procesie leczenia, zdobywając informacje, rozwiewając swoje wątpliwości i realizując zalecenia. Zwiększysz skuteczność swoich działań, oswoisz się z doświadczaną sytuacją i zadbasz o poczucie bezpieczeństwa. 5 NIE DAJ SIĘ ZDOMINOWAĆ ZESPOŁOWI JELITA NADWRAŻLIWEGO Zastosuj właściwą dietę Odpowiednia dieta w ZJN musi uwzględniać indywidualne reakcje Twojego organizmu na spożywane pokarmy. Nie ma diety uniwersalnej, którą można byłoby zalecić wszystkim osobom zmagającym się z tą chorobą. Można jednak wyróżnić kilka ogólnych zasad postępowania dietetycznego, które pomogą Ci w walce z dolegliwościami. Przeanalizuj swój codzienny jadłospis i zastanów się, czy występują w nim wymienione w tabeli produkty. Jeśli tak, ich ograniczenie będzie pierwszym krokiem do sukcesu. Produkty nasilające dolegliwości W zespole jelita nadwrażliwego mogą występować biegunki i/lub zaparcia. Poniższe zalecenia mogą Ci pomóc w złagodzeniu tych dolegliwości. 6 Kategoria produktów Wzdymające Szczegółowe produkty Przykładowo: strączkowe (fasola, groch, bób), kapusta, cebula, czosnek, orzechy, papryka oraz duże ilości owoców i innych warzyw (szczególnie surowych). Proces trawienia tych produktów (fermentacja) powoduje powstawanie gazów, które są przyczyną dokuczliwych wzdęć Tłuste Szczególnie mięsa i wędliny, tj. kiełbasy i wędliny podrobowe, pasztety, konserwy mięsne oraz tłusta wieprzowina, tłusta wołowina, gęsi, kaczki. Tłuszcze, szczególnie zwierzęce, są ciężkostrawne i mogą zwiększać dolegliwości, najczęściej zaraz po posiłku Smażone Są to produkty ciężkostrawne; w ich miejsce zaleca się gotowane lub pieczone Mocna kawa i herbata Zawarta w tych produktach kofeina czy teina może nasilać skurcze jelita i bóle Napoje gazowane, szczególnie zawierające sorbitol i fruktozę Napoje alkoholowe Mleko Pamiętaj! Diety w ZJN nie musisz stosować cały czas, powinna być ona ściśle przestrzegana jedynie w okresie występowania nasilonych dolegliwości. Dieta w ZJN jest ustalana indywidualnie, dlatego jeżeli ograniczenie spożycia wymienionych w tabeli produktów nie przynosi Ci ulgi, możesz przez 1-2 dni zapisywać to, co jesz i jak się czujesz po spożywanych posiłkach. Dzięki temu będziesz mógł wskazać niekorzystne dla siebie produkty oraz potrawy i ich unikać. Składniki te mogą podrażniać jelita i powodować wzdęcia i biegunkę Wpływają drażniąco na przewód pokarmowy W przypadku występowania nietolerancji laktozy (cukru mlecznego). W produktach fermentowanych (jogurt, kefir) tego cukru jest mniej, dlatego jeśli dolegliwości po ich spożyciu nie występują, nie należy ich wykluczać 7 NIE DAJ SIĘ ZDOMINOWAĆ ZESPOŁOWI JELITA NADWRAŻLIWEGO W postaci zaparciowej: Zwiększ ilości produktów o wysokiej zawartości błonnika, czyli głównie pełnoziarnistych produktów zbożowych, warzyw i owoców. Błonnik reguluje pracę jelit, zmniejsza skurcze, pomaga zatrzymać wodę, co przyczynia się do łatwiejszego wypróżnienia. Korzystnie może wpływać dodanie do diety suszonych śliwek (3-4 sztuk dziennie). Ilość błonnika zwiększaj stopniowo w ciągu kilku tygodni, np. zaczynaj od 1 łyżki płatków czy otrębów dodawanych do jogurtu, by dojść do 5-6. Jeżeli zauważysz nasilenie wzdęć czy gazów, nie eliminuj tych produktów, a jedynie odstaw na kilka dni, a następnie wprowadzaj co 4-5 dni pojedynczo. Obserwuj reakcje swojego organizmu i eliminuj tylko te produkty, po których źle się czujesz. Poniższa tabela ułatwi Ci dobór odpowiednich produktów do Twojej diety podczas zaparć. Produkty zbożowe Mleko i produkty mleczne Mięso zalecane niewskazane zalecane niewskazane zalecane niewskazane Tłuszcze 8 zalecane niewskazane pieczywo razowe (ciemne), żytnie, graham, z dodatkiem otrąb i ziaren, pumpernikiel, otręby pszenne, musli, makaron razowy, ryż brązowy, kasze: