badania WpłYWU goSpodarki leśnej na

P ozna ń skie T o warzyst w o P rzy j aci ó ł N auk
Wydział Nauk rolniczych i leŚnych
Forestry Letters
dawniej
Prace komisji nauk rolniczych i komisji nauk leśnych
Tom 104 – 2013
Stanisław Zając
Badania wpływu gospodarki leśnej
na ekonomiczno-społeczny rozwój kraju
– cele, metody, wyniki
Studies on the impact of forest management on the economic and social development of the country – objectives, methods, results
Abstract. Forestry contributes significantly to solving socio-economic problems, especially in poorly developed and economically disadvantaged regions. The impact of forest management on preventing depopulation, especially of rural areas, is of particular importance. The role of forestry is not only to ensure jobs to
local people in the forestry sector, but also to create favourable conditions for the development of the forestbased processing industry and forest services sector, as well as to stimulate the economic, social and environmental potential of these regions.
Forestry is a branch of the economy of supra-regional and supra-national significance. This is evidenced
by the value of the global and value-added production of this sector. Forestry provides local budgets with
revenues from forest tax, and the state budget – from income tax. In addition, income tax revenues from natural persons and business entities operating in forestry are allocated to these budgets.
The paper presents the objectives, methods and results of an analysis and evaluation of the impact of forest management on the socio-economic development of five communes located in the territory of three
Białowieża Forest Districts (Białowieża, Browsk and Hajnówka). The nature and strength of the relationships
between forest management and the socio-economic environment were examined using the input-output analysis developed by the American Nobel Prize winner W. Leontief. The study determined the value of the flow
of material goods and services outgoing from the forest economy to the environment, and the value of tangible
and financial resources coming in to the forest economy from this environment.
The study shows that: 1) 267 people were employed in the Forest Districts under study, 2) the remuneration paid to Forest District staff induced a total number of 91 jobs, 3) the extent of work in the Forest Districts
of the Białowieża Primeval Forest enabled the creation of 185 full-time positions for forest workers employed
in forest service departments, 4) the cash flows which the Forest Districts earmarked for the purchase of goods
and services indirectly created 322 jobs, of which 144 in the territory of the Białowieża Primeval Forest communes, 5) the processing of the wood harvested in the Forest Districts created jobs for 1,111 people, of which
657 worked in the territory of the Białowieża Primeval Forest communes. Every 1,000 m3 of wood produced
creates a total number of 15 jobs – 2 jobs in the Forest Districts, 4 for the providers of goods and services, and
9 – for the receivers of forest goods and services. In addition, the unlimited access to forest floor vegetation,
including mushrooms, enabled the commune inhabitants to collect fruits, mushrooms and herbs for their own
use to a value of PLN 1.600 million annually.
Key words: socio-economic importance of forest management, input-output analysis, Forest Districts
within the Białowieża Primeval Forest
76
Stanisław Zając
Wprowadzenie oraz ogólna ocena znaczenia leśnictwa
w gospodarce narodowej
Poznanie wpływu gospodarki leśnej na ekonomiczno-społeczny rozwój kraju jest
jednym z najważniejszych zadań badawczych z zakresu ekonomiki leśnictwa. Przemawia za tym m.in. potrzeba określenia miejsca oraz roli leśnictwa w rozwiązywaniu problemów ekonomiczno-społecznych, zwłaszcza w regionach stosunkowo słabo rozwiniętych i gospodarczo zaniedbanych. Szczególnie istotne w tym względzie jest ustalenie
udziału gospodarki leśnej w obniżaniu poziomu bezrobocia i wyludniania się terenów
wiejskich, przede wszystkim oddalonych od dużych aglomeracji miejskich i ośrodków
przemysłowych.
Gospodarstwa leśne przyczyniają się nie tylko do kreowania miejsc pracy w samym
sektorze leśnym, lecz również tworzenia dogodnych warunków do rozwoju przemysłu
przetwórczego wykorzystującego produkty pochodzenia leśnego oraz sektora usług leśnych. Gospodarstwa leśne podejmują również działania w celu aktywizacji potencjałów
gospodarczych i społecznych, a także kształtowania środowiska przyrodniczego w skali
lokalnej (nadleśnictwa, grupy nadleśnictw) oraz ponadlokalnej (regionalnej i krajowej).
Leśnictwo zasila budżety gmin środkami finansowymi w postaci podatku leśnego oraz
budżet państwa w formie podatku dochodowego. Dodatkowo do budżetów tych wpływają znaczne środki finansowe w postaci podatków od osób fizycznych i firm pracujących na rzecz gospodarstw leśnych.
Leśnictwo przyczynia się w znacznym stopniu do zaspokojenia stale rosnących potrzeb ekonomiczno-społecznych ludności w zakresie produktów i świadczeń leśnych.
