View/Open

UNIWERSYTET WARSZAWSKI
WYDZIAŁ LINGWISTYKI STOSOWANEJ
INSTYTUT LINGWISTYKI STOSOWANEJ
Małgorzata Tryba
Autoreferat rozprawy doktorskiej pt.
Profesjonalizacja zawodu tłumacza konferencyjnego w Polsce
ang. Professionalization of conference interpreting in Poland
Promotor:
Prof. UW dr hab. Krzysztof Hejwowski – Uniwersytet Warszawski
Recenzenci: Dr hab. Bogusława Whyatt – Uniwersytet im. Adama Mickiewicza
Dr hab. Artur Kubacki – Uniwersytet Śląski
Przedmiot rozprawy
Przedmiotem rozprawy doktorskiej jest profesjonalizacja tłumaczenia
konferencyjnego w Polsce. Profesjonalizacja rozumiana jest jako strategia stosowana
przez najemnych pracowników umysłowych w procesie strukturalizacji klasowej w
celu nabycia i użytkowania określonych dóbr, stanowisk i umiejętności.
Profesjonalizacja, podobnie jak monopolizacja, jest strategią strukturotwórczą
ukierunkowaną na zabezpieczenie interesów grupowych. Obecnie w badaniach nad
przekładem najczęściej stosuje się dwa podejścia do profesjonalizacji zawodu
tłumacza ustnego: teorię cech zawodowych i teorię kontroli zawodowej.1 Według
teorii cech zawodowych „profesja to zawód posiadający określone cechy”2, natomiast
1
2
por. Pym (2012), Tseng (1992) Winter (1988: 21) 1
profesjonalizacja to proces, przy pomocy którego specjalności zawodowe dążą do
osiągnięcia podobieństwa do profesji. 3 Podejście to zakłada określenie, w jakim
stopniu dany zawód osiągnął status profesji w oparciu o listę atrybutów tego zawodu
lub ich braku. Lista cech profesji obejmuje m.in.: wiedzę teoretyczną; kontrolę nad
świadczonymi usługami i celami zawodowymi; kodeks etyczny; uznanie i szacunek
klientów; stowarzyszenia zawodowe; formalny system kształcenia; certyfikacje i
licencje na wykonywanie zawodu, poczucie wspólnoty zawodowej, które odróżnia
profesje od zawodów oraz stałość w pełnieniu jednej roli zawodowej. Zgodnie z
teorią kontroli zawodowej,4 im większą kontrolę nad swoją pracą i rynkiem sprawują
członkowie danej grupy zawodowej, tym bardziej sprofesjonalizowany jest dany
zawód. Profesjonalizacja określana jest więc również jako zinstytucjonalizowana
kontrola.5 Ostatecznym celem procesu profesjonalizacji są autonomia oraz kontrola
nad sposobem i warunkami wykonywanej pracy. Profesjonalizacja nie może być
osiągnięta przez jednostki (indywidualnie), lecz wymaga kolektywnego wysiłku całej
społeczności zawodowej w formie stowarzyszeń zawodowych i towarzystw. Wysoko
sprofesjonalizowane zawody charakteryzują się silnymi organizacjami zawodowymi,
które postrzegane są w literaturze przedmiotu jako główne czynniki w procesie
kształtowania się profesji.6
Cele rozprawy
Rozprawa miała na celu przedstawienie i analizę sytuacji tłumaczenia
konferencyjnego jako zawodu w Polsce pod kątem profesjonalizacji oraz
zaproponowanie modelu profesjonalizacji zawodu tłumacza konferencyjnego. Za
materiał badawczy posłużyła ankieta internetowa przeprowadzona wśród 140
tłumaczy konferencyjnych różnych języków pracujących na polskim rynku
tłumaczeń. Zagadnienie profesjonalizacji omówiono w oparciu o istniejące modele
profesjonalizacji zawodu tłumacza ustnego, literaturę translatoryczną oraz publikacje
z zakresu socjologii zawodów i profesjonalizacji. Na płaszczyźnie teoretycznometodologicznej praca mieści się w obszarze translatoryki.
