docFOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS
download 
Reklamacja Transkrypt
FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS
FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2007, Oeconomica 256 (48), 53–60 Wojciech BROCKI WYKORZYSTANIE ŚLADU EKOLOGICZNEGO DO OCENY POZIOMU EKSPLOATACJI ŚRODOWISKA NATURALNEGO NA ZIEMI USING OF ECOLOGICAL FOOTPRINT TO APPRISE OF LEVEL OF EXPLOATATION NATURAL ENVIRONMENT ON THE EARTH Katedra Rozwoju Obszarów Wiejskich i Gospodarki Żywnościowej, Akademia Rolnicza ul. Żołnierska 47, 71-210 Szczecin Abstract. Earth is overexploited. Scientists use phrase of Ecological Footprint as a natural resources management tool that measures how much land and water area a human population requires to produce the goods it consumes and to absorb its wastes under prevailing technology. Słowa kluczowe: deficyt ekologiczny, przeeksploatowanie zasobów, ślad ekologiczny. Key words: ecological deficit, ecological footprint, overexploatation resources. WSTĘP Działalność człowieka, związana z jego egzystencją, ze środowiskiem, w którym przebywa i pracuje, wywiera wpływ na to środowisko. Antropogeniczne oddziaływanie wpływa negatywnie na glebę, wodę i powietrze. Pierwsze skutki pojawiły się wraz z rozwojem epoki industrialnej. Negatywne skutki oddziaływania człowieka na środowisko zaczęto dostrzegać w 50. latach XX wieku. W 60. latach XX wieku zwrócono uwagę na spektakularny przypadek rozbicia tankowca „Torrey Canyon” oraz zanieczyszczenie atmosfery spowodowane burzliwym rozwojem transportu drogowego. Okazuje się, że poziom eksploatacji środowiska naturalnego przekracza jego wydajność. MATERIAŁ I METODY W niniejszym artykule zastosowano metodę analizy opisowej materiałów dotyczących oddziaływania człowieka na środowisko, opublikowanych przez międzynarodowe organizacje ekologiczne w ciągu ostatnich kilku lat. Spośród kilkudziesięciu analizowanych opracowań w pracy wykorzystano 13. WYNIKI DYSKUSJA Od kilku lat w światowej literaturze funkcjonuje pojęcie śladu ekologicznego. Stanowi on syntetyczny miernik oznaczający skalę oddziaływania człowieka na środowisko poprzez: hodowlę, uprawę pól, wyrąb lasów, rybołówstwo, budownictwo i energetykę. Uwzględnienie większej ilości rodzajów oddziaływań człowieka na środowisko na obecnym etapie mogłoby utrudnić obliczanie śladu ekologicznego. Prawdopodobnie w miarę doskonalenia metodologii zakres przedmiotowy składników śladu ekologicznego będzie się rozszerzał. 54 W. Brocki Oddziaływanie człowieka na środowisko Oddziaływanie człowieka na środowisko posiada dwa aspekty: – zużywania zasobów, – zanieczyszczenia i przekształcenia środowiska. Oba aspekty mają swój wymiar ilościowy i jakościowy. Zasoby naturalne mogą być niewyczerpywalne (słońce, wiatr) oraz wyczerpywalne (odnawialne i nieodnawialne). Zasoby odnawialne to głównie zasoby ożywione (rośliny i zwierzęta), których rozmiar zależy od skali i charakteru działalności człowieka. Intensywna eksploatacja zasobów ożywionych prowadzi do zmniejszenia ich wielkości odtworzenia. W przypadku eksploatacji zasobów nieodnawialnych nie tylko zmniejsza się ilość pozostałych do pozyskania zasobów, ale pogarsza się ich jakość oraz dostępność (np. w przypadku węgla kamiennego). W przypadku nadmiernej eksploatacji zasobów odnawialnych mogą one stać się zasobami