FULL TEXT - Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości

Transkrypt

ibu
tio
np
roh
This copy is for person
-
dis
tr
Kryzys finansowy a problematyka wyceny
w opinii polskiego sektora bankowego
on
ly -
Barbara Kucharczyk
Wstęp
is c
op
y is
for
pe
rso
na
lu
se
W teorii rachunkowości dominują dwie miary wycen, przekładające się
w końcowym efekcie na sprawozdanie finansowe i ujawniane w nim informacje:
wycena według kosztu historycznego, która doprowadza w większości przypadków do obiektywnych i sprawdzalnych wielkości, co jest spowodowane
faktem, iż wynika z rzeczywistych transakcji, oraz wycena w wartości godziwej, która – jeśli następuje w sposób prawidłowy i zostanie właściwie udokumentowana – również posiada walor sprawdzalności. Wartość godziwa,
jako bardziej odpowiednia niż inne miary, umożliwia ocenę wpływu bieżących zdarzeń gospodarczych na dokonujący wyceny podmiot. Posiadanie jednej kategorii pomiaru dla wszystkich aktywów finansowych sprzyja spójności
wycen, a także zbliża wartość bilansową, ustaloną w rocznych sprawozdaniach finansowych, do wartości rynkowej aktywów netto.
Wartość godziwą w rachunkowości wprowadzono formalnie w 1993 r. w celu
ułatwienia porównywalności sprawozdań finansowych oraz prezentowania
w nich bardziej rzeczywistych wartości. Niestety, w ostatnich latach stała się
ona bezprecedensową przyczyną spadków wartości niektórych elementów
sprawozdań finansowych oraz wzrostu niestabilności zwłaszcza wśród instytucji finansowych (Wallison, 2008, s. 1). Pojawiają się opinie wskazujące,
iż przyjmowanie wartości godziwej jako podstawy wyceny elementów sprawozdań finansowych przyczyniło się do powstania obecnej sytuacji kryzysowej na rynkach kredytowych i finansowych oraz że jest ona elementem kreatywnej rachunkowości i manipulacji informacjami finansowymi (Whalen,
2008; Courson, 2008; Yingling, 2008).
Th
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
-
-
ZESZYTY TEORETYCZNE RACHUNKOWOŚCI, tom 63 (119), Warszawa 2011
Dr Barbara Kucharczyk, Akademia Leona Koźmińskiego w Warszawie, wykładowca w Katedrze Rachunkowości oraz Raiffeisen Bank Polska SA, Dyrektor ds. Rachunkowości Finansowej.
125
ibu
tio
np
roh
dis
tr
on
ly -
-
Źródłem obecnych problemów jest kryzys na amerykańskim rynku kredytów hipotecznych o podwyższonym ryzyku1, który rozpoczął się w USA w 2006 r.
i w konsekwencji doprowadził do upadłości znaczących banków oraz instytucji
finansowych. Dlaczego możemy dopatrywać się związku kryzysu z wartością
godziwą? Związek ten wynika z wzajemnego powiązania światowych rynków
finansowych na skutek procesów globalizacji. Ryzyko kredytowe niewywiązania się ze spłaty zobowiązania było przenoszone przez banki udzielające
tego typu kredytów na inne podmioty w wyniku procesów sekurytyzacji2 lub
sprzedaży złych długów. Egzekucje nieruchomości powiązanych z kredytami
o podwyższonym ryzyku doprowadziły do spadku wartości rynkowej papierów wartościowych zabezpieczonych tego typu kredytami.
W tej sytuacji wartość godziwa instrumentów finansowych, takich jak:
Mortgage Backed Securities3, Collateraliezed Debt Obligations4, a także listów
Angielska nazwa tego typu aktywów finansowych to: sub-prime mortgages, rodzaj kredytu hipotecznego, zazwyczaj wyżej oprocentowanego, udzielanego osobom,
które w przeszłości miały problem ze spłatą zobowiązań.
2 W rachunkowości sekurytyzacja polega na wykupie wierzytelności ze środków
uzyskanych z emisji obligacji. Sekurytyzacja określa proces emisji papierów wartościowych, które są zabezpieczone przez grupę wyselekcjonowanych aktywów. Sekurytyzacja jest procesem, w którym dłużne papiery wartościowe, takie jak obligacje
czy certyfikaty inwestycyjne, są sprzedawane bezpośrednio inwestorom.
3 Mortgage Backed Securities (MBS) – hipoteczne listy zastawne, papiery wartościowe, których zabezpieczenie stanowią wierzytelności hipoteczne dające niepodzielne
prawo do pobierania pożytku z grupy lub puli jednego lub większej liczby hipotek. Zebrane razem papiery muszą być ocenione przez uznane agencje ratingowe oraz uzyskać najwyższe kwalifikacje. Co więcej, kredyt musi być początkowo udzielony przez
podlegającą regulacji i autoryzowaną instytucję finansową, która z góry ustala spłaty
kredytu. W rzeczywistości MBS polega na zamianie przyszłej spłaty za dom przez
kupującego na papiery wartościowe, które trafiają na rynek finansowy w postaci uregulowanych i zabezpieczonych transzy za pomocą instytucji emitujących ten rodzaj
obligacji. W USA ważną rolę emiterów odgrywały m.in. dwie instytucje: Fannie Mae
i Freddie Mac. Były to prywatne spółki akcyjne w randze instytucji federalnej, działające w tej formie od początku lat siedemdziesiątych. Ich głównym zadaniem było
stwarzanie dogodnych warunków finansowych dla pożyczkodawców, potrzebnych do
udzielania niskooprocentowanych pożyczek, oraz zwiększanie ich płynności finansowej. W związku z tym, zamiast czekać na spłatę pożyczek, np. Fannie Mae odkupywał pożyczki zapaczkowane w grupy o podobnej charakterystyce na rynku wtórnym.