3
Hudson (1990: 258)
por. Tseng (1992) 5
Johnson (1972: 45)
6
Larson (1977) cyt. przez Tsenga (1992: 20) 4
2
Struktura rozprawy
Rozprawa doktorska składa się z sześciu rozdziałów. W rozdziale I
przedstawiono podstawy teoretyczne dysertacji. Pierwszą część rozdziału poświęcono
zagadnieniu tłumaczenia konferencyjnego, jego zdefiniowaniu oraz obecnie
stosowanym formom. Tłumaczenie konferencyjne zostało również przedstawione
jako usługa i skonfrontowane z oczekiwaniami odbiorów w oparciu o badanie AIIC
Survey on Expectations of Users of Conference Interpretation (1995). Poruszono
także kwestie norm i jakości oraz kształcenia tłumaczy konferencyjnych. W części
drugiej rozdziału I omówiono zagadnienie profesjonalizacji w oparciu o literaturę z
zakresu socjologii zawodów, m.in. z perspektywy rynkowej jako usługę
profesjonalną
świadczoną
przez
profesjonalistów
z
zachowaniem
zasad
profesjonalizmu. Przedstawiono również sytuację zawodu tłumacza konferencyjnego
w Polsce w kontekście socjologicznych skali i klasyfikacji zawodów.
W rozdziale II skupiono się na tłumaczeniu konferencyjnym jako zawodzie.
Pierwsza część rozdziału poświęcona została rozwojowi zawodu tłumacza ustnego w
XX wieku, z uwzględnieniem początków tłumaczenia konferencyjnego na świecie i w
Polsce. W drugiej części rozdziału omówiono sytuację zawodu tłumacza
konferencyjnego w XXI wieku. Zaprezentowano zagadnienia takie jak status i prestiż
społeczny tłumaczy konferencyjnych w przeszłości i obecnie, specyfika rynku na
podstawie dostępnych badań i statystyk dotyczących przemysłu językowego (m.in.
raportu The status of the translation profession in the European Union (2012)),
socjologia grupy zawodowej tłumaczy konferencyjnych oraz kwestie satysfakcji
zawodowej i stowarzyszeń zawodowych. W trzeciej części rozdziału przedstawiono
tłumaczenie konferencyjne z perspektywy badań nad przekładem ustnym, ponieważ
zgodnie z teorią profesjonalizacji, aby zawód mógł osiągnąć poziom profesjonalizacji,
musi istnieć usystematyzowana teoria dotycząca wykonywania tego zawodu.
W rozdziale III omówiono obecnie stosowane teorie i modele profesjonalizacji
zawodu tłumacza według Tsenga (1992), Harzella (2003), Willsa (1999), Tryuk (2007
i 2009) i Ju (2009). Następnie podjęto za Katanem (2009) próbę określenia, czy
tłumaczenie jest nadal zawodem czy już profesją oraz opisano zagadnienie
profesjonalizacji zawodu tłumacza konferencyjnego w Polsce za Wittlin (2006).
W rozdziale IV przedstawiono metodę badawczą zastosowaną na potrzeby
3
badania empirycznego będącego podstawą pracy doktorskiej, tj. badania sondażowe z
zastosowaniem Internetu, ze szczególnym uwzględnieniem zastosowania ankiety
internetowej
i
kwestionariusza
online.
Następnie
wymieniono
cechy
charakterystyczne oraz wady i zalety tej metody badawczej, jak również podano
przykłady jej zastosowania w badaniach nad przekładem ustnym na świecie i w
Polsce.
Rozdział
V
poświęcono
metodologii,
opisowi
i
analizie
badania
Profesjonalizacja zawodu tłumacza konferencyjnego w Polsce.
W rozdziale VI przedstawiono wnioski badawcze wraz z podsumowaniem
wyników badania empirycznego w świetle postawionych problemów badawczych. W
oparciu o wyniki badania oraz z uwzględnieniem uwarunkowań historycznych i
społecznych zaproponowano następnie model profesjonalizacji zawodu tłumacza
konferencyjnego w Polsce. W modelu uwzględniono realia specyficzne dla rynku
polskiego: sytuację historyczną i ekonomiczno-prawną, znaczące wydarzenia
społeczno-polityczne ostatnich lat, takie jak przystąpienie Polski do Unii Europejskiej
czy globalny kryzys gospodarczy, oraz wzrost znaczenia języka angielskiego (English
as a lingua franca) i jego implikacje.
