docokladka12_2011_2d ns.cdr
download 
Reklamacja Transkrypt
okladka12_2011_2d ns.cdr
PRACE NAUKOWO - BADAWCZE Grzyby mikroskopowe jako czynnik zagrażający trwałości papieru oraz zdrowiu pracowników w pomieszczeniach bibliotecznych i archiwalnych Microscopic Fungi as a Factor Threatening the Paper Durability and Health Risk for Workers in Libraries’ and Archives’ Rooms Justyna Skóra, Beata Gutarowska, Anna Koziróg Przedstawiono wyniki analiz ilości oraz rodzaju grzybów mikroskopowych obecnych w powietrzu pomieszczeń archiwalnych i bibliotecznych oraz na powierzchniach akt, książek i tektury opakowaniowej. Oceniono aktywność celulolityczną zdiagnozowanych grzybów, a także potencjalne zagrożenie zdrowotne dla pracowników. Wytypowano gatunki grzybów będące wskaźnikami mykologicznego zanieczyszczenia powietrza i wyrobów papierniczych w magazynach papieru. Słowa kluczowe: grzyby mikroskopowe, wyroby papiernicze, aktywność celulolityczna, zagrożenia zdrowotne dla personelu The results of analysis of the quantity and species of microscopic fungi present in the air of libraries, archives and on the files surfaces of books and cardboard packagings were presented. Cellulolytic activity of diagnosed fungi and the potential health risks for workers were assessed. Fungi species have been indicated, which are the indicators of fungal contamination of the air and paper products in warehouses. Keywords: microscopic fungi, paper products, cellulolytic activity, health risks for staff Wstęp Papier jest od wieków podłożem prawie wszystkich przekazów piśmiennych, ciągle nie do wyparcia przez kolejne wynalazki techniczne i technologiczne. Obecnie proces produkcyjny w niewielkim stopniu przypomina historyczną technologię wytwarzania papieru czerpanego sprzed kilkuset lat. Wprowadzane przez lata zmiany składu chemicznego masy papierowej oraz nowoczesne urządzenia do jego formowania uczyniły z papieru produkt tani i powszechnie stosowany, jednak o wyraźnie obniżonej w stosunku do pierwowzoru wytrzymałości, w tym również wytrzymałości na rozkład mikrobiologiczny. Niekorzystny wpływ mikroorganizmów ujawnia się już w procesie produkcyjnym w fabrykach mas celulozowych, papieru i tektury. Silny rozwój drobnoustrojów w papiernicy i wodzie obiegowej może być przyczyną zerwania wstęgi i związanego z tym przestoju w procesie produkcyjnym (1). Papier może bardzo szybko ulec rozkładowi mikrobiologicznemu, jeżeli magazynuje się go lub użytkuje w warunkach podwyż- PRZEGLĄD PAPIERNICZY · 67 · GRUDZIEŃ 2011 szonej wilgotności powietrza i w pomieszczeniach zanieczyszczonych mikrobiologicznie. Straty ekonomiczne w wyrobach papierniczych mogą być poważne, jednakże jeszcze większe są straty kulturowe w przypadkach porażenia ważnych dokumentów i dzieł sztuki przez mikroorganizmy w księgozbiorach bibliotek, archiwów i muzeów (2). Współczesne technologie, wykorzystujące włókna drzewne, warunkują podatność papieru na biodegradację. Oprócz głównych składników, takich jak celuloza, hemicelulozy, lignina itp., do wyrobu papieru wprowadza się wiele innych substancji organicznych, które wzmagają ten niekorzystny proces, z punktu widzenia obiektów zabytkowych (3). Mogą to być środki zaklejające (kalafonia, parafina, klej zwierzęcy), środki wiążące (skrobia, kazeina, gumy roślinne, pochodne celulozy) oraz barwniki i inne wykorzystywane w technologiach substancje. Stanowią one dodatkowe źródło pożywienia dla mikroorganizmów. Na aktywność drobnoustrojów wpływa również sposób wykończenia arkuszy; chropowaty, źle klejony papier, łatwiej pochłania pył i znajdujące się w nim mikroorganizmy. Papier taki jest równocześnie higroskopijny, co stanowi podłoże bardziej sprzyjające rozwojowi mikroflory celulolitycznej niż dobrze klejony papier z równą, gładką powierzchnią. Atrament ma także ujemny wpływ na papier, gdyż zawiera sole żelaza i kwasy mineralne. Sole żelaza, poza bezpośrednim szkodliwym działaniem na papier, pobudzają wzrost mikroorganizmów celulolitycznych (4). Papier produkowany w fabrykach z zamkniętym obiegiem wody zawiera dużą ilość substancji rozpuszczalnych w wodzie, stanowiących również dodatkowe źródło pokarmu dla mikroorganizmów (1). Głównym składnikiem papieru, niektórych tkanin, a także drewna jest celuloza będąca podatnym na rozkład mikrobiologiczny materiałem węglowodanowym (4). Polimer ten jest rozkładany Mgr inż. J. Skóra, dr hab. B. Gutarowska, dr inż. A. Koziróg, Instytut Technologii Fermentacji i Mikrobiologii, Politechnika Łódzka, ul. Wólczańska 171/173, 90-924 Łódź 755 PRACE NAUKOWO - BADAWCZE przez wiele drobnoustrojów wyposażonych w odpowiedni aparat enzymatyczny. Stwierdzono, że pod wpływem enzymów celulolitycznych obniża się stopień polimeryzacji celulozy, następuje naruszenie struktury włókna celulozowego oraz maleje jego wytrzymałość. W rezultacie włókno ulega częściowemu lub całkowitemu rozkładowi z wytworzeniem dwutlenku węgla i wody (4, 5). Z tego też względu papier należy do produktów charakteryzujących się bardzo małą odpornością na działanie bakterii, promieniowców i grzybów (6). Najłatwiej rozkładowi mikrobiologicznemu ulegają papiery otrzymane ze ścieru drzewnego i słomowej masy papierniczej, bardziej trwałe są te wyprodukowane ze szmat bawełnianych i lnianych (7). W wyniku