nieodnawialnymi, np. degradacja gleby, słodka woda, zanikanie gatunków (Muilerman 2005). Zużywaniu zasobów naturalnych towarzyszy zanieczyszczenie środowiska odpadami w formach gazowej, płynnej i stałej. Skutki zanieczyszczenia środowiska są zauważalne często w bardzo oddalonych od miejsca prowadzenia działalności regionach świata. Zanieczyszczenia stałe często bywają wypłukiwane z ziemi i poprzez rzeki docierają do mórz i oceanów. Zmieniają w ten sposób swój charakter z lokalnego na globalny. Zmieniają też postać ze stałej na płynną, a poprzez parowanie – z zanieczyszczonej wody na gazową. W tej postaci przedostają się do atmosfery, degradując po kolei środowisko lądowe, później wodne, na końcu zanieczyszczając powietrze. W postaci deszczów duża ich część wraca z powrotem do środowiska, z którego wyszły lub trafia do innego środowiska. Proces ten można nazwać globalizacją zanieczyszczenia środowiska. Środowisko naturalne ma zdolność do regeneracji. Jednakże w sytuacji jego intensywniejszej eksploatacji od możliwości odtwarzania następuje proces przeeksploatowania środowiska naturalnego. Może on mieć charakter lokalny lub globalny. Typowym przykładem oddziaływania człowieka na środowisko, którego zasięg na przestrzeni lat zmieniał się z lokalnego na globalny, jest zanieczyszczenie atmosfery. Jedną z form degradacji środowiska jest jego przekształcanie poprzez zwiększanie wielkości pól uprawnych, pastwisk, urbanizację, rozwój przemysłu, czemu towarzyszy wyrąb lasów itp. Negatywne skutki oddziaływania człowieka na środowisko przedstawia tab.1. Zwraca uwagę występowanie zjawisk takich, jak: przeeksploatowanie zasobów morskich, zanieczyszczenie powietrza, degradacja gleby czy deforestacja na wielu kontynentach. Świadczą one o globalizacji negatywnych oddziaływań człowieka na środowisko i zmniejszeniu zdolności środowiska do regeneracji. Ślad ekologiczny W oparciu o statystyki prowadzone przez ONZ od 1961 roku wiadomo, że od drugiej połowy 80. lat XX wieku intensywność eksploatacji środowiska naturalnego przekracza możliwości jego odtwarzania. Oszacowano, ze w 2003 roku poziom eksploatacji Ziemi o 25% przekroczył jego wydajność (Ecological Footprint... 2005). Dla oceny oddziaływania człowieka na środowisko wprowadzono pojęcie „ślad ekologiczny” (ang. ecological footprint). Tabela 1. Negatywne skutki antropomorficznego oddziaływania na środowisko Wyszczególnienie Afryka Azja i Pacyfik Europa Ziemia Lasy – degradacja – pustynnienie – deforestyzacja – nieodpowied– pogorszenie nie jakości i niesprawiedli we posiadanie – degradacja gleby – pustynnienie – degradacja – zmiany wyko- – deforestacja rzystania gleby – ubytki lasów – wykorzystanie naturalnych gleby – degradacja – degradacja – zrównoważone gleby zarządzanie la– erozja gleby sami Bioróżnorodność – degradacja środowiska – handel mięsem dzikich zwierząt – ubytki w środowisku – degradacja i ubytki lasów – obce gatunki Słodka woda – zmienność zasobów – erozja i degradacja – braki brzegów – ograniczony dostęp – zanieczyszczenie – zróżnicowanie – zmiany klimatu i wzrost jakości poziomu morza – zmniejszanie się powierzchni bagien – – – intensyfikacja rolnic– twa – – organizmy genetycznie modyfikowane Atmosfera Obszary miejskie – ubytki w środowisku i degradacja – spadek ilości per – przeeksploatowanie capita zasobów i nielegalny – jakość