Jednakże zasoby leśne są ograniczone, co powoduje, że nie wszystkie potrzeby mogą
być zaspokojone w wymaganym stopniu. Istnieje więc potrzeba dokonywania wyboru
zarówno poziomu realizacji poszczególnych funkcji (świadczeń) gospodarki leśnej, jak
i ich alokacji. Realizacja tych funkcji, często nieodpłatnych, powoduje obniżenie rentowności gospodarki leśnej. Konieczna jest zatem znajomość związków ilościowych
między poziomem wykonywanych przez gospodarkę leśną zadań gospodarczych (funkcji) a wielkością strumieni dóbr i usług innych gałęzi gospodarki zasilających leśnictwo,
jak i będących odbiorcami produktów leśnych.
Znaczenie leśnictwa w społeczno-ekonomicznym rozwoju kraju, zwłaszcza obszarów wiejskich, wynika ze skali oraz zakresu oddziaływania tego sektora na gospodarkę
narodową. W 2010 r. lasy w Polsce zajmowały 9329 tys. ha, z których 7298 tys. ha
(79,8%) było własnością Skarbu Państwa, w tym 7072 tys. ha (75,8%) znajdowało się
w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe. W leśnictwie zatrudnionych było 46,4 tys. osób, w tym 38,0 tys. osób na podstawie stosunku pracy.
Pozostałą część osób pracujących na rzecz leśnictwa – 8,3 tys. stanowili pracodawcy
i pracujący na własny rachunek [Leśnictwo… 2011]1. Sektor leśno-drzewny daje zatrudnienie w całym kraju około 80 tys. osobom, głównie ludności zamieszkującej tereny
wiejskie i małe miasteczka [Rocznik… 2011].
1
Dane te nie podają liczby osób niepełnozatrudnionych, przeliczonych na pełnozatrudnionych.
Badania wpływu gospodarki leśnej na ekonomiczno-społeczny rozwój kraju
77
Produkcja globalna leśnictwa w 2011 r. osiągnęła poziom 8,9 mld zł, w tym 5,9 mld
zł (67%) wytworzono w sektorze publicznym (5,7 mld zł – w Lasach Państwowych).
Wartość dodana leśnictwa wyniosła natomiast 4,2 mld zł, w tym w Lasach Państwowych 3,8 mld zł [Wasiak 2012].
Według stanu na koniec 2011 r. w skład Lasów Państwowych wchodziło 430 nadleśnictw o przeciętnej powierzchni ponad 17,5 tys. ha oraz 24 inne jednostki organizacyjne, w tym 17 o zasięgu regionalnym i 7 o zasięgu krajowym. W 2011 r. Lasy Państwowe zatrudniały przeciętnie miesięcznie 24,8 tys. osób. Średnio w jednym nadleśnictwie
pracowało blisko 58 osób. Sprzedaż drewna ogółem w Lasach Państwowych w 2011 r.
wyniosła 35 mln m3 i uzyskano przychody w wysokości 7 464 434,5 tys. zł, czyli średnio około 17 359,2 tys. zł w jednym nadleśnictwie. Natomiast koszty kształtowały się
w tym roku na poziomie 6 603 904,6 tys. zł [Sprawozdanie … 2012].
Gospodarstwo leśne, czy też grupa gospodarstw (nadleśnictw) wraz z otoczeniem
społeczno-gospodarczym tworzą układ wzajemnych powiązań ekonomiczno-finansowych w postaci strumieni pieniężnych oraz przekazywanych środków materialnych. Istnienie przepływów rzeczowo-finansowych między poszczególnymi podmiotami gospodarczymi stwarza zapotrzebowanie na analizę i ocenę struktury oraz siły tych powiązań
w skali gospodarstwa leśnego (nadleśnictwa), grupy gospodarstw, regionu, a nawet całej
gospodarki w kraju. Konieczna jest zatem znajomość związków ilościowych między
poziomem realizowanych przez gospodarkę leśną zadań gospodarczych (funkcji) a wielkością strumieni dóbr i usług innych gałęzi gospodarki zasilających leśnictwo, jak i będących odbiorcami produktów leśnych.
W pracy przedstawiono cele oraz metody analizy i oceny powiązań rzeczowo-finansowych oraz wpływu gospodarki leśnej (grupy nadleśnictw) na społeczno-ekonomiczny
rozwój wybranego regionu. Opracowanie zawiera również ważniejsze wyniki dotychczasowych badań przeprowadzonych w odniesieniu do leśnictwa i jego otoczenia w skali mikroekonomicznej. Ponadto wskazano kierunki poszukiwań optymalnych rozwiązań
w zakresie powiązań gospodarki leśnej z otoczeniem społeczno-gospodarczym. Badania
te polegają na zbudowaniu i analizie modeli ilościowych związków między gospodarstwem leśnym (grupą gospodarstw) a jego lokalnym (ponadlokalnym) otoczeniem społeczno-gospodarczym, a także powiązań między różnymi gałęziami produkcyjnymi
w skali regionu lub kraju, umożliwiającymi m.in. ustalenie ogólnej równowagi gospodarczej.