braku klimatyzacji bądź nieprawidłowego kondycjonowania wytworów, ich właściwości użytkowe mogą znacznie odbiegać od parametrów zagwarantowanych przez producenta. Ostatecznym efektem będzie nieprawidłowe funkcjonowanie danego wyrobu: deformowanie się opakowań, problemy z przetwarzaniem papieru, skrócona żywotność wytworu itp. (5, 8). Jednym z głównych źródeł zakażenia książek i materiałów archiwalnych przez mikroorganizmy jest powietrze pomieszczeń magazynujących papier i jego wyroby. Powietrze jest środowiskiem, w którym drobnoustroje zawsze są obecne, pomimo iż nie stanowi właściwych warunków dla ich rozwoju. Mikroorganizmy występują tu najczęściej w postaci bioaerozolu, czyli układu zawierającego fazę rozpraszającą (powietrze) oraz fazę rozproszoną (drobne cząsteczki płynu lub kurzu, różnego pochodzenia). Powietrze zanieczyszczają mikroorganizmy pochodzące z gleby, wody, różnych powierzchni lub z żywych organizmów. Zawieszone w powietrzu drobnoustroje w łatwy sposób mogą przedostawać się na różne obiekty i rozpocząć tam swój aktywny rozwój (9-11). Wyroby papiernicze, mimo kontrolowanego i właściwego przechowywania, atakowane są przez drobnoustroje, które wydzielają do otoczenia produkty przemiany materii oraz enzymy prowadzące do rozkładu tych obiektów (12). Zanieczyszczenie mikrobiologiczne powietrza w pomieszczeniach archiwalnych może wynosić nawet 2,3x103 – 1x104 jtk/m3 (13). Mikologiczne skażenie powietrza w pomieszczeniach archiwalnych i bibliotecznych jest spowodowane przez wiele gatunków grzybów z rodzaju: Aspergillus, Penicillium, Alternaria, Cladosporium, Mucor, Rhizopus, Trichoderma, Fusarium i innych (14). W biodeterioracji papieru najpierw uczestniczą grzyby z rodzaju Aspergillus, Penicillium oraz Mucor, które łatwo wykorzystują składniki papieru, a następnie uaktywniają się szczepy Chaetomium, Stachybotrys i Alternaria, hydrolizujące odporne włókna celulozy (7, 15). Z powietrza w magazynach bibliotecznych i archiwach izolowano liczne gatunki bakterii i grzybów, jednakże największą zdolność zasiedlania środowiska powierzchni papieru posiadają grzyby pleśniowe (13, 16). Wykazano, iż w okresie przechowywania i użytkowania wyrobów papierniczych w powietrzu o wilgotności względnej powyżej 70% może nastąpić deterioracja przede wszystkim przez grzyby, względnie promieniowce (1). Stwierdzono, iż szczególną aktywnością celulolityczną charakteryzują się pleśnie: Chaetomium, Myrothecium, Memnoniella, Stachybotrys, Curvularia, Trichocladium, Botryodiplodia, Acrothecium, Cephalosporium, Verticillium, Botryotrichum, Sepedonium, Trichothecium, Epicoccum, Alternaria, Stemphylium, Trichoderma, Penicillium i Aspergillus (6). Inną grupą mikroorganizmów biorących udział w biodeterioracji celulozy są bakterie. Ze względu na swoje wymagania środowiskowe i niewielkie uzdolnienia celulolityczne, bakterie odgrywają mniejszą rolę w biologicznym rozkładzie celulozy. Bakterie rozkładające celulozę należą głównie do rodzajów: Cytophaga, Sporocotophaga, Cellulomonas, Cellvibrio, Bacillus, Clostridium (17). W rozkładzie papieru materiałów archiwalnych nie można pominąć roli promieniowców. Zyska wyodrębnił ze zniszczonego papieru szereg szczepów promieniowców. W zależności od gatunku, zdolność do rozkładu celulozy poszczególnych szczepów promieniowców po 14 dniach wahała się w granicach 15,3-79,6% (1). Opisano kilka gatunków celulolitycznych m.in. Micromonospora chalcea, Microbispora bispora, Streptomyces cellulosae i Streptomyces sporangium. Zniszczenia mikrobiologiczne papieru mają charak ter uby tków i zaplamień o różnorodnych kolorach i kształtach ora z nalotów pleśniow ych. Wzrost mikroorganizmów następuje zazwyczaj na powierzchni papieru. Dopiero w późniejszym okresie strzępki grzybni wnikają do włókien papieru i zmiękczają je. W fazie rozkładu celulozy następuje wydzielanie wody i wytworzenie śluzu, co objawia się wyraźnymi zmianami własności papieru – ma osłabioną strukturę, jest bibulasty i rozpulchniony. Procesom tym może towarzyszyć wydzielanie przykrych zapachów, a przede wszystkim występowanie przebarwień o różnym nasileniu i wielkości. Przebarwienia te zazwyczaj są wynikiem migracji barwnika z grzybni do papieru (18). Intensywność tych zjawisk zależy od warunków rozwoju grzybów (12). Jak wykazał Zyska, intensywność przebarwień zmienia się w zależności od pH papieru; niektóre grzyby, np. Aspergillus niger lub Penicillium frequentans, nie przebarwiają papieru (1). Drobnoustroje mogą doprowadzić do poważnych zniszczeń papieru, takich jak destrukcja puszysta, kamienienie książek i foxing (18). Foxing objawia się drobnymi, różnokształtnymi pomarańczowo-rudymi plamkami na powierzchni papieru (19). Uważa się, że foxing jest pochodzenia mikrobiologicznego, powodowanego przez mikroorganizmy sucholubne (20-22). Kamienienie książek dotyczy dużych fragmentów papieru, który uległ intensywnemu zawilgoceniu. Grzyby przerastają przez papier, tworząc bezpostaciową, pozbawioną budowy kartkowej masę. Towarzyszy temu zjawisku obecność śluzowatych, klejących substancji – półproduktów rozkładu celulozy i śluz pochodzenia mikrobiologicznego (20). Skamieniałe książki są czarne, twarde oraz cieńsze od zdrowych książek. Wśród grzybów najczęściej odpowiedzialnych za kamienienie