Społecznie odpowiedzialne zarządzanie interesariuszami a BHP

DANUTA FJAŁKOWSKA, ZBIGNIEW FJAŁKOWSKI
KARKONOSKA PAŃSTWOWA SZKOŁA WYŻSZA W JELENIEJ GÓRZE
Społecznie odpowiedzialne zarządzanie
interesariuszami a BHP
Słowa kluczowe: społeczna odpowiedzialność biznesu, corporate social responsibility,
interesariusz, bezpieczeństwo i higiena pracy, zarządzanie BHP, ISO 26000, SA8000,
AA1000, ISO 18001
Wstęp
Obszarowi społecznej odpowiedzialności biznesu (Corporate Social
Responsibility − CSR) poświęca się ostatnio dużo uwagi. Uznaje się, że
koncepcja społecznie odpowiedzialnego zarządzania organizacją powinna być
częścią długofalowej strategii działań każdej organizacji, która przyjmuje
publiczne zobowiązanie godzenia działań biznesowych i ekologicznych z etyką
postępowania, a w tym, w szczególności, z wysoką dbałością o bezpieczeństwo
pracy oraz ochronę zdrowia swoich interesariuszy.
Artykuł przedstawia wybrane zagadnienia CSR oraz BHP prezentując
wspólne elementy i wspólne obszary działań, łączących obie te koncepcje.
Przedstawia też wagę przedsięwzięć w ramach CSR i BHP, akcentując rolę ich
dobrowolności, jednocześnie podkreślając, że zarządzanie odpowiedzialne
społecznie nie jest w XXI w. wyborem, ale wyższą, biznesową koniecznością.
Istota społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw
Społeczna odpowiedzialność biznesu bywa różnie definiowana i
interpretowana. Najczęściej CSR kojarzy się ze sposobem postępowania,
podejmowania decyzji i działania, który jest oczekiwany i pożądany przez
społeczeństwo, a opiera się zasadniczo na regule „3E”, czyli na: etyce, ekologii i
ekonomii. W tak rozumianej ideologii CSR organizacja dąży do osiągnięcia
równowagi między interesami przedsiębiorstwa a interesami interesariuszy,
działa w myśl idei zrównoważonego rozwoju oraz wytycznych TBL (Triple
Bottom Line: People, Planet, Profit), własnowolnie integrując w ramach swej
działalności kwestie społeczne oraz środowiskowe z dobrowolnymi interakcjami
i dialogiem z interesariuszami, jednocześnie wykraczając poza normy
obowiązującego prawa, co stanowi podwaliny koncepcji społecznej
odpowiedzialności biznesu.
1
Zamiar jednoznacznego zdefiniowania CSR jest bardzo trudny, gdyż, jak
ujął to J. Gustafson „…nie ma jednego rozmiaru CSR, który pasuje wszystkim”
[13]. W różnych krajach, będą to inne priorytety i wartości, które będą
kształtować działania firmy deklarującej swą społeczną wrażliwość. A i nawet w
jednym kraju czy w jednej organizacji – determinanty tych działań zmieniają się
i w czasie oraz w gospodarczej i personalnej przestrzeni.
Analizy różnorodności definicyjnej pojęcia CSR podjął się w 2006 roku,
w jednej ze swych prac, A. Dalhsrud, zestawiając ze sobą 37 definicji. Jego
analiza wyłania cechy wspólne poszczególnych definicji. Okazuje się, że
większość z nich ujmuje następujące elementy: aspekt środowiskowy, społeczny
i ekonomiczny, potrzebę angażowania interesariuszy i prowadzenia z nimi
dialogu oraz dobrowolność inicjatyw CSR podejmowanych przez biznes [1].
Nie ma zatem jednej dobrej definicji CSR – ale termin ten scala koncepcje
globalnego obywatelstwa i odnosi się do bieżącego zaangażowania się biznesu
na rzecz etycznego postępowania oraz do przyczyniania się do rozwoju
ekonomicznego przy jednoczesnym demonstrowaniu szacunku dla ludzi
podnoszeniu jakości życia ich i ich rodzin, społeczności lokalnych, narodów i
środowiska i społeczeństwa jako całości.
Z powyższym bardzo dobrze koresponduje opis odpowiedzialnego
biznesu dokonany przez Komisję Europejską w dokumencie Zielona Księga
(Green Paper), wg której CSR, to „…koncepcja, według której przedsiębiorstwa
dobrowolnie decydują się przyczyniać do poprawy życia społeczeństwa oraz
czystości środowiska poprzez stosowanie otwartych i przejrzystych praktyk
gospodarczych, opartych na przestrzeganiu zasad etycznych i współpracy ze
wszystkimi interesariuszami” [10].
Działanie w sposób odpowiedzialny społecznie nie jest już dzisiaj
menedżerskim wyborem. Stało się wymaganiem społeczeństw na całym świecie.
Powody nadania CSR tak dużej biznesowej oraz naukowej rangi to, m.in.:
1. Szybkie zmiany zachodzące w rzeczywistości społeczno-gospodarczej:
− upadek komunizmu i wycofywanie się rządów z prowadzenia
przedsiębiorstw; zmiana form własności,
− poszukiwania moralnych źródeł kapitalizmu oraz dyskusje nad jego
etycznym statusem,
− wywieranie na firmy prywatne coraz większej presji by zaczęły
odgrywać znacznie większą niż dotychczas rolę w tworzeniu
warunków dla „lepszego życia na świecie”,
− respektowanie słuszności twierdzenia, że skoro społeczeństwo
ustanawia w ostateczności zasady funkcjonowania biznesu, to w
sytuacji stwierdzenia ich nieadekwatności do oczekiwań
społeczeństwa, mogą one (a nawet muszą) zostać zmienione (zasada
prawowitości),
− respektowanie zasady, że nawet jeśli biznes nie jest odpowiedzialny
za rozwiązywanie wszystkich społecznych kwestii, to każde
2
przedsiębiorstwo jest odpowiedzialne za te problemy, które samo
spowodowało lub wywołało [34].
2. Pogarszający się wizerunek biznesu w oczach opinii społecznej; seria
spektakularnych afer gospodarczych nagłośnionych przez media i
nasilanie się zainteresowania klientów praktykami zarządzania, które
związane jest ze społecznymi problemami wynikających z nadużycia
władzy przez zarządy firm.
3. Wzrost świadomości konsumentów i siły organizacji ich
reprezentujących; wzrost znaczenia organizacji związkowych.
4. Częste zmiany przepisów prawnych dotyczących prowadzenia
działalności gospodarczej i tzw. okołobiznesowej; zmiany w sposobie
konkurowania oraz wzrost drapieżnej i nieetycznej konkurencji.
5. Demokratyzacja życia politycznego, gospodarczego i społecznego;
rozwój społeczeństwa obywatelskiego; nacisk na etyczne prowadzenie
działalności gospodarczej, jako jedynego sposobu realizowania idei
wolności gospodarczej.
6. Zjawisko globalizacji; przekraczający granicę, niespotykany dotąd na
taką skalę, ogromny przepływ ludzi, kapitału, towarów i usług.
7. Gwałtowana degradacja środowiska naturalnego.
8. Narodziny idei pomocniczości [13, 7 s. 64].
Ponieważ globalne korporacje XXI wieku stały się tak potężnymi
organizacjami, że są silniejsze, a ich zasoby i siła oddziaływania większa niż
rządów krajów, w których prowadzą działalność [13] coraz powszechniejsze
stało się uznanie, że takie przesunięcie zasobów i własności wymaga zmiany
odpowiedzialności za pozytywne i proaktywne oddziaływanie na otaczający
świat – z rządów na globalne korporacje. Społeczeństwa oczekują
odpowiedzialności firm, gdyż:
− każda organizacja istnieje dzięki społeczeństwu, jest mu zatem coś winna,
− w każdej organizacji (niezależnie od ustroju politycznego kraju, w którym
funkcjonuje), społeczeństwo jest na swój sposób wykorzystywane, wobec
czego organizacja jest za społeczeństwo odpowiedzialna,
− biznes coraz aktywniej przyczynia się do powstania wielu problemów
społecznych, musi zatem pomóc społeczeństwu je rozwiązywać (np.
przypadek koncernu Fiji Water – rysunek1.),
− sam wolny rynek nie jest już wystarczającym regulatorem życia
gospodarczego, czego efektem są powtarzające się periodycznie eksplozje
inflacji i bezrobocia czy niesprawiedliwy podział dochodu narodowego
(np. działania Enron),
− istnieje
silna potrzeba harmonizowania celów ekonomicznych,
ekologicznych i społecznych, a jeżeli społeczeństwo oczekuje od
korporacji troski o sprawy społeczne, to w jej najlepiej pojętym interesie
leży zaangażowanie się w sprawy społeczne oraz nadanie temu faktowi
pozytywnego rozgłosu.
3
Rys. 1. Rzeczywistość mieszkańców wysp Fiji i sprzedawana iluzja
Źródło:[35]
Jak wynika z powyższych treści, CSR może być rozpatrywane w dwu
wymiarach: wewnętrznym i zewnętrznym. I tak:
1. Wymiar wewnętrzny CSR skierowany jest:
− do wewnętrznych grup interesu w przedsiębiorstwie, czyli
właścicieli (akcjonariatu pracowniczego, udziałowców), kadry
menedżerskiej (w tym najwyższej kadry - zarządu, rady nadzorczej
czy też kierowników średniego szczebla), pozostałych grup
pracowniczych, związków zawodowych,
− na wewnętrzne struktury: bezpieczeństwo pracy, zarządzanie
zasobami ludzkimi, zarządzanie surowcami zużywanymi przez
przedsiębiorstwo, wpływ działalności przedsiębiorstwa na
środowisko naturalne.