handel – zrównoważone zarządzanie lasami – przeeksploatowanie – destrukcja – wody gruntowe i degradacja środowi- – jakość wody ska w Wielkich Jezio– bioinwazja rach Północna Ameryka – degradacja gleby – pestycydy Zachodnia Azja – degradacja – zdrowotność gleby lasów – różnicowanie – stare lasy majątkowe – ubytki i degradacja środowiska – przeeksploatowanie gatunków – wzrost zapotrzebowania na wodę – jakość wody Rejony polarne – zagrożenie – degradacja tundry – erozja – zagrożenie – zmiany klimalasów północtu nych – zmiany klimatu – ubytki ozonu – przeeksploatowanie – obce gatunki – zanieczyszczenie – destrukcja i zmiany środowiska – zanieczyszczenia – przeeksploatowanie zasobów rybnych – przekształcenia ekosystemów – przeeksploatowanie zasobów morskich – zanieczyszczenie – rozwój obszarów przybrzeżnych i urbanizacja – przeeksploatowanie zasobów – zanieczyszczenia morza – przeeksploatowanie rybołówstwa – zanieczyszczenia – zmiany klimatu Katastrofy – szybka urbanizacja – zanieczyszczenia – jakość powietrza stałe – susze – zróżnicowanie klimatu – dostawy wody – powodzie – powodzie i susze i warunki sanitarne – konflikty zbrojne – zanieczyszczenia powietrza – zanieczyszczenie – degradacja zasobów – jakość powietrza powietrza braki – zanieczyszczenia górni- – ubytki ozonu – gospodarka odpacze i spowodowane roz- – zmiany klimatu i emisja dami zanieczyszczenie wojem gospodarczym gazów cieplarnianych – dostawy wody i warunki sanitarne – zanieczyszczenie – jakość powietrza powietrza – gospodarka odpailość i jakość wody – erozja brzegów – stratosferyczne braki polityka i ramy dami – zanieczyszczenie ozonu prawne – dostawy wody – emisja gazów cieplari warunki sanitarne nianych – degradacja Ameryka Łacińska gleby – deforestyzacja i Karaiby – problemy – degradacja własnościowe Źródło: Global Environmertal... (2002). Obszary przybrzeżne i morskie – zanieczyszczenie powietrza – ubytki ozonu – jakość powietrza – stratosferyczne ubytki ozonu – zmiana klimatu i emisja gazów cieplarnianych – zanieczyszczenie powietrza – substancje pochłaniające ozon – zmiany klimatu – stratosferyczne ubytki ozonu – szereg zanieczyszczeń – zmiany klimatu – odpady stałe – dostawy wody i warunki sanitarne – jakość powietrza – – – – powodzie susze wulkany trzęsienia ziemi – sztormy i powodzie – trzęsienia ziemi – katastrofy spowodowane działalnością człowieka – – – – – susze huragany powodzie trzęsienia ziemi rozprzestrzenianie się szkodliwych substancji – rozrost miast – ekologiczny przełom – powodzie i zmiany klimatu – pożary lasów – przekształcenia gleby – odpady stałe – susze – erupcje ropy – konflikty zbrojne – warunki sanitarne i odpady – powodzie – erupcje ropy – inwazja szkodników 56 W. Brocki Ślad ekologiczny to „[…] miernik poziomu, na którym ląd i wody są wykorzystane przez osoby indywidualne, miasta, kraje lub ludzkość do zaspokojenia potrzeb poprzez eksploatację zasobów oraz poziomu absorpcji wszelkich zanieczyszczeń przezeń generowanych, przy użyciu współczesnej technologii” (Footprint Term... 2005). Powierzchnia lądów i wód oraz związana z tym wydajność ekosystemów jest stała. Zmienne są: ludność, poziom eksploatacji zasobów i poziom technologiczny, mający wpływ na poziom eksploatacji zasobów oraz generowania i likwidacji zanieczyszczeń. Produktywna biologicznie przestrzeń obejmuje obszary lądowe