książek możemy wyróżnić: Chaetmium sp., Cladosporium sp., Penicillium sp. (19). Destrukcja puszysta papieru dotyczy książek (archiwaliów), które często były przechowywane na strychach i piwnicach, 756 PRZEGLĄD PAPIERNICZY · 67 · GRUDZIEŃ 2011 PRACE NAUKOWO - BADAWCZE Archiwum Biblioteka krobiologicznego identyfikujących gatunki grzybów rozwijających a także miały styczność z porażonym przez grzyby domowe się na obiektach muzealnych). Badani zgłaszali najczęściej: woddrewnem. Objawy destrukcji postępują od brzegów kartek w głąb, niste katary, łzawienie oczu, swędzące zmiany skórne, przewlekły powodując, że papier traci swoją strukturę, staje się bibulasty, kaszel i duszności. Nadwrażliwość na poszczególne gatunki pleśni puszysty, a blok książki pęcznieje, włókna celulozowe są postrzęstwierdzono u ponad 30% pracowników. pione, poprzerastane przez strzępki grzybni. Pomimo licznych, prowadzonych badań nie ma unormowań Wiele grzybów alergennych i toksynotwórczych stwarzać może prawnych kwalifikujących pracę w archiwach i bibliotekach do ropoważne zagrożenie dla zdrowia pracowników i użytkowników dzajów prac narażających pracowników na działanie szkodliwych archiwów i bibliotek. Zagrożenie zdrowotne wywołane nadmierczynników biologicznych oraz nie wytypowano wskaźników, nym stężeniem mikroorganizmów w powietrzu wewnętrznym mogących stanowić mierniki biologicznego zagrożenia na tych występuje m.in. na skutek wdychania powietrza silnie zanieczyszstanowiskach pracy. czonego drobnoustrojami oraz w trakcie prac z zapleśniałym materiałem technicznym, np. podczas konserwacji i czyszczenia Cel badań zbiorów archiwalnych, bibliotecznych. Celem badań była ocena zanieczyszczenia grzybami strzępkoSzacuje się, że większość problemów zdrowotnych związanych wymi powietrza oraz wyrobów papierniczych w pomieszczeniach z jakością powietrza wewnętrznego wiąże się z narażeniem na archiwalnych i bibliotecznych zmierzająca do wytypowania gagrzyby pleśniowe. Skutki takiego narażenia mogą mieć chatunków grzybów wskaźnikowych zagrażających trwałości papieru rakter bezpośrednich infekcji – grzybic, chorób alergicznych i zdrowia pracowników. Badania obejmowały oznaczenie ilości, powodowanych przez zarodniki grzybów (alergiczny nieżyt nosa, rodzajów, a także aktywności celulolitycznej grzybów strzępkoalergiczne zapalenie spojówek, alergiczna astma oskrzelowa) wych, w pomieszczeniach magazynujących akta, książki oraz lub mikotoksykoz będących wynikiem szkodliwego działania tekturę opakowaniową. Uwzględniono korelacje między składem substancji toksycznych produkowanych przez grzyby. Wiele gatunkowym bioaerozolu grzybowego a gatunkami obecnymi na grzybów występujących w powietrzu np. Aspergillus flavus, powierzchniach, a także zależność między składem gatunkowym A. parasiticus, A. versicolor, Fusarium gramineum, Penicillium a rodzajem zasiedlanego materiału. Dokonano klasyfikacji wyizoexpansum, P. chrysogenum, Stachybotrys chartarum ma włalowanych grzybów ze względu na potencjalną szkodliwość dla ściwości toksynotwórcze (4, 6, 23). pracowników. Ponadto zaproponowano dalsze kierunki badań. Mikotoksyny mogą przedostawać się do organizmu człowieka drogą pokarmową, wziewną lub interdermalną, jednakże Obiekt badań największa ich toksyczność jest obserwowana, jeśli dostaną Badania występowania grzybów strzępkowych w powietrzu się do organizmu przez układ oddechowy (15, 24). Mikotoksyny oraz na powierzchniach książek i akt wykonano w Bibliotece oraz lotne metabolity grzybów, takie jak etylooctan, butanol oraz i Archiwum Państwowym w Łodzi. Zanieczyszczenie mikologiczkrótkołańcuchowe alkohole i aldehydy są najprawdopodobniej ne tektur opakowaniowych badano w Zakładzie produkującym odpowiedzialne za jednostkę chorobową zwaną zespołem chroopakowania papierowe. Charakterystykę badanych pomieszczeń nicznego zmęczenia (ang. chronic fatigue syndrome). archiwalnych oraz bibliotecznych przedstawiono w tabeli 1. Jak podaje Zyska (25) w badaniach prowadzonych w klinice Akademii Medycznej w KatoTabela 1. Charakterystyka pomieszczeń archiwalnych i bibliotecznych wicach stwierdzono, że wśród Table 1. Charakteristics of the archives’ and libraries’ rooms 11 osób zatrudnionych w biTemperaWilgotność bliotece, które w ciągu sześciu Powierzchnia Badane pomiesztura powietrza Ilość i rodzaj przechowywanych 2 miesięcy miał y st yczność Instytucja [m ] czenie [°C] wwp zbiorów i inne dane z zagrzybionym księgozbio[%] Pomieszczenie 25 tys. książek popularno-naukowych rem, cztery osoby wykazały magazynowe 49,2 18 26,6 (przechowywane na drewnianych pozytywne odczyny alergennr 1 półkach) ne wobec pleśni. Potwierdza Pomieszczenie 10 tys. książek popularno-naukowych, magazynowe 55 19 28 ok. 3 tys.czasopism (przechowywane to fakt, iż grzyby alergenne nr 2 na drewnianych półkach) z powietrza i książek biblioteki Akta dawnych fabryk Pomieszczenie odpowiedzialne były za wy(przechowywane na metalowych magazynowe 404,63 18 53 półkach w kartonowych teczkach stąpienie alergii u tych osób. nr 1 lub owinięte pergaminem) Wiszniewska (26) prowadziła Akta sądowe, akta gettowskie (przePomieszczenie podobne badania wśród 103 chowywane na metalowych półkach magazynowe 176,11 19 52 w kartonowych teczkach lub owinięte pracowników Muzeum Naronr 