2. Wymiar zewnętrzny CSR adresowany jest:
− do akcjonariuszy i interesariuszy funkcjonujących w otoczeniu
bliższym i dalszym przedsiębiorstwa, czyli klientów, dostawców,
konkurentów, instytucji finansowych (w tym kredytodawców),
detalistów, hurtowników, wierzycieli, inwestorów
− na działania poza wewnętrzną strukturą: stosunki i relacje z
przedstawicielami administracji państwowej i samorządowej
(agencje regulacyjne, tzw. policja administracyjna - inspekcje pracy,
sanitarne, ochrony środowiska, nadzór budowlany itd.),
organizacjami gospodarczymi (stowarzyszenia zawodowe, izby
handlowe), społecznościami lokalnymi, organizacjami społecznymi,
społecznymi grupami nacisku, ruchami ekologicznymi i
konsumenckimi, instytucjami zajmującymi się prawami człowieka i
środowiskiem
naturalnym,
mediami,
instytucjami
międzynarodowymi i in.
Warto też przytoczyć trzy aspekty CSR, które zgodnie z wytycznymi
Komisji Europejskiej jednoznacznie wyznaczają społeczny wymiar
odpowiedzialności w biznesie. Są nimi:
4
a) Działania
wewnętrzne:
zarządzanie
zasobami
ludzkimi,
bezpieczeństwo i higiena pracy (BHP), etyka biznesowa, adaptacja do
zmian i proces uczenia się organizacji – wymagany jest tu udział
pracowników albo ich przedstawicieli.
b) Działania lokalne (zewnętrzne): miejsce firmy w lokalnych strukturach
– wymagana jest tu współpraca z partnerami biznesowymi, władzami
lokalnymi i lokalnymi organizacjami pozarządowymi.
c) Działania ogólnoświatowe (zewnętrzne): prawa człowieka,
ogólnoświatowa problematyka z zakresu ochrony środowiska,
bezpieczeństwo pracy i ochrona zdrowia w ujęciu globalnym [6, s. 7].
W literaturze przedmiotu wskazuje się też cztery inne, historycznie
uzasadnione, poziomy CSR. Są nimi:
1. Odpowiedzialność
ekonomiczna
–
maksymalizacja
zysku,
doskonalenie efektywności, ciągły rozwój itp.
2. Odpowiedzialność prawna – bezwzględne przestrzeganie przepisów
prawa, norm warunkujących produkcję bezpiecznych wyrobów,
przestrzeganie postanowień „umowy społecznej” zarówno w wymiarze
wewnętrznym, jak i zewnętrznym funkcjonowania organizacji.
3. Odpowiedzialność etyczna – przestrzeganie obowiązujących w danym
społeczeństwie, czy kręgu kulturowym norm, obyczajów, zwyczajów
społecznych, norm moralnych itp.
4. Odpowiedzialność filantropijna – sponsoring i działalność
dobroczynna np. w dziedzinie sztuki, edukacji itp.
Autorzy podręcznika „Podstawy nauki o przedsiębiorstwie” twierdzą, że
społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa może przejawiać się w
następujących płaszczyznach:
− ekonomicznej, odnoszącej się m.in. do tworzenia miejsc pracy,
zatrudniania i wynagradzania pracowników, wytwarzania dóbr
zaspakajających potrzeby społeczne; realizacja celów ekonomicznych
przyspiesza korzyści nie tylko właścicielom, ale także innym
interesariuszom,
− socjalnej, obejmującej sfery socjalno-bytowe, bezpieczeństwa i higieny
pracy, zdrowotną oraz kulturalno-rozrywkową,
− socjologicznej, związanej z podnoszeniem umiejętności zatrudnionych
(np. szkolenia), intelektualnym i emocjonalnym rozwojem jednostek,
staraniami o zintegrowany rozwój społeczności lokalnych, spójnością
społeczną czy kształtowaniem młodzieży; zakres ten odnosi się także
do wdrażania założeń zrównoważonego rozwoju,
− etycznej, jako przejaw postrzegania własnych decyzji i działań przez
pryzmat etyczny, w tym skutków związanych z dobrem ogółu,
− ekologicznej, związanej z dbałością o środowisko naturalne [21, s. 92].
Jak, w latach 70. XX wieku pisał Elton Mayo „Dopóki działalność
gospodarczą będą charakteryzować metody biznesowe nieuwzględniające ani
5
natury człowieka, ani motywów społecznych, dopóty możemy oczekiwać, że
strajki i sabotaż będą zwykłym uzupełnieniem produkcji” [8, s. 169].
Stojąc na gruncie powyższego w niniejszym opracowaniu przyjęto, że
CSR oznacza dobrowolne ekonomiczne, prawne, etyczne (czasem też
filantropijne) zobowiązanie każdego przedsiębiorstwa względem możliwie
największej reprezentacji wewnętrznych i zewnętrznych interesariuszy, które
jest przedmiotem celowego, racjonalnego i zinstytucjonalizowanego działania
zarządczego, mogącego się stać źródłem przewagi konkurencyjnej.
Należy, dla porządku, przypomnieć, że nie istnieje żadne prawne
zobowiązanie do uwzględniania potrzeb lokalnej społeczności czy większej
dbałości o klientów oraz środowisko, niż to wynika z obowiązujących aktów
prawnych. CSR staje się jednak powoli nie tylko pewnego rodzaju dobrym
obyczajem czy kulturową normą, ale wyższą, biznesową koniecznością.
Już dziś wiele proaktywnych i innowacyjnych firm odkryło, że faktyczne
zaangażowanie się w CRS skutkuje maksymalnie pozytywnymi wynikami
zarówno wymiernymi jak i jakościowymi.
Przykładowe korzyści wynikające z wdrożenia i funkcjonowania CSR, w
zależności od obszaru biznesowego, prezentuje tabela 1.
Tab. 1. Korzyści wdrożenia z CSR
Obszar biznesowy
Licencja na
prowadzenie
działalności
Kapitał
reputacji
Zasoby
ludzkie
Obniżenie kosztów
Lepsze relacje z organizacjami
rządowymi; mniejsza aktywność
akcjonariuszy, zmniejszone
ryzyko procesów sądowych.
• Niższy poziom negatywnej
aktywności klientów lub
bojkotu przez klientów.
• Pozytywny oddźwięk ze
strony mediów (darmowa
promocja).
• Pozytywny wizerunek
w powszechnym postrzeganiu
firmy.
Większa zdolność utrzymania
pracowników w firmie oraz ich
lepsze morale załogi.
Finanse
Źródło: [32, s. 199]
6
Tworzenie wartości
Większe poparcie
społeczeństwa dla działań
firmy.
• Większa zdolność
przyciągania klientów.
• Większa zdolność
utrzymania klientów.
• Większe zainteresowanie
podjęciem pracy prze
nowych pracowników.
• Zwiększona wydajność
pracy.
• Przyciąganie funduszy
inwestycyjnych do firm
uznanych za dobrze
realizujące zadania
społeczne.
Autorzy „Analizy korzyści ze stosowania zasad społecznej
odpowiedzialności biznesu (CSR) w polskich przedsiębiorstwach. Streszczenie i
wnioski.” wskazują na niepodważalne efekty ekonomiczne firm mających
wdrożone CSR, porównując podstawowe wskaźniki z grupą kontrolną GUS
(tabela 2).
Tab. 2. Zestawienie podstawowych charakterystyk ekonomicznych
grupy kontrolnej GUS i grupy CSR
Rodzaj analizowanej zmiennej
Przychody ze sprzedaży na 1 pracownika
– wynik średni w tys. zł.
Zysk brutto na 1 pracownika
– wynik średni w tys. zł.
Zysk na jednostkę przychodów ze sprzedaży
– wynik średni w procentach
Zysk na jednostkę majątku trwałego
– wynik średni w procentach
Nakłady inwestycyjne na 1 pracownika
– średnio w tys. Zł.
Majątek trwały na 1 pracownika
– wynik średni w tys. zł.
Aktywa na 1 pracownika
– w tysiącach złotych na 1 pracownika
Wskaźnik płynności bieżącej
– wynik średni w procentach
Składki na ubezpieczenia społeczne i inne świadczenia
– wynik średni w złotych miesięcznie
Wynagrodzenia brutto na 1 pracownika
– wynik średni w złotych miesięcznie
Podatek VAT na 1 pracownika
– wynik średni w tysiącach złotych
Podatek dochodowy na 1 pracownika
– wynik średni w tysiącach złotych
Grupa GUS
Grupa CSR
443,7
368,5
24
29,3
6,0
6,8
24,3
92,4
21,5
22,1
156,5
138,9
284,0
225,1
1,16
2,13
518
623
2276
2834
14,4
16,5
3,7
4,4
Źródło: [2]
Na podstawie analizy średnich wartości wskaźników w obu populacjach
oraz średnich wartości wskaźników w parach (150 par) stwierdzono, że firmy z
grupy CSR osiągają znacznie więcej korzyści z gospodarowania niż pozostałe
przedsiębiorstwa. Charakteryzują się także tym, że:
• Posiadają znacznie wyższą płynność bieżącą.
• Oszczędnie wykorzystują majątek trwały, który jest wielokrotnie
bardziej rentowny niż w przedsiębiorstwach z grupy GUS.
• Znacznie lepiej wykorzystują kapitał ludzki.