i wodne, stanowiące powierzchnię 11,2 mld hektarów. Obszary skrajne i nieproduktywne są wyłączone z tej przestrzeni. Na produktywnej biologicznie przestrzeni odbywa się około 90% całkowitej produkcji ziemskiej biomasy (Wackernagel 2002). Zmiany śladu ekologicznego w czasie pokazuje rys. 1. a Wydajność Ziemi = 1 1,5 1,0 0,5 0,0 1961 1971 1981 możliwości 1991 2001 Rok wykorzystanie b Ludność [mln] [globalne hektary na osobę] 4,0 7000 3,5 6000 3,0 5000 2,5 4000 2,0 3000 1,5 1,0 2000 0,5 1000 0,0 0 1961 1971 biowydajność 1981 ślad ekologiczny 1991 2001 Rok ludność Rys.1. Zmiany śladu ekologicznego w czasie: a – ślad ekologiczny ludzkości, b – ślad ekologiczny i biowydajność na osobę Źródło: Global... (2005), Footprint... (2005). Rysunek 1a pokazuje ciągle zmieniającą się intensywność wykorzystania możliwości biologicznych Ziemi. Biowydajność Ziemi na stałą wartość 1. W 1961 r. poziom wykorzystania Wykorzystanie śladu ekologicznego do oceny... 57 możliwości produkcyjnych Ziemi wynosił 49%. W ciągu 40 lat wzrósł 2,5-krotnie, osiągając 121% (Maps Page... 2005). Na rysunku 1b przedstawiono zmiany biowydajności Ziemi na osobę, śladu ekologicznego na osobę oraz zmiany ludności Ziemi. Po okresie silnego wzrostu w 60. latach XX wieku, w 70. latach ślad ekologiczny ustabilizował się na poziomie 2–2,5 globalnego hektara na osobę (globalny hektar jest wartością określającą średnią produktywność dla całej Ziemi). Tymczasem biowydajność Ziemi wynosi obecnie 1,8 globalnego hektara na osobę. W latach 1961–2001 ludność Ziemi zwiększyła się dwukrotnie. Przy względnej stabilizacji wartość śladu ekologicznego w ciągu ostatnich trzydziestu lat wśród wielu jego komponentów najbardziej istotny był wzrost absorpcji dwutlenku węgla na osobę (Humanity’s... 2005). Wiązało się to ze znacznym wzrostem zużycia energii (Living Planet... 2004). Wzrost absorpcji dwutlenku węgla, przypadający na osobę, w połączeniu ze wzrostem ludności świata, oprócz wzrostu emisji innych zanieczyszczeń gazowych, miał wpływ na narastanie efektu cieplarnianego. Konsekwencją dysproporcji między śladem ekologicznym i biowydajnością Ziemi jest deficyt ekologiczny. W skali globalnej wynosi on 0,4 globalnego hektara na osobę. Deficyt ekologiczny w wybranych państwach świata, przypadający na 1 osobę, przedstawia tab. 1. Wartości ujemne oznaczają nadwyżkę ekologiczną, stanowiącą przeciwieństwo deficytu ekologicznego. Tabela 1. Deficyt ekologiczny przypadający na jednego mieszkańca w wybranych państwach w 2001 r. Ludność [mln] Ślad ekologiczny [globalne ha na osobę] 6148,1 2,2 1,8 0,4 19,4 7,7 15,2 –7,5 140,9 0,6 0,3 0,3 8,5 1,2 15,6 –14,4 1292,6 1,5 0,8 0,7 Czechy 10,3 5,0 2,8 2,2 Gabon 1,3 1,7 20,1 –18,4 Niemcy 82,3 4,8 1,9 2,9 Japonia 127,3 4,3 0,8 3,5 Nepal 24,1 0,6 0,5 0,1 Polska 38,7 3,6 2,0 1,6 Rosja 144,9 4,4 6,9 –2,5 Nowa Zelandia 3,8 5,4 14,5 –9,1 Wielka Brytania 59,1 5,4 1,5 3,9 288,0 9,5 4,9 4,6 Świat Australia Bangladesz Bośnia Chiny USA Biowydajność Deficyt ekologiczny [globalne ha na osobę] [globalne ha na osobę] Źródło: opracowanie własne na podstawie Results Page... (2005). Deficyt ekologiczny oznacza skalę oddziaływania człowieka na środowisko (na osoby, państwa, regionu, świata), przy której zostaje przekroczona wartość biologiczna przestrzeni dostępnej dla populacji (Ecological Footprint... 