Właśnie te papiery były przyczyną kryzysu na rynku finansowym w 2008 r., gdyż pożyczkobiorcy, poprzez podwyższenie stóp procentowych, nie byli w stanie spłacać
swych należności wobec pożyczkodawców takich jak Fannie Mae oraz Freddie Mac.
4 Collateraliezed Debt Obligations (CDO) – instrumenty sekurytyzacji oparte na
obligacjach razem z instrumentami emitowanymi na podstawie kredytów hurtowych
należą do grupy papierów wartościowych opartych na długu.
-
se
lu
na
rso
pe
for
y is
op
is c
Th
-
1
126
ibu
tio
np
roh
dis
tr
on
ly -
se
lu
na
rso
pe
for
-
zastawnych i Structured Investment Vehicles5, zaczęła gwałtownie spadać, co
przełożyło się w konsekwencji na ogromne straty z tytułu wyceny. Ostatecznie,
poprzez globalny rynek pochodnych instrumentów kredytowych, kryzys ten
objął instytucje ubezpieczeniowe, fundusze inwestycyjne i banki (szerzej na
ten temat: Young i.in., 2008, s. 34–39). Ponieważ źródła i skutki kryzysu są
zlokalizowane w różnych krajach, w konsekwencji kryzys, obejmujący początkowo tylko amerykański rynek kredytów hipotecznych, przerodził się w kryzys finansowy o globalnym zasięgu.
Aby podjąć wyzwania wynikające z tej sytuacji, Komitet Międzynarodowych Standardów Rachunkowości wyznaczył sobie jako cel – poprawę interpretacji i zapisów w poszczególnych standardach odnoszących się do przejrzystości praktyk związanych z zarządzaniem ryzykiem oraz wyceną instrumentów finansowych na podstawie kategorii wartości godziwej. Ustalono
ponadto, że występuje potrzeba lepszego określenia lokalizacji ryzyka na
rynkach finansowych, znalezienia dobrej metody wyceny papierów wartościowych, zapewnienia, aby inwestorzy spoza sektora bankowego właściwie
zarządzali swoim ryzykiem, a także przyjrzenia się roli, jaką odegrały agencje
ratingowe.
W kwietniu 2009 r. grupa państw G206 wydała organom stanowiącym
standardy rachunkowości zalecenia dotyczące konieczności podjęcia działań
na rzecz ograniczenia stopnia skomplikowania standardów rachunkowości,
zwłaszcza w odniesieniu do instrumentów finansowych, oraz poprawy standardów rachunkowości dotyczących tworzenia rezerw i niepewności wyceny.
Niedługo po tym Rada Międzynarodowych Standardów Rachunkowości
(RMSR)7 oraz amerykańska odpowiedniczka FASB8, potwierdziły decyzję
o wypracowaniu wspólnego podejścia do kryzysu finansowego i dążeniu do
konwergencji między Międzynarodowymi Standardami Rachunkowości (MSR),
a przepisami amerykańskimi. Dodatkowo nowo utworzona Rada MonitoroStructured Investment Vehicles (SIV) – strukturyzowane fundusze inwestycyjne
pożyczają pieniądze w zamian za papiery wartościowe o niskiej stopie zwrotu w krótkim terminie płatności, równocześnie dokonując odwrotnej operacji z udziałem papierów wartościowych o wysokiej stopie zwrotu i długim terminie płatności. Różnice
w ustalonych odsetkach są wynagrodzeniem dla inwestorów SIV.
6 G20 – grupa 19 państw oraz Unia Europejska; celem tej grupy jest dyskusja nad
wspólną polityką finansową.
7 Rada Międzynarodowych Standardów Rachunkowości, ang. International Accounting Standards Board (IASB), jest odpowiedzialna za opracowywanie oraz opublikowanie Międzynarodowych Standardów Rachunkowości (MSR) oraz Międzynarodowych Standardów Sprawozdawczości Finansowej (MSSF).
8 FASB – Financial Accounting Standards Board – funkcjonująca na terenie Stanów Zjednoczonych instytucja niepubliczna tworząca standardy rachunkowości,
zwane: Ogólnie Akceptowanymi Zasadami Rachunkowości (Generally Accepted Accounting Principles – US GAAP).
-
y is
op
is c
Th
5
127
ibu
tio
np
roh
dis
tr
on
ly -
se
lu
na
rso
pe
for
y is
op
is c
Th
-
wania Fundacji KMSR oraz Powiernicy potwierdzili swoje poparcie dla uznania przez RMSR za priorytet – projektu opracowania nowego standardu dotyczącego instrumentów finansowych, zamiast kolejnych nowelizacji dotychczasowych standardów.
Argumenty za i przeciw stosowaniu wartości godziwej budzą fundamentalne pytanie dotyczące podstawowych problemów rachunkowości, czyli o to,
w jaki sposób powinna być mierzona wydajność przedsiębiorstwa. Wyceny do
wartości godziwej mogą być postrzegane często jako zmiany paradygmatu
sprawozdawczości finansowej, dlatego proces zmian odnoszących się do tego
typu wycen jest tak żmudny i nieefektywny. Najbardziej interesujące jest
jednak pytanie: jak długo potrwa proces wprowadzania zmian wymaganych
obecną rzeczywistością ekonomiczną oraz czy zmiany te przyniosą oczekiwane
efekty (Woods, 2004, s. 33–36).