7
• Chociaż przychody ze sprzedaży są średnio nieco niższe w grupie CSR,
to jednak charakteryzują się one nieco wyższą rentownością sprzedaży
niż grupa GUS.
• Przedsiębiorstwa stosujące zasady CSR reprezentują odmienny model
zarządzania biznesowego niż firmy z grupy GUS. Oparty jest on na
znacznie większym wykorzystaniu kapitału ludzkiego, a nie na dobrach
kapitałowych, jak ma to miejsce w modelu tradycyjnym. Wszystkie
mierniki związane z kapitałem ludzkim kształtowały się w grupie CSR
korzystniej niż w grupie GUS. Przedsiębiorstwa grupy CSR mają więc
inną filozofię gospodarowania i osiągania zysku.
• Przedsiębiorstwa z grupy CSR:
− bardziej restrykcyjnie przestrzegają norm i standardów (także BHP i
dobrych praktyk) niż wymaga tego prawo,
− zapewniają
znacząco wyższe wynagrodzenia, niż pozostałe
przedsiębiorstwa,
− wspierają (a często także inicjują) dobrowolne działania pracownicze
np. wolontariat.
Jak twierdzą autorzy analiz, na podstawie czterech zrealizowanych
procedur badawczych można zaobserwować, iż stosowanie zasad społecznej
odpowiedzialności biznesu przynosi wymierne korzyści dla przedsiębiorstw,
pracowników i społeczeństwa jako całości, i w sposób bardzo istotny wpływają
na pozytywny wymiar ich działalności, tak ilościowy jak i jakościowy [szerzej:
19, s. 55].
Już choćby na postawie tylko powyższych wyników badań można
odpowiedzialnie stwierdzić, że CSR to efektywna ideologia i korzystna strategia
zarządzania, która poprzez prowadzenie dialogu społecznego na poziomie
lokalnym przyczynia się do wzrostu konkurencyjności przedsiębiorstw na
poziomie globalnym i jednocześnie do kształtowania warunków dla
zrównoważonego rozwoju społecznego i ekonomicznego, bez utraty
perspektywy na wszystkich interesariuszy organizacji [27, s. 337].
Oznacza to zachowania zarówno przejrzyste, jak i etyczne, przyczyniające
się do zrównoważonego rozwoju zgodnie z obowiązującym prawem oraz spójne
z międzynarodowymi normami postępowania. Oznacza to również, że
odpowiedzialność społeczna jest uwzględniana we wszystkich działaniach
organizacji, praktykowana w jej kontaktach oraz bierze pod uwagę potrzeby i
oczekiwania wszystkich interesariuszy [12, s. 3].
W powyższym kontekście dobrym przykładem definiowania CSR w
stopniu określającym minimalny poziom zaangażowania przedsiębiorstwa jest
ujęcie J. L. Campbela, zdaniem którego firmy, po pierwsze, nie powinny
świadomie robić niczego, co mogłoby szkodzić ich interesariuszom (a
szczególnie inwestorom, pracownikom, klientom, dostawcom czy społeczności
lokalnej, w której działają). Po wtóre, jeśli jednak w wyniku ich działalności
doszłoby do wyrządzenia szkody, wówczas − jak tylko uzyskają wiedzę na
8
temat powstałej szkody − muszą ją naprawić i zadośćuczynić wszystkim
zainteresowanym stronom [4, s. 928].
Dla faktograficznego porządku należy dodać, że zasadniczo popularny już
dziś termin Corporate Social Responsibility w literaturze przedmiotu oraz
gospodarczej i społecznej praktyce coraz częściej jest zastępowany przez termin
„Zobowiązania biznesu wobec interesariuszy” - Corporate Stakeholder
Responsibility, a nowym mottem społecznie odpowiedzialnych przedsiębiorstw,
wg J. Jańskiego [14], będzie wysunięcie na plan pierwszy wszelkich
przedsięwzięć nastawionych na rozwój zasobów ludzkich. Ideę „Bądź
odpowiedzialny za to, co sprzedajesz i w jakim środowisku działasz” uzupełni
fraza „… i bądź odpowiedzialny za tego, kogo zatrudniasz”.
Teoria interesariuszy jako podstawa koncepcji CSR
Podstawą koncepcji CSR jest teoria interesariuszy, której szerszy rozwój
datuje się od opublikowania przez R. E. Freemana w 1984 roku pracy
zatytułowanej „Strategic Management: A Stakeholder Approach”.
Według definicji Freemana interesariusze (stakeholders) to każda dająca
się określić grupa lub jednostka (instytucja, ale także środowisko przyrodnicze),
która może wpływać lub jest pod wpływem działania przedsiębiorstwa
(organizacji) za pośrednictwem jego strategii, produktów, procesów
wytwórczych, systemów zarządzania i procedur.
Samo słowo stakeholder wg Freemana oznacza „…kogoś, kto
zaangażował jakąś stawkę w przedsiębiorstwo lub ma do niego jakieś prawo,
przy czym zarówno stawka jak i prawo rozumiane są szeroko, nie tylko jako
stawka wyrażająca się finansowo czy prawo ujęte w kodeksach”. Ponieważ
rzeczywistą i najbardziej fundamentalną stawką, będącą u podłoża każdego
innego rodzaju stawki, jest życie ludzkie i jego jakość (wiec warunki życia i
świat godny człowieka), nie bez powodu termin stakeholders tłumaczy się też
często, jako: grupy żywotnie zainteresowane działalnością przedsiębiorstwa.
Początkowo w literaturze polskiej termin stakeholders tłumaczono jako
„udziałowcy” [20, s. 151], aż do roku 1993, kiedy Stanford Research Institute
wprowadził do powszechnej świadomości pojęcie „interesariusz”, lepiej
oddające istotę i złożoność terminu angielskiego, Dziś, w swobodnej
interpretacji, interesariusz oznacza osobę bądź podmiot zainteresowany
działalnością firmy i ponoszący różnego typu ryzyko związane z jej
funkcjonowaniem.
Podstawowe założenia teorii interesariuszy są następujące:
1. Przedsiębiorstwo ma związki z różnymi grupami, które są nazywane
interesariuszami organizacji.
2. Interesariusze wpływają na działalność organizacji i pozostają pod
wpływem jej działalności.
9
3. Teoria ta analizuje charakter tych relacji z punktu widzenia korzyści,
jakie mogą one przynosić zarówno organizacji, jak i jej
interesariuszom.
4. Każdy z interesariuszy przedstawia i zabiega o wewnętrzną wartość,
czyli żywi określone oczekiwania. Jednocześnie stara się, aby jego
oczekiwania zdominowały oczekiwania innych interesariuszy i aby
jego interes był przedkładany ponad interes innych.
5. Teoria ta skupia się na procesie podejmowania decyzji strategicznych.
W koncepcjach CSR pojęcie interesariuszy służy wskazaniu wszystkich
podmiotów mających udziały, prawa lub inne interesy związane firmą i jej
działalnością, a więc w sposób bezpośredni bądź pośredni doświadczających
efektów funkcjonowania przedsiębiorstwa i postrzegających jego działalność w
kategoriach zobowiązań moralnych.
Według E. Freemana wpływ na przedsiębiorstwo mają zarówno
interesariusze (stakeholders) jak i akcjonariusze (shareholders) a także cały
szereg innych elementów składowych bliższego i dalszego otoczenia
organizacji, który konstatując stwierdza, że „…bez względu co reprezentujesz i
jaki jest twój główny cel, musisz wziąć pod uwagę wpływ twoich działań na
innych, jak również ich potencjalny wpływ na twoje działania.” Stopień
powiązania interesariuszy z organizacją określa charakter kontaktów z nimi i
jednocześnie ich hierarchizuje.
Heterogeniczność i hierarchiczność stakeholders implikuje mozaikę
relacji między interesariuszami a organizacją. Ze względu na charakter relacji
wiążących interesariuszy z organizacją można wyróżnić ich następujące
kategorie:
1. Interesariusze substanowiący (consubstantial stakeholders). Grupę tę
stanowią wszyscy ci, którzy współtworzą przedsiębiorstwo swą pracą,
swą wiedzą, kompetencjami i swymi kapitałami, mieszczący się w
obrębie przedsiębiorstwa jako pracownicy, akcjonariusze lub
właściciele.
2. Interesariusze kontraktowi (contractual stakeholders) - wywodzący się
bezpośrednio z działalności przedsiębiorstwa. W grupie tej znajdują się
klienci, kooperanci, dostawcy i konkurenci. Charakter związku
pomiędzy nimi a przedsiębiorstwem to pewnego rodzaju formalny
kontrakt.
3. Interesariusze kontekstowi (contextual stakeholders) to tacy, którzy
pełnią fundamentalną rolę w osiągnięciu przez firmę dobrego imienia
(credibility) i akceptacji dla swojej działalności [18, s. 311] a także ci,
którzy bronią oraz reprezentują ochronę lub troskę o dobro wspólne.
Grupę tę stanowią różne wspólnoty, od wspólnoty lokalnej, aż do
wspólnoty państwowej czy nawet globalnej; ich relacje z organizacją
mają zasadniczo charakter kontekstowy.
10
Zależności występujące we współpracy firmy z interesariuszami są, na
ogół, następujące:
1. Zależność pomiędzy firmą a partnerem jest dwustronna, ale często nie
jest zrównoważona.
2. Firma może być uzależniona od partnera, który tworzy podstawę jej
istnienia (rynkowego przeżycia) i ma nad nią absolutną władzę.