gryczana, jęczmienna, jaglana, pęczak, płatki owsiane pieczywo pszenne (jasne), kasze: manna, kukurydziana, ryż biały ser twarogowy chudy, kefir, jogurt, maślanka mleko (przy występującej nietolerancji na laktozę), tłusty ser twarogowy, sery: żółty, topiony, pleśniowy cielęcina, chuda wieprzowina i wołowina, drób (indyk, kurczak), królik, ryby, wędliny drobiowe, chuda szynka wieprzowa tłusta wołowina i wieprzowina, baranina, podroby (kaszanka, pasztet, salceson) masło, margaryna, oliwa, oleje dressingi, majonezy, smalec, słonina Owoce Warzywa i ziemniaki Słodycze i desery Przyprawy zalecane niewskazane zalecane niewskazane zalecane niewskazane zalecane niewskazane Zupy zalecane wszystkie owoce banany (jeśli sprzyjają występowaniu zaparć) wszystkie warzywa, szczególnie bogate w błonnik (buraki), ziemniaki gotowane, purée (bez śmietany) ziemniaki w postaci frytek, placków ziemniaczanych kompoty, galaretki, kisiele czekolada i produkty z czekoladą (cukierki, batony, ciastka), torty, kremy cukiernicze, lody liście laurowe, ziele angielskie, koperek, wanilia, sok z cytryny pozostałe w ograniczonych ilościach warzywne, krupniki niewskazane na tłustych wywarach, zaprawiane śmietaną zalecane kefiry, jogurty, słaba herbata, napary ziołowe, woda, soki warzywne i owocowe Napoje niewskazane napoje alkoholowe, gazowane, kakao, czekolada, mocna kawa, mocna herbata 9 NIE DAJ SIĘ ZDOMINOWAĆ ZESPOŁOWI JELITA NADWRAŻLIWEGO W postaci biegunkowej: Spożywaj produkty o niskiej zawartości błonnika, czyli głównie oczyszczone produkty zbożowe. Natomiast ogranicz spożycie owoców i warzyw, szczególnie surowych, oraz orzechów. Poniższa tabela ułatwi Ci dobór odpowiednich produktów do Twojej diety w trakcie nasilenia objawów. Produkty zbożowe Mleko i produkty mleczne Mięso zalecane niewskazane zalecane niewskazane zalecane niewskazane Tłuszcze zalecane niewskazane zalecane Owoce 10 niewskazane chleb pszenny (jasny), bułki, kasza pszenna, drobne makarony, biszkopty, ryż biały pieczywo razowe (ciemne), pieczywo typu graham, z dodatkiem ziaren słonecznika, sezamu, tłuste pieczywo cukiernicze sery twarogowe białe tłuste sery żółte i topione, mleko i napoje mleczne (przy występującej nietolerancji na laktozę) cielęcina, chuda wieprzowina i wołowina, drób (kurczak, indyk), królik, chude ryby (dorsz, sandacz), wędliny drobiowe, chuda szynka wieprzowa tłusta wieprzowina i wołowina, baranina, podroby (kaszanka, pasztet, salceson) masło, margaryna, oliwa, oleje dressingi, majonezy, smalec, słonina jabłka (mus), pestkowe przecierane, banany, owoce cytrusowe, arbuzy pestkowe nieprzecierane (truskawki, maliny, porzeczki), morele, śliwki, gruszki, ananasy zalecane Warzywa i ziemniaki Słodycze i desery Przyprawy Zupy niewskazane marchew, sałata, ziemniaki (purée), pomidory (bez skórki i pestek), ogórki o dużej zawartości błonnika i wzdymające (kapustne, brukselka, kalafior, groszek zielony, fasolka szparagowa, kalarepa), strączkowe suche zalecane galaretki owocowe, kisiele, budynie, lody (przy braku nietolerancji na laktozę) niewskazane czekolada, orzechy, konfitury z owoców pestkowych zalecane sól, cukier, kminek, pietruszka, sok z cytryny niewskazane musztarda, chrzan, curry, chili, ostra papryka zalecane buliony, rosoły, warzywne przecierane niewskazane zupy z dużą ilością warzyw (kapusta, buraki), zabielane śmietaną zalecane Napoje niewskazane słaba biała kawa, słaba herbata, kawa zbożowa, rozcieńczone soki warzywne i owocowe mleko (przy występującej nietolerancji na laktozę), mocna kawa i herbata, napoje alkoholowe, napoje gazowane 11 NIE DAJ SIĘ ZDOMINOWAĆ ZESPOŁOWI JELITA NADWRAŻLIWEGO Jakie zmiany w diecie mogą Ci jeszcze pomóc? Spożywanie małych, częstych posiłków, gdyż obfite mogą powodować bóle brzucha i biegunki. Wypijanie około 2 