W Polsce opracowano dotychczas trzy modele mikroekonomiczne służące do analizy i oceny powiązań rzeczowo-finansowych gospodarstw leśnych z otoczeniem społeczno-gospodarczym. Badania te, wykonane przez zespoły naukowe z Instytutu Badawczego Leśnictwa i Wydziału Leśnego SGGW, przeprowadzono na przykładzie podmiotów
gospodarczych (nadleśnictwa, zakłady usług leśnych, zakłady przemysłu przerobu drewna, gospodarstwa domowe), znajdujących się w zasięgu: 1. Puszczy Białowieskiej (Nadleśnictwa Białowieża, Browsk i Hajnówka), 2. Leśnego Kompleksu Promocyjnego Lasy
Rychtalskie (Nadleśnictwa Antonin i Syców oraz Leśny Zakład Doświadczalny Siemianice) oraz 3. trzech nadleśnictw w RDLP w Olsztynie (Nadleśnictwa Nidzica, Orneta
i Wielbark).
78
Stanisław Zając
Geneza, cel i zakres pracy
Jeden z pierwszych projektów badawczych dotyczący przepływów międzysekcyjnych2 przeprowadzono na przykładzie mikroregionu objętego granicami trzech nadleśnictw Puszczy Białowieskiej (Białowieża, Browsk, Hajnówka) oraz znajdujących się na
tym terenie gmin, przedsiębiorstw, zakładów usługowych, gospodarstw domowych i innych podmiotów społeczno-gospodarczych. Bezpośrednią przyczyną (genezą) podjęcia
tych badań była próba powiększenia Białowieskiego Parku Narodowego (BPN)
o 52 tys. ha należące do wymienionych nadleśnictw. Plany te spotkały się zresztą z licznymi protestami ludności mieszkającej na tym terenie. Proponowana zmiana statusu
nadleśnictw wiązałaby się bowiem z istotnym ograniczeniem dotychczas realizowanych
funkcji gospodarki leśnej. Wprowadzenie konserwatorskiej ochrony przyrody na tak dużym obszarze leśnym wywołałoby negatywne konsekwencje dla pracowników Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe (PGL LP), zakładów usług leśnych, lokalnych zakładów przemysłu drzewnego, jak również wszystkich pozostałych podmiotów
gospodarczych mających powiązania ekonomiczne z gospodarka leśną, w tym także
miejscowych gospodarstw domowych. Konsekwencje ekonomiczne dotyczyłyby również budżetów lokalnych gmin oraz budżetu państwa, finansującego działalność wszystkich parków narodowych.
Podjęte badania miały na celu ustalić wartość strumienia środków pieniężnych wpływających i wypływających z wymienionych nadleśnictw. Założono, że strumienie takie
przestaną funkcjonować w otoczeniu społeczno-gospodarczym i w nadleśnictwach
z chwilą objęcia powierzchni tych nadleśnictw konserwatorską ochroną przyrody przez
włączenie ich do BPN.
Głównym skutkiem rezygnacji z gospodarczego użytkowania lasów PGL LP znajdujących się w PB byłaby zmiana poziomu i struktury użytkowania zasobów leśnych, która wpłynęłaby na życie gospodarcze, społeczne i rodzinne wielu mieszkańców tego regionu, szczególnie na zwiększenie się poziomu bezrobocia. Dotyczy to nie tylko miejsc
pracy leśników (pracowników nadleśnictw), lecz także dużej grupy pracowników zakładów usług leśnych i powiązanego z leśnictwem sektora przemysłu przerobu drewna.
Ponadto z powodu ograniczenia aktywności gospodarczej regionu powstałaby luka
w budżetach jednostek samorządowych oraz wzrosłyby nakłady budżetu państwa konieczne dla utrzymania powiększonego BPN.
Celem pracy było rozpoznanie przesłanek i potrzeb analizy oraz oceny wpływu leśnictwa na ekonomiczno-społeczny rozwój innych sektorów gospodarki, w tym także
sektora gospodarstw domowych, w ujęciu lokalnym i ponadlokalnym. Cel ten obejmował także określenie udziału gospodarstw leśnych w zmniejszaniu bezrobocia na obszarach wiejskich i słabo rozwiniętych, tj. na terenie obecnej PB i trzech nadleśnictw, przewidywanych do włączenia do PB.
2
Badania dotyczą powiązań rzeczowo-finansowych podmiotów gospodarczych w skali lokalnej (mikroekonomicznej), zwanych potocznie międzysekcyjnymi. Określenie „przepływy międzygałęziowe” stosowane
jest do analizy i oceny powiązań w skali makroekonomicznej (regionalnej, krajowej).
