LAPIDARIUM– śCIEżKA EDUKACyJNA

LAPIDARIUM – ścieżka edukacyjna
Ekspozycja prezentuje wybrane fragmenty kamiennego detalu architektonicznego, pochodzące ze znanych zabytków Krakowa, kościołów: Mariackiego, Katedry na Wawelu, św. Krzyża, kościołów
Kazimierza: kościoła Bożego Ciała oraz śś. Katarzyny i Małgorzaty oraz budynków o charakterze świeckim. Są to fragmenty oryginalnej gotyckiej, renesansowej oraz barokowej kamieniarki i rzeźby
architektonicznej, która była wymieniana na nową w trakcie prac konserwatorskich i renowacyjnych prowadzonych pod koniec XIX i na początku XX wieku. Wymiany dokonywano z powodu
zniszczenia lub przebudowy budynków mieszkalnych. Zabytki napływały do Muzeum Narodowego w Krakowie, gdzie zostały zdeponowane. Początkowo gromadzono je w Barbakanie,
a następnie w ogrodzie Czapskich, gdzie urządzono lapidarium. Część tego cennego zbioru, nierzadko silnie zniszczonych reliktów prezentujemy w Europeum.
Opracowanie i opieka merytoryczna: Stanisław Sławiński / Anna Grzelak
UwagA: niektóre terminy są opatrzone gwiazdką*, która stanowi odnośnik do słowniczka pojęć znajdujacego się poniżej..
3
1
7
6
2
6
Wapień jurajski, około połowy XIV wieku (najpóźniej 1365).
Wapień jurajski, około połowy XIV wieku (najpóźniej 1365).
2
7-8
Fragment ciosu kamiennego z kwiatonem przyległym do tła,
prawdopodobnie fragment pinakla prezbiterium kościoła św. Katarzyny
i Małgorzaty na Kazimierzu.
Wapień jurajski, druga połowa XIV wieku.
13
11
1
Cios z fragmentem wimpergi – fragment edykuły* jednej z przypór
południowej elewacji prezbiterium kościoła Mariackiego w Krakowie.
Jest to zamknięcie wimpergi z żabkami na profilowanych krawędziach
i kwiatonem w zwieńczeniu.
8
Fragment edykuły jednej z przypór ściany ołtarzowej prezbiterium
kościoła Mariackiego w Krakowie.
Widoczna krawędź jednej z wimperg, ozdobiona żabkami,
oraz kwiaton rozdzielający niegdyś dwie sąsiednie wimpergi.
14
12
11
Fragment ciosu trzonu jednego z pinakli* na przyporze prezbiterium
kościoła św. Katarzyny i Małgorzaty na Kazimierzu. Zachowany
fragment z profilowanym laskowaniem rozmieszczonym ukośnie
w narożnikach. Na płaszczyźnie spojenia z drugim segmentem trzonu
– płaszczyzna na której w tym momencie stoi cios – zachowany
jest znak kamieniarski.
Wapień jurajski, druga połowa XIV wieku.
Dwa dolne fragmenty spiczastych daszków pinakli z górnymi partiami
dekoracyjnych wimperg* z żabkami* na krawędziach; pochodzą z edykuł
przypór prezbiterium kościoła Mariackiego w Krakowie lub pinakli
prezbiterium kościoła p.w. św. Katarzyny i Małgorzaty na Kazimierzu.
Znaki kamieniarskie miały znaczenie techniczne, zwykle kamieniarze umieszczali je
niewidocznych dla widza miejscach łączenia ciosów.
Wapień jurajski, około połowy XIV wieku lub jego druga połowa.
większymi ciosami)
Fragment ciosu kamiennego z motywem zaostrzonych, profilowanych
arkadek wpisanych w trzy jego ściany. Pochodzenie nieznane – być może
jest to fragment słupka balustrady schodów.
3
Zwieńczenie trójkątnego szczyciku dwuspadowego daszku wieńczącego
jedną z przypór nawy głównej kościoła Mariackiego w Krakowie,
lub z przypory północnej ściany prezbiterium. Z typowymi dla epoki
gotyku żabkami*.
12 (obiekt ostrołukową arkadką, ustawiony z przodu pomiędzy
Wapień jurajski, XIV-XV wiek.
13
Wapień jurajski, koniec XIV wieku (najpóźniej 1365 rok).
Fragment zaokrąglonej niszy na posąg ujętej w profilowane laskowanie*.
Wapień jurajski, druga połowa XIV wieku (?)
Informacje dodatkowe: Trzy podobne nisze znajdują się w narożnikach wieży
krakowskiego Ratusza. Być może prezentowany element wyjęto z jednego z tych
narożników, w trakcie prac remontowych prowadzonych w latach międzywojennych.
14
Fragment ciosu kamiennego rozczłonkowanego w rzucie, zapewne część
trzonu edykuły jednej z przypór południowej elewacji prezbiterium
kościoła Mariackiego w Krakowie.
Wapień jurajski, około połowy XIV wieku (najpóźniej 1365).
4
10
9
5
4
Prostopadłościenny trzon pinakla* o profilowanych krawędziach
z żelazną kotwą* spajająca niegdyś ciosy.
Pochodzenie: prawdopodobnie szczyt zachodniej elewacji
kościoła p.w. Bożego Ciała na Kazimierzu. Zdjęto go w trakcie prac
konserwatorskich w XX. wieku.
Wapień jurajski, XV wiek.