Badanie empiryczne
Badanie sondażowe Profesjonalizacja zawodu tłumacza konferencyjnego w
Polsce przeprowadzono w listopadzie 2012 roku. Populację badania stanowili
tłumacze konferencyjni różnych języków pracujący na polskim rynku tłumaczeń. W
badaniu skupiono się na analizie takich aspektów profesjonalizacji jak realia
zawodowe, poczucie statusu i prestiżu zawodowego, satysfakcja zawodowa oraz rola
i ocena działania organizacji zrzeszających tłumaczy. Badanie zrealizowano przy
pomocy ankiety internetowej opartej na kwestionariuszu umieszczonym na platformie
online Webankieta oferującej narzędzie generujące wyniki zbiorcze. 7 Badanie
właściwe poprzedzone zostało badaniami pilotażowymi na grupie 10 tłumaczy
konferencyjnych. Respondenci zostali wybrani według kryterium „obecności na
rynku.” Zaproszenie do udziału w badaniu otrzymali tłumacze z baz danych tłumaczy
7
Webankieta to serwis online bazujący na standardach i metodologii badań socjologicznych, który
umożliwia samodzielne zaprojektowanie oraz przeprowadzenie internetowego badania ankietowego.
4
konferencyjnych pięciu biur tłumaczeń (LIDEX Centrum Tłumaczeń i Konferencji,
Behlert&Behlert, GET IT, Skrivanek i Wordlink) oraz członkowie organizacji
zawodowych tłumaczy, m.in. Stowarzyszenia Tłumaczy Polskich i Polskiego
Towarzystwa Tłumaczy Przysięgłych i Specjalistycznych TEPIS. Ankietę podzielono
na cztery części dotyczące: informacji socjodemograficznych, rynku tłumaczeń
konferencyjnych w Polsce, organizacji zrzeszających tłumaczy na rynku polskim oraz
rekomendacji działań mających na celu poprawę sytuacji na rynku tłumaczeń.
Stopa zwrotu kwestionariuszy wyniosła: 58%. Analizie podlegało 140
ukończonych kwestionariuszy. Największą grupę wśród respondentów stanowili
tłumacze w wieku 50 lat i więcej z 15-letnim lub dłuższym stażem pracy, następnie
tłumacze w wieku 25-30 lat i 30-35 lat z 5-10 latami doświadczenia zawodowego.
Wysoki odsetek tłumaczy z 15-letnim lub dłuższym stażem pracy może świadczyć o
pewnej „wierności” zawodowi tłumacza konferencyjnego, co w kontekście teorii
profesjonalizacji jest sygnałem pozytywnym. Znaczną większość respondentów
stanowiły kobiety – 68,57%. Ponad połowa respondentów zadeklarowała ukończenie
studiów filologicznych – ok. 57%, natomiast ok. 18% respondentów ukończyło
lingwistykę stosowaną. Odpowiedzi respondentów z wykształceniem innym niż
filologiczne i lingwistyczne przyniosły cały przekrój tematyczny i społeczny: od
biologii molekularnej, przez mechanikę precyzyjną, medycynę, metalurgię,
dziennikarstwo oraz astronomię po wykształcenie średnie. Dane liczbowe ukazały
zadowoloną grupę zawodową, z tendencją do większej satysfakcji zawodowej w
przypadku respondentów będących członkami organizacji zawodowych tłumaczy –
86,43% respondentów było „zadowolonych” lub „bardzo zadowolonych” z
tłumaczenia konferencyjnego jako wykonywanego zawodu. Ankietowani tłumacze
byli najbardziej zadowoleni z takich aspektów zawodu jak: wyzwanie intelektualne
(55,71%), brak rutyny (49,29%), elastyczność (46,43%), możliwość pracy w
międzynarodowym środowisku (46,43%), stawki za tłumaczenie ustne (43,57%) i
możliwości pracy ze znanymi osobami (32,86%). Największe niezadowolenie
respondenci wyrazili z powodu braku regularności zleceń i stałości zatrudnienia
(32,14%). Ponadto najbardziej uciążliwe dla ankietowanych tłumaczy okazały się:
brak materiałów pozwalających na odpowiednie przygotowanie się do zlecenia oraz
stawki i dumping cenowy obecny na rynku tłumaczeń konferencyjnych w Polsce. W
kwestii potencjalnej mobilności zawodowej ponad połowa respondentów (55%)
określiła swoje szanse na pozostanie w zawodzie jako „duże” i „bardzo duże”.