3. Partnerzy są uzależnieni od firmy moralnie i prawnie, pozostają pod jej
wpływem.
4. Siła zależności pomiędzy partnerami i firmą podlega zmianom w
czasie.
5. Relacje
firma-partner,
firma-interesariusz,
mają
charakter
kontraktowy; obie strony dążą do równowagi.
Relacje firma-partner, firma-interesariusz, opierają się na słusznych
i uzasadnionych prawem żądaniach, oczekiwaniach oraz upoważnieniach
i powinny dążyć do utrzymania stanu konsensusu - równowagi.
Jednak, aby organizacja mogła efektywnie prowadzić dialog z
interesariuszami, musi zrozumieć swoje możliwości i potrzeby, a także
zidentyfikować swoich interesariuszy.
Najczęściej, interesariuszy dzieli się na wewnętrznych i zewnętrznych.
A) Interesariusze wewnętrzni (insiders) – grupy i/lub jednostki kontrolujące
działalność firmy, w oparciu o posiadany tytuł własności (akcjonariusze)
lub zajmowaną pozycję w strukturze, np.: właściciele, inwestorzy,
akcjonariusze, udziałowcy, członkowie zarządu, menedżerowie, rady
nadzorcze, pracownicy, wewnętrznie działające związki zawodowe.
B) Interesariusze zewnętrzni (outsiders) – grupy i/lub jednostki działające w
otoczeniu firmy (poza jej wewnętrzną strukturą), a więc głównie klienci,
dostawcy, podwykonawcy, konkurenci, wierzyciele, grupy szczególnych
interesów (organizacje branżowe, organizacje konsumenckie, organizacje
osób niepełnosprawnych, organizacje ekologiczne, sieci handlowe),
instytucje finansowe, media, globalnie działające związki zawodowe,
organizacje pozarządowe, społeczność lokalna, władze lokalne i
centralne, sądy, szkoły i uczelnie oraz inne podmioty z szeroko
rozumianego otoczenia firmy zainteresowane działalnością organizacji od
wymiaru lokalnego poprzez region, aż po wspólnotę państwową, a nawet
globalną [15].
Podział interesariuszy na wewnętrznych i zewnętrznych odzwierciedla
klasyczne ujęcie otoczenia przedsiębiorstwa. Wszystkie zasoby będące i
stanowiące przedsiębiorstwo to jego otoczenie wewnętrzne natomiast wszystkie
elementy mające wpływ i oddziałujące na przedsiębiorstwo niebędące
jednocześnie jego wewnętrzną strukturą to otoczenie zewnętrzne. To najprostszy
z występujących w literaturze podziałów interesariuszy umożliwiający wstępną
identyfikację środowiska interesariuszy oraz ich położenie oraz oczekiwania
względem przedsiębiorstwa [33, s. 197].
11
Natomiast definicja zaproponowana przez M. Clarksona (zwana także
węższą) określa interesariuszy, jako „nosicieli ryzyka”, dzieląc ich na
dobrowolnych i niedobrowolnych. Wg Clarksona „Dobrowolni interesariusze
organizacji ponoszą jakiegoś rodzaju ryzyko, związane z tym, że zainwestowali
w przedsiębiorstwo kapitał ludzki lub finansowy, coś wartościowego.
Niedobrowolni interesariusze zaś podlegają jakiemuś ryzyku w efekcie działań
firmy” [5].
Oczekiwania interesariuszy wobec organizacji
Przedsiębiorstwo, według K. Matsushity, założyciela i wieloletniego
prezesa koncernu Matsushito Corp, poprzez swoją działalność utrzymuje wiele
więzi międzyludzkich i instytucjonalnych, na różnych płaszczyznach, takich jak:
państwo, organizacje pozarządowe, społeczność lokalna, inne przedsiębiorstwa,
dostawcy, sprzedawcy, pracownicy, związki zawodowe, a ostatnio także coraz
ważniejszą rolę odgrywają kontakty z zagranicą. Ta sieć wzajemnych powiązań
stanowi pewną całość, a ci wszyscy, którzy funkcjonują w określonej przestrzeni
zainteresowani są funkcjonowaniem danego przedsiębiorstwa w sposób, który
będzie uwzględniał także ich interesy. Stąd przyjęło się określać ich
interesariuszami danej firmy. Zarówno przedsiębiorstwo, jak też interesariusze
mają względem siebie określone oczekiwania [9, s. 116].
Według S. Becherta i N. Gorynii-Pfeffer, choć interesariusze zawsze są
siłą napędową oraz wsparciem wszelkich działań w procesie CSR to
zdecydowanie reprezentują oni różne oczekiwania. I tak np.:
− Pracownicy oczekują m.in. bezpieczeństwa zatrudnienia, wysokich
dochodów, możliwości samorealizacji, awansów.
− Klienci wymagają m.in. wysokiej jakości i bezpiecznych produktów,
kompetentnej i sympatycznej obsługi, terminowości dostaw,
dogodnych terminów i sposobów zapłaty.
− Dostawcy oczekują przestrzegania umów, pewności odbioru, wysokiej
moralności płatniczej.
− Banki – solidności i wypłacalności.
− Organizacje ekologiczne – oszczędności zasobów, ochrony środowiska
i klimatu.
− Organizacje typu „non profit” – darowizn i sponsoringu, wsparcia
społecznego oraz aktywnego zaangażowania się pracowników i topmanagementu w działania lokalne [3].
Wielość i różnorodność celów przedsiębiorstwa wobec ograniczoności
zasobów i rozbieżności oczekiwań grup interesów zmusza menedżerów do
dokonywania wyborów między rywalizującymi ze sobą a czasem
wykluczającymi się dążeniami i oczekiwaniami poszczególnych interesariuszy.
W tabeli 3 zestawiono przykłady najbardziej oczywistych oczekiwań wybranych
grup interesariuszy.
12
Tab. 3. Przykłady typowych oczekiwań
wybranych grup interesariuszy
Grupa
Interesariuszy
Przykłady, wybranych, typowych oczekiwań
−
−
−
−
−
Wzrost wydajności firmy
Maksymalizacja wartości akcji
Akcjonariusze
Pełna i rzetelna informacja
Właściciele
Kompetentne organa zarządzające
Kształtowanie pozytywnego wizerunku firmy
− Bezpieczeństwo zatrudnienia
− Satysfakcjonujące wynagrodzenie
− Wywiązywanie się ze zobowiązań
− Pełna i rzetelna informacja
Menedżerowie
− Zadowolenie z pracy
Pracownicy
− Możliwość samorozwoju i awansu
− Bezpieczeństwo i higiena pracy
− Sprawne zarządzanie firmą
− Wysoka, jakość i zadawalająca cena produktu
− Bezpieczeństwo i niezawodność produktu
− Pełna i rzetelna informacja
Klienci
− Kompetentna i sympatyczna obsługa
− Terminowość dostaw
− Dogodne terminy i sposoby zapłaty
− Wiarygodność finansowa partnera
Dostawcy
− Wywiązywanie się ze zobowiązań
− Opłacalność ekonomiczna
Podwykonawcy
− Etyka działania - wysoka moralność płatnicza
Sprzedawcy
− Kultura i profesjonalizm działania
− Tworzenie miejsc pracy
− Prowadzenie bezpiecznej działalności
Społeczności
− Wspieranie rozwoju lokalnej społeczności
lokalne
− Realizowanie i wspieranie działalności społecznej
i charytatywnej przez darowizny i/lub sponsoring
− Prowadzenie bezpiecznej działalności
− Brak nadmiernej i rabunkowej eksploatacji zasobów
naturalnych
Środowisko
−
Stosowanie technologii sprzyjających, a przynajmniej
naturalne
niezagrażających środowisku
− Angażowanie się w działania odnawiające zasoby ziemi
Źródło: Opracowanie własne na podstawie literatury
Społeczna odpowiedzialność jest procesem, w ramach którego
przedsiębiorstwa zarządzają swoimi relacjami z różnorodnymi interesariuszami,
którzy mogą mieć faktyczny wpływ na sukces w działalności gospodarczej,
należy je zatem traktować jako inwestycję, a nie koszt. Wśród interesariuszy
najczęściej wymieniani są pracownicy, inwestorzy, udziałowcy, partnerzy
13
handlowi, klienci, władze publiczne, organizacje pozarządowe oraz społeczność
lokalna. Warto podkreślić, iż zaakcentowanie znaczenia czynnika ludzkiego w
działalności przedsiębiorstwa stanowi jedno z kluczowych działań w ramach
koncepcji CSR [26, s. 19-21].
Także M. Clarkson uważa, że najistotniejsi są ci interesariusze, bez
których firma nie może przetrwać - najczęściej są to dostawcy kapitału
(akcjonariusze -shareholder) oraz pracownicy [5].
Uznanie takiego ujęcia i hierarchizacji interesariuszy określa sposób, w
jaki przedsiębiorcy, na co dzień, postępują wobec klientów i partnerów
biznesowych na rynku, pracowników w zakładzie pracy, społeczności lokalnej i
środowiska. Bowiem odpowiedzialny przedsiębiorca:
− traktuje w sposób uczciwy klientów, partnerów biznesowych i
konkurencję,
− troszczy się o zdrowie, bezpieczeństwo i dobre samopoczucie
pracowników,
− motywuje pracowników, oferując im szkolenia i możliwości rozwoju,
− postępuje jak „dobry obywatel” w społeczności lokalnej,
− respektuje zasoby naturalne i środowisko [17, s. 7].