2 pergaminem) dowego w Warszawie (konserWyposażona w prasy, gilotynę, maPracownia szynę do uzupełniania ubytków, watorów zabytków, kustoszy, 108 21 40 konserwacji suszarkę oraz system do odkwaszania pracowników magazynowych, papieru „Bookkeeper” pracowników laboratorium mi- PRZEGLĄD PAPIERNICZY · 67 · GRUDZIEŃ 2011 757 PRACE NAUKOWO - BADAWCZE Metodyka badań Zanieczyszczenie mikrobiologiczne powietrza Zanieczyszczenie mikrobiologiczne powietrza oznaczano metodą zderzeniową za pomocą próbnika powietrza MAS – 100 Eco (Merck, Germany). Próby powietrza pobierano na płytki Petriego z podłożem tryptozowo-sojowym z dodatkiem nystatyny (TSA) oraz brzeczką słodową z chloramfenikolem (MEA). Badania wykonano w 2 pomieszczeniach bibliotecznych oraz 3 archiwalnych, w 1-4 miejscach każdego z nich w 2 powtórzeniach. Zanieczyszczenie mikrobiologiczne powierzchni Próby z badanych powierzchni zostały pobrane za pomocą płytek odciskowych typu Rodac firmy Merck z pożywką Sabourauda oraz z pożywką CASO. W przypadku wysokiej kontaminacji badanych powierzchni wykonano również wymazy metodą tradycyjną tamponową dla 5-9 rodzajów powierzchni w 2 powtórzeniach. Inkubację pobranych prób oraz wymazów prowadzono w temperaturze 30°C przez 3-5 dni, po czym zliczono wyrosłe kolonie. Wynik z uwzględnieniem objętości pobranego powietrza przeliczono na jednostki tworzące kolonie w 1 m3 powietrza [jtk/ m3]. Liczbę kolonii z płytek odciskowych oraz prób wymazów wyrażono w jtk/100 cm2 badanej powierzchni. w bibliotece (powietrze, książka) oraz na powierzchni tektury opakowaniowej. Oznaczenie aktywności celulolitycznej przeprowadzono w teście płytkowym na pożywce M0 zawierającej 1% celulozy. Płytki inkubowano w temperaturze 27°C przez 96 godziny, następnie zalewano płynem Lugola i odczytywano po 5 minutach średnice. Współczynnik aktywności celulolitycznej obliczono ze wzoru: Q = D/d gdzie: Q – strefa rozkładu celulozy (mm), D – łączna średnica kolonii i strefy rozkładu (mm), D – średnica kolonii (mm). Analizę aktywności celulolitycznej wykonano w 2 powtórzeniach dla każdego szczepu. Wyniki Archiwum Biblioteka Badanie zanieczyszczenia mikologicznego powietrza wykonano w 1-4 miejscach pomieszczenia (w zależności od kubatury), w dwóch powtórzeniach. Stężenie bioaerozolu grzybowego w powietrzu w magazynach przechowujących wyroby papiernicze (archiwum, biblioteka) przedstawiono w tabeli 2. Identyfikacja grzybów Analizę ilościową grzybów zasiedlających badane materiały Identyfikację grzybów prowadzono na podstawie obserwacji wykonano dla 5-9 rodzajów powierzchni w 2 powtórzeniach. makro- i mikroskopowych w oparciu o klucze taksonomiczne Tabela 3 zawiera zestawienie wyników analizy ilościowej (27, 28). zanieczyszczenia grzybami strzępkowymi powierzchni książek, akt i tektury opakowaniowej. Oznaczenie aktywności celulolitycznej grzybów Analiza ilościowa wykazała, że średnie zanieczyszczenie Aktywność celulolityczną zbadano dla wszystkich szczepów grzybami strzępkowymi powietrza w pomieszczeniach biblioteki wyizolowanych z archiwum (powietrze, akta) a także szczepów wynosiło 5,0 x 101 jtk/m3 i było wyższe niż w powietrzu magacharakteryzujących się największą częstością występowania zynów archiwalnych (3,8 x 101 jtk/m3). Przeprowadzone badania ilościowe wskazują na niską liczbę Tabela 2. Ogólna liczba grzybów w powietrzu magazynów papieru grzybów w powietrzu pomieszTable 2. Total fungi count in the air in paper stores czeń magazynowych w bibliotece i archiwum. Średnie stężenie 3 Ogólna liczba grzybów w powietrzu magazynów papieru [jtk/m ] mikroflory grzybowej w powieśrednia średnia średnia średnia Instytucja pomieszczenie Ogółem w miejscu 2 w miejscu 3 w miejscu 4 w miejscu 1 trzu pomieszczeń bibliotecznych [jtk/m3] [jtk/m3] [jtk/m3] [jtk/m3] [jtk/m3] i archiwalnych nie przekraczało Pomieszczenie wartości dopuszczalnej - 2,0x102 Śr: 5,0 x 101 1,3 x 102 2,5 x 102 Nb magazynowe 3,3 x 102 Min: 2,0 x 101 nr 1 jtk/m3 (29) dla pomieszczeń zaMax: 4,0 x 102 Pomieszczenie mkniętych. OS: 1,3 x 102 3,4 x 102 3,5 x 102 Nb magazynowe 3,5 x 102 W badanych obiektach paramenr 2 Pomieszczenie try powietrza wewnętrznego są 6,0 x 101 3,5 x 101 7,0 x 101 magazynowe 1,0 x 101 regularnie kontrolowane i utrzyŚr: 3,8 x 101 nr 1 1 mywane na zalecanym poziomie Min: 2,0 x 10 Pomieszczenie Max: 1,6 x 102 2,1 x 102 nb Nb magazynowe 1,7 x 102 (temperatura: 18-21°C; wilgotność OS: 1,2 x 102 nr 2 27-53%). Pozwala to zapewnić doPracownia nb nb Nb 2,9 x 102 bry standard higieniczny powietrza konserwacji w badanych pomieszczeniach. nb – nie badano Analiza ilościowa zanieczyszŚr – średnia; czenia mikrobiologicznego przeMin – Max – wartość najniższa i najwyższa; OS – odchylenie standardowe 758 PRZEGLĄD PAPIERNICZY · 67 · GRUDZIEŃ 2011 PRACE NAUKOWO - BADAWCZE Tabela 3. Ogólna liczba grzybów na materiałach w magazynach papieru Table 3. Total fungi count on the materials in paper stores Badany materiał Ogólna liczba grzybów na powierzchniach wyrobów papierowych [jtk/100cm2] Papier archiwalny Książki Opakowania tekturowe Śr: 2,5 x 102 Min: 5,0 x 100 Max: 8,8 x 102 OS: 4,2 x 102 Śr: 1,2 x 103 Min: 5,0 x 100 Max: 7,2 x 103 OS: 2,3 x 103 Śr: 1,7 x 101 Min: 6,0 x 100 Max: 4,0 x 101 OS: 1,3 x 101 Tabela 4. Gatunki pleśni obecne w magazynach