9 (duży obiekt ustawiony pomiędzy osiami)
Cios trójkątnego szczyciku dwuspadowego daszku wieńczącego jedną
z przypór nawy głównej kościoła Mariackiego w Krakowie. Element ten
może też pochodzić z jednej z przypór* północnej ściany prezbiterium,
a wówczas jest o kilkadziesiąt lat wcześniejszy (najpóźniej 1365 rok).
Na jednej z krawędzi zachowana liściasta żabka* charakterystyczna
dla gotyckiej rzeźby architektonicznej.
Niezidentyfikowany cios kamienny* – prawdopodobnie fragment
połówki wimpergi* z edykuły wieńczącej przyporę prezbiterium
kościoła Mariackiego.
Wapień jurajski, druga połowa XIV wieku.
Informacje dodatkowe: Na zwieńczeniach przypór ciągi wimperg edykuł dochodzą
do elewacji kościoła w kształcie połówki trójkąta równoramiennego. Zastanawia uproszczona
forma prezentowanej kamieniarki – być może jest to niedokończony oryginał, który
na przełomie XIX i XX wieku wymieniono na kamieniarkę bardziej skończoną.
15
Fragment edykyuły wieńczącej przyporę prezbiterium kościoła
Mariackiego w Krakowie, zapewne jedną z południowych. Cios
kamienny opracowany jest jako dolny fragment dwuspadowego daszku,
do którego połaci przylegają zakończenia wimperg.
Wapień jurajski, około połowy XIV wieku (najpóźniej 1365).
16 (duży cios kamienny, „wchodzący” na kolejną półkę)
Wapień jurajski, koniec XIV wieku (najpóźniej 1365 rok).
5
16
15
Cios kamienny schodkowo rozczłonkowany w rzucie – część trzonu*
edykuły jednej z przypór południowej elewacji prezbiterium* kościoła
Mariackiego w Krakowie.
Fragment edykuły jednej z przypór ściany ołtarzowej prezbiterium
kościoła Mariackiego w Krakowie.
Jest to cios z fragmentem ciągu wimperg, które rozdzielone
są kwiatonem. Zachowany jest fragment maswerku* o ostrych
krawędziach oraz nasada zniszczonego kwiatonu*.
Wapień jurajski, około połowy XIV wieku (najpóźniej 1365).
Wapień jurajski, około połowy XIV wieku (najpóźniej 1365).
10 (duży plaster wapienia)
Słowniczek (A-K) – zawiera wyjaśnienia fachowych terminów.
Arkada: element architektoniczny, konstrukcyjny,
składający się z dwóch podpór (kolumn, filarów)
połączonych łukiem. Motyw arkad występuje też
w elementach dekoracyjnych, nie pełniąc funkcji
konstrukcyjnej.
Eedykuła (aedicula): w antyku była to kapliczka
o frontonie opartym na kolumnach lub filarach, zaś
w sztuce średniowiecznej model budowli trzymany
przez jej fundatora (przedstawienia malarskie i rzeźbiarskie) – np. model uniwersyteckiej bursy, zwanej
Jerozolimską, który kardynał Oleśnicki ofiarowuje
Madonnie z Dzieciątkiem (tablica erekcyjna z XV
wieku). W literaturze fachowej edykułą niekiedy
nazywane są bogate formy architektoniczne zwieńczeń przypór kościoła Mariackiego w Krakowie oraz
kościoła św. Katarzyny i Małgorzaty na krakowskim
Kazimierzu, przypominające swoją strukturą świątynie z wieżą.
architektonicznych. W architekturze nowożytnej
wzorowano się na antyku, ale i traktowano belkowanie z dużą swobodą, przekształcając je (przerywając, wyginając i łamiąc).
Cios kamienny: starannie opracowany kamieniarsko blok kamienny (różne rozmiary), przekształcony
z wyjściowego prostopadłościanu lub zachowujący
jego kształt.
Cokół: najniższy, nadziemny człon budowli lub poszczególnych elementów architektonicznych (np.
kolumny, filaru, portalu). Cokół stanowi ich podstawę konstrukcyjna i optyczną; na ogół wysunięty
jest uskokowo w stosunku do górnych partii muru.
Baza kolumny: podstawa kolumny, dźwiga jej trzon;
baza to element profilowany, przyjmujący różne formy, zależnie od porządku architektonicznego.
Elewacja: każda zewnętrzna ściana budynku; forma
zarówno prosta, jak i o złożonej strukturze architektonicznej i bogatej dekoracji. Elewacja okazalsza
od pozostałych, danego budynku, z reguły z głównym do niego wejściem, zwana jest fasadą. Szczególnie okazałe fasady występują w nowożytnej architekturze sakralnej i pałacowej.
Belkowanie: pochodzący z klasycznego antyku
(Grecja, Rzym) element poziomy, oparty na kolumnach (półkolumnach, pilastrach) lub wieńczący ścianę (elewację), czy też jej kondygnacje.
Belkowanie jest trójdzielne, składa się z: architrawu, fryzu i gzymsu. Różne odmiany belkowania
charakterystyczne są dla klasycznych porządków
Epitafium: ozdobna tablica ku czci zmarłego, zawierająca poświęcony mu napis, czasem portret lub
scenę figuralną, symbole i postacie alegoryczne. Epitafia nowożytne ujęte były w obramienia, niejednokrotnie architektoniczne, co odróżnia je od znacznie
skromniejszych tablic nagrobnych. Kamienne epitafia wmurowywano w filary i ściany kościołów oraz
klasztorów, zarówno wewnątrz jak i na zewnątrz,
zazwyczaj w sąsiedztwie grobu uwiecznionej na epitafium osoby.