Celem niniejszego artykułu jest prezentacja części wyników najnowszych
badań przeprowadzonych w polskim sektorze bankowym dotyczących postrzegania związku problematyki wartości godziwej z kreatywną rachunkowością oraz kryzysem finansowym przez polskie środowisko bankowe. Dokonano także oceny tego środowiska problematyki dotychczasowych prac nad
nowelizacją MSR i kierunków tych zmian.
Aby zrealizować założony cel oraz pozyskać informacje na ten temat,
przeprowadzono badania ankietowe, obejmujące reprezentatywną próbę 19
największych banków komercyjnych wykorzystujących tę kategorię pomiaru.
Uzyskane w trakcie badania wyniki zaprezentowano w dalszej części artykułu.
Nie można jednak wniosków podjętych w niniejszym artykule uogólniać
i odnosić do sposobu postrzegania tej kategorii wyceny w skali globalnej,
niemniej ocena sektora bankowego – który poprzez zaangażowanie w wysoce
skomplikowane instrumenty finansowe oraz powiązania z zagranicznymi
rynkami finansowymi jest dość mocno narażony na negatywne skutki kryzysu
– nie powinna być marginalizowana. Dodatkowo, biorąc pod uwagę fakt, iż
wyniki z tytułu wycen stanowią około 20% wyniku finansowego brutto polskich banków, wyniki badań przeprowadzone w polskim sektorze bankowym
stanowią w tej sytuacji niewątpliwy wkład do dalszej dyskusji nad stosowaniem tej kategorii wyceny. Powinny zatem zainteresować nie tylko środowisko bankowe oraz skłaniać do dalszych badań empirycznych w celu zajęcia
ostatecznego i jednoznacznego stanowiska w tej sprawie. Bez właściwego
wsparcia ze strony praktyków, pytania dotyczące wartości godziwej pozostaną w dalszym ciągu pytaniami natury retorycznej, prowadzących jedynie do
niekończących się i nieprzynoszących właściwych efektów rozważań i dyskusji
teoretycznych.
128
ibu
tio
np
roh
-
is c
op
y is
for
pe
rso
na
lu
se
on
ly -
dis
tr
Zgodnie z definicją zamieszczoną w Wikipedii, kreatywna rachunkowość to termin, który pojawił się po wykryciu wielkich skandali finansowych
w USA w 2002 r. Nazwano tak przypadki ukrywania strat i przedstawiania
w pozytywnym świetle wyników firmy w celu przyciągnięcia inwestorów.
Z czasem kreatywną rachunkowością zaczęto określać wszelkie przypadki
księgowania operacji finansowych jednostki, sprzeczne z zasadami księgowania czy też ze stanem faktycznym, a najczęstszym wówczas sposobem jest
zawyżanie wyceny posiadanych zasobów. Istnieje wiele celów, dla których
firmy stosują kreatywną rachunkowość, najczęstszym jest z reguły chęć
zmniejszenia obciążeń podatkowych.
W związku z kryzysem, który dotknął światowy sektor finansowy, prezydent Francji Nicolas Sarkozy wraz z przywódcami Niemiec, Wielkiej Brytanii
i Włoch postulowali zmianę przepisów dotyczących zasad rachunkowości.
W przyszłości miałoby to zapobiec podobnym kryzysom, jak ten, z którym borykają się dziś Stany Zjednoczone i Europa. Jako przyczyna złej sytuacji jest
wskazywana zasada wyceny oparta na informacjach rynkowych. Znaczny
spadek cen aktywów rynkowych kreuje bowiem bezpośrednio niekorzystny
obraz sytuacji majątkowej przedstawionej w sprawozdaniach finansowych.
Z taką opinią nie zgadzają się jednak polscy eksperci w dziedzinie rachunkowości.
Według A. Kameli-Sowińskiej, obecny kryzys nie jest wynikiem wad w rachunkowości czy nieprawidłowych metod wyceny. Amerykańskie i Międzynarodowe Standardy Rachunkowości są przygotowane do ewidencji i odzwierciedlania rzeczywistości. Wina leży po stronie ludzi, braku ich uczciwości lub
wiedzy. Standardy Międzynarodowe są tak elastyczne, że w wielu przypadkach pozwalają użyć stosownej do rzeczywistości metody wyceny. W określonych przypadkach nie ma jednak innych metod pokazania wartości niż wartość rynkowa. Za kryzys finansowy odpowiadają zatem analitycy finansowi,
księgowi, dyrektorzy finansowi i audytorzy, a nie rachunkowość jako system.
Zgodnie z wypowiedziami G. Świderskiej, próba poszukiwania wpływu stosowanych zasad rachunkowości na kryzys finansowy nie znajduje uzasadnienia. Podobnie twierdzi W. Więcław podkreślając, że ewentualne zmiany mogą
jedynie przyspieszyć lub opóźnić dostarczenie właściwej informacji o sytuacji
finansowej instytucji finansowych, ale dostarczenie informacji o charakterze
predykcyjnym na temat sytuacji podmiotu może jednak ułatwić jego uratowanie lub zapobiec negatywnym tendencjom (Pokojska, 2008)9.