litrów płynu (najlepiej niegazowanej wody) każdego dnia. Odpowiednie nawodnienie zapobiega zaparciom i przeciwdziała odwodnieniu przy biegunkach. Odpuść kontrolę Chęć kontroli i wpłynięcia bezpośrednio na objawy ZJN jest jak walka z wiatrakami. Im bardziej będziesz się starać na nie wpłynąć i je kontrolować, tym bardziej będą Ci się wymykać spod kontroli. Niepowodzenie w kontrolowaniu objawów i podporządkowanie się chorobie może prowadzić do poczucia utraty kontroli nad innymi sferami życia. Dochodzi wtedy do sytuacji paradoksalnej, w której zamiast kontrolować objawy, mamy do czynienia z przejęciem przez nie kontroli. Jak odpuścić kontrolę? W tym celu niezbędna jest akceptacja oraz nabranie przekonania, że możesz wpłynąć pośrednio na objawy, dbając o to, co robisz, jak się czujesz, i pracując nad tym, co myślisz. Z takim nastawieniem Twoje działania mają większą szansę przynieść oczekiwany skutek. 12 Ogranicz stres i okiełznaj lęk Stres i lęk sprzyjają pojawianiu się objawów ZJN, ale sama choroba to także sytuacja stresowa, zwiększająca lęk i obawy. Unikanie lęku i wszystkich sytuacji potencjalnie stresowych rzadko przynosi ulgę. Często nasze wyobrażenia i poczucie ograniczenia są groźniejsze niż samo doświadczenie trudnej, ograniczającej sytuacji. Mają one bowiem tendencję do rozrastania się, co potęguje odczuwany stres i lęk. Rozwijając umiejętności radzenia sobie z trudnymi sytuacjami (w tym z chorobą), zmniejszysz ich wzajemne napędzanie się. Skup się więc na tym, co chcesz osiągnąć (wyciszenie, spokój, zmniejszenie napięcia, odwaga), a nie na tym, czego chcesz uniknąć (stres, lęk). Jeśli zdołasz wyciszyć umysł i ciało, osiągniesz wewnętrzny spokój na co dzień. Kiedy stanie się to Twoją codzienną umiejętnością, łatwiej Ci będzie skorzystać z niej w trudnej sytuacji. Pomogą Ci w tym ćwiczenia relaksacyjne i oddechowe, wizualizacja, medytacja, joga, tai‑chi, pilates, regularna aktywność fizyczna i sen. Czy wiesz, że…6 Aż 70% Polaków żyje w stresie, co może doprowadzić do rozwinięcia się u nich wielu chorób, w tym ZJN! Najczęstsze przyczyny stresu to: 37% – zła sytuacja finansowa, 25% – choroba w rodzinie, 23% – własna choroba, 17% – praca. Uwolnij emocje Choroba wiąże się z wieloma negatywnymi emocjami, a uciekanie od nich tylko chwilowo może przynieść ulgę. Pozwól więc sobie na przeżywanie i pokazywanie negatywnych uczuć. Znajdź dla nich ujście, zanim skumulują się na tyle, że trudno będzie Ci sobie z nimi poradzić. Kiedy doświadczasz negatywnych emocji, zadbaj zawsze o ich przeciwwagę – emocje pozytywne. Ćwicz więc umiejętność czerpania radości przy każdej okazji: z małych sukcesów, pozytywnych wydarzeń i momentów, kiedy czujesz się lepiej. Koncentruj się na szukaniu rozwiązań, nie na doświadczanych problemach. Pielęgnuj nadzieję, która daje siłę do aktywnego działania. Zaakceptuj ograniczenia swojego ciała, a łatwiej Ci będzie zaakceptować siebie. 13 NIE DAJ SIĘ ZDOMINOWAĆ ZESPOŁOWI JELITA NADWRAŻLIWEGO Pielęgnuj relacje Choć odgradzanie się od ludzi wydaje się postawą z pozoru bezpieczną i umożliwiającą uniknięcie wstydu czy zażenowania, nie wpływa jednak korzystnie na zdrowie i samopoczucie. Relacje z rodziną, bliskimi i otoczeniem mogą być źródłem wsparcia i pomocy, pozwalają na zmniejszenie doświadczanego cierpienia, rozwój osobisty i przeciwdziałają poczuciu izolacji. Dlatego tak istotne jest, by przekraczać bariery, które tworzą Twoje obawy i objawy choroby. Nie musisz od razu dzielić się wszystkimi swoimi problemami z otoczeniem, ale rozmawiaj z bliskimi osobami o tym, co przeżywasz, daj im szansę, by mogli Cię zrozumieć. Akceptację, zrozumienie i wsparcie możesz też znaleźć wśród innych osób chorujących na ZJN. Polecane publikacje „Zespół jelita nadwrażliwego” z serii „Instytut Żywności i Żywienia Poleca” pod redakcją prof. M. Jarosza i prof. J. Dzieniszewskiego Opracowanie Magdalena Siuba Instytut Żywności i Żywienia w Warszawie, Ogólnopolskie Centrum Dietetyki IŻŻ Magdalena Hajduczek-Zgażańska Instytut Żywności i Żywienia w Warszawie, Centrum Promocji Zdrowego Żywienia i Aktywności Fizycznej 1. A ntczak A., redaktor. Wielka Interna, Gastroenterologia cz. II pod red. Dąbrowskiego. Wyd. I. Paradowski L. Zespół Jelita Nadwrażliwego. Medical Tribune Polska, Warszawa 2011; 263-265. 