Filar: jest to pionowa podpora architektoniczna
(słup) o przekroju wielobocznym, w tym czworobocznym; niekiedy trzon filaru stoi na bazie i posiada
głowicę. Szczególnie rozbudowane są przekroje filarów gotyckich.
Fryz: część belkowania lub poziomy pas dekoracyjny
stosowany w architekturze, np. na elewacjach
budynków.
Głowica (kapitel): górna, wieńcząca część kolumny,
ozdobna, ale i o funkcji konstrukcyjnej, człon pośredni pomiędzy podporą i elementami podpieranymi.
Jest to najbogatsza plastycznie część kolumny. Głowice przybierały różne formy w poszczególnych epokach stylowych (zob.: porządek architektoniczny).
Gzyms: w architekturze antycznej oraz nowożytnej jest to wieńcząca część belkowania; ponadto
w architekturze średniowiecznej i nowożytnej
gzyms stosowany jest jako poziomy element architektoniczny zamykający mur – elewację (wówczas gzyms koronujący), kondygnację lub partię
ściany (np. cokół); gzymsy występują zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz budynku. Gzyms występuje przed lico muru; jest profilowany, wykonany
z ciosów kamiennych lub z cegieł, a także z tynku,
na ceglanym rdzeniu. W kamieniarce nowożytnej
odcinki dekoracyjnych gzymsów stosowano nad
otworami drzwiowymi (portalami) i oknami (obramieniami okiennymi), jak i pod nimi. Gzyms jest
dekoracją, a zarazem ochroną muru lub otworu
przed zaciekaniem.
Kamieniarka (kamienny detal architektoniczny):
w architekturze są to elementy kamienne, wykonane z ciosów, takie jak np. portale, obramienia
okienne, gzymsy, wimpergi itd. Kamieniarka często
łączy się z rzeźbą architektoniczną.
Kapnik: płaski daszek z kamienia lub dachówki,
zazwyczaj jednospadowy (niekiedy dwuspadowy),
umieszczony na szczycie lub w uskoku przypory, dla
odprowadzania wód deszczowych.
Kliniec: cios kamienny w kształcie klina lub trapezowaty; czasem cegła o analogicznej formie.
Jest to element konstrukcyjny służący do budowy
łuków i sklepień. Często o bogatym profilu. Wśród
klińców, szczególnie bogatą formą, wyróżniają się
zworniki. Klińce w łukach portali często stanowią
znaczną część wycinka ich łuku.
Kolumna: jest to pionowa podpora architektoniczna (słup) o przekroju kolistym lub wielokątnym;
składa się z trzech części: głowicy, trzonu i bazy.
Kolumna jest najbardziej charakterystycznym elementem klasycznych (antycznych) porządków ar-
chitektonicznych, stosowanych szeroko w epoce
nowożytnej – w Polsce od wieku XVI.
Konsola: element architektoniczny, podtrzymujący,
wspornik, zwykle w kształcie woluty.
Kostkowy ornament: ornament ciągły pochodzący z greckiego antyku, tworzą go ciągi maleńkich
prostopadłościanów. Często występuje w nowożytnym detalu architektonicznym, nawiązującym
do antyku.
Kotwa (ankra, ściąg): element metalowy (pręt),
dawniej kuty żelazny, dziś stalowy, służący do łączenia konstrukcyjnych elementów budowli, licowania ze ścianą, oraz osadzania kamieniarskich elementów dekoracyjnych (np. pinakli na elewacjach).
Kotwa jest często ukryta w murze lub w kamieniarce. Niekiedy widoczna – wówczas jej końcówka jest
ozdobnie opracowana.
Kwiaton: dekoracyjny element gotyckiej kamieniarki – dwu- lub czteroramienny pęk kwiatów albo
liści ułożony na pionowej łodydze (profilowanym
pręcie), w jednej lub kilku kondygnacjach. Używany
jako element wieńczący, na przykład wimpergę,
pinakiel, lub szczycik przypory.
17
18
19
23
17, 18, 19
Trzy fragmenty profilowanego fryzu* arkadowego – ciąg zaostrzonych
arkadek wypełnionych maswerkami*. Zapewne jest to fragment nie
zachowanej balustrady elewacji prezbiterium katedry krakowskiej.
Wapień jurajski, około połowy XIV wieku.
27
23
29
28
30
27, 28
Profilowany cios kamienny – fragment nadproża* obramienia
okiennego, pochodzenie elementu nieznane.
Fragment profilowanego gzymsu*, na którym występują ornamenty*
charakterystyczne dla renesansu ornamenty: wole oczy, perełki
i ornament kostkowy.
Wapień jurajski, druga połowa XV wieku.
Informacje dodatkowe: Kamieniarkę o podobnych profilach wyrabiał warsztat
kamieniarsko-budowlany związany z Janem Długoszem – zobacz okna na elewacji Domu
Długosza przy ul. Kanoniczej 25 w Krakowie.
Kamień pińczowski, 1 połowa XVI wieku.
Informacje dodatkowe: Jest to fragment typowego dla swojej epoki gzymsu
umieszczonego nad portalem lub obramieniem okiennym o formach jeszcze gotyckich.
