Kształcenie profesjonalnych edukatorów w Szwajcarii

Artur FABIŚ
KSZTAŁCENIE PROFESJONALNYCH EDUKATORÓW W SZWAJCARII
– SPOJRZENIE NA TEORIĘ I PRAKTYKĘ
Rozważania nad procesem kształceniem nauczycieli dorosłych w Szwajcarii
warto rozpocząć od uwagi, iż grupą docelową tego typu oferty edukacyjnej są czynni
w oświacie dorosłych nauczyciele. Są to zatem osoby najczęściej z wyższym
wykształceniem, które są fachowcami w określonych dziedzinach i trudniąc się
nauczaniem dorosłych Zamierzają pozyskać nowe kompetencje, które pozwolą im
bardziej efektywnie kształcić dorosłych.
Kształcenie najbardziej oczekiwanych kompetencji odbywa się w formie
kursów lub studiów dyplomowych. Te drugie organizowane są zazwyczaj nie przez
uniwersytety, lecz przez mniejsze instytucje oświatowe, specjalizujące się w
kształceniu edukatorów. Za przykład nich posłuży Akademia Edukacji Dorosłych w
Lucernie, która od ponad 30 lat posiada w swojej ofercie studia i kursy dla
profesjonalnych specjalistów edukacji dorosłych. Obydwie formy kształcenia nie
mają charakteru teoretycznego lecz zorientowane są na praktykę zawodową. Trudno
zatem traktować niżej opisany model teoretyczny jako analizę kształcenia
akademickiego, a raczej jako oparty na literaturze niemieckojęzycznej model
kształcenia niezbędnych kompetencji w pracy edukacyjnej z dorosłym uczniem dla
potrzeb praktyki.
W zasadzie tylko dyplom studiów dla „edukatorów” (Ausbildung der
Ausbildenden) lub certyfikat organizacji nadzorczej SVEB - Szwajcarskiego
Stowarzyszenia Edukacji Dorosłych (SVEB-Zertifikat) uznawany jest za dokument
świadczący o odpowiednich umiejętnościach niezbędnych do pracy edukacyjnej z
dorosłym. Zasadniczo tylko te dwa typy dokumentów dają gwarancję uznawalności
nabytych w toku kształcenia kompetencji i każdy aktywny nauczyciel dorosłych
powinien legitymować się tego typu dokumentami.
Przedmiotem analizy tego opracowania jest model kształcenia „edukatora”.
Przyjmuję, że edukator, to osoba najczęściej wyższym z wykształceniem, specjalista
w pewnej dziedzinie, czynny zawodowo nauczyciel kształcący dorosłych, posiadający
niezbędne kompetencje, które pozwalają mu swoją wiedzę fachową przekazać w
efektywny sposób oraz skutecznie wpływać na osobowość dorosłych. Edukator
naucza i wychowuje dorosłego ucznia. Jest pracownikiem instytucji szkoleniowych,
organizacji społecznych, zajmuje się kształceniem kadr w przedsiębiorstwach itp.
Kształcenie specjalistów edukacji dorosłych w Szwajcarii dopiero od
niedawna zostało poddane kontroli i powszechnej reformie. Do tego momentu
nauczycielem dorosłych stawał się każdy, kto umiał zaistnieć na rynku ze swoją ofertą
edukacyjną dla dorosłych. Współczesne uwarunkowania społeczno-gospodarcze
Europy sprawiają, że bycie kompetentnym nauczycielem i organizatorem w procesie
kształcenia dorosłych wymaga wyjątkowych postaw, wiedzy, umiejętności. Poza tym
edukator nie tylko jest świadomy idei edukacji przez całe życie, ale sam czynnie w
niej uczestniczy nauczając i ciągle się kształcąc. Skoro społeczeństwo ma uczyć się
całe życie, to znaczy, że całe życie musi być ono nauczane. Ale nauczyciel nie jest
sam, coraz częściej monopol tradycyjnego kształcenia zostaje przełamany. Uczeń
dorosły kształci się samodzielnie, wykorzystuje komputer, internet, seminarium on-
line, wykłady w telewizji itp. Jeśli pozycja współczesnego nauczyciela dorosłych jest
zagrożona, to nadszedł czas dla edukatorów na przyjęcie nowych funkcji:
towarzyszącej (kierującej) w kształceniu dorosłego i kształtującej oświatę. Nauczyciel
jest moderatorem, doradcą, instruktorem, a jego działania bazują na mocnych
fundamentach: na solidnym rzemiośle, na sztuce improwizacji (elastyczności) oraz na
biografii i krytyce swojego doświadczenia edukacyjnego i zawodowego.