Miejsce bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia w koncepcji
CSR
Społeczna odpowiedzialność biznesu (CSR) została zdefiniowana przez
Komisję Europejską jako dobrowolne włączanie aspektów społecznych i
środowiskowych do działalności gospodarczej firm i ich kontaktów z
interesariuszami. W 2001 roku Komisja Europejska rozpoczęła europejską
dyskusję, publikując Green Paper (Zieloną Księgę) „Promocja europejskiego
projektu dla społecznej odpowiedzialności biznesu”. Rok później pojawił się
drugi komunikat, przedstawiający strategię UE przyjętą w celu promowania
społecznej odpowiedzialności biznesu. Równocześnie Europejska Agencja
Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy zorganizowała europejskie seminarium na
temat związków między odpowiedzialnością społeczną biznesu a higieną pracy.
Obie inicjatywy wykazały wyraźnie, że CSR jest strategicznie ważnym
rozwiązaniem dla europejskich przedsiębiorców i decydentów oraz, że
bezpieczeństwo i higiena pracy są w dużej mierze integralną częścią koncepcji
odpowiedzialności społecznej [6, s. 5].
Rzeczywiście, z łatwością można zauważyć, że w większości kluczowych
obszarów odpowiedzialności społecznej wskazać można problemy i działania
odnoszące się do bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia pracowników, którzy
w każdej organizacji stanowią ważną grupę interesariuszy. Działania te mogą
być realizowane w ramach systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną
pracy (BHP), które powinny wspomagać wdrażanie zasad odpowiedzialności
społecznej [25, s.19].
14
Także Green Paper ujmując CSR w wymiarze wewnętrznym wskazuje, że
praktyki odpowiedzialne społecznie dotyczą głównie kwestii związanych z
rozwojem i inwestycją w rozwój kapitału ludzkiego, zdrowiem i
bezpieczeństwem pracowników oraz kierowaniem zmianami [11]. W takim
kontekście, zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy a także
dbanie o dobry stan zdrowia pracowników należy do społecznych obowiązków
firm i w całej rozciągłości może być uważane za integralną część CSR [29, s.
611].
Jak podkreśla Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy,
związek zagadnień BHP z innymi kwestiami społecznymi jest
wielopłaszczyznowy i dotyczyć może takich problemów, jak:
− bezpieczeństwo i zdrowie publiczne (w tym bezpieczeństwo
produktów, wyrobów i usług),
− zasoby ludzkie - ich pozyskiwanie, zachowanie, formowanie i
doskonalenie,
− podstawowe prawa pracownicze, w tym zdrowie i bezpieczeństwo
pracowników,
− równowaga między życiem zawodowym a prywatnym,
− elastyczność funkcjonowania organizacji,
− ochrona środowiska,
− etyka działalności,
− opłacalność (rentowość) i produktywność (wydajność) [31].
Związek działań w obszarze BHP z CSR wskazany został również przez
Gerarda Zwetsloot’a i Annick Starren, zdaniem których działania organizacji
korzystne zarówno dla BHP, jak i bezpieczeństwa publicznego, zwiększają
poczucie odpowiedzialności społecznej. BHP w CSR prowadzi także do
korzyści w zakresie wartości dodanej dla reputacji, wydajności pracy, lojalności
konsumentów
i wartości
akcji. Wszystkie definicje społecznej
odpowiedzialności biznesu odzwierciedlają konkretny moment w czasie, w
którym panowały takie, a nie inne uwarunkowania prawne, gospodarcze i
polityczne, jednak we wszystkich tych definicjach CSR traktowane jest jako
celowa troska o społeczeństwo i zapobieganie negatywnym konsekwencjom
działań przedsiębiorstwa [16, s. 11].
W literaturze przedmiotu podkreśla się, iż jednym ze sposobów włączania
aspektów BHP do działań CSR może być wdrożenie wymagań normy Social
Accountability (SA8000), której celem jest poprawa warunków życia i pracy
pracowników. Co ważne, w przypadku przedsiębiorstw, w których funkcjonuje
system zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy zgodny z normą PN-N18001, wdrożenie zasad odpowiedzialności społecznej biznesu nie jest
problematyczne, gdyż PN-N-18001 jest w zakresie BHP zdecydowanie bardziej
szczegółowa niż SA8000 [26, s. 20].
Chociaż niejednokrotnie stwierdzono, że wszystkie działania z zakresu
BHP stanowią w sposób naturalny część działań wspólnych z CSR, to w
15
literaturze przedmiotu znaleźć można nieliczne dotąd opracowania dotyczące
analizy społecznej odpowiedzialności biznesu ze szczególnym uwzględnieniem
aspektów bezpieczeństwa i higieny pracy. Dotychczasowe, dostępne publicznie,
badania dotyczyły:
− analiz
związku
między
społeczną
odpowiedzialnością
a
bezpieczeństwem pracy na poziomie przedsiębiorstwa, jak również na
poziomie krajowych i międzynarodowych inicjatyw [31],
− analiz zależności między wdrożeniem systemu zarządzania BHP
a realizacją działań w wybranych obszarach odpowiedzialności
społecznej, w szczególności związanych z poprawą bezpieczeństwa i
ochrony zdrowia pracowników [ 25].
Badania przeprowadzone przez Europejską Agencję Bezpieczeństwa i
Zdrowia w Pracy [31, s. 10] pozwoliły stwierdzić, że firmy stosujące zasady
odpowiedzialności społecznej są zainteresowane bezpieczeństwem i higieną
pracy. Niski poziom BHP może bowiem popsuć ich wizerunek, co w
konsekwencji może stworzyć bezpośrednie zagrożenie dla osiągnięć w zakresie
społecznej odpowiedzialności. Ponadto, przeprowadzone badania stanowiły
podstawę do sformułowania następujących wniosków:
− inicjatywy promujące poczucie odpowiedzialności społecznej to
przeważnie inicjatywy prywatne i dobrowolne, natomiast inicjatywy z
zakresu BHP są często zdominowane przez przepisy prawne i działania
rządowe,
− inicjatywy z zakresu BHP zazwyczaj nie przyczyniają się w istotny
sposób do wzrostu odpowiedzialności społecznej; najczęściej nie
obejmują środowiskowych czy ekonomicznych aspektów CSR ani nie
wpływają na procesy biznesowe czy relacje z interesariuszami; z tego
powodu większość inicjatyw z zakresu BHP ma ograniczone znaczenie
dla rozwoju idei odpowiedzialności społecznej,
− głównymi
wykonawcami programów działania z zakresu
bezpieczeństwa i higieny pracy są partnerzy społeczni i rządy,
natomiast w dziedzinie CSR ten obszar działania jest znacznie szerszy;
obejmuje on udział społeczeństwa obywatelskiego i środków
masowego przekazu, jak również organizacji pozarządowych, przy
czym wszyscy partnerzy odgrywają jednakowo istotną rolę [22, s. 78].
Badania przeprowadzone przez Z. Pawłowską, dotyczące zależności
między zarządzaniem bezpieczeństwem i higieną pracy a wdrażaniem działań
odpowiedzialnych społecznie w przedsiębiorstwach potwierdziły, że
zarządzanie BHP ma istotny wpływ na wdrażanie działań uznanych za
podstawowe elementy systemu CSR. Równocześnie wykazały, że nie ma w tym
zakresie istotnych różnic między przedsiębiorstwami wdrażającymi
sformalizowane systemy zarządzania BHP (ISO 18001) oraz takich systemów
niewdrażających [ 25, s. 19].
16
Wyniki badań potwierdzają też, że wyższej ocenie zarządzania BHP
towarzyszy na ogół wyższy stopień wdrożenia działań odpowiedzialnych
społecznie (rysunek 2.).
Rys. 2. Wskaźnik stopnia wdrażania zasad odpowiedzialności społecznej
w obszarze bhp w badanych przedsiębiorstwach
Źródło: [24, s. 17]
Mimo że przedsiębiorstwa z wdrożonym sformalizowanym systemem
zarządzania BHP nieco częściej deklarują zaangażowanie w działania
odpowiedzialne społecznie w takich zakresach jak: podejście przedsiębiorstwa
do działań odpowiedzialnych społecznie, planowanie działań odpowiedzialnych
społecznie, działania skierowane na rozwój zasobów ludzkich, komunikowanie
się i jawność działań oraz uczciwe praktyki i promocja społecznej
odpowiedzialności – różnice stopnia wdrożenia działań odpowiedzialnych
społecznie w przedsiębiorstwach z certyfikatami systemu zarządzania BHP oraz
bez takich systemów nie są istotne statystycznie. Zdaniem Z. Pawłowskiej
świadczy to o konieczności doskonalenia wdrożonych systemów, a w
szczególności szerszego uwzględniania działań odpowiedzialnych społecznie w
procesach planowania.
Ponadto Z. Pawłowska wykazała, że wdrażanie zasad odpowiedzialności
społecznej w zarządzaniu bezpieczeństwem i higieną pracy może wpływać
korzystnie na jakość warunków pracy, przyczyniając się równocześnie do
ograniczenia fluktuacji i absencji chorobowej pracowników.
Porównanie uzyskanych wartości wykazało, że w grupie przedsiębiorstw
o wyższym poziomie realizacji działań odpowiedzialnych społecznie w obszarze
BHP (ukierunkowanych m.in. na zwalczanie przemocy i nieuczciwych
zachowań w pracy, skierowanych do grup osób podatnych na zagrożenia,
promujących zdrowie w pracy oraz równowagę praca – życie osobiste,
17
mających na celu rozwój zasobów ludzkich) - wyżej oceniana jest równowaga
między poziomem wymagań i kontroli w pracy, a także wsparcie społeczne,
zadowolenie z pracy oraz równowaga praca – życie. Z kolei zakres pożądanych
zmian jest wyższy dla przedsiębiorstw o niższych wartościach tego wskaźnika.