Badania wpływu gospodarki leśnej na ekonomiczno-społeczny rozwój kraju
79
Ogólna charakterystyka obiektu badań
Według danych Strategii Rozwoju Województwa Podlaskiego do 2020 r. [Strategia…
2006] region podlaski, w którym znajduje się badany obiekt (nadleśnictwa i inne podmioty społeczno-gospodarcze), jest obszarem typowo rolniczym o słabo rozwiniętej infrastrukturze przemysłowej. W regionie tym w 2004 r. pracowało w rolnictwie
34,7% mieszkańców. Poziom bezrobocia wśród osób zamieszkujących wsie wynosił
35,8% ogółu zarejestrowanych bezrobotnych (stan na czerwiec 2005 r.). Na rolnictwo,
leśnictwo i rybołówstwo przypada 13,7% wytworzonej wartości brutto (średnia w Polsce w 2003 r. – 3,3%). Dochody ludności należą do najniższych w kraju – wpływy
z podatku dochodowego od osób fizycznych (PIT) na osobę wynoszą tu 65% średniej
krajowej. Udział województwa podlaskiego w krajowym PKB jest najniższy w kraju
i wynosi 2,4%. W przeliczeniu na jednego mieszkańca wartość PKB wynosi 74% średniej krajowej. Niski jest również udział regionu w wartości dodanej brutto, wynoszącej
zaledwie 2,4% tej wartości w Polsce [Strategia… 2006]).
Obszar należący do trzech badanych nadleśnictw zamieszkuje około 50 tys. mieszkańców, głównie na obszarach wiejskich. Powierzchnia ogółem tych nadleśnictw wynosi 52,4 tys. ha, w tym 50 tys. ha zajmują lasy, z których 12 tys. ha stanowią lasy ochronne, a 3,3 tys. ha – rezerwaty. Wyróżniająca cechą lasów PB jest duży udział
drzewostanów IV klasy wieku i starszych, które zajmują 31,2 tys. ha. Zasobność jednego hektara powierzchni zalesionej wynosi 269 m3 grubizny, a przyrost przeciętny roczny
– 3,7 m3/ha. Roczny rozmiar pozyskania grubizny wynosił w 2000 r. nieco ponad
120 tys. m3, tj. 2,4 m3/ha. W nadleśnictwach i współpracujących z nimi zakładach usług
leśnych zatrudnionych jest 294 robotników, tj. 5,6 osoby/1000 ha powierzchni ogółem.
Przeciętne roczne pozyskanie drewna przypadające na 1 robotnika wynosi 431 m3 [Gołos i in. 1999].
Badane nadleśnictwa należą do RDLP w Białymstoku, w której średnio każdy tysiąc
hektarów powierzchni zalesionej tworzy łącznie u odbiorców i dostawców związanych
z gospodarką leśną 13 miejsc pracy. Natomiast każdy 1 tys. m3 pozyskanego drewna
przyczynia się do tworzenia więcej niż 2 miejsc pracy. Inaczej mówiąc, produkcja gospodarki leśnej o wartości 1 mln zł tworzy 37 miejsc pracy w podmiotach powiązanych
z leśnictwem [Klocek i in. 2003].
Metodyka badań
Dla ustalenia ekonomicznych aspektów działalności i powiązań gospodarczych nadleśnictw i innych podmiotów gospodarczych, w tym także gospodarstw domowych położonych w obrębie PB, przyjęta została w pracy metoda analizy przepływów międzysekcyjnych (analizy nakładów i wyników, ang. input-output analysis), opracowana przez
amerykańskiego noblistę W. Leontiefa [1931, 1936, 1949]. Istotą tej metody jest analiza
i ocena związków między dostawcami i odbiorcami, przy założeniu, że gospodarka stanowi zbór zasobów i strumieni sfer gospodarczych wzajemnie ze sobą sprzężonych (sfera produkcyjna i usługowa, organa samorządowe, budżet, banki, gospodarstwa domo-
80
Stanisław Zając
we). Powiązania tych sfer Leontief przedstawił w postaci tabelarycznej (matrycy
szachownicowej − 1936).
Metoda analizy nakładów i wyników pozwala nie tylko ocenić wpływ działalności leśnictwa na rozwój regionu, ale również poznać rozmiar powiązań leśnictwa z innymi działami gospodarki oraz sferą działalności publicznej. Powiązania gospodarki leśnej z oto­
czeniem można przedstawić za pomocą następujących strumieni środków pieniężnych:
1. wypływających z nadleśnictw do otoczenia, a odpowiadających wartości zakupionych towarów i usług, wartości zakupionej pracy oraz wartość podatków i opłat,
2. wpływających do nadleśnictw z otoczenia za sprzedane produkty i usługi gospodarki leśnej oraz inne przychody wraz z dotacjami.
W klasycznym ujęciu metody wymienione dwa strumienie środków pieniężnych
(„do” i „z” nadleśnictw) można przedstawić w formie macierzy ograniczonej do jednego
wiersza i jednej kolumny (ryc. 1). Kolumna obrazuje wszystkie gałęzie gospodarki
z otoczenia nadleśnictw, które są dostawcami dóbr i usług, a odbiorcami środków pieniężnych. Natomiast wiersz to wszyscy odbiorcy produktów i usług leśnictwa, za które
do gospodarstw leśnych trafiają określone strumienie środków pieniężnych.