Th
-
-
-
1. Kryzys finansowy a kreatywna rachunkowość
w opinii polskiego sektora bankowego
9 Przytaczane wypowiedzi pochodzą z wywiadu udzielonego A. Pokojskiej dla „Gazety Prawnej” w lipcu 2008 r.
129
ibu
tio
np
roh
dis
tr
on
ly -
se
lu
na
rso
Wykres 1.1. Możliwość manipulacji finansowych za pomocą wartości godziwej
Czy wartość godziwa może stanowić element manipulacji finansowych?
pe
80%
80
70%
70
for
60%
60
50
50%
40
40%
y is
30
30%
20
20%
Tak, ponieważ 1
jest obarczona
subiektywizmem, a obowiązujące przepisy cechują się
dużą elastycznością.
is c
0%
0
op
10
10%
Th
-
Zdaniem E. Mączyńskiej, podstaw kryzysu można dopatrywać w rachunkowości kreatywnej, a dokładnie – rachunkowości defraudacyjnej, jako efekt
związku między nowymi produktami finansowymi, które spowodowały bańkę
spekulacyjną na rynku nieruchomości, a nowymi rozwiązaniami w rachunkowości, które stają się coraz bardziej skomplikowane i niezrozumiałe. Autorka zwraca dodatkowo uwagę na pracę J. Stiglitza, który w 2001 r. otrzymał Nagrodę Nobla za analizę problemu asymetrii informacji w gospodarce.
Noblista, w swej książce Szalone lata dziewięćdziesiąte, wskazuje na zwodniczość rachunkowości oraz wynikające z tego zagrożenia gospodarcze i społeczne. Podkreśla, że sprawozdania finansowe przedsiębiorstw stają się coraz
bardziej skomplikowane, i wskutek tego mało przejrzyste, co sprzyja różnego
rodzaju manipulacjom księgowym. Prezentuje również wielkie możliwości
kształtowania wyniku finansowego, powstałe w związku z nadmierną złożonością rachunkowości (Pokojska, 2008).
W ostatnich latach w miarę nasilania się kryzysu finansowego, pojawiały
się w prasie liczne doniesienia o nieprawidłowościach, jakie występowały
w procesach wycen. Pogląd na tę tematykę został poddany badaniu w odniesieniu do polskiego sektora bankowego. Poniższe wykresy ilustrują opinię
polskich bankowców na temat wpływu wycen na kryzys finansowy oraz problem kreatywnej rachunkowości.
Nie, ponieważ2zarówno krajowa
ustawa o rachunkowości, jak i MSR,
wprowadziły wiele elementów
kontrolnych ograniczających
dowolność zastosowania tej
metody i możliwości manipulacji
finansowych.
Inne.
3
Źródło: opracowanie własne na podstawie informacji uzyskanych od wybranej do badania grupy banków.
130
-
ibu
tio
np
roh
dis
tr
on
ly -
lu
se
Wykres 1.2. Główne kierunki zmian w regulacjach rachunkowości przeciwdziałające skutkom kryzysu finansowego
100%
na
90%
rso
80%
70%
60%
pe
50%
40%
for
30%
20%
0%
Podjęcia2 działań
wprowadzenia
jednolitych
przepisów
odnoszących się
do instrumentów
finansowych
i ich wyceny.
Zastąpienie
3
konieczności
wyceny do wartości
godziwej, gdy nie
istnieje aktywny
rynek – możliwością tworzenia
ewentualnych
rezerw.
Zwiększenie
4
uprawnień
do tworzenia
globalnych zasad
rachunkowości dla
zainteresowanych
stron typu: lokalni
regulatorzy.
Th
is c
op
Zmniejszenie
1
złożoności
zasad
rachunkowości,
w tym zasad ich
wyceny.
y is
10%
-
-
-
Zdecydowana większość polskich banków wskazała, że wycena do wartości
godziwej nie stanowi elementu kreatywnej rachunkowości oraz możliwości
manipulacji informacjami finansowymi z uwagi na fakt istnienia rożnego
typu elementów kontrolnych przeciwdziałających takim możliwościom. Jako
odpowiedź „Inne”, banki wskazywały najczęściej możliwość manipulacji finansowych tylko w odniesieniu do aktywów trudno zbywalnych, natomiast w pozostałych przypadkach nie ma takich możliwości. Ponadto w komentarzach
do pytań zawartych w ankiecie banki jednoznacznie wskazywały, że wycena
do wartości godziwej nie jest przyczyną kryzysu finansowego, a raczej jego
miernikiem.
W trakcie badania poproszono respondentów o nakreślenie głównych kierunków zmian, jakim powinny być poddane regulacje dotyczące zasad rachunkowości, a w szczególności zasad wyceny poszczególnych pozycji sprawozdań finansowych. Uzyskane wyniki prezentuje poniższy wykres 1.2.
131
-
ibu
tio
np
roh
dis
tr
on
ly -
se
lu
Wykres 1.3. Ocena działań przeciwdziałających skutkom kryzysu finansowego
for
pe
rso
33%
y is
56%
dobra, działania przynoszą efekty
is c
op
zła, działania nie przynoszą zamierzonych efektów
ani dobra, ani zła
Th
-
na
11%
-
-
Respondenci wskazali jednoznacznie na konieczność podjęcia działań w celu
wprowadzenia jednolitych przepisów odnoszących się do instrumentów finansowych, i zasad ich wyceny oraz na konieczność zastąpienia wyceny do wartości godziwej, dla których nie istnieje aktywny rynek, możliwością tworzenia
rezerw na utratę wartości. Zastanawiający w tym zakresie jest fakt, że żaden
z respondentów nie wskazał na odpowiedź dotyczącą zmniejszenia stopnia
złożoności zasad rachunkowości i zasad wyceny. Być może, jest to spowodowane faktem, że banki – w odróżnieniu od innych podmiotów – mają większy
dostęp do nowoczesnych technik i modeli wyceny oraz korzystają z usług firm
konsultingowych, co pozwala im na zniwelowanie negatywnych skutków stosowania złożonych i skomplikowanych regulacji.