Być może warsztat Franciszka Florentczyka. Portale takie, oraz obramienia okienne,
zachowane są na zamku wawelskim, w klasztorach Krakowa i Kazimierza oraz
w kamienicach krakowskich.
29
Narożny fragment profilowanego gzymsu portalu lub obramienia
okiennego, w typie kamieniarki „wawelskiej”, z ornamentem kostkowym,
Kamień pińczowski (?); 1 połowa XVI wieku.
30
Fragment profilowanego obramienia nagrobka lub epitafium,
z reliefowym motywem listków na licu wałka.
Kamień pińczowski, druga połowa XVI lub pierwsza połowa XVII wieku.
Informacje dodatkowe: W kościołach Krakowa i Kazimierza oraz w krużgankach
klasztornych znajduje się duża liczba nagrobków i epitafiów z tego czasu
(np. kościół Mariacki w Krakowie lub krużganek klasztoru dominikanów w Krakowie).
21
20
24
22
20 (wielki cios z żabką)
Cios z fragmentem profilowanej krawędzi trójkątnego szczyciku*
dwuspadowego daszku wieńczącego jedną z przypór nawy głównej
kościoła Mariackiego w Krakowie. Po krawędzi „pełznie” liściasta żabka –
dobry przykład gotyckiej rzeźby architektonicznej. Element ten może też
pochodzić z jednej z przypór północnej ściany prezbiterium tego kościoła,
a wówczas byłby o kilkadziesiąt lat wcześniejszy (najpóźniej 1365 rok).
31
25
26
24
Profilowany cios kamienny z jednospadowym daszkiem – fragment
gzymsu kapnikowego*.
Wapień jurajski, XIV lub XV wiek.
Informacje dodatkowe: Gzymsy takie występują na różnych poziomach, na elewacjach
i przyporach wszystkich gotyckich kościołów Krakowa i Kazimierza, zabezpieczały mury
przed zalewaniem wodami deszczowymi.
Wapień jurajski, koniec XIV wieku (najpóźniej 1365 rok).
25
21
Fragment ciosu z motywem ostrołukowej, fazowanej niszy* –
prawdopodobnie górna część większego motywu – ściętego trójlub czteroliścia (?). Być może fragment fryzu poddachowego jednej
z elewacji katedry krakowskiej (?). Podobne motywy architektoniczne
(arkadki i maswerki spotykamy również na kamiennych skrzyniach
ołtarzowym – mensach* w XIV i XV wieku.
Wapień jurajski, około połowy XIV wieku (najpóźniej 1364 rok).
22
Fragment zaokrąglonej niszy na posąg ujętej w profilowane laskowanie.
Wapień jurajski, druga połowa XIV wieku (?).
Zwornik złożony z trzech wyprowadzeń profilowanych żeber*.
31
Narożny fragment prostego nadproża portalu, z motywem
przenikającego się w różnych płaszczyznach laskowania*
i fragmentów łuków.
Wapień jurajski, początek lub pierwsza tercja XVI wieku.
Informacje dodatkowe: Jest to fragment charakterystycznego dla swojej epoki portalu,
jeszcze gotyckiego, ale zapewne zwieńczonego renesansowym gzymsem. Być może
warsztat Franciszka Florentczyka. Portale takie występują licznie na zamku wawelskim,
w klasztorach Krakowa i Kazimierza oraz w kamienicach i pałacach krakowskich.
32
Wapień jurajski, pierwsza połowa XVI wieku.
Informacje dodatkowe: Analogiczne żebra były w sklepieniu późnogotyckiej kaplicy przy
zburzonym (w latach 1890-1893) kościele szpitalnym p.w. Świętego Ducha w Krakowie.
Dzisiaj jednak trudno jest potwierdzić takie pochodzenie elementu. Kaplica nakryta była
sklepieniem gwiaździstym, którego zworniki miały formę zespoleń wyprowadzeń żeber,
bez podkreślenia zwornika okrągłą tarczką czy też dekoracyjnym guzem.
26
32
Fragmenty profilowanego łuku (duże klińce) portalu*, w którego
licu występuje reliefowy motyw okrągłych tarczek (cekinów)
rozdzielonych listkami.
Kamień pińczowski, XVI wiek lub pierwsza połowa XVII wieku.
Informacje dodatkowe: Motyw tak użytych cekinów występuje dosyć często
w kamieniarce krakowskiej wieków XVI i XVII. Prezentowany element niewątpliwie
pochodzi z którejś z kamienic krakowskich.
Fragment kolumienki o reliefowej dekoracji trzonu* – ukośna kratka
wypełniona rombami. Jest to zapewne część filara międzyokiennego
reprezentacyjnej izby którejś z krakowskich kamienic.
Wapień jurajski, druga połowa XV wieku, lub XV/XVI wiek.
Informacje dodatkowe: Pośród stosunkowo późnej krakowskiej kamieniarki gotyckiej,
bogatych kamienic mieszczańskich i rycerskich, szczególnie miejsce zajmują filary
międzyokienne – ozdobne kompilacje okrągłych słupków o zdobionych geometrycznie
trzonach, osadzane pomiędzy oknami. Zauważono w nich połączenie form gotyckich
(trzony i bazy) z nawrotem do romańskich, ciężkich głowic. Filary o takich formach
występują w domach przy ul. Kanoniczej, ul. Szczepańskiej i w Rynku Głównym. Cennym
zabytkiem reprezentującym ten nurt kamieniarki jest okno ze zburzonej parafii Wszystkich
Świętych, osadzone w XIX wieku we wschodniej elewacji Collegium Maius.