Model teoretyczny
Obszerna praca Geriego Thomann`a1 - pracownika Akademii Edukacji
Dorosłych w Lucernie, analizuje teoretyczne i praktyczne aspekty kształcenia
kompetencji andragogicznych wysuwając w końcu pewien model i ten właśnie model
staje się podstawą niniejszego opracowania. Autor wymienia 8 kompetencji
współczesnego nauczyciela dorosłych. Opierając się na kategoryzacji zawartej w
wymienionej pracy G. Thomana można przyjąć, że model kształcenia nauczyciela
dorosłych opiera się na następujących kompetencjach:
 kompetencja społeczno-biograficzna
 kompetencja strategiczna
 kompetencja kierownicza
 kompetencja oceniająca
 kompetencja komunikacyjna
 kompetencja doradcza
 kompetencja prakseologiczno-menedżerska
 kompetencja dydaktyczno-metodyczna
Pierwsza kompetencja oznacza, że nauczyciel zna polityczne, społeczne i
naukowe tendencje w edukacji dorosłych, jest świadom pełnionych ról w procesie
edukacyjnym swoich uczniów i uwzględnia je w swojej codziennej pracy. Jest także
przygotowany do analizy własnej biografii edukacyjnej. Doświadczenia z własnej
ścieżki edukacyjnej są podstawą do rozważań, a te prowadzą do kształtowania,
rozwijania i udoskonalania swojego warsztatu metodycznego. Nauczyciela cechuje
empatia, gdyż sam był, a także w znacznej większości jest uczniem, dlatego swoją
postawę i działania dydaktyczne kształtuje z poszanowaniem swojego partnera w
procesie kształcenia – dorosłego ucznia, potrafi wczuć się w jego rolę. Wykorzystuje
w procesie kształcenia także biografię edukacyjną swoich uczniów. Oznacza to także,
że potrafi odpowiedzieć na ich indywidualne potrzeby i pomaga im w planowaniu
swojej kariery edukacyjnej.
Druga z kompetencji obejmuje planowanie, tworzenie i ewaluację zajęć
dydaktycznych. Nauczyciel dorosłych jest przygotowany do zajęć, które wcześniej
zaplanował jako jednostkę, ale także jako całość oferty edukacyjnej. Ma jednak
świadomość, że nie wszystko można zaplanować. Odejście od planu jest czymś
naturalnym, a często nawet niezbędnym i pozytywnym, gdyż eduaktor musi także
wykorzystywać spontanicznie powstałe sytuacje, zarządzać pojawiającym się
konfliktem, być elastycznym i umieć improwizować, konfrontować z rzeczywistością.
Planując jakieś przedsięwzięcie edukacyjne nauczyciel uwzględnia wiele
czynników związanych z celami kształcenia, metodami, samymi uczącymi się,
infrastrukturą, finansami, a także swoją osobą itp. Musi zatem wziąć pod uwagę
specyfikę swoich uczniów, ich czas pracy, możliwości przygotowania się do zajęć,
1
G. Thomann, Ausbildung der Ausbildenden. Exemplarische Materialien aus sieben
Kompetenzbereichen zur Vor- und Nachbearbeitung von komplexen Praxissituationen, Bern 2002.
odpowiednie metody pracy i inne. Musi także uwzględnić uwarunkowania wynikające
ze specyfiki organizatora kształcenia: dostępność sal dydaktycznych, możliwości
„sprzętowe”, udział innych nauczycieli itp.