W jednym z pytań poproszono respondentów o ocenę dotychczasowych
zmian dotyczących przeciwdziałania skutkom kryzysu finansowego, jakim
poddano standardy rachunkowości. Informacje odnoszące się do tego pytania
prezentuje wykres 1.3.
132
ibu
tio
np
roh
dis
tr
on
ly -
se
lu
na
rso
pe
for
y is
op
is c
Th
-
Ponad połowa badanych banków oceniła jakość podejmowanych dotychczasowych działań przeciwdziałających skutkom kryzysu finansowego, prowadzonych przez instytucje tworzące standardy, jako złą i nieprzynoszącą
zamierzonych efektów – jedynie 11% banków wskazało, iż działania te są
dobre i przynoszą oczekiwane efekty. Dość duża grupa banków wybrała także
odpowiedź neutralną „ani dobra, ani zła”, co zdaje się potwierdzać opisywane
powyżej trudności w dokonywaniu obiektywnych ocen odnośnie do przyczyn
i podłoża obecnego kryzysu.
Osobiście zgadzam się z opinią respondentów, że przepisy rachunkowości
zarówno krajowe, jak i międzynarodowe, zawierają liczne zapisy dotyczące
zapewnienia wiarygodności wycen, jednak nie zawsze są one rzetelnie stosowane w praktyce, co obniża wartość sprawozdań finansowych. Nie jest to
jednak zjawisko nagminne w odniesieniu do polskiego sektora bankowego.
Zdarza się także, że same gremia tworzące regulacje ulegają pewnym naciskom i wprowadzają zmiany wskazujące na pewne znamiona kreatywnej
księgowości. Takim przykładem jest w mojej ocenie, zmiana, jaką wprowadzono do MSR w 2008 r., pozwalająca na reklasyfikację aktywów finansowych wycenianych do wartości godziwej do innych kategorii, co uprzednio
było bezwzględnie zabronione.
W październiku 2008 r., w odpowiedzi na trwające zawirowania na światowych rynkach finansowych, Rada Międzynarodowych Standardów Rachunkowości wprowadziła zmiany do MSR 39 Instrumenty Finansowe: ujmowanie
i wycena, oraz do MSSF 7 Instrumenty finansowe – ujawnianie informacji.
Zmiany te pozwalały, pod pewnymi warunkami, na reklasyfikację określonych
aktywów finansowych, klasyfikowanych dotychczas jako przeznaczone do
obrotu lub dostępne do sprzedaży – do innej kategorii aktywów finansowych.
Dodatkowo wprowadzono możliwość ich retrospektywnego zastosowania
od 1 lipca 2008 r. dla okresów obrotowych zaczynających się przed 1 listopada
2008 r. Jednym z zamierzeń wprowadzenia zmian dotyczących zasad rachunkowości instrumentów finansowych była poprawa wyników finansowych
przedsiębiorstw posiadających tego typu instrumenty, ponieważ dokonanie
takiej reklasyfikacji pociągało za sobą zmianę sposobu wyceny, np. przeklasyfikowanie instrumentu jako wycenianego do wartości godziwej na instrument utrzymywany do terminu zapadalności spowodowało zmianę sposobu
wyceny, czyli dotychczasowa wartość godziwa instrumentu (zazwyczaj w tym
przypadku mniejsza od wartości początkowej) staje się jego nowym zamortyzowanym kosztem. Zmiany te miały służyć poprawie wyników finansowych,
a także zatrzymaniu paniki na rynkach finansowych.
Dla mnie jednak tego typu nowelizacje standardów są kontrowersyjne
i niepokojące. Przepisy umożliwiające niestosowanie wycen rynkowych np.
przy zawirowaniach na rynkach finansowych (z powodu podejrzenia, że rynki
te nie mają wówczas charakteru rynków aktywnych i efektywnych) pozwalają
133
ibu
tio
np
roh
dis
tr
on
ly -
se
lu
na
rso
pe
for
y is
op
is c
Th
-
na abstrahowanie od realiów rynkowych i utrzymywanie w bilansie kwot,
które nie odzwierciedlają aktualnej sytuacji. W tym wypadku zgadzam się
z opinią M. Marcinkowskiej (2008, s. 743–761), iż wartość rynkowa jest kompromisem, który najłatwiej obronić: coś jest warte tyle, ile ktoś jest skłonny
zapłacić za jego kupienie, a kto inny – zaakceptować za jego sprzedaż. Takie
były w tym momencie realia rynkowe bez względu na to, czy wpływał na nie
kryzys i panika. Przytoczony przykład potwierdza brak konsekwencji w stosowaniu regulacji rachunkowości, co powoduje, iż w takich przypadkach nie
mogą one skutecznie chronić jednostek przed możliwościami manipulacji.
Zgodnie z informacjami uzyskanymi w trakcie badania, można wskazać
kilka istotnych i wykorzystywanych w praktyce elementów chroniących skutecznie banki przed manipulacjami w tym zakresie.
1. Korelacja modeli wycen w celu upewnienia się, czy uzyskane wyceny odpowiadają rzeczywistości rynkowej.
2. Analiza wrażliwości i ujawnienia związanych z nią informacji.
3. Dokonywanie wycen na podstawie danych codziennych.
4. Weryfikacja dokonanych wycen (najczęściej jest to weryfikacja trójstronna
przeprowadzana przez Departamenty Skarbu, Ryzyka i Piony Finansowe).
5. Nawet w przypadku instrumentów, dla których nie istnieje aktywny rynek,
audytorzy wymagają przygotowania wyceny w co najmniej 3 wariantach
i przyjmowanie wariantu najmniej korzystnego.