Sekcja A
(nadleśnictwa)
Sekcja B
…
Sekcja Q
Konsument
końcowy
Produkcja
globalna
Sekcja A (nadleśnictwa)
XAA
XAB
…
XAQ
CA
XA
Sekcja B
XBA
Sekcje: odbiorców
dostawców
…
…
Sekcja Q
XQA
Płace
VA
Wartość dodana
SA
Produkcja globalna
XA
Ryc.1. Schemat przepływów międzysekcyjnych dla wybranego obiektu badań nadleśnictw PB powiązanych
z podmiotami społeczno-gospodarczymi (sekcjami)
Fig. 1. A diagram of intra-section flows for the selected research subject: Białowieża Forest districts related to
socio-economic entities (sections)
Źródło: Klocek i Gołos, 2000.
W przedstawionej macierzy elementy XAA, XAB, … XAQ (wiersz), określają wielkość
środków pieniężnych, które wpływały do badanych nadleśnictw za sprzedane przez te
nadleśnictwa poszczególnym gałęziom (sekcjom) dobra materialne i usługi. Dodając do
wymienionych środków przychody nadleśnictw ze sprzedanej produkcji konsumentom
końcowym CA, uzyskuje się wartość produkcji globalnej XA analizowanych nadleśnictw:
XA = XAA + XAB + … + XAQ + CA
(1)
Badania wpływu gospodarki leśnej na ekonomiczno-społeczny rozwój kraju
81
Podobna równość zachodzi dla sumy elementów XAA, XBA, … XQA (kolumna), określających wielkość środków pieniężnych wydatkowanych przez nadleśnictwa na zakup
dóbr i usług niezbędnych do produkcji leśnej, pochodzących z poszczególnych sekcji
oraz po dodaniu nakładów poniesionych na płace VA w nadleśnictwach oraz uwzględnieniu wartości dodanej nadleśnictw − SA. Zależność tę można wyrazić za pomocą wzoru:
XA = XAA + XBA + … + XQA + VA + SA
(2)
Koncepcję metody analizy przepływów międzysekcyjnych zastosowano w pracy
w dwóch różnych podejściach. W pierwszym, kryterium analizy był kierunek przepływu
strumieni środków pieniężnych z podziałem na odległość ich oddziaływania, a więc na
krąg wewnętrzny oznaczony jako „W” (ludność, podmioty gospodarcze i publiczne
wszystkich gmin leżących w granicach nadleśnictw PB) oraz zewnętrzny oznaczony „Z”
(wszystkie podmioty publiczne i gospodarcze spoza gmin PB, mające powiązania z nadleśnictwami).
W drugim podejściu kryterium analizy jest rodzaj oddziaływania gospodarki leśnej
na różne sfery życia publicznego. W ten sposób można podzielić strumienie środków
pieniężnych, które mają wpływ na aspekty ekonomiczne regionu oraz ściśle z nimi powiązane aspekty społeczne, w tym przede wszystkim tworzenie i utrzymanie miejsc pracy związanych z sektorem leśno-drzewnym.
Wyniki badań powiązań leśnictwa z otoczeniem
społeczno-gospodarczym na przykładzie nadleśnictw Puszczy
Białowieskiej i ich otoczenia społeczno-gospodarczego
1. Struktura i wielkość strumieni środków pieniężnych przepływających
z nadleśnictw do otoczenia społeczno-gospodarczego
Realizacja działalności gospodarczej nadleśnictw PB wymaga od nich stałego zaopatrywania się w niezbędne dobra i usługi oraz ponoszenia związanych z tym opłat i podatków. Z przeprowadzonych badań wynika, że do otoczenia społeczno-gospodarczego
(krąg W+Z) wpłynęła ogółem kwota 16 912 tys. zł, w tym 9 706 tys. zł (57,4%) zasiliło
krąg W, reprezentowany przez instytucje i ludność gmin położonych w granicach analizowanych nadleśnictw PB i zamieszkujących ten teren.
W strumieniu środków finansowych zasilających otoczenie dominującą pozycję zajmuje sekcja A – Leśnictwo. Na jej rzecz nadleśnictwa PB wydatkowały łącznie 9 303 tys.
zł (55,0%), z czego 7 844 tys. zł (46,4%) wpłynęło do kręgu wewnętrznego (W). Struktura najważniejszych wydatków na rzecz sekcji Leśnictwo (9 303 tys. zł) przedstawia
się następująco:
1. wynagrodzenie pracowników nadleśnictw – 4 540 tys. zł (krąg W),
2. opłata za usługi zakładów usług leśnych – 2 779 tys. zł (krąg W),
82
Stanisław Zając
3. opłata zakupów z innych jednostek leśnictwa – 1 299 tys. zł, z tego 480 tys. zł
(krąg W) i 819 tys. zł (krąg Z),
4. narzuty na utrzymanie jednostki nadrzędnej i opłata usług urządzania lasu
– 609 tys. zł (krąg Z).