5
Najmniej skłonni do zmiany zawodowej byli tłumacze zrzeszeni w Stowarzyszeniu
Tłumaczy Polskich i Bałtyckim Stowarzyszeniu Tłumaczy. Ważnym aspektem
profesjonalizacji zawodu jest odgrywanie jednej roli zawodowej, tj. oddanie się w
pełni
wykonywanemu
zawodowi.
W
przypadku
ankietowanych
tłumaczy
konferencyjnych tylko 11,43% pracowało wyłącznie jako tłumacze konferencyjni w
ramach działalności gospodarczej lub umów autorskich. Ponad połowa badanych
(56,43%) łączyła tłumaczenia konferencyjne z tłumaczeniami pisemnymi. Ponadto
ankietowani tłumacze łączyli tłumaczenia konferencyjne z nauczaniem (10%), pracą
na etacie w innym charakterze (8,57%) lub „innym zajęciem” takim jak m.in.
działalność akademicka (profesor UW, doktorant, wykładowca akademicki),
nauczanie (prowadzenie warsztatów/szkoleń, coaching) lub połączenie kilku innych
działalności,
tj.
„kilka
ról
zawodowych.”
W
kontekście
profesjonalizacji
wielozawodowość jest zjawiskiem negatywnym. Tłumacze oddający się różnym
zajęciom o charakterze zarobkowym mogą nie być wystarczająco zmotywowani, by
walczyć o poprawę statusu zawodu tłumacza, który stanowi dla nich jedno z kilku
źródeł dochodu. Ponad połowa respondentów zadeklarowała zdobywanie klientów z
polecenia innych tłumaczy (66,43%), przez współpracę z pośrednikami (biurami
tłumaczeń) (62,15%) oraz z polecenia klientów (60,71%). Zgodnie z zasadami
profesjonalizacji
zawodów
reklama
świadczonych
usług
jest
zjawiskiem
niepożądanym w przypadku szanowanych grup zawodowych. W tym kontekście
ankietowani tłumacze wykazali się podejściem cechującym zawody wysoko
sprofesjonalizowane. Pod względem satysfakcji z uzyskiwanego wynagrodzenia i
sytuacji finansowej ponad połowa respondentów (53,57%) subiektywnie oceniła
swoją sytuację finansową neutralnie (po środku skali) jako „zadowalającą”. Kolejnym
pytaniem związanym z sytuacją finansową tłumaczy konferencyjnych jako grupy
zawodowej było pytanie dotyczące stawek. Zgodnie z zaleceniami STP ponad połowa
ankietowanych tłumaczy (56,43%) zadeklarowała blokowy sposób rozliczania.
Natomiast 35% respondentów wybrało odpowiedź „elastycznie w zależności od
klienta (czasem na bloki, czasem na godziny)”. Odpowiedzi na dalsze pytania
dotyczące stawek świadczą o stawkach niezgodnych z wytycznymi STP i AIIC oraz
negatywnych tendencjach na rynku tłumaczeń. Ankietowanym tłumaczom zadano
również pytanie o prawną regulację zawodu i certyfikację, czyli narzędzia
profesjonalizacji. Większość respondentów (66,43%) była przeciwna regulacji
dostępu do zawodu tłumacza.
6
Trzecia część badania została poświęcona organizacjom zrzeszającym
tłumaczy. Zgodnie z teorią kontroli zawodowej ostatecznym celem procesu
profesjonalizacji jest kontrola nad warunkami wykonywanej pracy osiągana dzięki
aktywnej działalności stowarzyszeń zawodowych. W czasie realizacji badania
62,86% ankietowanych tłumaczy nie było zrzeszonych w organizacjach zawodowych
tłumaczy. 15% ankietowanych tłumaczy należało do STP, 7,86% do TEPIS, 6,43%
do Bałtyckiego Stowarzyszenia Tłumaczy oraz 2,14% do AIIC. W kontekście teorii
kontroli zawodowej procent zrzeszonych tłumaczy na poziomie ok. 30% jest
wynikiem niskim. Jednak można zaobserwować pozytywne tendencje, jak podwójne
członkostwo.
Większość
zawodowych
tłumaczy
tłumaczy
nie
zrzeszonych
dostrzegała
korzyści
w
polskich
rynkowych
organizacjach
płynących
z
przynależności do takich organizacji. Zdaniem respondentów organizacje te nie mają
ani pozytywnego, ani negatywnego wpływu na rynek i realia zawodu tłumacza.