6. Nieodpowiednie wyceny mają niekorzystny wpływ na wymogi kapitałowe
banków i współczynnik wypłacalności, co potwierdzają również badania
D. Nissima (2003, s. 355–384) przeprowadzone na rynku amerykańskim
i dowodzące, że zakres manipulacji wartością godziwą w bankach jest
przewidywalny.
7. Bardzo dokładna weryfikacja wycen przez audytora oraz porównywanie
wyników uzyskanych przez bank z wynikami dokonanymi na podstawie
modeli, jakimi dysponuje audytor.
8. Kreatywność w odniesieniu do wycen wpływa na wzrost ryzyka utraty
reputacji, a co za tym idzie powoduje trudności z pozyskaniem funduszy
na rynku międzybankowym i nie tylko. W konsekwencji przekłada się to
na utratę płynności i kolejne jej następstwa, co można było obserwować
w przypadku banków amerykańskich (np. Lehman Brothers).
Na uwagę zasługuje również ostrożność, z jaką banki podchodzą do tej tematyki, co potwierdziły także przeprowadzone badania empiryczne, jak również, brak danych o tego typu przypadkach w odniesieniu do polskiego sektora bankowego. Oczywiście, mogą zdarzać się błędy dotyczące wyceny, jednak
do ich powstania przyczynia się głównie: zła interpretacja przepisów lub niedostateczne kwalifikacje osób dokonujących wycen – trudno jednak utożsamiać je z kreatywnością. Kreatywność to przede wszystkim celowe działanie
osób zajmujących się wyceną i – aby mogła być usankcjonowana – jest ko134
ibu
tio
np
roh
dis
tr
on
ly -
is c
op
y is
for
pe
rso
na
lu
se
Próba oceny wpływu wydarzeń kryzysowych na podejście banków polskich
do tematyki wycen jest uzależniona od czasu, w jakim rozprzestrzeniał się
kryzys. Pierwsze symptomy zostały przez banki polskie niewątpliwie zignorowane. Rok 2007 i pierwsza połowa roku 2008 – to ekspansja produktów
bankowych, zwłaszcza kredytowych (w tym również hipotecznych, będących
przyczyną kryzysu w USA), oraz wzrost oferty pochodnych instrumentów
finansowych. W tym okresie banki nie zastanawiały się nad ewentualną zmianą podejścia do stosowanej metodologii szacowania wartości godziwej, zwłaszcza w przypadku instrumentów nienotowanych na aktywnym rynku, nie biorąc realnie pod uwagę problemów, jakie stały się ich udziałem w następnych
okresach.
Z końcem 2008 r. banki stanęły przed realnym i w wielu przypadkach zmaterializowanym problemem uwzględniania w metodologii wyceny instrumentów pochodnych – również elementów ryzyka kredytowego, takich jak: płynność i wypłacalność kontrahenta na wskutek strat poniesionych w związku
z niewywiązywaniem się przez kontrahentów ze zobowiązań wynikających
z instrumentów pochodnych. Banki zaczęły bardziej ostrożnie wyceniać wartość przejętych zabezpieczeń kredytowych oraz obligacji korporacyjnych, stosując do ich wyceny uaktualnione spready kredytowe, które oprócz bieżącego
ryzyka niewypłacalności emitenta uwzględniają także ryzyko koncentracji
i koszt konsumpcji kapitału. Banki wdrożyły też do bieżącej działalności obowiązek przeprowadzania szczegółowych analiz wrażliwości dotyczących poziomu rezerw oraz zmiany stóp procentowych służących do wyceny instrumentów pochodnych, a także zasady rzetelnej prezentacji ujawnień na temat
stosowanych metod wyceny.
Modele służące do szacowania wartości godziwej instrumentów pochodnych
są obecnie kalibrowane w celu zapewnienia, że otrzymane wyniki odzwierciedlają faktyczne dane i porównywalne ceny rynkowe. W modelach są wykorzystywane wyłącznie dane możliwe do zaobserwowania, pochodzące z aktywnego rynku.
Th
-
2. Wpływ wydarzeń kryzysowych na podejście
polskich banków do problematyki wyceny
-
nieczny współudział audytorów badających sprawozdania finansowe. W tej
sytuacji gremia odpowiedzialne za standardy wycen, zamiast wprowadzać
chaotyczne zmiany, może powinny skoncentrować się na doprecyzowaniu
i rozszerzeniu zastosowania metod już sprawdzonych.
135
ibu
tio
np
roh
dis
tr
on
ly -
se
lu
na
rso
pe
for
y is
op
is c
10 Instrumenty pochodne stanowią instrumenty finansowe, których wartość jest
uzależniona od wartości innych instrumentów finansowych, zwanych instrumentami
bazowymi. Instrumenty potwierdzają uzyskanie przez nabywcę prawa do otrzymania
w przyszłości określonej wartości pieniężnej lub dokonania określonej transakcji.
Najczęściej są wykorzystywane do celów spekulacyjnych oraz jako instrumenty zabezpieczające w celu minimalizacji ryzyka. Ze względu na zjawisko dźwigni finansowej, pozwalają osiągnąć duży zysk przy znacznie mniejszym zaangażowaniu środków
własnych niż ma to miejsce przy wykorzystaniu klasycznych instrumentów finansowych.
Th
-
W celu określenia potencjalnego wpływu zmiany kursu walutowego oraz
krzywych stóp procentowych na wycenę transakcji pochodnych, analizą wrażliwości obejmuje się instrumenty pochodne10, typu: FX forward, FX swap,
opcje walutowe, swapy odsetkowe (IRS). Analiza polega na przyjmowaniu kilku scenariuszy zmiany kursu bieżącego poszczególnych walut oraz dokonywaniu przesunięcia krzywej stóp procentowych dla poszczególnych walut poprzez dodanie odpowiedniego spreadu.