Na drugim miejscu znalazła się sekcja „Administracja publiczna” zasilona przez badane nadleśnictwa kwotą 5 177 tys. zł (30,6%), z której 1 145 tys. zł trafiło do kręgu
wewnętrznego (W), a pozostała kwota – do kręgu zewnętrznego (Z). Na strumień środków finansowych zasilających wymienioną sekcję składają się między innymi:
1. składki na ubezpieczenie społeczne pracowników nadleśnictw – 2 548 tys. zł
(krąg (Z),
2. podatek leśny – 1 078 tys. zł (krąg W – budżety samorządów),
3. podatek dochodowy od wynagrodzeń pracowników nadleśnictw 987 tys. zł
(krąg Z),
4. podatek VAT – 368 tys. zł (krąg Z),
5. Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (obciążenie wynagrodzeń pracowników nadleśnictw) – 109 tys. zł.
Trzecie miejsce w strukturze wydatków zajęła sekcja „Przetwórstwo przemysłowe”,
na której dobra nadleśnictwa PB wydały łącznie 1 204 tys. zł (7,12%). Dotyczy to
zwłaszcza zakupów odzieży, materiałów biurowych, nośników energii, maszyn biurowych i komputerów oraz pojazdów mechanicznych. Przeważająca część wydatków trafiła do podmiotów gospodarczych z kręgu zewnętrznego (Z) i wyniosła 1 145 tys.
zł (95,1%).
Czwarte miejsce przypadło na „Usługi osób prywatnych” (sprzątanie, wywóz odpadów i in.), których wartość świadczeń pochodziła całkowicie z kręgu W i wyniosła
347 tys. zł.
Ostatnią sekcją, która przyjęła od nadleśnictw strumień środków pieniężnych powyżej 1% jest „Budownictwo”, od której nadleśnictwa PB zakupiły dobra i usługi o wartości ponad 280 tys. zł, w tym prawie po połowie z kręgu W i Z.
Na ogólną kwotę wydatków nadleśnictw w wysokości 16 912 tys. zł, opłaty i podatki wyniosły 5 128 tys. zł (30,3%). Z kwoty tej ponad 3 868 tys. zł przekazano do budżetu państwa, czyli do kręgu zewnętrznego (Z), natomiast 1 260 tys. zł do budżetów
gmin PB.
2. Struktura i wielkość strumieni środków pieniężnych
przepływających z otoczenia społeczno-gospodarczego do nadleśnictw
Nadleśnictwa PB powiązane są z otoczeniem gospodarczym i społecznym również
przez wpływające do nich strumienie środków pieniężnych z tytułu sprzedaży towarów,
świadczonych usług oraz dotacji wewnątrzbranżowych. Na podstawie badań stwierdzono, że nadleśnictwa zasilone zostały na łączną kwotę prawie 18 095 tys. zł, w której
9 443 tys. zł (52,2%) pochodziło z kręgu wewnętrznego (W) i 8 649 tys. zł (47,8%)
z kręgu zewnętrznego (Z).
Dominujący udział w przychodach nadleśnictw miał strumień środków pieniężnych
za sprzedaż surowca drzewnego – 15 747 tys. zł (80,9%), z których 14 200 tys. zł po-
Badania wpływu gospodarki leśnej na ekonomiczno-społeczny rozwój kraju
83
chodziło z sekcji „Przetwórstwo przemysłowe” (przemysł drzewny, celulozowy i papierniczy) i 1 544 tys. zł z sekcji „Gospodarstwa domowe” (sprzedaż drewna, w tym również opałowego osobom prywatnym). W przypadku zakładów zajmujących się przerobem
drewna strumień o większej wartości pochodził z kręgu W – 8 138 tys. zł (57,3%).
Z kręgu zewnętrznego, czyli spoza gmin PB (Z) wpłynął strumień wartości 6 062 tys. zł
(42,7%). Podobnie kształtowała się struktura strumieni środków finansowych w przypadku odbiorców prywatnych – 1 208 tys. zł. 78,2% wartości tego strumienia stanowią
środki pieniężne od mieszkańców gmin PB.
Z pozostałej kwoty 2 345 tys. zł przychodów największą pozycję stanowią dotację
w ramach sekcji „Leśnictwo” pochodzące w całości z kręgu zewnętrznego w wysokości
2 184 tys. zł. Pozostałe sekcje zasilają nadleśnictwa niewielkim strumieniem środków
pieniężnych w wysokości 161 tys. zł, w tym 95 tys. zł pochodzi z kręgu W.
Dodatkowym efektem towarzyszącym największemu strumieniowi środków pieniężnych, jakie trafiają do nadleśnictw PB, jest sfera opłat i podatków ponoszonych w związku z zakupem surowca drzewnego przez przemysł. Łączne obciążenia z tego tytułu wynosiły 5 978 tys. zł, z których 4 890 tys. zł (81,8%) zasiliło budżet państwa, a 1 089 tys.
zł (18,2%) wpłacono do budżetów gmin PB.