Słowniczek (L-P) – zawiera wyjaśnienia fachowych terminów.
Laskowanie: cienkie słupki, właściwie pręty (zwane
laskami) o różnych profilach. Występują w maswerkach (wówczas łączone łukami); w przypadku naszej
ekspozycji na zwieńczeniach przypór.
Licowanie: pokrycie warstwą okładziny (np. kamiennej lub ceglanej) powierzchni ścian budynku; może
być zewnętrzne lub wewnętrzne.
Liść: motyw ornamentalny przypominający liść lub
płatek kwiatu, połączenia liści (np. trójliście i czteroliście), wpisane w koło lub łuk, są elementami
maswerku.
Loggia: pomieszczenie otwarte na zewnątrz arkadami, zwykle przesklepione; loggie rozwinęły się szczególnie w epoce renesansu.. W dzisiejszym Krakowie
najlepiej zachowanym przykładem takiego rozwiązania jest loggia pałacyku na Woli Justowskiej (tzw.
Willi Decjusza), z pierwszej połowy XVII wieku.
Łezka: ornament pochodzący z antyku greckiego,
stożkowata, stylizowana kropla. Występuje w kamieniarce nowożytnej – np. jako podwieszona pod
„ucho” siedemnastowiecznego portalu.
Łuk (łęk): element architektoniczny, konstrukcyjny,
zakrzywiony; zbudowany z klińców kamiennych lub
ceglanych, często z cegieł, czasem z kamienia łamanego na dziko. Łuk jest oparty na murach lub słupach
i składa się z dwóch ramion rozdzielonych zworni-
kiem. Łuk pracuje – przenosi na boki ciężar własny jak
i dźwigany (ściany stojącej na nim). Łukami zamyka
się otwory, wnęki, są też stosowane w sklepieniach.
Maswerk: jest to dekoracja architektoniczna charakterystyczna dla gotyku – ażurowe, geometryczne
wypełnienie otworu lub pola ściennego (wówczas
zwany ślepym). Maswerk zbudowany jest z elementów kamiennych lub ceglanych – laskowań, łuków
(zaostrzonych), kół i ich odcinków, trójliści i czteroliści, często połówek tych ostatnich (zob. liść).
Maswerki stosowano w oknach, a także, między innymi, w wimpergach i balustradach.
Mensa: kamienna pozioma płyta stanowiąca zasadniczą część ołtarza. Gotyckie mensy krakowskie
spoczywają na murowanych trzonach – skrzyniach
z okładziną kamienną od frontu, na której często
występuje motyw arkadek z maswerkiem (Mensy
takie występują w kościele Mariackim w Krakowie
i kościele Bożego Ciała na Kazimierzu).
Nadproże: poziomy element konstrukcyjny (kamienny lub drewniany) zamykający od góry otwór
drzwiowy lub okienny. Oparty na węgarach. Występuje w odrzwiach i portalach.
Nawa: część kościoła, pomiędzy prezbiterium a kruchtą, przeznaczona dla wiernych. Mniejsze kościoły
są na ogół jednonawowe, natomiast większe wielonawowe – w Krakowie trójnawowe.
Nisza: dekoracyjne, prostokątne lub półokrągłe,
wgłębienie w murze, zamknięte łukiem lub przesklepione konchą (wycinkiem kopuły). Niekiedy przeznaczone dla ustawienia rzeźby figuralnej.
Obejście (ambit): w kościele stosunkowo wąskie
przejście obiegające prezbiterium, na przedłużeniu
naw bocznych. Do obejścia nieraz przylega wieniec
kaplic. W Krakowie obejście, z wieńcem kaplic, znajduje się tylko przy prezbiterium katedry – pierwotnie znacznie niższe od niego, przebudowane (podwyższone) w XVIII w.
Odrzwia: kamienne lub drewniane obramienie
otworu drzwiowego służące najczęściej osadzeniu drzwi. Odrzwia ozdobne zwane są portalem.
Termin „odrzwia” występuje w krakowskich zapiskach budowlanych z wieku XVI-XVIII, w odniesieniu do wszystkich obramień otworów drzwiowych,
w tym także do okazałych portali bram.
Ościeże: wewnętrzna powierzchnia węgara. Ościeże
skośnie ścięte zwane jest glifem.
Perełki (perełkowanie): ornament ciągły złożony
z szeregu kulek. Występuje w nowożytnym detalu
architektonicznym, nawiązującym do antyku.
Pilaster: w architekturze nowożytnej płaski filar
przyścienny, pełni funkcję konstrukcyjną, wzmocnienia ściany i podpory belkowania lub łuku, jak i de-
koracyjną. Często występuje w obramieniach otworów drzwiowych, bramnych i okiennych – składa się
z głowicy, bazy i trzonu.
Pinakiel (fiala): dekoracyjny element architektoniczny, sterczyna przypominająca wieżyczkę
o na ogół czworobocznym trzonie i smukłym daszku w kształcie piramidy; charakterystyczna dla
gotyku. Wieńczyła szczyty dachowe, przypory,
portale, wimpergi itp. Boki trzonu pinakla często
są opracowane jako wimpergi z maswerkiem, zaś
daszek ozdobiony jest na krawędziach żabkami
i zwieńczony kwiatonem. Kunszt i pomysłowość
średniowiecznych mistrzów kamieniarskich owocowały pinaklami o różnorodnych i efektownych
formach. Pinakle występowały też jako elementy
dekoracji, w snycerstwie i wyrobach metalowych.