papieru: w powietrzu i na papierze Table 4. Mould species present in paper stores: in the air and on paper Miejsce izolacji Archiwum PRZEGLĄD PAPIERNICZY · 67 · GRUDZIEŃ 2011 powierzchnie chowywanych materiałów papierowych wskazuje na wysoką liczbę grzybów na powierzchniach książek w bibliotece, kształtującą się na poziomie 1,2x103 jtk/100cm2. Natomiast najniższą liczbę grzybów (średnio 1,7x101 jtk/100cm2) stwierdzono na powierzchni tektur opakowaniowych. Tak ukształtowany poziom zanieczyszczenia powierzchni badanych materiałów może być wynikiem złożonego składu książek, które oprócz papierowych kartek mają oprawy i zawierają kleje i inne różnorodne chemicznie elementy. Należy także pamiętać o częstym użytkowaniu materiałów bibliotecznych przez ludzi, a tym samym o możliwości pozostawiania drobnoustrojów lub substancji pokarmowych dla drobnoustrojów na powierzchni książki. W tabeli 4 przedstawiono gatunki grzybów strzępkowych oraz częstość ich izolacji z powietrza i obiektów w magazynach papieru. Skład gatunkowy grzybów w powietrzu biblioteki i archiwum jest podobny. W obu rodzajach magazynów stwierdzono obecność pleśni z rodzaju: Penicillium (P.carneum, P. crustosum, P. italicum), Aspergillus (A. niger, A. versicolor), Cladosporium (C. herbarum, C. macrocarpum), Botrytis sp. W pomieszczeniach archiwalnych najczęściej występowały: Penicillium carneum (częstość izolacji: 28,6%), Penicillium crustosum (21,4%), Chrysonilia sitophila (21,4%). Z kolei z powietrza w bibliotece z wysoką częstością (>50%) izolowano gatunki: Aspergillus versicolor, Cladosporium herbarum, C. macrocarpum, Penicillium italicum, P. carneum. Wymienione gatunki można uznać za wskaźniki zanieczyszczenia mikrobiologicznego powietrza pomieszczeń archiwalnych i bibliotecznych (tabela 4). Na powierzchni akt najczęściej występowały pleśnie: Peacilomyces variotii (44,4%) oraz Penicillium carneum (33,3%). Zdiagnozowano również drożdże (Rhodotorula sp.) niewyizolowane na pozostałych badanych materiałach papierowych. Na powierzchniach książek w bibliotece najczęściej obecne były: Penicillium carneum (50%), Peacilomyces variotii (44,4%), a także Cladosporium herbarum (33,3%). Na tekturach opako- Powietrze Śr – średnia; Min – Max – wartość najniższa i najwyższa; OS – odchylenie standardowe Gatunek Penicillium carneum Penicillium crustosum Chrysonilia sitophila Alternaria sp. Aspergillus versicolor Cladosporium herbarum Penicillium digitatum Penicillium italicum Rhizopus nigricans Alternaria alternata Aspergillus fumigatus Aspergillus niger Botrytis sp. Cladosporium macrocarpum Aspergillus versicolor Cladosporium herbarum Cladosporium macrocarpum Penicillium italicum Penicillium carneum Penicillium crustosum Biblioteka Alternaria consortiale Aspergillus niger Botrytis sp. Mucor globosus Mucor sp. Penicillium paneum Paecilomyces variotii Papier Penicillium carneum archiwalny Penicillium crustosum Rhodotorula sp. Penicillium carneum Paecilomyces variotii Cladosporium herbarum Książki Penicillium crustosum Mucor circinelloides Penicillium digitatum Alternaria alternata Penicillium sp. Trichoderma viride Opakowania Aureobasidium pullulans Cladosporium cladosporioides tekturowe Humicola grisea Penicillium expansum Mucor racemosus Średnia częstość izolacji [%] 28,6 21,4 21,4 14,3 14,3 14,3 14,3 14,3 14,3 7,1 7,1 7,1 7,1 7,1 58,3 58,3 58,3 58,3 50 33,3 16,7 8,3 8,3 8,3 8,3 8,3 44,4 33,3 11,1 11,1 50 44,4 33,3 25 12,5 11,1 66,7 53,4 53,3 35 33,3 25 25 16,7 waniowych odnotowano największą częstość występowania grzybów: Alternaria alternata (66,7%), Penicillium sp. (53,4%), Trichoderma viride (53,3%). Gatunki należące do rodzajów: Penicillium, Alternaria, Cladosporium i Aspergillus obecne były zarówno w powietrzu, jak i na powierzchniach w badanych magazynach. Wykazano, iż skład gatunkowy grzybów bytujących na badanych materiałach jest różnorodny. Nie zależy on jedynie od rodzaju mikroorganizmów bytujących w powietrzu wewnętrznym, ale także od składu mikroflory przenoszonej przez ludzi (pracownicy, użytkownicy magazynów) oraz może być typowy dla powierzchni celulozowych (papier). Na podstawie uzyskanych wyników, za wskaźniki zanieczyszczenia mikrobiologicznego powierzchni papieru z uwagi na częstość występowania można przyjąć grzyby z rodzaju Penicillium. 759 PRACE NAUKOWO - BADAWCZE Rys. 1. Częstość występowania gatunków grzybów o różnej aktywności celulolitycznej w pomieszczeniach archiwum Fig. 1. Occurence frequency of the fungi of different cellulolytic activity in archives’ rooms Rys. 2. Ocena właściwości celulolitycznych wybranych gatunków grzybów wyizolowanych z powietrza i papieru w pomieszczeniach archiwalnych i bibliotecznych Fig. 2. Evaluation of the cellulolytic properties of the selected fungi species found in libraries’ and archives’ rooms Wyniki badań uzdolnień celulolitycznych grzybów strzępkowych w archiwum wskazują, iż zdecydowaną większość gatunków charakteryzuje niski współczynnik aktywności celulolitycznej w zakresie Q = 1-2, stanowią one ponad 60% wszystkich wyizolowanych grzybów (rys. 1). Grzyby o współczynniku aktywności celulolitycznej Q z przedziału 2-3 (podwyższone właściwości celulolityczne) stanowią łącznie 27% wszystkich wyizolowanych szczepów. Niewielki udział (7%) spośród wszystkich