2. L ongstreth George F. et al. Functional Bowel Disorders. Gastroenterology 2006; 130: 1480‑1491. 3. T acikowski T., Ciok J. Zespół jelita drażliwego – możliwości lecznicze i sposoby postępowania z chorymi. „Terapia” nr 6 (180), czerwiec 2006, s. 19-22. 4. Talley N.J., Zinsmeister A.R., Van Dyke C. i wsp. Epidemiology of colonic symptoms and the irritable bowel syndrome. Gastroenterol. 1991; 101: 927 5. Mitchell C.M., Drossman D.A. Survey of the AGA membership relating to patients with functional gastrointestinal disorders. Gastroenterol. 1987; 92: 92-1282. 6. „Stres w Polsce – raport Melisany Klosterfrau”, badanie przeprowadzone przez Pentor Research International, czerwiec 2006 r. 14 15 WYRWIJ SIĘ Z UŚCISKU BÓLU Ostry, silny, gwałtowny ból brzucha? NO-SPA® MAX ZAWIERA PODWÓJNĄ DAWKĘ LEKU!1 likwiduje skurcz – przyczynę bólu brzucha skuteczna nawet przy ataku kamicy nerkowej2 może być stosowana z innymi lekami3 może być stosowana przez kierowców4 1. W porównaniu z No-Spą 40 mg. 2. ChPL 09.2012. 3. Interakcja lekowa odnotowana w ChPL, jedynie z lewodopą. 4. Stosowana zgodnie ze wskazaniami, w razie wystąpienia zawrotów głowy należy unikać potencjalnie niebezpiecznych czynności. NO-SPA® Max, 80 mg, tabletki powlekane; każda tabletka powlekana zawiera 80 mg drotaweryny chlorowodorku (Drotaverini hydrochloridum). Substancje pomocnicze o znanym działaniu: laktoza jednowodna 104,0 mg, żółcień chinolinowa lak (E 104) 1,0433 mg. Wskazania do stosowania: Stany skurczowe mięśni gładkich związane z chorobami dróg żółciowych: kamicą dróg żółciowych, zapaleniem pęcherzyka żółciowego, zapaleniem okołopęcherzykowym, zapaleniem przewodów żółciowych, zapaleniem brodawki Vatera; stany skurczowe mięśni gładkich dróg moczowych: kamica nerkowa, kamica moczowodowa, zapalenie miedniczek nerkowych, zapalenie pęcherza moczowego, bolesne parcie na mocz. Jako leczenie wspomagające może zostać użyta bezpiecznie i z pożądanym skutkiem: w stanach skurczowych mięśni gładkich przewodu pokarmowego, chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy, zapaleniu żołądka, zapaleniu jelit, zapaleniu okrężnicy, stanach skurczowych wpustu i odźwiernika żołądka, zespole drażliwego jelita grubego, zaparciach na tle spastycznym i wzdęciach jelit, zapaleniu trzustki; w schorzeniach ginekologicznych: bolesnym miesiączkowaniu; w napięciowych bólach głowy. Przeciwwskazania: Nadwrażliwość na substancję czynną lub którąkolwiek substancję pomocniczą; ciężka niewydolność wątroby, nerek, niewydolność krążenia; blok przedsionkowo-komorowy II-III stopnia; nie stosować u dzieci w wieku poniżej 12 lat. Podmiot odpowiedzialny: Sanofi-Aventis Sp. z o.o. Pozwolenie na dopuszczenie do obrotu wydane przez Prezesa Urzędu Rejestracji PLWMiPB nr 18409. Informacji w Polsce udziela: Sanofi-Aventis Sp. z o.o., ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa, tel. 22 280 00 00. Na podstawie ChPL zatwierdzonej 09.2012. PL.DRO.13.09.06 Przed użyciem zapoznaj się z ulotką, która zawiera wskazania, przeciwwskazania, dane dotyczące działań niepożądanych i dawkowanie oraz informacje dotyczące stosowania produktu leczniczego, bądź skonsultuj się z lekarzem lub farmaceutą, gdyż każdy lek niewłaściwie stosowany zagraża Twojemu życiu lub zdrowiu.