5.3. Ekonomiczno-społeczne aspekty gospodarki leśnej nadleśnictw
Puszczy Białowieskiej
Znaczenie ekonomiczne każdego rodzaju działalności gospodarczej to przede wszystkim wielkość produkcji, wartość sprzedaży oraz wartość zakupionych środków produkcji. Wskaźniki te decydują o rodzaju i sile powiązań gospodarki leśnej z innymi podmiotami gospodarczymi regionu. Do najważniejszych wskaźników należą:
1. na każdy metr sześcienny pozyskanego surowca drzewnego nadleśnictwa zakupiły w otoczeniu dobra i usługi o wartości 133 zł,
2. prowadzenie gospodarki leśnej na powierzchni 52 387 ha wymagało zakupienia
przez nadleśnictwa dóbr i usług o wartości prawie 322 zł /ha powierzchni,
3. w trzech nadleśnictwach pozyskano ponad 127 tys. m3 surowca drzewnego
o ogólnej wartości 14 560 tys. zł,
4. ponad 72 tys. m3 surowca drzewnego o wartości 8 498 tys. zł kupili odbiorcy
z terenu gmin PB,
5. do budżetu państwa z tytułu opłat i podatków związanych z działalnością gospodarczą przekazano kwotę 3 870 tys. zł, z których:
–– 66,0% (2 555 tys. zł) stanowiły składki na obowiązkowe ubezpieczenie społeczne (ZUS),
–– 21,5% (830 tys. zł) to podatek dochodowy od osób fizycznych (pracowników
nadleśnictw),
–– 9,5% (370 tys. zł) stanowił VAT,
–– 3,0% (115 tys. zł) to składka na PFRON
6. do budżetów gmin PB w związku z działalnością nadleśnictw trafiła kwota
1 260 tys. zł, z której:
–– 81,6% (1 029 tys. zł) stanowił podatek leśny,
84
Stanisław Zając
–– 12,5% (158 tys. zł) wyniósł udział w podatku dochodowym od osób fizycznych (pracowników nadleśnictw),
–– 5,1% (63 tys. zł) to podatek od nieruchomości i środków transportu,
–– 0,6% (7 tys. zł) – inne opłaty nadleśnictwa,
–– 0,2% (2 tys. zł) – podatek rolny.
W sumie sektor leśno-drzewny wpłacił do budżetu państwa 8 761 tys. zł i 2 349 tys.
zł do budżetów gmin PB. Można więc przyjąć, że 1000 m3 sprzedanego surowca drzewnego jest źródłem podatków w wysokości 92 tys. zł, z których 39 tys. zł płacą nadleśnictwa, 5 tys. zł zakłady usług leśnych i 48 tys. zł odbiorcy dóbr i usług gospodarki
leśnej (przemysł przerobu drewna).
Społeczne znaczenie gospodarki leśnej to przede wszystkim miejsca pracy w leśnictwie oraz we wszystkich sektorach gospodarki, które są powiązane popytem na produkty leśne lub podażą dla gospodarki leśnej. Z przeprowadzonych badań wynika, że:
1. w badanych nadleśnictwach zatrudnionych było 267 osób,
2. wynagrodzenie wypłacone pracownikom nadleśnictw indukowało łącznie,
za­równo na terenie gmin PB oraz w dalszym i bliższym ich otoczeniu, 91 miejsc pracy,
3. rozmiar prac nadleśnictw PB umożliwiał stworzenie 185 etatów dla robotników
leśnych zatrudnionych w zakładach usług leśnych,
4. strumień środków pieniężnych, jaki nadleśnictwa przeznaczyły na zakup dóbr
i usług, stworzył pośrednio 322 miejsca pracy, w tym 144 na terenie gmin PB,
5. przerób drewna pozyskanego w nadleśnictwach przyczynił się do utworzenia
1111 miejsc pracy, w tym 657 na terenie gmin puszczańskich,
6. nieograniczony dostęp do zasobów runa leśnego i grzybów umożliwił mieszkańcom gmin zebranie na sprzedaż oraz na własne potrzeby owoców i grzybów oraz ziół
o wartości 1 604 tys. zł.
Z powyższej analizy wynika, że 1000 m3 wyprodukowanego, sprzedanego i przerobionego drewna tworzy łącznie 15 miejsc pracy – 2 miejsca w nadleśnictwach, 4 miejsca u dostawców dóbr i usług oraz 9 miejsc pracy u odbiorców dóbr i usług gospodarki
leśnej.
Uwagi końcowe i wnioski
Wyniki badań obrazują wysokość potencjalnych skutków ekonomiczno-społecznych
powiększenia obszaru BPN. Wskazują one również na gospodarcze i społeczne konsekwencje dla gmin PB i jej mieszkańców, jakie mogłaby spowodować zmiana sposobu
gospodarowania w trzech analizowanych nadleśnictwach i objęcia ich zasobów leśnych
ochroną konserwatorską.
1. Na podstawie uzyskanych wyników badań można sformułować wymienione niżej
wnioski i uwagi.