zdiagnozowanych gatunków stanowiły grzyby o wysokiej aktywności celulolitycznej (Q od 4 do 5 i powyżej 5). Przeprowadzona analiza właściwości celulolitycznych wskazuje na potencjalne zagrożenie ze strony grzybów dla materiałów gromadzonych w archiwum. Blisko 40% wyizolowanych gatunków charakteryzuje się podwyższoną zdolnością do rozkładu celulozy. Ponadto w sprzyjających warunkach temperaturowowilgotnościowych wszystkie obecne w pomieszczeniu grzyby mogą rozpocząć aktywny rozkład wyrobów papierniczych. Ocenę uzdolnień do rozkładu celulozy zawartej w papierze wybranych gatunków grzybów mikroskopowych wyizolowanych z powierzchni papieru oraz powietrza w pomieszczeniach archiwalnych i bibliotecznych przedstawiono na rysunku 2. Spośród badanych szczepów największymi uzdolnieniami celulolitycznymi odznaczały się grzyby Cladosporium cladosporoides oraz Aureobasidium pullulans, dla których wartość współczynnika aktywności celulolitycznej Q wynosiła odpowiednio 4,25 i 3,5. Podwyższone zdolności do rozkładu celulozy (Q>2) wykazano 760 również dla Cladosporium herbarum i Aspergillus versicolor. Dla pozostałych analizowanych gatunków wartość tego współczynnika wahała się w granicach 1,67–1,75, co wskazuje na podobne uzdolnienia celulolityczne tych szczepów. Wśród wszystkich szczepów wyizolowanych z powietrza biblioteki oraz powierzchni książek i tektury opakowaniowej przeważają grzyby o podwyższonej i wysokiej aktywności celulolitycznej. Gatunki, które zostały wytypowane jako wskaźnikowe, mają niższą aktywność celulolityczną, jednakże to ich obecność, jako dominantów w badanym środowisku, przemawia za zagrożeniem aktywnym rozkładem papieru. Nieprzestrzeganie zalecanych parametrów przechowywania książek w bibliotece i tektury w magazynach może spowodować łatwe i szybkie zagrzybienie tych wyrobów. Klasyfikację grzybów wyizolowanych z powietrza magazynów papieru oraz powierzchni wyrobów papierniczych uwzględniającą ich szkodliwość dla zdrowia pracowników i użytkowników miejsc, w których przechowywane są archiwalia, książki itp., zamieszczono w tabeli 5. Za podstawę oceny szkodliwości dla zdrowia przyjęto Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dn. 22.04.2005 (Dz.U.2005, Nr 81, Tabela 5. Poziom zagrożenia zdrowotnego grzybów wyizolowanych z magazynów papieru Table 5. Health hazard level of the fungi found in paper stores Gatunek Alternaria sp. Alternaria alternata Alternaria consortiale Aspergillus fumigatus Aspergillus niger Aspergillus versicolor Aureobasidium pullulans Botrytis sp. Chrysonilia sitophila Cladosporium cladosporoides Cladosporium herbarium Cladosporium macrocarpum Humicola grisea Mucor circinelloides Mucor globosus Mucor racemosus Mucor sp. Paecilomyces variotii Penicillium carneum Penicillium crustosum Penicillium digitatum Penicillium expansum Penicillium italicum Penicillium paneum Penicillium sp. Rhizopus nigricans Rhodotorula sp. Trichoderma viride Grupa szkodliwych czynników biologicznych* 1 1 1 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Poziom zagrożenia zdrowotnego gatunku (BSL)** 1 1 0 2 1 1 1 1 1 1 1 0 0 1 0 1 0 2 1 1 0 1 1 1 1 0 nd 1 nd – nie dotyczy * Klasyfikacja wg Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dn. 22.04.2005 (Dz.U.2005, Nr 81, poz.716 ze zmianami: Dz.U.2008, Nr 48, poz.288) w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki, ** Klasyfikacja wg listy sporządzonej przez European Confederation of Medical Mycology PRZEGLĄD PAPIERNICZY · 67 · GRUDZIEŃ 2011 PRACE NAUKOWO - BADAWCZE poz.716 ze zmianami: Dz.U.2008, Nr 48, poz.288) (30) w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki. Uwzględniono również klasyfikację biobezpieczeństwa European Confederation of Medical Mycology (ECMM). Zgodnie z wykazem szkodliwych czynników biologicznych wyizolowane z magazynów wyrobów papierniczych grzyby należą do pierwszej grupy zagrożenia zdrowotnego. Jest więc mało prawdopodobne, aby mogły wywołać choroby u ludzi i praktycznie nie stanowią zagrożenia dla pracowników. Na podstawie klasyfikacji ECMM wytypowano 2 gatunki o najwyższym spotykanym u grzybów wskaźniku zagrożenia – BSL-2: Aspergillus fumigatus, którego występowanie stwierdzono w powietrzu w archiwum oraz Paeciliomyces variotii występujący na aktach i książkach zarówno w Archiwum, jak i bibliotece. Są to gatunki zajmujące nisze ekologiczne bezkręgowców, ale z relatywnie dużą zdolnością do przeżycia w tkankach kręgowców; u pacjentów z ciężkimi zaburzeniami odporności mogą wywoływać głębokie zakażenia. Pozostałe zdiagnozowane grzyby powszechnie występują w środowisku naturalnym, wykorzystując produkty martwych zwierząt. Wywoływane przez nie zakażenia są powierzchowne, nieinwazyjne lub łagodne. Podsumowanie Przeprowadzona w pomieszczeniach Archiwum i Biblioteki analiza ilościowa zanieczyszczenia mikrobiologicznego wskazała, że stężenie aerozolu grzybowego nie przekracza zalecanej wartości literaturowej (2,0x102 jtk/m3). Podobnie liczba grzybów izolowanych na powierzchniach świadczy o braku aktywnego ich rozwoju i niskim zanieczyszczeniu mikrobiologicznym badanych wyrobów papierniczych. Analiza częstości izolacji poszczególnych szczepów w powietrzu pomieszczeń archiwalnych i bibliotecznych, pozwoliła wytypować gatunki grzybów (Aspergillus