Różnice te są istotne statystycznie (rysunek 3.).
Rys. 3. Wskaźnik jakości życia w grupach przedsiębiorstw o wysokich
i niskich wskaźnikach relacji działań odpowiedzialnych społecznie w
obszarze BHP
Źródło: [24, s. 18]
Narzędzia wdrażania CSR oraz BHP – przegląd możliwości
Teoria i praktyka zarządzania dysponuje wieloma narzędziami
ułatwiającymi budowanie relacji z interesariuszami i odpowiednie zarządzanie
nimi. Wśród nich są różnego rodzaju techniki i mechanizmy oparte na
założeniu, że zarządzanie relacjami z wszystkimi zainteresowanymi stronami
obejmuje kontinuum interakcji, które wskazuje stopień wpływu interesariuszy
na podejmowanie decyzji biznesowych.
Aktualnie menedżerowie mogą konstruować wobec interesariuszy szeroką
i spójną strategię działań w oparciu o wypracowane już szczegółowe narzędzia
dedykowane CSR, posiłkując się wytycznymi standardów zarządzania i
raportowania, korzystając z podręczników i wskazówek praktycznych, z których
wszystkie zawierają element związany z interesariuszami (wewnętrznymi:
pracownikami, zewnętrznymi: klienci, środowisko), i które dotyczą,
pierwszoplanowo lub kontekstowo, zapewnienia bezpieczeństwa pracy i
ochrony zdrowia pracowników oraz zapewnienia bezpieczeństwa produktów i
działań.
18
Wyróżnić można tu następujące standardy (instrumenty) społecznej
odpowiedzialności biznesu:
− Standardy procesu (Process standards) określające procedury
kształtowania relacji z interesariuszami, komunikacji, budowania
systemów zarządzania (AA1000, GRI) oraz Dyrektywa Ramowa Unii
Europejskiej nr 89/391/EWG,
− Standardy wyników (Performance standards) określające, co jest
dopuszczalne, a co nie (Global Compact, Konwencje MOP),
− Standardy zasad (Foundation standards) wskazujące najlepsze
praktyki w poszczególnych obszarach (Wytyczne OECD),
− Standardy certyfikowane (Certification standards) określające, jaki
powinien być system zarządzania w danym obszarze, aby uzyskać
certyfikat (SA8000, ISO 26001, ISO 14001, EMAS, PN-N-18001),
− Standardy przeglądów (Screening standards): definiujace, jakie
warunki musi spełniać organizacja, aby mogła zostać zakwalifikowana
do danej grupy firm (FTSE4GOOD, DJSGI [28] oraz G3 Global
Reporting Initiative),
− Standardy Dobrych Praktyk Etycznych (Good practice), np. Good
Practice Database, United Nations Global Impact, Business For Social
Responsibility, Caux Round Table, ACT responsible, European
Advertising Standards Alliance.
Instrumenty wdrażania koncepcji społecznej odpowiedzialności w różnym
stopniu zajmują się kwestiami bezpieczeństwa i higieny pracy. Stwierdzić
jednak należy, że w każdym z tych instrumentów odnaleźć można minimalną
obecność zagadnień dotyczących BHP.
W Polsce, sformalizowany system zarządzania oparty na normie PN-N18001:2004/OHSAS 18001 jest najszerzej ujmującym kwestie bezpieczeństwa i
higieny pracy instrumentem wdrażania społecznej odpowiedzialności. Stanowi
on zbiór zasad i powiązanych ze sobą elementów ogólnego systemu zarządzania
przedsiębiorstwem zapewniających osiągnięcie celów organizacji w zakresie
poprawy warunków bezpieczeństwa zarówno pracowników, jak i otoczenia.
Szerokie odzwierciedlenie zagadnień związanych z bezpieczeństwem i
higieną pracy znajduje się w stworzonym przez Social Accountability
International (SAI) w 1998 roku, międzynarodowym, podlegającym certyfikacji
standardzie Social Accountability 8000 (SA8000).
Ta prestiżowa, bardzo rygorystyczna norma, stanowiąca odzwierciedlenie
godnych i bezpiecznych warunków pracy, które są podstawą funkcjonowania
wszystkich systemów etycznych w zakresie CSR, ma na celu ciągłą poprawę
przestrzegania podstawowych praw człowieka i praw pracowniczych oraz
zapewnienie etycznych fundamentów produkcji oferowanych usług i towarów.
Standard SA8000 ustala podstawowe normy regulujące kwestie:
− zatrudniania dzieci,
− stosowania pracy przymusowej,
19
−
spełniania zaleceń bezpieczeństwa i higieny środowiska pracy,
− wolności zrzeszania się i prawa do negocjacji zbiorowych,
− stosowania dyskryminacji, przymusu fizycznego (kary cielesne) lub
psychicznego (przymus, agresja słowna),
− przestrzegania wymogów prawnych dotyczących czasu pracy i
przestrzegania dopuszczalnej ilości godzin pracy, systemów
wynagradzania i zarządzania zasobami ludzkimi.
Jako dobrowolny, SA8000 może być stosowany w organizacjach różnej
wielkości i w stosunku do przedsiębiorstw z dowolnej branży i może zastąpić
lub uzupełnić funkcjonujące kodeksy odpowiedzialności społecznej. Według
danych Social Accountability International na dzień 30 września 2013 roku
liczba certyfikatów normy SA8000 na świecie wynosiła 3258. W Polsce norma
SA8000 nie jest jeszcze powszechnie znana; wg tego samego źródła wdrożyło ją
zaledwie osiem polskich organizacji [30].
Innym narzędziem dotyczącym CSR, umożliwiających prowadzenie
procedur w sposób kontrolowany jest opracowana przez angielską organizację
AccountAbility grupa standardów serii AA1000, zapewniająca systematyczne,
wszechstronne i wiarygodne podnoszenie jakości społecznej i etycznej
odpowiedzialności (accountability) organizacji, a także innych aspektów jej
działania. Seria AA1000, stworzona w drodze dialogu z interesariuszami i we
współpracy z ekspertami, dostarczająca użytkownikom wskazówek, jak
stworzyć systematyczny proces angażowania interesariuszy do codziennej
pracy, jest oparta na 3 zasadach (pryncypiach):
1. Fundamentalnej Zasadzie włączania (inclusivity) – Interesariusze powinni
mieć prawo do wypowiadania się na temat każdej podejmowanej przez
organizację decyzji, która może ich dotyczyć i mieć na nich wpływ.
Organizacja jest odpowiedzialna za zrównoważony rozwój wszystkich
stron.
2. Zasadzie istotności (materiality) – Organizacja powinna się ograniczać do
spraw istotnych tzn. takich, które rzeczywiście mają lub będą miały
wpływ na nią i jej interesariuszy.
3. Zasadzie zdolności reagowania (responsiveness) – Organizacja jest
zobowiązana do odpowiedzi na każde pytanie dotyczące każdej z
zainteresowanych stron. Zdolność reagowania jest mierzona szybkością,
trafnością, adekwatnością oraz kompletnością odpowiedzi jak również
jakością decyzji i działań oraz zdolnością utrzymywania trwałej i
wysokiej jakości komunikacji ze stronami. Powyższe winno być
realizowane wyłącznie w sposób transparentny (przejrzysty).
Zgodnie z normą AA1000 te trzy zasady stosowane łącznie wspierają
realizację odpowiedzialności wobec interesariuszy.
Wśród korzyści, jakie płyną ze stosowania standardów AA1000 należy
wymienić - sprawdzone know-how pomocne w budowaniu relacji z
interesariuszami, praktyczne wskazówki dotyczące identyfikacji i angażowania
20
interesariuszy w dialog, lepsze rozumienie kwestii związanych
z interesariuszami i kluczowymi zasadami jakie przyświecają budowaniu relacji
z nimi oraz zwiększenie wiarygodności i transparentności. Wszystkie standardy
grupy AA1000 są kompatybilne z innymi standardami dotyczącymi CSR, jak
wytyczne raportowania Global Reporting Initiative czy norma ISO 26000.
ISO 26000:2010 (PN-ISO 26000:2012) i zagadnienia BHP
Nowym standardem społecznej odpowiedzialności w dużym stopniu
ujmującym kwestie BHP jest norma ISO 26000:2010. Prace nad jej stworzeniem
trwały od 2004 roku. Prowadzone były przez 450 ekspertów z 99 państw oraz 42
organizacje międzynarodowe i regionalne. Eksperci reprezentowali 6 grup
interesariuszy: przemysł, instytucje rządowe, konsumentów, pracowników,
organizacje pozarządowe oraz usługi, wspierane przez badania i naukę.
Ostatecznie standard został opublikowany 1 listopada 2010 roku.
W Polsce norma została opublikowana 5 listopada 2012 roku pn. PN-ISO
26000:2012.
ISO 26000 dostarcza wszystkim organizacjom – niezależnie od ich
rodzaju, wielkości i położenia – wytycznych dotyczących:
1. Idei, terminologii i definicji dotyczących odpowiedzialności społecznej.
2. Źródeł, cech i kierunków rozwoju odpowiedzialności społecznej.
3. Zasad i procedur dotyczących odpowiedzialności społecznej.
4. Kluczowych obszarów i zagadnień odpowiedzialności społecznej.
5. Tworzenia, wdrażania i promowania zachowań odpowiedzialnych
społecznie w samej organizacji, oraz – poprzez stosowane przez nią
zasady i praktyki – w sferze jej wpływów.