2. Nadleśnictwa, zakłady usług leśnych i zakłady przerobu drewna stworzyły bezpośrednio i pośrednio 1976 miejsc pracy, z których 1253 są miejscami pracy stworzonymi
w gminach PB.
3. Każdy 1 tys. m3 pozyskanego surowca drzewnego w warunkach PB tworzy
15 miejsc pracy.
Badania wpływu gospodarki leśnej na ekonomiczno-społeczny rozwój kraju
85
4. W ujęciu wartościowym, surowiec drzewny o wartości 9 499 zł generuje jedno
miejsce pracy.
4. W przeciętnej cenie 119 zł/m3 drewna pozyskanego w PB opłaty i podatki stanowią 39 zł (33,0%).
5. Każdy 1 m3 pozyskanego i przerobionego surowca drzewnego w PB, którego
przeciętna wartość w gotowym produkcie wyniosła 340 zł, obciążony jest opłatami
i podatkami w wysokości 92 zł (27,0% wartości produktu finalnego), w której:
–– 74 zł/m3 stanowią opłaty i podatki odprowadzone do budżetu państwa,
–– 18 zł/m3 – opłaty i podatki, które trafiają do budżetów gmin.
Problematyka oceny roli i znaczenia lasów i leśnictwa w rozwoju kraju wymaga
dalszych badań z zastosowaniem najnowszych narzędzi analitycznych. Przyjęte w dotychczasowych badaniach metody analizy przepływów międzysekcyjnych mogą bowiem
służyć nie tylko do oceny wpływu gospodarki leśnej na poziom zatrudnienia oraz wielkość środków finansowych osiąganych przez inne sektory gospodarki, lecz także do
określenia pożądanej (optymalnej) struktury powiązań międzysektorowych gospodarstwa leśnego, zapewniających wzrost korzyści społecznych w leśnictwie i jego otoczeniu gospodarczym w wyniku realizacji wielofunkcyjnej i trwale zrównoważonej gospodarki leśnej poprzez sprecyzowanie i stymulowanie mechanizmów sprzyjających
osiąganiu tych korzyści. Ponadto uzupełnienie klasycznej metody analizy przepływów
międzysekcyjnych o socjologiczno-społeczne aspekty gospodarki leśnej może posłużyć
do optymalnej alokacji funkcji ekologicznych, ekonomicznych i społecznych lasu, zgodnie z oczekiwaniami (preferencjami) ludności oraz zasadą trwale zrównoważonej i wielofunkcyjnej gospodarki leśnej.
Literatura
Czyżewski A. (2008): Przepływy międzygałęziowe jako makroekonomiczny model gospodarki. Wyd. Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań: 1-25.
Gołos P., Chrościcka K., Gaca L., Janeczko K., Piekutin J., Ślęzak G., Ślązek M., Wasilczuk K., Witkowska
J. (1999): Znaczenie społeczno-ekonomiczne nadleśnictw Puszczy Białowieskiej dla gospodarki regionu
– międzysekcyjne przepływy w 1998 r. Dokumentacja naukowa IBL, Warszawa: 1-44.
Gołos P., Zając S. (2008): The role of forestry in the socio-economic development of Poland’s agricultural
region (input-output analysis). Folia Forestalia Polonica A Forestry 49-50:65-76.
Klocek A., Gołos P. (2000): Ekonomiczne aspekty gospodarki nadleśnictw Puszczy Białowieskiej. Prace IBL,
A 2:101-108.
Klocek A., Zając S., Gołos P. (2003): Opracowanie projektu Narodowego Programu Leśnego. Dokumentacja
naukowa IBL, Warszawa: 1-32.
Leontief W. (1936): Quantitative input and output relations in the economic system of the United States. The
Review of Economic and Statistics XVIII:105-125.
Leontief W. (1949): Input-output analysis and its use in peace and war economics. American Economic Review: 211-225.
Leontief W. (1963): Studia nad strukturą gospodarki amerykańskiej (teoretyczne i empiryczne badanie z dziedziny analizy nakładów i wyników). Wyd. PWN, Warszawa.
Leśnictwo 2011. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa: 1-311.
Rocznik statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej. 2011. Wyd. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa: 1-908.
86
Stanisław Zając
Sprawozdanie finansowo-gospodarcze za 2011 rok. Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych, Warszawa
2012: 1-40.
Strategia Rozwoju Województwa Podlaskiego do 2020 r.. Załącznik do Uchwały Nr XXXV/438/06 Sejmiku
Województwa Podlaskiego z dnia 30 stycznia 2006 r. Białystok 2006: 1-84.
Wasiak A. (2012): Wkład Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe w rozwój kraju. Materiały
z konferencji pt. „Możliwości wykorzystania sektora leśno-drzewnego w rozwoju kraju”. Prezentacja
w formacie PDF. Sękocin Stary, 24-25 października 2012 r.
Adres do korespondencji – Corresponding adress:
Stanisław Zając, prof. dr hab.
Instytut Badawczy Leśnictwa w Sękocinie Starym
ul. Braci Leśnej 3
05-090 Raszyn
e-mail: [email protected]