Dodatkowo w 2009 r. banki polskie dokonały, przy współudziale audytorów,
przeglądów modeli służących do wyceny instrumentów pochodnych, modyfikując je o elementy ryzyka kredytowego, takie jak płynność i wypłacalność, co
pozwoliło na korygowanie o te elementy samego efektu wyceny. To w konsekwencji miało pozytywny wpływ na jakość informacji prezentowanych
w sprawozdaniach finansowych oraz lepsze zarządzanie ryzykiem w bankach.
Kryzys finansowy, gdy dotarł do Polski, wymusił wręcz na bankach zmianę
podejścia do problematyki wycen. Oczywiście, polskie banki borykały się
z własnymi problemami, niekoniecznie identycznymi, z występującymi w Stanach Zjednoczonych, a problemy związane z brakiem zaufania wymusiły korekty stosowanych dotychczas narzędzi i modeli wycen.
Na skutek presji wywołanej kryzysem finansowym, RMSR rozpoczęła
jeszcze w 2008 r. poufne konsultacje w sprawie ewentualnego zastąpienia
w przepisach sformułowania „wartość godziwa” innym, bardziej doprecyzowanym określeniem. Krytycy wartości godziwej podważają, bowiem coraz
silniej wiarygodność dokonywanych wycen, na podstawie coraz częściej pojawiających się informacji o stratach ponoszonych przez jednostki z tytułu korekty niektórych założeń przyjmowanych dotychczas w procesie wycen. Nie
bez znaczenia pozostaje jednak polemika zwolenników tej metody, którzy
uważają, że dla podejmujących decyzje finansowe większe znaczenie ma bieżąca wartość rynkowa.
Warto zauważyć, że zasada kosztu historycznego także pozwala na aktualizację wyceny aktywów z tytułu trwałej utraty wartości, co w zasadzie również
sprowadzałoby się do ewidencji strat spowodowanych kryzysem, co prawda,
w znacznie ograniczonym zakresie (Hughes, 2008).
136
ibu
tio
np
roh
-
is c
op
y is
for
pe
rso
na
lu
se
on
ly -
dis
tr
W październiku 2008 r. RMSR oraz FASB ogłosiły podjęcie wspólnych wysiłków na rzecz walki z kryzysem. Zarówno RMSR, jak i FASB, były zobowiązane do osiągnięcia z końcem 2010 r. wyczerpujących i ulepszonych rozwiązań,
które zapewnią na szczeblu międzynarodowym porównywalność rachunkowości instrumentów finansowych. RMSR i FASB opracowały odpowiednie
strategie i plany, w celu osiągnięcia kompleksowych i ulepszonych rozwiązań.
Jedną z części tych planów jest osiągnięcie porozumienia w kwestii ustanowienia zbioru podstawowych zasad zaprojektowanych dla osiągnięcia porównywalności i przejrzystości sprawozdawczości instrumentów finansowych.
Niestety, propozycja nowego standardu spotkała się ze zdecydowaną odmową
stosowania, zwłaszcza przez Unię Europejską.
Jaka zatem będzie przyszłość wartości godziwej jako kategorii pomiaru?
Odpowiedź na to pytanie nie jest, niestety, prosta i jednoznaczna. Analiza
literatury przedmiotu oraz opracowań publikowanych przez gremia naukowe
i eksperckie, a także praktyków rachunkowości, nie przynosi jednoznacznego
rozstrzygnięcia kwestii stosowania kategorii wartości godziwej lub odejścia
od niej.
Zdaniem A. Kameli-Sowińskiej (2007) prawdziwym wyzwaniem dla współczesnych społeczeństw jest nauka płynąca z historii: świat musi się rozwijać,
a nie cofać. Równolegle do zmian w społeczeństwie następują zmiany w gospodarce i ekonomii. Dzisiaj to właśnie wiedza, a także innowacyjność i przedsiębiorczość wielu ludzi, napędzają mechanizmy gospodarcze. Spektakularne
osiągnięcia gospodarcze ostatnich dziesięcioleci przyczyniły się zarazem do
powstania poważnego problemu. Wartość rynkowa wielu przedsiębiorstw,
zwłaszcza w krajach rozwiniętych, jest od kilku do kilkunastu razy wyższa
od ich wartości bilansowej.
Podczas gdy kiedyś istniała okazjonalna, tymczasowa luka między postrzeganiem rynkowym i rzeczywistością bilansową, to obecnie luka ta staje się
wręcz przepaścią – co wskazuje, że mamy do czynienia nie z chwilową anomalią, ale systemowym błędem w sposobie pomiaru wartości. Utrzymanie
znaczącej roli systemu rachunkowości przy podejmowaniu decyzji gospodarczych wymaga gruntownych zmian w tym systemie, które – zdaniem tej Autorki, spowodują powstanie nowych narzędzi pomiaru i sprawozdawczości,
głównie tego, co uważano dotychczas za niematerialne i niepoliczalne.
Analizując szczegółowo zapisy zaproponowane w nowym standardzie, zbyt
często przychodzi na myśl łacińska sentencja: Nihil novi sub sole, czyli nic
nowego pod słońcem. Propozycje zmian nie wydają się wyraźnie wskazywać
na ograniczenie kategorii wartości godziwej, zwiększając jednocześnie liczbę
nierozstrzygniętych dotychczas wątpliwości interpretacyjnych, a ich implementacja w obecnym brzmieniu nałoży na jednostki dodatkowe obowiązki pre-
Th
-
-
-
Wnioski i konkluzje
137
ibu
tio
np
roh
dis
tr
on
ly -
-
na
Hughes J. (2008), Koncepcja wartości godziwej ignoruje świat rzeczywisty, „Gazeta
Prawna”, 29 lutego, nr 43.
rso
IASC (2001), International Accounting Standards, IASC, London.