Z planowaniem nierozerwalnie łączy się także ewaluacja. Planując należy
odwołać się do poprzednich doświadczeń, do przemyśleń wynikających z ich analizy.
Każde przeprowadzone przedsięwzięcie edukacyjne jest także nośnikiem kolejnych
wskazówek dla przyszłych przedsięwzięć, pod warunkiem, że doświadczenia te
zostaną poddane ocenie, a jej wyniki stanowić będą bazę do rozważań nad
modyfikacją swoich działań jako nauczyciela dorosłych.
Kompetencja kierownicza to efektywne kierowanie grupą. Nauczyciel
dorosłych jest moderatorem, prowadzącym grupę. Potrafi zanalizować jej strukturę i
dynamikę. Zna swoje miejsce wśród pozostałych członków, potrafi przejąć rolę
„szeregowego” członka grupy jak również kierującego nią. Kierowaniu grupą pomaga
wiedza o procesach, jakie zachodzą w grupie, fazach rozwoju grupy, strukturach w
grupie, normach przyjętych przez grupę. Jednocześnie kierujący grupą musi sobie
poradzić z asymetrią interakcji między kierowanymi i kierującym, a czasami także z
brakiem akceptacji przez grupę. Dlatego musi umieć rozpoznawać formy
niezadowolenia i w odpowiedniej chwili zareagować rozwiązując umiejętnie
problemy. Także niezadowolenie i problemy między samymi członkami grupy mogą
rodzić konflikty. Niezbędne w związku z tym są umiejętności efektywnego
zarządzania konfliktem, gdy konflikt jest już nieunikniony lub gdy konflikt można
efektywnie wykorzystać. Zna zatem strategie radzenia sobie z sytuacjami
konfliktowymi.
Edukator jest świadomy subiektywności własnego postrzegania, a co za tym
idzie, interpretacji rzeczywistości. Kolejną kompetencją, którą powinien posiąść w
toku kształcenia jest kompetencja oceniania. Dlatego w kształceniu nauczycieli
dorosłych ważną rolę odgrywają psychologiczne aspekty postrzegania, uczy się on
obserwować i analizować wyniki obserwacji. Nauczyciel musi zdawać sobie z tego
sprawę, co wpływa na jego postrzeganie i może zakłócić sprawiedliwe ocenianie.
Wie, że na ocenianego wpływ mają różne czynniki, które mogą niekorzystnie
oddziaływać na jego postawę.
Komunikowanie się jest umiejętnością, którą nauczyciel dorosłych powinien
także wykształcić podczas przygotowania się do tego zawodu. Potrafi wysłuchać
swojego partnera w rozmowie i wejść z nim w dialog. Nie narzuca swojego poglądu,
dba o ciągłą informację zwrotną obu stron. Musi umieć aktywnie słuchać i być
jednocześnie asertywny. Ale nauczyciel potrafi także zajmująco opowiadać i
posługiwać się poprawnym językiem. Często przybiera rolę moderatora.
Podsumowuje, wyciąga wnioski, uogólnia, stawia pytania, wyjaśnia. Ćwiczenia w
komunikowaniu powinny być stałym elementem kształcenia edukatora, z
wykorzystaniem wideo, gier symulacyjnych i innych form pracy.
Rola doradcy w procesie kształcenia nauczyciela dorosłych ma wyjątkowe
znaczenie w perspektywie samokształcenia i samowychowania dorosłego ucznia.
Nauczyciel nie może przekroczyć tej niezbędnej granicy działania, pozostając ciągle
jako osoba „towarzysząca” w zmianach, jakie podejmuje dorosły uczeń w swojej
biografii edukacyjnej. Edukator przygotowywany jest do różnych form pracy jako
doradca w odniesieniu do jednostek i grup. Jest superwizorem, który w profesjonalny
sposób „towarzyszy” i doradza pojedynczym osobom lub grupie osób, które w swoim
zawodzie spełniają pewne role, najczęściej kształceniowe, socjalne i kierownicze.