Wynik ten jest niepokojącym sygnałem. Na jego podstawie można wnioskować, że
organizacje zawodowe tłumaczy nie są wystarczająco aktywne i widoczne by mieć
wpływ na rzeczywistość zawodową tłumaczy, co potencjalnie obniża ich atrakcyjność
w oczach tłumaczy.
Rekomendacje ankietowanych tłumaczy dla własnej grupy zawodowej
zawarte w części IV badania dotyczyły najczęściej stawek, zrzeszania się,
przestrzegania standardów jakości oraz dokształcania się. Rekomendacje tłumaczy
objęły również wezwania do solidarności zawodowej i współpracy, profesjonalizmu i
etycznego zachowania, edukacji klientów, a nawet bojkotu niektórych agencji
tłumaczeń. Najwięcej rekomendacji ankietowanych tłumaczy dla organizacji
zawodowych dotyczyło bardziej widocznego i aktywnego angażowania się
organizacji w edukację klientów i agencji tłumaczeń, walki o stawki i warunki pracy
tłumaczy, promowania zawodu tłumacza konferencyjnego i jego wyjątkowego
charakteru, jak również promowania standardów jakości tłumaczenia i etycznego
wykonywania zawodu tłumacza. W przypadku rekomendacji dla ośrodków
kształcenia ankietowani tłumacze podkreślali przede wszystkim wartość praktycznego
przygotowania do zawodu i warunków rynkowych, praktyki studenckie i ich jakość
oraz odpowiednio przygotowaną kadrę, tj. praktyków z doświadczeniem rynkowym.
Ankietowani tłumacze rekomendowali także kształcenie „mniejszej liczby lepszych
studentów” (większa selekcja), a nawet tymczasowe zaprzestanie kształcenia lub
cykliczne oferowanie kursów tłumaczenia ustnego. W rekomendacjach dla studentów
7
respondenci podkreślili praktykę i dostęp do staży, specjalizację i dodatkowe
kwalifikacje, jak również wiedzę o dobrych praktykach rynkowych i ich stosowanie.
Respondenci wzywali swoich młodszych kolegów do solidarności zawodowej.
Wnioski końcowe
Niewielka rola organizacji zawodowych, podzielone środowisko tłumaczy,
dominująca pozycja biur tłumaczeń oraz nadpodaż tłumaczy przy jednoczesnym
nieuniknionym spadku zapotrzebowania na usługi tłumaczenia konferencyjnego
prowadzą do rosnącej, często nieuczciwej i nieetycznej konkurencji na rynku,
dalszego spadku stawek i prestiżu zawodu tłumacza konferencyjnego. W celu
konsolidacji środowiska i oddolnego uregulowania rynku wszystkie zaangażowane
strony – środowisko tłumaczy konferencyjnych we współpracy z ośrodkami
kształcenia, biurami tłumaczeń i organizatorami konferencji – powinny nawiązać
konstruktywny dialog opierający się na realistycznej ocenie sytuacji zawodu
tłumacza. Wraz z dynamicznymi zmianami, jakie zachodzą na światowym rynku
usług językowych zmienia się charakter zapotrzebowania na usługi tłumaczeniowe
(języki i rodzaje usług tłumaczeniowych), a wraz z nim profil przyszłych
„profesjonalistów językowych”. Zjawiska te muszą znaleźć odzwierciedlenie w
programach nauczania skierowanych do przyszłych tłumaczy oraz w jakości ich
kształcenia. W obliczu negatywnych zjawisk zachodzących na rynku tłumaczeń,
przyczyną których często są sami tłumacze, na etapie kształcenia należy również
zwrócić większą uwagę na proces socjalizacji studentów. To właśnie w trakcie
studiów przyszli tłumacze nabywają poczucie przynależności i tożsamości
zawodowej. Profesjonalizacja to bardzo czasochłonny proces, który nie zostanie
pomyślnie ukończony bez skutecznie działających organizacji zawodowych. Dopiero
gdy tłumacze zrozumieją mechanizmy profesjonalizacji i ich znaczenie dla własnej
rzeczywistości zawodowej będą oni w stanie stworzyć skutecznie i prężnie działające
organizacje zawodowe będące cechą wysoko sprofesjonalizowanych zawodów.
8