6. Pogłębiania zaangażowania interesariuszy oraz ich identyfikacji
z organizacją.
7. Przekazywania informacji o zaangażowaniu, wynikach i innych obszarach
związanych z odpowiedzialnością społeczną.
W rozdziale czwartym norma wyróżnia siadem głównych zasad
odpowiedzialności CSR. Są to:
1. Rozliczalność (organizacji ze swej działalności).
2. Przejrzystość (decyzji i działań organizacji).
3. Postępowanie etyczne (wraz z jego promocją).
4. Poszanowanie interesów interesariuszy.
5. Poszanowanie prawa.
6. Poszanowanie międzynarodowych norm postępowania (zwłaszcza
wówczas, gdy krajowe prawo jest ułomne).
7. Poszanowanie i promocja praw człowieka (Karta Praw Człowieka).
W rozdziale szóstym określone zostały kluczowe obszary CSR. Jest ich
także siedem:
21
1. Ład organizacyjny (system podejmowania i wdrażania decyzji przez
organizację).
2. Prawa człowieka (obywatelskie, polityczne, gospodarcze, społeczne i
kulturalne).
3. Środowisko (określa zasady w tym zakresie i odsyła do norm ISO 14000).
4. Praktyki w zakresie pracy (samej organizacji oraz jej służących i przez nią
zleconych).
5. Uczciwe praktyki operacyjne (w kontaktach z innymi organizacjami oraz
przeciwdziałanie korupcji, wraz z dawaniem przykładu).
6. Zagadnienia konsumenckie (głownie związane z ochroną praw
konsumenta. Przywołane są tu też trzy normy z rodziny ISO 9000 –
10001, 10002, 10003).
7. Zagadnienia społeczne i rozwój społeczności lokalnej (którą ISO traktuje
jako elementarną część zrównoważonego rozwoju, której elementem jest
sama organizacja) [23].
W odniesieniu do każdego z tych obszarów określono podstawowe
problemy i wskazano zalecane działania, podkreślając równocześnie, że w
przyszłości ich zakres może się zmienić, gdyż odpowiedzialność społeczna w
sposób dynamiczny odzwierciedla ewolucję oczekiwań społecznych i
środowiskowych. W większości kluczowych obszarów odpowiedzialności
społecznej wskazać można problemy i działania odnoszące się do
bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników, którzy w każdej organizacji
stanowią ważną grupę interesariuszy. Działania te mogą być realizowane w
ramach systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy (BHP), które
powinny wspomagać wdrażanie zasad odpowiedzialności społecznej [25, s. 19].
Wizualizację ww. obszarów prezentuje (rysunek 4.).
Rys. 4. Kluczowe obszary odpowiedzialności społecznej
a system zarządzania BHP
Źródło: [25, s. 19]
22
Jak można zaobserwować, obszarami, w których związek z
bezpieczeństwem i ochroną zdrowia pracowników jest najsilniejszy są praktyki
zatrudnienia i prawa człowieka. Przykładowe działania i relacje w obu tych
obszarach prezentuje tabela 4.
Tab. 4. Przykłady działań odpowiedzialnych społecznie
w wybranych obszarach ISO 26000 w ramach zarządzania BHP
OBSZAR: PRAKTYKI ZATRUDNIENIA
Zdrowie i bezpieczeństwo w pracy w
tym:
• Kontrolowanie ryzyka zawodowego.
• Analizowanie wypadków przy pracy
i chorób zawodowych.
• Właściwe stosowanie środków
profilaktycznych.
• Uznawanie, że zagrożenia
psychospołeczne są przyczyną stresu
i chorób.
• Ustanowienie polityki
bezpieczeństwa i higieny.
• Ustanowienie systemu ochrony
zdrowia i bezpieczeństwa
pracowników.
Działania skierowane na rozwój
zasobów ludzkich:
• Identyfikowanie potrzeb
szkoleniowych i zapewnienie szkoleń
zawodowych w zakresie oceny
ryzyka zawodowego, zarządzania
bezpieczeństwem i higiena pracy,
działań odpowiedzialnych społecznie.
• Zapewnienie pracownikom
możliwości podnoszenia kwalifikacji,
wspieranie kształcenia
indywidualnego.
• Okresowe ocenianie pracowników z
uwzględnieniem ich postaw i
zaangażowania w działania
odpowiedzialnie społecznie (np.
wolontariat).
• Wprowadzenie systemu
monitorowania działań w zakresie
BHP i działań społecznie
odpowiedzialnych.
OBSZAR: PRAWA CZŁOWIEKA
Działania skierowane do grupy osób
szczególnie podatnych na zagrożenia, w
tym:
• Uwzględnienie stanu zdrowia i możliwości
pracowników przy ocenie ryzyka
zawodowego.
• Programy/ działania skierowane na
pracowników starszych, młodszych, osoby
niepełnosprawne itp.
Działania skierowane na eliminowanie
przemocy w pracy i poprawę
psychospołecznego środowiska pracy,
w tym:
• Identyfikowanie zagrożeń
psychospołecznych.
• Funkcjonowanie systemów zgłaszania
przypadków przemocy w pracy.
• Szkolenie kary kierowniczej i pracowników
w zakresie rozpoznawania stresu i radzenia
sobie z nim, zagrożeń psychospołecznych
itp.
Działania skierowane na poprawę
równowagi praca-życie prywatne, w tym:
• Umożliwienie pracownikom wyboru form
organizacji czasu pracy.
• Brak poparcia dla praktyk wydłużania
czasu pracy ponad wymaganą normę.
Działania skierowane na promocję zdrowia
w pracy i rehabilitację, w tym:
• Monitorowanie absencji chorobowej
pracowników.
• Identyfikowanie czynników uciążliwych.
• Zapewnienie rehabilitacji pracownikom po
wypadku.
• Dostosowanie stanowisk pracy do potrzeb
pracowników.
• Wdrożenie programów skierowanych na
promocję zdrowego stylu życia.
23
• Zapewnienie pracownikom i ich rodzinom
dostępu do usług medycznych i
wypoczynkowych.
Opracowanie własne na podstawie [22, s.78 oraz 25, s 19]).
Podsumowanie
W praktyce polskich przedsiębiorstw koncepcja CSR staje się coraz
bardziej popularna, ale nie odgrywa jeszcze znaczącej roli w zarządzaniu firmą.
Wg autorów, przyczyny takiego stanu rzeczy można upatrywać w braku pełnego
zrozumienia dla idei zrównoważonego rozwoju i koncepcji CSR, jako metod
prowadzenia działalności biznesowej. Małe zainteresowanie społeczną
odpowiedzialnością biznesu może wynikać także z braku elastyczności w
dostosowywaniu się do zmian, strachu przed ich wprowadzaniem oraz
domniemanymi kosztami, jakie trzeba będzie ponieść oraz przekonaniem wielu
menedżerów, że za swoje działania są oni odpowiedzialni przede wszystkim
przed swymi akcjonariuszami, a podstawowym celem każdego biznesu - jest
pomnażanie zysku.
Należy przyznać, że ostatni argument ma dużo zwolenników. Głównym
jego orędownikiem i propagatorem jest Milton Friedman (Nagroda Nobla w
1976 roku), który głosi, że „…niewiele trendów może tak bardzo podważyć
główne fundamenty naszego wolnego społeczeństwa, jak zaakceptowanie przez
wysokich przedstawicieli biznesu odpowiedzialności społecznej innej niż
sprowadzającej się do możliwie maksymalnego zarabiania pieniędzy dla swoich
akcjonariuszy” [8, s. 58].
Kolejny powód, to małe zrozumienie potrzeby określania ram przyszłej
identyfikacji ryzyka w dziedzinie CSR oraz opracowania strategii angażowania
interesariuszy, w tym szczególnie tych wewnętrznych, którzy w hierarchii
organizacji czują się potrzebni, odpowiedzialni za swoją pracę, utożsamiają się z
nią, doskonalą oraz decydują o jakości.
W porównaniu do jeszcze wciąż małego zainteresowania CSR, działania
organizacji w obszarach dotyczących BHP można uznać za powszechne,
głównie ze względu na konieczność respektowania Ustawy: Kodeks Pracy, ale
także z tytułu coraz częstszego wdrażane standardów PN-N18001:2004/OHSAS 18001 lub EMAS, których certyfikacja podlega
szczegółowemu audytowi trzeciej strony.
Po analizie literatury przedmiotu, raportów oraz wyników badań polskiej
praktyki gospodarczej można jednak wyciągnąć uprawniony wniosek, że
wszystkie instytucje, które zdecydowały się do jednoczesnego wdrażania
działań CSR w powiązaniu z BHP (i odwrotnie) mogły pochwalić się nową
wartością dodaną wpływającą na ich wizerunek, stając się także źródłem
wzrostu przewagi konkurencyjnej.
24
Organizacje te doszły do wniosku, że skoro działania w ramach BHP
obejmują (co do meritum) tylko kwestie społeczne, a działania związane z CSR
dotyczą kwestii (najprościej) społecznych, prawnych, etycznych, ekologicznych
oraz ekonomicznych, to wdrażając działania właściwe CSR należy
bezpieczeństwo i higienę pracy traktować jako jeden ze specjalnie istotnych
obszarów wdrażania koncepcji CSR. Natomiast uznanie pracowników za
fundamentalny zasób kapitałowy organizacji i najistotniejszych interesariuszy
nasiliło uwagę menedżerów na zagadnienia związane z zapewnieniem im
bezpiecznych warunków pracy oraz ochrony pracy i zdrowia, co przełożyło się
na zmniejszenie stresu związanego z pracą, zwiększenie lojalności pracowników
i, generalnie, podwyższyło jakość i bezpieczeństwo pracy.