Celem tych działań jest utrzymywanie i, jeśli to możliwe, wzmacnianie kompetencji
osobowych, społecznych i zawodowych dorosłego ucznia. Bywa także trenerem
(Coaching), najczęściej dla osób na stanowiskach kierowniczych. Często jego
doradztwo sprowadza się do zagadnień organizacyjnych, których celem jest
wytworzenie, rozszerzenie czy pielęgnacja umiejętności związanych z organizacją,
przy jednoczesnym uwzględnieniu oczekiwań, pragnień, problemów osób
zarządzanych. Najbardziej tradycyjna forma doradztwa w procesie kształcenia to taka,
w której nauczyciel doradza i wspiera w indywidualnym modelowaniu procesu
kształcenia, kładąc nacisk na transfer efektów kształcenia w praktykę zawodową.
Edukator wspólnie z uczniem szukają powodów niepowodzeń, rozwiązują problemy,
planują itp. Cel jest zawsze jeden – rozwój zdolności uczącego się do analizowania
własnego procesu kształcenia, rozmyślania nad nim i wyciągania wniosków na
przyszłość. Oczekuje się, zatem aby doradca dysponował wiedzą o czynnikach, które
wpływają na proces uczenia się, by stopniowo usamodzielniać ucznia.
Kompetencja prakseologiczno-menedżerska wyposaża nauczyciela dorosłych
w wiedzę, umiejętności i nawyki organizatorskie z uwzględnieniem wielu
uwarunkowań: ekonomicznych, dydaktyczno-metodycznych, wynikających ze
specyfiki reprezentowanej przez niego instytucji i innych. Fundamentem są zatem
podstawy marketingu, zarządzania, socjologii i psychologii. Edukator działa
świadomie na rzecz instytucji, w której pracuje, dba o jej stały rozwój, jest
innowatorem na wszystkich możliwych płaszczyznach swojej działalności w
instytucji.
Ostatnia z wymienionych kompetencji dotyczy przygotowania dydaktycznometodycznego nauczyciela. Nauczyciel dorosłych zna teorie dydaktyczne, potrafi je
porównać, zająć swoje stanowisko. Zna problemy „gender” w dydaktyce i działa
zgodnie z założeniami równouprawnienia płci. Wytwarza w grupie odpowiednią
atmosferę, zdaję sobie sprawę, że jest „żywym” przykładem nauczyciela dorosłych i
jego postawa na zajęciach powinna być jak najbliższa ideałowi. Jest przygotowywany
do prowadzenia zajęć różnymi metodami nauczania i uwzględnia przy tym założenia
dydaktyki dorosłych.
Wiele miejsca poświęca się samokształceniu. Także w procesie kształcenia
edukatorów przeznacza się wiele czasu na przyswojenie teoretycznych podstaw
samokształcenia, oraz na ćwiczenia w zakresie technik samokształcenia, roli
nauczyciela-towarzysza w samokształceniu, wdrażania do samokształcenia i
wykorzystania metod samokształceniowych w praktyce zawodowej.
Praktyka
W rzeczywistości kształcenie specjalistów edukacji dorosłych w Szwajcarii
opiera się na systemie certyfikacji, którego członkowie mogą wydawać tego typu
certyfikaty. Nawet kończąc studia (np. trzyletnie w Akademii Edukacji Dorosłych w
Lucernie2) otrzymuje się zazwyczaj równocześnie certyfikat SVEB.
SVEB-Zertifikat I: Kursleitung, to certyfikat pierwszego stopnia nazwany
„kierowanie/prowadzenie kursu”. Kształcenie w ramach tego certyfikatu
ukierunkowane jest na zdobycie umiejętności dydaktycznych, aby móc przekazać
swoją wiedzę fachową dorosłym w jak najlepszy sposób, wykorzystując różne formy
kształcenia. Osoba legitymująca się certyfikatem musi posiąść pewne kompetencje.