W Krakowie i na pobliskim Kazimierzu, w XIV-XVI
w. pinakle osadzane były na elewacjach większych
kościołów i okazalszych budynków o innej funkcji.
Do dzisiaj przetrwały w wielu krakowskich kościołach, a także w Collegium Maius i Sukiennicach
Płycina: element ozdobny stosowany w nowożytnym detalu architektonicznym – wklęsłe pole,
często profilowane.
Podłucze: dolna powierzchnia łuku.
Portal: ozdobne obramienie otworu drzwiowego,
na które składają się elementy architektoniczne
(węgary, kolumny, filary, półkolumny, pilastry, łuki,
nadproża, gzymsy) oraz rzeźbiarskie (dekoracja
ornamentalna i figuralna). W portalach osadzone
były skrzydła drzwi lub bram. W krakowskich zapiskach z wieku XVI-XVIII portale wzmiankowane
są jako odrzwia. Portale powstawały w różnych
epokach stylowych.
Porządek architektoniczny: system konstrukcyjno-kompozycyjny, którego elementy powiązane
są określonymi proporcjami. Elementem najbardziej
charakterystycznym dla każdego porządku jest kolumna, a szczególnie jej głowica. Ojczyzną podstawowych rodzajów porządków architektonicznych
jest starożytna Grecja, począwszy do schyłku VII
w. p. Ch. – porządek dorycki (jego italska odmiana
to porządek toskański), joński, koryncki. W starożytnym Rzymie, łącząc elementy głowicy jońskiej
i korynckiej stworzono porządek kompozytowy.
Epoka nowożytna, począwszy od wieku XV, a u nas
od wieku XVI, to powszechny powrót w architekturze do porządków klasycznych.
Półkolumna: kolumna wtopiona do połowy w lico
ściany.
Prezbiterium (chór): przestrzeń kościoła przeznaczona dla duchowieństwa, z ołtarzem głównym, zazwyczaj wyodrębniona w zewnętrznej bryle kościoła
oraz w jego wnętrzu W średniowieczu prezbiterium
z reguły zwracano na wschód.
33
34
41
40
35
36
47
46
42
37
33, 34
40
Kamień pińczowski, XVI wiek lub pierwsza połowa XVII.
Piaskowiec, XVII wiek.
Informacje dodatkowe: Motyw wstęgi występuje na kamieniarce krakowskiej już
w zabytkach wczesnego renesansu, w pierwszych latach wieku XVI. Stosowany jest
przez całe to stulecie, a także w pierwszych dekadach XVII wieku. Prezentowany element
niewątpliwie pochodzi z którejś z kamienic krakowskich.
Informacje dodatkowe: Pomimo zniszczenia większej części twarzy można domyślić
się, że jest to głowa dojrzałego, brodatego mężczyzny o długich włosach. Identyfikacja
przedstawionej osoby nie jest możliwa. Podobne rzeźby stoją w górnych niszach fasady
kościoła śś. Piotra i Pawła w Krakowie oraz na gzymsie kaplicy Wazów na Wawelu.
35
41
Fragment profilowanego łuku (duży kliniec) portalu*,
z reliefowym motyw zwiniętej ukośnie wstęgi.
Fragment profilowanego obramienia nagrobka lub epitafium*,
wałek profilu ukośnie skręcony.
46
Głowa wolnostojącego posągu, pochodzenie nieznane,
Wielkość nieco większa niż naturalna.
Kamień pińczowski, druga połowa XVI lub pierwsza połowa XVII wieku.
Informacje dodatkowe: W kościołach Krakowa i Kazimierza oraz w krużgankach
klasztornych znajduje się duża liczba nagrobków i epitafiów z tego czasu (np. kościół
Mariacki w Krakowie lub krużganek klasztoru dominikanów w Krakowie).
Informacje dodatkowe: W kościołach Krakowa i Kazimierza oraz w krużgankach
klasztornych znajduje się duża liczba nagrobków i epitafiów z tego czasu, (np. kościół
Mariacki w Krakowie lub krużganek klasztoru dominikanów w Krakowie).
36, 37
42
Kamień pińczowski, druga połowa XVI lub początek XVII wieku.
Piaskowiec, XVIII wiek.
Informacje dodatkowe: Kominki takie, należące już do epoki klasycyzmu, występują
stosunkowo licznie w kamienicach krakowskich, np. w domu przy Rynku Głównym 7.
47
Fragment profilowanego obramienia nagrobka lub epitafium*,
z reliefowym motywem listków, w układzie łuski, na licu wałka.
Kamień pińczowski, druga połowa XVI lub pierwsza połowa XVII wieku.
Dwa fragmenty pełnego belkowania o gładkim fryzie i ornamencie
kostkowym w dolnej partii gzymsu*. Są to wyłamania belkowania
występujące nad podporami, w nagrobkach i epitafiach wieku XVI i XVII.
Fragment górnego zamknięcia (nadproża*) kominka.
Opracowany w formie pełnego belkowania wyłamanego
w narożnikach – tu w prostokątnej płycinie występuje reliefowy
motyw wydłużonej poziomo rozety.
Fragment żłobkowanego trzonu kolumny.
Fragment górnego zamknięcia (nadproża*) kominka. Opracowany
w formie zredukowanego belkowania (bez architrawu), nieznacznie
wyłamanego w narożnikach. Dekorację reliefową fryzu stanowią rozety
oraz podwieszone girlandy.