Szczególnie badania przeprowadzone przez Centralny Instytut Ochrony
Pracy (Państwowy Instytut Badawczy) pozwoliły umocnić twierdzenie, że
wdrażanie zasad odpowiedzialności społecznej w procesie zarządzania BHP
możne istotnie wpłynąć na poprawę jakości pracy, poprawę jakości życia w
pracy oraz poprawę jakości życia prywatnego, przyczyniając się do
wypracowania równowagi między tymi elementami, z korzyścią dla wszystkich
interesariuszy.
Jak stwierdza M. Kaźmierczak [16, s. 13] uzyskane przez CIOP-PIB
wyniki potwierdzają duże znaczenie doskonalenia zarządzania BHP z
uwzględnieniem zasad odpowiedzialności społecznej. Generalnie jednak
wyraźnie wskazują, że nie ma obecnie wątpliwości – sukces w biznesie i
odpowiedzialność społeczna, uwzględniająca problematykę BHP, nie tylko są
wzajemnie zależne, ale mogą również wzajemnie się umacniać oraz wyznaczać
nowe możliwości i kierunki rozwoju.
Bibliografia
1. Analiza instytucjonalnych modeli promocji CSR w wybranych krajach,
http://www.csrinfo.org (21 maja 2014r.)
2. Bąk M., Bednarz P., Kulawczuk P., Rataj R., Szczęśniak A., Zając P.,
Analiza korzyści ze stosowania zasad społecznej odpowiedzialności biznesu
(CSR) w polskich przedsiębiorstwach. Streszczenie i wnioski. Instytut Badań
nad
Demokracją
i
Przedsiębiorstwem
Prywatnym,
www.iped.pl/publikacje.php (21 maja 2014r.)
3. Bechert S., Gorynia-Pfeffer N., Polsko-niemieckie przedsiębiorstwa oraz
wymagania ich Stakeholder. Rekomendacje na temat społecznej
odpowiedzialności biznesu. Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej,
Warszawa- Dusseldorf 2008.
4. Campbel J.L., Institutional analysis and the paradox of Corporate Social
Responsibility. http://abs.sagepub.com (21 maja 2014r.)
5. Clarkson M.B.E., A risk based model of stakeholder theory. Materiał
zaprezentowany podczas konferencji Second Toronto Conference on
25
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
Stakeholder Theory, University of Toronto, Kanada 1994, Library Katalog
Google Scholar.
Cockburn W. (red.), Społeczna odpowiedzialność biznesu a bezpieczeństwo
i higiena pracy. Badania. Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w
Pracy i Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2006.
Filek J., Odpowiedzialność jednostek, przedsiębiorstw i biznesu. [w:]
A. Węgrzecki, (red.), Etyczne fundamenty gospodarowania, Wyd. Akademii
Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1999.
Fridman M., Społeczną powinnością biznesu jest pomnażanie zysków. [w:]
L.V. Ryan, J. Sójka (wybór i red.), Etyka biznesu. Z klasyki współczesnej
myśli amerykańskiej, Wydawnictwo „W drodze”, Poznań 1997.
Furmańczyk J., Kulturowe uwarunkowania działań społecznie
odpowiedzialnych na przykładzie Japonii. „Problemy Zarządzania” 2/2010
(28), Wydawnictwo Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2010.
Green
Paper
on
Corporate
Social
Responsibility,
2001
http://ec.europa.eu/green-papers/index_pl.htm (21 maja 2014r.)
Green Paper. Promoting a European Framework for Corporate Social
Responsibility, Commission of the European Communities, Brussels, 18
lipca 2001, http://europa.eu/index_pl.htm (21 maja 2014r.)
Gruszka A., ISO 26000:2010 Guidance on social responsibility – czym jest i
co zawiera. „Wiadomości PKN. Normalizacja” http://www.pkn.pl (21 maja
2014r.)
Gustafson J., Czym jest społeczna odpowiedzialność biznesu. [w:] Biznes.
Zarządzanie firmą. Część 1, PWN, Warszawa 2007.
Jański J., Odpowiedzialny Employer Branding. www.e-globus.pl (21 maja
2014r.)
Jastrzębska E., Wprowadzenie do koncepcji CSR i zrównoważonego
rozwoju. [w:] J. Reichel, P. Oczyp (red.), Jak uczyć o społecznej
odpowiedzialności i zrównoważonym rozwoju. Przewodnik dla nauczycieli.
Wydawnictwo Forum Odpowiedzialnego Biznesu i Ministerstwo
Gospodarki, Warszawa 2011.
Kaźmierczak M., Bezpieczeństwo i higiena pracy a rozwój koncepcji
społecznej odpowiedzialności biznesu. „Bezpieczeństwo Pracy” 5/2009,
Wydawnictwo CIOP-PIB, Warszawa 2009.
Klimaszewska W., Społeczna odpowiedzialność biznesu a bezpieczeństwo
pracy, „Bezpieczeństwo Pracy” 12/2005, Wydawnictwo CIOP-PIB,
Warszawa 2005.
Kolasińska E., Interesariusze a społeczna odpowiedzialność organizacji.
[w:] Z. Pisz, M. Rojek-Nowosielska (red.), Społeczna odpowiedzialność
organizacji. Polityczna poprawność czy obywatelska postawa? Prace
Naukowe UE we Wrocławiu Nr 220/2011, Wrocław 2011.
Kulawczuk P., Bąk M., Bednarz P., Kulawczuk T., Szcześniak A., Analiza
korzyści ekonomicznych ze stosowania zasad społecznej odpowiedzialności
26
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
biznesu w polskich przedsiębiorstwach. [w:] Praca zbiorowa pod red. P.
Kulawczuka i A. Poszewieckiego Wpływ społecznej odpowiedzialności
biznesu i etyki biznesu na zarządzanie przedsiębiorstwami, Instytut Badań
nad Demokracją i Przedsiębiorstwem Prywatnym, Warszawa 2007.
Lewicka-Strzałecka A., Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw. [w:]
A. Węgrzecki (red.), Etyczny wymiar przekształceń gospodarczych w
Polsce, Oficyna Cracovia, Kraków 1996.
Lichtarski J. (red.), Podstawy nauki o przedsiębiorstwie. Wyd. AE Wrocław,
Wrocław 2007.
Lulewicz-Sas A., Bezpieczeństwo i higiena pracy w koncepcji społecznej
odpowiedzialności. „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa” 5/2011,
Orgmasz, Warszawa 2011.
Odkrywając ISO 26000 http://www.pkn.pl (21 maja 2014r.)
Pawłowska Z., Wdrażanie zasad odpowiedzialności społecznej w systemach
zarządzania BHP a jakość życia w pracy. „Bezpieczeństwo Pracy” 04/2011,
Wydawnictwo CIOP-PIB, Warszawa 2011.
Pawłowska Z., Zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy a wdrażanie
działań
odpowiedzialnych
społecznie
w
przedsiębiorstwach.
„Bezpieczeństwo Pracy” 11/2009, Wydawnictwo CIOP-PIB, Warszawa
2009.
Pęciłło M., Zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy a społeczna
odpowiedzialność biznesu w ujęciu norm SA i ISO. „Bezpieczeństwo Pracy”
3/2011, Wydawnictwo CIOP-PIB, Warszawa 2011.
Pierścieniak A., Postawy młodych pracowników wobec społecznej
odpowiedzialności biznesu. [w:] Z. Pisz, M. Rojek-Nowosielska (red.),
Społeczna odpowiedzialność organizacji. Polityczna poprawność czy
obywatelska postawa? Prace Naukowe UE we Wrocławiu Nr 220/2011,
Wrocław 2011.
Rok B., Odpowiedzialny biznes w nieodpowiedzialnym świecie. Akademia
Rozwoju Filantropii w Polsce Forum Odpowiedzialnego Biznesu,
Warszawa 2004.
Sadłowska-Wrzesińska J., Bezpieczeństwo behawioralne (bbs), społeczna
odpowiedzialność biznesu (csr) i dialog społeczny – współczesne wyzwania
bezpieczeństwa pracy. [w:] Zarządzanie i Inżynierii Produkcji. Tom II,
Zakopana 2014.
Social Accountainability International. http://www.saasaccreditation.org (21
maja 2014r.)
Społeczna odpowiedzialność biznesu a bezpieczeństwo i higiena pracy.
Raport z badań. Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy,
Urząd Oficjalnych Publikacji Wspólnot Europejskich, Luksemburg, 2006.
https://osha.europa.eu/pl/front-page
27
32. Surdyk J., CSR: więcej niż PR ? Dążenie do osiągnięcia długofalowej
przewagi konkurencyjnej. [w:] Zarządzanie firmą (red.) J. Witecka, Seria:
Biblioteka Gazety Wyborczej, PWN, Warszawa 2007.
33. Sznajder M., Korzyści z wdrożenia koncepcji społecznej odpowiedzialności
biznesu(z uwzględnieniem koncepcji interesariuszy) [w:] Ekonomia i
Zarządzanie Nr 2 (5) 2013, Wydawnictwo Wydziału Zarządzania
Politechniki Białostockie, Białystok 2013.
34. Wood D.J., Corporate social performance revisited. http://amr.aom.org (21
maja 2014r.)
35. http://thewanderlife.com
28