Jako pierwszą wymienia się tu Selbstkompetenz, jest to umiejętność uczenia się z
własnego doświadczenia związanego z uczeniem się. Podstawą jest wiedza z zakresu
psychologii uczenia się. Kolejna kompetencja zwana jest socjalną/społeczną. Chodzi
2
Zob. A. Fabiś, Kształcenie andragogów w Akademii Pedagogiki Dorosłych w Lucernie, „Rocznik
Andragogiczny 2001”.
tu o umiejętność prowadzenia rozmów i kierowanie procesami w grupie. Następnie
wymienia się kompetencje dydaktyczną, które mogą być pomocne w efektywnym
nauczaniu, i umożliwiająca analizę przeprowadzanych przez siebie kursów, szkoleń,
jednostek lekcyjnych. Kolejna kompetencja wiąże się z planowaniem i zarządzaniem
kształcenia i w tym przypadku SVEB nie stawia żadnych wymagań licząc na
pomysłowość instytucji kształcących. Społeczno-istytucjonalna kompetencja odnosi
się do rzeczywistości i politycznych oraz społecznych uwarunkowań w edukacji na
gruncie państwowym jak i lokalnym. Warunkiem uzyskania certyfikatu jest
pozyskanie tych kompetencji oraz zastosowanie ich w praktyce. Uczący się musi
zademonstrować osobie prowadzącej kurs użycie zdobytych kompetencji we własnej
praktyce.
Kurs trwa około 60 godzin przy założeniu, że uczący się ma przynajmniej
dwuletnią praktykę zawodową jako edukator lub około 120 godzin dla osób
posiadających przynajmniej jednoroczną praktykę w zawodzie edukatora. Zaleca się,
aby zajęcia dla edukatorów odbywały się w odniesieniu do ich praktyki zawodowej.
SVEB-Zertifikat 2: Kursleitung und Kurskonzeption. Jest to kolejny etap
podnoszenia swoich kwalifikacji, jest to poszerzenie występujących w SVEBZertifikat I zakresów związanych z kompetencjami, jakie mają nabyć uczestnicy kursu
- kompetencje, które pomogą im tworzyć i przeprowadzać własne przedsięwzięcia
edukacyjne w zakresie edukacji dorosłych. Kursanci uczą się wykorzysywać w swojej
pracy doświadczenie wynikające z własnej biografii edukacyjnej, a także krytycznie
spojrzeć i ocenić swoją pracę dydaktyczną z dorosłymi. Edukatorzy przygotowywani
są do efektywnego wspierania pojedynczych uczestników jak i grupę w procesie ich
kształcenia. Kompetencję dydaktyczną rozszerza się o planowanie wraz elementami
marketingu i zarządzania, oraz o ewaluację własnych projektów edukacyjnych.
Czas trwania kursu przewidziany jest na 250 godzin. Certyfikat otrzymują
osoby, które ukończyły kurs, mają za sobą 4 lata praktyki (przynajmniej w niepełnym
wymiarze), napisały pracę teoretyczną, która została pozytywnie oceniona oraz
przyjęły na swoje zajęcia osobę prowadzącą kurs, a ta oceniła ich pracę dydaktyczną
pozytywnie.
Do prowadzenia obu poziomów kształcenia uprawnione są instytucje, które
zapewniają regularną ewaluację i przygotują odpowiedni projekt danego kursu. Są to
oczywiście członkowie stowarzyszenia SVEB. Osoba prowadząca musi posiadać
dyplom edukatora oraz przynajmniej 4 letnią praktykę w nauczaniu dorosłych.
Proces uzyskiwania kwalifikacji andragogicznych, niezbędnych do pracy
edukacyjnej z dorosłymi w Szwajcarii jest, podobnie jak w Stanach Zjednoczonych, o
czym pisze A. Frąckowiak3, zorientowany na praktykę. Zdobyta wiedza i
umiejętności muszą znaleźć bezpośrednie zastosowanie w praktyce zawodowej.