Kamela-Sowińska A. (2007), Rachunkowość na zakręcie, „Rachunkowość”, nr 5, Warszawa.
for
pe
Marcinkowska M. (2008), Regulacje w dobie kryzysu: nadzór, normy ostrożnościowe
i rachunkowość, [w:] Zarządzanie finansami aktualne wyzwania teorii i praktyki,
T. II, Wycena przedsiębiorstw i zarządzanie wartością, red. D. Zarzecki, Wydawnictwo WNUS, Szczecin.
y is
Nissim D. (2003), Reliability of Banks’ Fair Value Disclosure for Loans, „Review of
Quantitative Finance and Accounting”, Vol. 20, No. 4, Kluwer Academic Publishers,
Manufactured in The Netherlands.
op
Pokojska A. (2008), Nowe zasady ewidencji zmiany wartości, „Gazeta Prawna”, nr 123
(2260).
is c
Véron N. (2008), Fair Value Accounting Is the Wrong Scapegoat for This Crisis, „Bruegel”, Brussel, May.
Wallison P.J. (2008), Fair Value Accounting: A Critique, American Enterprise Institute
for Public Policy Research. Washington, D.C.
Th
-
se
lu
Literatura
-
-
zentacyjne, jeszcze bardziej komplikując proces raportowania i przygotowywania sprawozdań finansowych. Krytykę budzą, w mojej ocenie, nadal nierozstrzygnięte sprawy, takie jak:
zniekształcenie informacji dotyczących dochodu netto poprzez uznawanie
w rachunku wyników niezrealizowanych zysków i strat powstających z wyceny do wartości godziwej,
niedokładność pomiarów wartości godziwej,
wysokie koszty generowania informacji niezbędnych do wyceny,
znaczne nakłady pracy związane z procesem wyceny itp.
Czy zatem gremia tworzące przepisy z zakresu rachunkowości odrobiły
lekcję płynącą z kryzysu oraz czy biorąc pod uwagę fakt, że wiele osób zajmujących kluczowe stanowiska w amerykańskich instytucjach finansowych
współodpowiedzialnych za powstanie kryzysu – piastuje obecnie bardzo ważne
stanowiska w administracji prezydenta B. Obamy, doczekamy się konwergencji między MSSF a US GAAP?
Woods M. (2004), Fair value accounting, „Accounting & Business”, Vol. October, Nottingham University Business School.
Young M.R., Miller P.B., Flegm E.H. (2008), The role of fair value accounting in the
subprime mortgage meltdown, „Journal of Accountancy”, May.
138
dis
tr
on
ly -
Streszczenie
for
pe
rso
na
lu
se
Wraz z pogłębiającym się kryzysem finansowym oraz zawirowaniami na giełdach
pojawiły się krytyczne głosy dotyczące stosowania wartości godziwej do wyceny poszczególnych pozycji aktywów i zobowiązań finansowych. Zarówno politycy amerykańscy, jak i europejscy, dopatrzyli się przyczyn kryzysu finansowego w zasadach
rachunkowości.
Oczywiście, trudno poddawać w wątpliwość fakt, iż wartości aktywów i zobowiązań
finansowych wycenianych według wartości godziwej w czasach bessy lub hossy giełdowej jest poddawana znacznym fluktuacjom. Są one wyrazem niezrealizowanych
zysków lub strat, wpływają na zachowania uczestników rynków kapitałowych, kreując
kolejne, dokonywane często pod wpływem paniki, transakcje. Niniejszy artykuł prezentuje opinię na ten temat polskiego środowiska bankowego, wraz z oceną dokonaną
przez ten sektor dotychczasowych działań gremiów tworzących standardy rachunkowości pod kątem wykorzystania lekcji płynących z kryzysu.
y is
Summary
op
Valuation issues in the face of the financial crisis
is c
With the financial crisis deepening and with turbulence on the stock exchanges,
critical voices on the application of fair value measurements have appeared. Both
American and European politicians searched in accounting policy for reasons of financial crisis. Of course, it is difficult to question the fact that fair value has been
usually a subject of considerable fluctuations. These fluctuations affected the behavior of participants of financial markets and often created transactions influenced by
market panic. The aim of this article is to present the Polish banking sector’s opinion about the problem, and assess actions of the institutions which create accounting
standards, based on lessons arising from the financial crisis.
Th
-
ibu
tio
np
roh
-
Courson J.A. (2008), Mortgage Bankers Association, Letter to the SEC, November 13,
2008, http://www.sec.gov/comments/4-573/4573-140.pdf
Whalen R.Ch. (2008), The Subprime Crisis – Cause, Effect and Consequences, NFI at
Indiana State University, „Working Papers”, March, www.networksfinancialinstitute.org
Yingling E.L. (2008), American Bankers Association, Letter to SEC, September 23,
http://www.sec.gov/comments/4-573/4573-38.pdf
-
Inne źródła
139
140
-
op
is c
Th
y is
-
pe
lu
na
rso
se
for
dis
tr
-
ibu
tio
np
roh
on
ly -
-

FULL TEXT - Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości

Transkrypt

Podobne dokumenty

FULL TEXT - Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości

FULL TEXT - Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości

Wojciech J. Cynarski, Artur Litwiniuk Gry dydaktyczne i ich

FULL TEXT - Miscellanea Anthropologica et Sociologica

This copy is for personal use only