Kamień pińczowski, druga połowa lub koniec XVIII wieku.
Informacje dodatkowe: Kominki takie (o różnych odmianach dekoracji), należące do epoki
klasycyzmu, występują stosunkowo licznie w kamienicach krakowskich, np. w domu przy
Rynku Głównym 7.
Kamień pińczowski, XVII wiek.
Informacje dodatkowe: Jest to niewątpliwie fragment kolumny ganku lub loggii
z krakowskiej kamienicy lub pałacu.]
Informacje dodatkowe: W kościołach Krakowa i Kazimierza oraz w krużgankach
klasztornych znajduje się duża liczba nagrobków i epitafiów z tego czasu, często o strukturze
architektonicznej, w której występują klasyczne porządki podpór – półkolumn lub pilastrów.
44
38
48
45
43
39
38
Fragmenty profilowanego łuku (duże klińce) portalu, w którego
licu występuje reliefowy motyw okrągłych tarczek (cekinów)
rozdzielonych listkami.
43
48
Fragment profilowanego węgaru* obramienia okiennego.
Fragment profilowanego wegara*, niewątpliwie okazałego portalu
z konsolą* na ościeżu.
Kamień pińczowski, ostatnia ćwierć XVI lub XVII wiek.
Kamień pińczowski, XVI wiek lub pierwsza połowa XVII wieku.
Informacje dodatkowe: Jest to fragment kamieniarki powszechnie występującej w swojej
epoce, w krakowskich kamienicach, pałacach czy też innych obiektach mieszkalnych.
Informacje dodatkowe: Motyw tak użytych cekinów występuje dosyć często
w kamieniarce krakowskiej wieków XVI i XVII. Prezentowany element niewątpliwie
pochodzi z którejś z kamienic krakowskich. ]
44
39
Cios kamienny będący fragmentem fryzu znad otworu drzwiowego
lub okiennego, z fragmentem głowy putta* (aniołka)
Piaskowiec, XVII wiek.
Informacje dodatkowe: Motyw głowy putta, czyli aniołka, występuje na barokowych
portalach i obramieniach okiennych – szczególnie w pierwszej połowie wieku XVII
(np.: bramki w murze wokół katedry krakowskiej, okno w fasadzie kościoła śś. Piotra
i Pawła w Krakowie).
Fragmentem profilowanego węgaru portalu z uszakami – „ucho*”
to widoczne wyłamanie profilu z podwieszoną łezką graniastą*.
Kamień pińczowski, XVII wiek.
Piaskowiec, około połowy XVIII wieku.
Informacje dodatkowe: Jest to typowy przykład kamieniarki późnobarokowej, której
wyróżniająca się cechą jest „dynamiczny” profil, w którym dominuje wydatny wałek silnie
podcięty i zarysowany. Konsola jest elementem przede wszystkim dekoracyjnym, pozornie
podtrzymywała łuk wieńczący portal. Jest ona wolutą połączoną z ornamentem typowym
dla epoki – kampanulami (dzwoneczkami). W Krakowie zachowanych jest kilka portali
o podobnie rozwiązanych węgarach – zob. portal kamienicy przy ul. św. Jana 20, o formach
rozbudowanych, wzbogaconych rzeźbą figuralną.
Informacje dodatkowe: Portale o takich profilach i motywach, charakterystycznych dla
kamieniarki barokowej wieku XVII, występują na zamku wawelskim, w krakowskich
kościołach i klasztorach, pałacach miejskich i kamienicach; także na Kazimierzu.
45 (żłobkowany trzon kolumienki – drugi fragment znajduje się
na półce wyżej)
Fragment żłobkowanego trzonu kolumny.
Kamień pińczowski, XVII wiek.
Informacje dodatkowe: Jest to niewątpliwie fragment kolumny ganku lub loggii
z krakowskiej kamienicy lub pałacu.
Słowniczek (P-Ż) – zawiera wyjaśnienia fachowych terminów.
Profilowanie: rodzaj dekoracji – rozczłonkowanie
elementów architektonicznych (w tym kamieniarki). Profil uzyskuje się stosując różne formy biegnące
ciągle i równolegle (najczęściej je łącząc): wgłębne –
żłobki, wypukłe – wałki, płaskie – listwy lub opaski.
Profilowanie polega na wysadzaniu w przód i cofaniu w głąb powierzchni elementów.
Rozeta: ornament w kształcie rozchylonego
kwiatu, na ogół z dośrodkowym układem płatków.
Stosowany, jako rzeźba, w nowożytnym detalu
architektonicznym.
Sklepienie kolebkowe: sklepienie w kształcie leżącej
połowy walca, w przekroju pionowym półkoliste; często z lunetami – dobrym przykładem takiej konstrukcji jest sklepienie dolnej hali krakowskich Sukiennic.
Rzeźba architektoniczna: rzeźba związana z architekturą, stanowi jej dekorację.
Przęsło: przestrzeń pomiędzy sąsiadującymi ze sobą
podporami dźwigającymi samodzielną konstrukcyjnie część sklepienia.
Sklepienie: konstrukcja budowli, wykonana z cegieł
lub kamienia (kamiennych albo ceglanych klińców),
o przekroju krzywoliniowym; służąca do przekrycia
określonej przestrzeni budynku. Zasadą sklepienia
jest wywoływanie wewnętrznych naprężeń ściskających, utrzymujących całe sklepienie, którego obciążenia przenoszone są na podpory. Sklepienia znane
były już w starożytnym Rzymie; szeroko stosowane
w średniowieczu i epoce nowożytnej.