2005). Zależy on od powierzchni, zaludnienia, wydajności biologicznej środowiska oraz intensywności jego eksploatacji. Dlatego w korzyst- 58 W. Brocki nej sytuacji są państwa słabo zaludnione, o dużej powierzchni, takie jak Australia, gdzie intensywność oddziaływania jest niewiele niższa niż w USA, a w odróżnieniu od USA występuje tam duża nadwyżka ekologiczna. Małe oddziaływanie, przypadające na osobę, występuje w krajach rozwijających się (Nepal, Bangladesz). Obecnie około 20% światowej populacji żyje w państwach bogatych, zużywając około 50% światowych zasobów. Konsumpcja zasobów rośnie zarówno w państwach rozwiniętych, jak i rozwijających się, przy czym w tych drugich w znacznie szybszym tempie. W Chinach np. zużycie paliw kopalnych i spożycie mięsa podwoiło się w ciągu ostatnich 10 lat (Muilerman i Black 2005). Dlatego pewne jest to, że zarówno globalne, jak i lokalne wartości mierników będą narastały. Jedynym rozwiązaniem mogą być zmiany technologiczne oraz zmniejszenie oddziaływania na środowisko w dziedzinach uwzględnionych przy ustalaniu śladu ekologicznego, czyli w: hodowli, uprawie pól, wyrębie lasów, rybołówstwie, budownictwie i energetyce (Wackernagel 2002). WNIOSKI 1. Poziom eksploatacji zasobów naturalnych na Ziemi podwoił się w ciągu ostatnich 20 lat. 2. W drugiej połowie 80. lat XX wieku oddziaływanie człowieka na środowisko naturalne zaczęło przekraczać wydajność ekosystemów na Ziemi. 3. Obecnie ślad ekologiczny na osobę jest o 25% większy niż biowydajność na osobę. 4. Należy w jak najkrótszym czasie zmniejszyć oddziaływanie człowieka na środowisko, czemu sprzyja upowszechnienie koncepcji zrównoważonego rozwoju. PIŚMIENNICTWO Ecological Footprint: Overview. 2005. http://www.footprintnetwork.org/gfn_sub.php?content= footprint_overview, dostęp 1.06.2005. Footprint and Biocapacity per Person. 2005. http://www.footprintnetwork.org/images_ef/ world_efos.gif, dostęp 1.06.2005. Footprint Term Glossary. 2005. http://www.footprintnetwork.org/gfn_sub.php?content= glossary, dostęp 3.05.2005. Global Demand vs. Supply. 2005. http://www.footprintnetwork.org/images_ef/world_os.gif, dostęp 1.06.2005. Global Environmental Outlook 3. 2002. Past, present and future perspectives UNEP, Earthscan Publications Ltd, London. Humanisty’s Footprint 1961–2001. 2005. http://www.footprintnetwork.org/gfn_sub.php?content= global_footprint, dostęp 1.06.2005. Living Planet Report. 2002. WWF International, Gland, Switzerland. Living Planet Report. 2004. WWF International, Gland, Switzerland. Maps Page. Growth in the Ecological Footprint. 2005. http://www.footprintnetwork.org/gfn_sub.php? content = maps_page, dostęp 1.06.2005. Muilerman H., Black H. 2005. Towards a sustainable use of natural resources, http://europa.int/comm/ environment/envecs/ /waste/muilerman.pdf, dostęp 5.05.2005. Wykorzystanie śladu ekologicznego do oceny... 59 Results Page (hectareversion). 2005. http://www.footprintnetwork.org/gfn_sub.php?content=footprint_hectares, dostęp 1.06.2005. Wackernagel M., Monfreda C., Dembling D. 2002. Ecological footprint of nations. Sustainability Issue Brief November 2002, Oakland USA. Wackernagel M., Schulz N. B., Deumling D., Linares A. C., Jenkins M., Kapos V., Monfreda C., Loh J., Myers N., Norgaard R., Randers J. 2002. Tracking the ecological overshoot of the human economy. PNAS 99 (14), 9266–9271.