versicolor, Cladosporium herbarum, C. macrocarpum, Penicillium italicum, P. carneum), które mogą pełnić rolę wskaźników mikrobiologicznego zanieczyszczenia tego typu obiektów. W odniesieniu do wyrobów papierniczych (akt, książek, tektury) wytypowano grzyby z rodzaju Penicillium sp. Ocena aktywności celulolitycznej grzybów izolowanych z powietrza i powierzchni badanych obiektów wskazuje na znaczny udział (ok. 40%) gatunków o podwyższonych i dużych zdolnościach do rozkładu celulozy (papieru). Stanowi to zagrożenie dla wyrobów papierniczych w przypadku podwyższonej wilgotności i/lub zmian temperatury w pomieszczeniach do przechowywania papieru. Wśród grzybów strzępkowych izolowanych w badanych pomieszczeniach stwierdzono obecność zarówno niegroźnych dla człowieka saprofitów m.in.: Mucor globosus, Penicilium digitatum; gatunków potencjalnie alergennych i toksynotwórczych np. Alternaria alternata, Aspergillus versicolor, Cladosporium cladosporioides, C. herbarum, jak i grzybów chorobotwórczych: Aspergillus fumigatus, Paecilomyces variotii. PRZEGLĄD PAPIERNICZY · 67 · GRUDZIEŃ 2011 Na uwagę zasługuje fakt, iż gatunek Paecilomyces variotii izolowano z częstością wynoszącą aż 44,4% (powierzchnia książki) i stanowić on może realne zagrożenie zdrowotne dla personelu i użytkowników biblioteki. Występujący w powietrzu pomieszczeń archiwalnych Aspergillus fumigatus, izolowany był z niską, wynoszącą 7,1% częstością i dlatego mało prawdopodobne, aby wywoływał dolegliwości zdrowotne u przebywających w archiwum ludzi. Ochronę zgromadzonych wyrobów papierniczych przed rozkładem mikrobiologicznym oraz bezpieczeństwo pracowników i użytkowników archiwum i biblioteki przed narażeniem zdrowotnym ze strony nadmiernie rozwijających się grzybów mikroskopowych uzyskano dzięki zachowaniu dobrych warunków higienicznych oraz stałemu kontrolowaniu odpowiednich parametrów mikroklimatycznych w tych pomieszczeniach. Zaprezentowane i omówione wyniki mają jedynie charakter badań wstępnych, podkreślających potrzebę monitoringu zanieczyszczenia mikologicznego zarówno powietrza, jak i materiałów w pomieszczeniach magazynujących papier, oraz dalszych analiz wpływu grzybów strzępkowych na trwałość papieru i zdrowie pracowników. Niezwykle istotne wydaje się wytypowanie wskaźników, czyli gatunków grzybów, których obecność lub określona ilość pozwoli na szybką ocenę realnego zagrożenia biodegradacją papieru, jak również ocenę szkodliwości dla zdrowia ludzi przebywających w tego typu pomieszczeniach. Zaprezentowane wyniki wskazują także na konieczność prowadzenia badań lekarskich pracowników potencjalnie narażonych na oddziaływanie szkodliwych czynników biologicznych na stanowiskach pracy w archiwach i bibliotekach. Badania realizowane były w ramach projektu nr III.B.03 nt. „Opracowanie zasad oceny i profilaktyki zagrożeń powodowanych przez szkodliwe czynniki biologiczne w środowisku pracy przy wykorzystaniu wskaźników zanieczyszczenia mikrobiologicznego” w ramach programu wieloletniego „Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy” – II etap, okres realizacji: lata 2011-2013, koordynowanego przez Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy. Przedstawione badania wykonano również w ramach projektu UMŁ na lata 2011-2012 „Ochrona przed mikrobiologiczną biodeterioracją obiektów muzealnych, archiwalnych i bibliotecznych”. Literatura 1.Zyska B.: „Mikrobiologiczna korozja materiałów”, Wyd. Naukowo- Techniczne, Warszawa 1977. 2.Zotti M., Ferronib A., Calvini P.: “Microfungal biodeterioration of historic paper: Preliminary FTIR and microbiological analyses”, International Biodeterioration & Biodegradation 62, 186-194 (2008). 3.Reis-Menezes A.A., Gambale W., Giudice M.C., Shirakawa M.A.: “Accelerated testing of mold growth on traditional and recycled book paper”, International Biodeterioration & Biodegradation 65, 423-428 (2011). 4.Szostak-Kot J.: „Biodeterioracja obiektów zabytkowych. Aspekty mikrobiologiczne w konserwacji”, V Konferencja Naukowa Rozkład i Korozja Mikrobiologiczna Materiałów Technicznych, materiały konferencyjne, s. 75-84, Łódź 2009. 761 PRACE NAUKOWO - BADAWCZE 5.Olejnik K., Wysocka-Robak A.: „Wpływ wilgotności powietrza na właściwości wytrzymałościowe wybranych wytworów papierniczych”, Przegl. Papiern. 61, 2, 103-106 (2005). 6.Woźniak M., Tymińska A.: „Mikrobiologiczne aspekty konserwacji starodruków”, III Konferencja Naukowa Rozkład i Korozja Mikrobiologiczna Materiałów Technicznych, materiały konferencyjne, s. 186-193, Łódź 2003. 7.Stobińska H., Zyska B.: „Mikrobiologia Materiałów, Papier – produkcja, wytwory papiernicze, materiały w zbiorach bibliotecznych”, Wyd. Politechniki Łódzkiej, Łódź 2005. 8.Weise U.: “Characterization and Mechanisms of Changes In Wood Pulp Fibers Caused by Water Removal”, Dr. Thesis, Chemical Technology Series, No. 249 ed. Espoo, The Finnish Academy of Technology, Finland 1997. 9.Maggi O., Persiani A.M., Gallo F., Valenti P., Pasquariello G., Sclocchi M.C., Scorrano M.: “Airborne fungal spores in dust present in archives: proposal for a detection method, new for archival materials”, Aerobiologia 16: 429-434, Kluwer Academic Publishers Netherlands 2000. 