Dlatego też kształcenie specjalistów edukacji dorosłych skierowane jest do czynnych
zawodowo nauczycieli dorosłych, co więcej czas trwania kursów przygotowujcych do
uzyskania certyfikatu uzależniony jest właśnie od doświadczenia zawodowego. Nie
trudno także zauważyć, że kursy, to rozbudowane przedsięwzięcia edukacyjne. Aby
zdobyć certyfikat drugiego stopnia, nadający szerokie uprawnienia, trzeba poświęcić
na kształcenie ponad 300 godzin. Jest to więc gruntowne przygotowanie na podłożu
pedagogicznym, psychologicznym, socjologicznym i ekonomicznym.
Szwajcarski model kształcenia profesjonalnego edukatora opiera się na
katalogu 8 kompetencji. Pozyskanie tych kompetencji zapewnia wyposażenie
3
Także w tej publikacji jest artykuł A. Frąckowiak, traktujący o edukacji dorosłych w Stanach
Zjednoczonych.
edukatora w narzędzia niezbędne w pracy z dorosłym uczniem. Osoba taka posiada
przede wszystkim wiedzę fachową w określonej dziedzinie. Jest świadoma pełnienia
swoich ról w społeczeństwie, potrafi odnieść się do swojej biografii edukacyjnej i
korzystać z doświadczeń edukacyjnych swoich uczniów. Potrafi odpowiednio
zaplanować, przeprowadzić i zewaluować przedsięwzięcia edukacyjne, odnosząc
całość procesu kształcenia do uwarunkowań politycznych, społecznych,
ekonomicznych, uwzględniając jednocześnie możliwości i oczekiwania uczniów oraz
oczekiwania ich i swojego pracodawcy. Edukator potrafi kierować grupą i jednostką,
uwzględnia potrzeby indywidualne. Jest świadomy specyfiki swojej pracy jako
nauczyciela dorosłych – towarzyszy w drodze edukacyjnej swoich uczniów, doradza,
pomaga, dzieląc jednocześnie aktywność i odpowiedzialność całego procesu
kształcenia z uczniem dorosłym.
Konfrontując rozważania teoretyczne nad kształceniem profesjonalnego
edukatora z analizą programów kursów przygotowujących do certyfikatów, oraz
programów na studiach dla edukatorów4 można śmiało wysunąć wniosek, że teoria i
praktyka w szwajcarskim ujęciu kształcenia profesjonalnej kadry dydaktycznej dla
potrzeb edukacji dorosłych nie jest rozbieżna. Zarówno kształcenie akademickie, w
wyższych uczelniach, jak i kursowe zapewnia zdobycie najważniejszych dla pracy z
dorosłym uczniem kompetencji, których katalog zawiera teoretyczny model zawarty
w jednej z najnowszych publikacji, traktujących o kształceniu profesjonalnego
edukatora, autorstwa G. Thomana.
Bibliografia:
A. Fabiś, Kształcenie andragogów w Akademii Pedagogiki Dorosłych w Lucernie,
„Rocznik Andragogiczny 2001”.
G. Thomann, Ausbildung der Ausbildenden. Exemplarische Materialien aus sieben
Kompetenzbereichen zur Vor- und Nachbearbeitung von komplexen
Praxissituationen, Bern 2002.
Autor: Artur Fabiś
Tekst recenzowany ukazał się w książce:
Andragogika jako przedmiot akademicki. Wyzwania Współczesnej Edukacji
Dorosłych (tom 1), A. Fabiś (red.), Mysłowice 2004: Wydawnictwo Górnośląskiej
Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Kardynała A. Hlonda. s. 297-303.
4
A. Fabiś, Kształcenie andragogów w Akademii Pedagogiki Dorosłych w Lucernie, „Rocznik
Andragogiczny 2001”.