Sklepienie kryształowe: w późnym gotyku sklepienie bez żeber, zbudowane z krystalicznych wysklepków.
Przypora (szkarpa): pionowy element architektoniczny, konstrukcyjny, filar przyścienny – prosty
lub uskokowy, stanowiący wzmocnienie narożnika albo ściany budynku. Często przypora przenosi
na grunt ciężar sklepienia. Przypory występują przy
elewacjach wszystkich gotyckich kościołów krakowskich, jako dostawione do nich pod kątem prostym,
a w narożnikach stoją najczęściej ukośnie.
Putto: figuralny motyw dekoracyjny, zaczerpnięty
z antyku – przedstawienie małego, nagiego chłopca;
terminem putto określa się też aniołki. W nowożytnej rzeźbie architektonicznej często występują motywy aniołków zredukowane do samych ich uskrzydlonych główek.
Sklepienie gotyckie: gotyk odznaczał się szczególnym rozwojem sklepień, dzięki zastosowaniu w nich
żeber konstrukcyjnych, na których oparte były wysklepki; najprostszym ze sklepień gotyckich było
sklepienie krzyżowo-żebrowe, zbudowane z czterech
wycinków dwóch przecinających się sklepień kolebkowych opartych na żebrach; elementem wieńczącym i spajającym żebra sklepienia jest zwornik, zaś
przy ścianach spływają one na wsporniki.
Relief: kompozycja rzeźbiarska wydobyta z płaszczyzny, z pozostawieniem tła.
Sklepienie gwiaździste: w gotyku sklepienie o dekoracyjnym, gwiaździstym rysunku żeber.
Sklepienie sieciowe: w gotyku sklepienie kolebkowe
z lunetami o dekoracyjnym rysunku utworzonym
przez ukośnie przecinające się żebra.
Słup: w budownictwie murowanym jest to wolnostojący element konstrukcyjny nośny – np. kolumna
lub filar.
Sterczyna: pionowy element dekoracji architektonicznej; w gotyku jest nim pinakiel.
Szczyt: oparte o kształt trójkąta, dekoracyjne zwieńczenie elewacji budynku lub jej fragmentu. Występuje także nad portalami i obramieniami okiennymi.
Szczycik: niewielki szczyt trójkątny – np. na zakończeniu dwuspadowego daszku wieńczącego przyporę.
Trzon kolumny: podstawowa (największa) część
kolumny, monolityczna lub złożona z bębnów łączonych czopami.
Węgar: pionowy element obramienia drzwiowego
(zob.: odrzwia, portal) i okiennego, u góry połączony
nadprożem lub łukiem.
Wimperga: w architekturze i kamieniarce gotyckiej
dekoracyjny trójkątny szczyt, zdobiony maswerkiem,
zwieńczony kwiatonem lub pinaklem, zaś na krawędziach ozdobiony żabkami. Wimpergi umieszczano
nad portalami i oknami, a także stosowano jako dekorację pinakli.
Wnęka: wgłębienie w grubości muru, różne rozmiary i formy.
Wole oczy (kimation): ornament ciągły, pochodzący z greckiego antyku, tworzą go stylizowane liście.
Występuje w nowożytnym detalu architektonicznym nawiązującym do antyku.
Woluta (ślimacznica): element architektoniczny
i motyw ornamentalny w kształcie spirali lub zwoju.
Pochodzi z antyku, powszechnie stosowany w stylach nowożytnych.
Wspornik: element architektoniczny, podtrzymujący, wykonany z kamienia, cegieł lub drewna, osadzony w ścianie i silnie przed nią wysunięty. W poszczególnych stylach przybiera różne formy – zazwyczaj
jest profilowany i posiada dekoracje rzeźbiarską.
Podtrzymuje łuki, części sklepienia (w tym żebra
sklepień gotyckich), posągi.
Wysklepki: w sklepieniu gotyckim są to pola rozpięte pomiędzy żebrami. W Krakowie i na Kazimierzu
wysklepki gotyckich sklepień (kościoły i budynki
o innych funkcjach) zbudowane są z cegieł.
Zwornik (klucz): cios kamienny lub element ceglany, środkowy, szczytowy kliniec łuku; spaja (zwiera)
też żebra sklepienia (w gotyku), a wtedy ma odpowiednią dla typu sklepienia liczbę wyprowadzeń
powtarzających ich profile. Zwornik żeber często
wyróżniał się kształtem i wielkością, wówczas
przyjmował kształt okrągłej tarczki albo wypukłego
guza i ozdobiony był rzeźbioną oraz malowaną dekoracją ornamentalną lub figuralną, często herbem
(np. fundatora kościoła).
Żabka (czołganka): ozdoba – rzeźba architektoniczna w kształcie zwiniętych liści lub pączków osadzonych na odchylonej łodydze; charakterystyczna dla
architektonicznej rzeźby gotyckiej.
Żebro: element konstrukcyjny (czasem tylko dekoracyjny) sklepienia – łuk podsklepiony zbudowany
z profilowanych ciosów kamiennych lub profilowanych elementów ceglanych (kształtek); charakterystyczny dla architektury gotyckiej.
Żłobki (kanelury): pionowe, równoległe do siebie
rowki pokrywające trzon kolumny lub pilastra
(trzon żłobkowany lub kanelowany).