10.Neves E.R., Schäfer S., Phillips A., Canejo J., Macedo M.F.: “Antifungal effect of different methyl and propyl paraben mixtures on the treatment of paper biodeterioration”, International Biodeterioration & Biodegradation 63, 267-272 (2009). 11.Guiameta P., Borrego S., Lavin P., Perdomod I., Saraviac S.: “Biofouling and biodeterioration in materials stored at the Historical Archive of the Museum of La Plata, Argentine and at the National Archive of the Republic of Cuba”, Colloids and Surfaces B: Biointerfaces 85, 229-234 (2011). 12.Borrego S., Guiamet P., Gómez de Saravia S., Batistini P., Garcia M., Lavin P, Perdomoa I.: “The quality of air at archives and the biodeterioration of photographs”, International Biodeterioration & Biodegradation 64, 139-145 (2010). 13.Libudzisz Z, Kowal K, Żakowska Z.: „Mikrobiologia techniczna, Mikroorganizmy i środowiska ich występowania”, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2009. 14.Piotrowska M., Zielińska-Jankiewicz K., Kozajda A., Gutarowska B.: „Zanieczyszczenie powietrza grzybami strzępkowymi w archiwach i bibliotekach”, Ochrona przed korozją 9, 176-196 (2006). 15.Syguła-Cholewińska J.: „Czystość mikrobiologiczna powietrza w archiwum akademii ekonomicznej w Krakowie”, Problemy jakości powietrza wewnętrznego w Polsce. Wydawnictwo Instytutu Ogrzewnictwa i Wentylacji Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2001. 16.Gutarowska B.: „Przegląd metod oceny zanieczyszczenia mikrobiologicznego powietrza”, Problemy jakości powietrza wewnętrznego w Polsce. Wydawnictwo Instytutu Ogrzewnictwa i Wentylacji Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2001. 17.Karbowska-Berent J., Górny R.L., Strzelczyk A.B., Wlazło A.: Airborne and dust borne microorganisms in selected Polish libraries and archives, Building and Environment 46, 1872-1879 (2011). 18.Helbig A., Gutarowska B.: „Ocena zanieczyszczenia pleśniami pomieszczeń w Oddziałach w Żywcu i Oświęcimiu Archiwum Państwowego w Katowicach”, Notes Konserwatorski, nr 13, s. 113-128, Wyd. Biblioteki Narodowej, Warszawa, 2010. 19.Strzelczyk A., Karbowska-Berent J.: „Drobnoustroje i owady niszczące zabytki i ich zwalczanie”, Wyd. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2004. 20.Zyska B, Żakowska Z.: „Mikrobiologia materiałów”, Wyd. Politechniki Łódzkiej, Łódź 2005. 21.Strzelczyk A., Zykubek K.: „Ocena zniszczeń mechanicznych i mikrobiologicznych zbiorów z lat 1800-1914, przechowywanych w czterech polskich placówkach bibliotecznych i archiwalnych”, Notes Konserwatorski nr 13 s. 160-180, Wyd. Biblioteki Narodowej, Warszawa 2007. 22.Zotti M., Ferroni A., Calvini P.: “Mycological and FTIR analysis of biotic foxing on paper substrates”, International Biodeterioration & Biodegradation 65, 569-578 (2011). 23.Szostak Kot J.: „Zagrożenia mikrobiologiczne związane z powietrzem pomieszczeń”, w: Innowacyjność w kształtowaniu jakości wyrobów i usług”, (red.) J. Żuchowski, s. 526-531 Wyd. Politechniki Radomskiej, Radom 2006. 24.Kokosińska I.: „Grzyby w powietrzu pomieszczeń a zagrożenie zdrowotne”. Problemy jakości powietrza wewnętrznego w Polsce. Wydawnictwo Instytutu Ogrzewnictwa i Wentylacji Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1998. 25.Zyska B., „Zagrożenia biologiczne w budynku”, Wyd. Arkady, Warszawa 1999. 26.Wiszniewska M., Walusiak J., Pannenko I., Draniak M., Kowalczyk M., Pałczyński C.: „Pleśnie – alergen obecny w środowisku pracy muzealników”, Ochrona przed korozją 9, 257-261 (2006). 27.Samson R.A., Hoekstra E.S., Frisvad J.C.: “Introduction to food-borne fungi”; Baarn: Centraalbureau voor Schimmenuturees, 1996. 28.Frisvad J.C., Samson R.A.: “Polyphasic taxonomy of Penicillium subgenus Penicillium. A guide to identification of food and airborne tarverticialle Penicillia and their mycotoxines”, in: Studies in mycology 49, 1, 174 (2004). 29.Górny R.L.: „Biologiczne czynniki szkodliwe: normy, zalecenia i propozycje wartości dopuszczalnych”, Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy 3, 17-39 (2004). 30.Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dn. 22.04.2005 (Dz.U.2005, Nr 81, poz.716 ze zmianami: Dz.U.2008, Nr 48, poz.288) w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki. Prace naukowo-badawcze publikowane w naszym miesięczniku recenzują: Prof. dr hab. Andrzej Barański (UJ), prof. dr hab. Svitlana Havenko, dr hab. inż. Georgij Petriaszwili (IMiP PW), prof. dr hab. inż. Kazimierz Przybysz (IPiP PŁ), dr hab. Yuriy Pyr’yev, prof. nzw. PW, dr hab. Ewa Sikorska (UE w Poznaniu), dr inż. Krzysztof Stępień (IPiP PŁ), dr hab. inż. Włodzimierz Szewczyk, prof. nzw. PŁ, prof. dr hab. Petro Topolnytskyy, dr hab. inż. Bogusława Waliszewska (ICTD, UP w Poznaniu), dr Andrzej Walkowski (IBPR-S Warszawa, oddz. w Poznaniu), dr hab. inż. Zofia Żakowska, prof. PŁ (ITFiM PŁ) Wszystkim Państwu – Członkom Rady Naukowej i Programowej, Recenzentom, Współpracownikom – serdecznie dziękujemy za dotychczasową, efektywną pracę nad doskonaleniem treści publikowanych w „Przeglądzie Papierniczym”. Z okazji pięknych Świąt Bożego Narodzenia składamy serdeczne życzenia: zdrowia, radości, miłej atmosfery i rodzinnego ciepła. Oby nadchodzący 2012 rok okazał się dla Państwa szczęśliwy, przyniósł satysfakcję zawodową i osobistą oraz zadowolenie ze współpracy z naszym czasopismem. 762 PRZEGLĄD PAPIERNICZY · 67 · GRUDZIEŃ 2011
