docmierzalność społeczeństwa informacyjnego,
download 
Reklamacja Transkrypt
mierzalność społeczeństwa informacyjnego,
mierzalność społeczeństwa informacyjnego, społeczeństwo informacyjne, informacja publiczna. Mariusz LUTEREK Instytut Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych, UW MIERZALNOŚĆ SPOŁECZEŃSTWA INFORMACYJNEGO ZA POMOCĄ WSKAŹNIKÓW PROSTYCH Rozwój społeczeństwa informacyjnego, a także powstanie szeregu strategii państwowych (i ponadnarodowych) z nim związanych, postawił decydentów przed problemem kontroli jakości i efektywności poszczególnych inicjatyw. Problem jest tym większy, że brak jest jednej, powszechnie przyjętej terminologii. Często mówi się o społeczeństwie wiedzy, społeczeństwie globalnym, czy społeczeństwie sieciowym. Dotychczas stosowane rozwiązanie – wskaźniki proste – coraz częściej budzi wiele pytań i wątpliwości. Wąska analiza tylko pewnych aspektów społeczeństwa informacyjnego nie odzwierciedla złożoności związanych z nim procesów ekonomicznych, społecznych i kulturalnych. Z drugiej strony, rozpatrywanie wielu wskaźników utrudnia przeprowadzanie analizy i jest nieczytelne. Dlatego coraz częściej mówi się o wskaźnikach złożonych. 1. WSTĘP W 1994 roku Martin Bangemann przedstawił Komisji Europejskiej strategię rozwoju społeczeństwa informacyjnego dla Unii Europejskiej. Jego raport (zwany Raportem Bangemanna) nie tylko spopularyzował termin „społeczeństwo informacyjne”, ale był również pierwszym dokumentem, w którym zdefiniowane zostały możliwe drogi pobudzania sektora informacyjnego przez władzę centralną (Bangemann, 1994). Wytyczne zawarte w Raporcie Bangemanna były logiczną kontynuacją tendencji obserwowanych w społeczeństwie już od pewnego czasu. Np., w 1979 roku Marshall McLuhan stwierdził: Komputer jako narzędzie do badań i komunikacji może usprawnić odzyskiwanie informacji, wyprzeć potężne biblioteki, przywrócić jednostkom funkcję encyklopedyczną oraz umożliwić szybki i płatny dostęp do starannie wybranych danych (McLuhan, 2001). Od 1994 roku Unia Europejska przygotowała i wdrożyła szereg strategii, od eEurope (w której przedstawiono wytyczne dla rozwoju społeczeństwa informacyjnego w UE) aż do Strategii Lizbońskiej (określającej drogę do osiągnięcia przez Unię do 2010 roku statusu najbardziej konkurencyjnej na świecie gospodarki opartej na wiedzy). Każda wiązała się z dużymi nakładami finansowymi. Do pierwszych prób określenia wskaźników służących do mierzenia rozwoju społeczeństwa informacyjnego doprowadziła więc potrzeba wartościowania i porównywania różnych aspektów społeczeństwa informacyjnego, wynikająca z: − udziału środków publicznych (który wymuszał stworzenie metod kontroli efektywności ich wykorzystywania) oraz − realizacji strategii w różnych realiach politycznych, społecznych i gospodarczych panujących w poszczególnych regionach Unii Europejskiej (co w znacznym stopniu utrudniało porównywanie skuteczności poszczególnych rozwiązań). W tym samym czasie szereg instytucji międzynarodowych (np. OECD, ITU), tudzież wielu specjalistów zajmujących tą tematyką, podjęła własne próby zmierzenia tego zjawiska. 2. SPOŁECZEŃSTWO INFORMACYJNE? Rozwój badań nad społeczeństwem informacyjnym doprowadził do rozdrobnienia terminologicznego i powstania wielu konkurujących ze sobą teorii. I tak, na przykład, Manuel Castells używa terminu społeczeństwo sieciowe (Castells, 2003), a Alvin Toffler – trzecia fala (Toffler, 2003). Każde z tych pojęć podkreśla inne aspekty nowego społeczeństwa (intuicyjnie wiązane jest silniej z pewną grupą aspektów). Część z nich, wraz z kluczowymi wyróżnikami, przedstawiono w tabeli 1. Tabela 1. Główne wyróżniki nazw społeczeństwa nowego typu TERMIN społeczeństwo informacyjne społeczeństwo wiedzy społeczeństwo sieciowe społeczeństwo postindustrialne trzecia fala społeczeństwo globalne społeczeństwa informatyczne GŁÓWNE WYRÓŻNIKI − gospodarka oparta na informacji – szeroko rozumiany sektor usług − rozwój technologii komunikacyjnych i informacyjnych − rozwój sektora edukacji − rozwój informatyki, biotechnologii, genetyki itp. − tworzenie nowych struktur społecznych bazujących na przekazie informacji − masowość edukacji, szczególnie rozwój szkolnictwa wyższego − kształcenie ustawiczne − gospodarka oparta na wiedzy − transfer technologii − innowacyjność gospodarki − sieciowa struktura gospodarki (np. outsourcing) − sieciowa struktura społeczna - tworzenie struktur społecznych opartych na sieciach (np. Internecie) − zwiększenie zatrudnienia w nieprzemysłowych i nierolniczych zawodach − nowe gałęzie gospodarki (gospodarka oparta na wiedzy) − jeden z nielicznych terminów, o charakterze kompleksowym - historyczne porównanie przejścia od społeczeństwa agrarnego do społeczeństwa industrialnego i przejścia od społeczeństwa industrialnego do informacyjnego − rozwój technologii informacyjnych i komunikacyjnych (ICT) oraz transportu – złamanie barier przestrzennych i czasowych w ekonomii, kulturze itp. − rozwój technologii informatycznych i ich wykorzystania Głównym problemem w organizacji terminów odnoszących się do nowego społeczeństwa jest aspektowość niektórych (społeczeństwo wiedzy, społeczeństwo informatyczne) i kompleksowość innych (społeczeństwo informacyjne, trzecia fala). Próba określenia wzajemnych relacji między tymi terminami – nadrzędności i podrzędności – czy też chociażby zdefiniowania obszarów wspólnych, jest z góry skazana na niepowodzenie. Im dokładniej analizujemy poszczególne terminy tym bardziej zacierają się granice pomiędzy nimi. Dlatego, biorąc pod uwagę kompleksowość zagadnienia, a także szeroki zakres zmian społecznych, gospodarczych i kulturowych, na potrzeby tego artykułu przyjęto termin społeczeństwo informacyjne. 3. KONTROLA REALIZACJI STRATEGII Z ZAKRESU SPOŁECZEŃSTWA INFORMACYJNEGO Realizacja strategii rozwoju społeczeństwa informacyjnego wymusza określenie mechanizmów kontroli i oceny, które dają możliwość zebrania informacji zwrotnej (określenia jak grupa docelowa reaguje na dane działanie) i wprowadzenia ewentualnych zmian. W Unii Europejskiej doprowadziło to do powstania inicjatywy SIBIS (Statistical Indicators Benchmarking the Information Society), której zadaniem jest stworzenie procedur oceny realizacji strategii eEurope w 25 krajach członkowskich UE oraz w Bułgarii i Rumunii. Podstawową wadą SIBIS, który oferuje szerokie spektrum wskaźników, jest to, że wszystkie one mają charakter narodowy. Nawet w opracowaniach tematycznych poświęconych poszczególnym krajom, w których można by oczekiwać danych przynajmniej z poziomu województw, przedstawiona jest głównie charakterystyka porównawcza wybranych państw (Poland: Country Report No. 7, 2003). Również w Polsce, od czasu wdrożenia strategii ePolska, coraz częściej mówi się o potrzebie mierzenia różnych aspektów społeczeństwa informacyjnego. Jak pisze Elżbieta Syrda: najbliższe wyzwania i kierunki rozwoju statystyki publicznej będą związane z rozwojem Społeczeństwa Informacyjnego (Syrda, 2003). Problem jest tym bardziej istotny, że pomimo coraz większej roli technologii komunikacyjnych i informacyjnych w życiu przeciętnego człowieka, w Polsce brak jest zregionalizowanych statystyk w tym zakresie. Większość z nich ma charakter globalny i odnosi się do całego kraju, nieliczne prezentowane są w podziale na województwa. Próby mierzenia rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce podejmują między innymi: − Główny Urząd Statystyczny (zmiany koniunktury konsumenckiej w zakresie technologii informacyjnych i komunikacyjnych oraz powszechności tych technologii z punktu widzenia całego kraju i z poziomu województw – badania kwartalne), − TNS OBOP (badania związane z Internetem: powszechność dostępu, eCommerce itp), − Ministerstwo Infrastruktury (zleca badania firmom zewnętrznym – z reguły trudno uzyskać jest wgląd do wyników takich badań). Pomimo że regionalizacja wskaźników nie jest tematem tego opracowania, należy wyraźnie zwrócić uwagę na fakt, że bez dostępu do danych lokalnych władzom niezwykle trudno będzie prowadzić politykę skutecznie zwalczającą podział cyfrowy. Kontrola stopnia realizacji strategii rozwoju społeczeństwa informacyjnego może odbywać się w oparciu o dwa rodzaje wskaźników: − proste (odnoszące się do pojedynczego, łatwo definiowalnego aspektu społeczeństwa informacyjnego – np. liczba komputerów na 100 mieszkańców) − złożone (odzwierciedlające więcej niż jeden aspekt, tworzone w oparciu o określone formuły – np. Digital Access Index (DAI)). W niniejszym artykule uwagę skupiono na wskaźnikach pierwszego typu. 4. RODZAJE WSKAŹNIKÓW PROSTYCH Wskaźniki proste jako pierwsze wykorzystywane były do badań nad rozwojem społeczeństwa informacyjnego. Na potrzeby tego opracowania dokonano ich podziału na cztery grupy: − technika, − gospodarka, − edukacja i nauka, − użytkownicy. „Technika” obejmuje te wskaźniki, które odnoszą się do powszechności i jakości technologii informacyjnych i komunikacyjnych (telefonia stacjonarna i komórkowa, Internet, komputery, telewizja kablowa, cyfrowa i satelitarna). Jednocześnie jest to grupa wskaźników, które są najczęściej cytowane i prezentowane w połączeniu z analizami związanymi ze społeczeństwem informacyjnym. W grupie drugiej zebrano wskaźniki, które odnoszą się do struktury gospodarki i zatrudnienia, transportu oraz wykorzystania Internetu na potrzeby różnych procesów (eHealth, eGovernment, eCommerce). Budowanie społeczeństwa globalnego, społeczeństwa sieciowego, czy wreszcie społeczeństwa informacyjnego wiąże się ze wzrostem mobilności – towarów, osób i usług. Niekiedy oznacza to konieczność przemieszczania się (lub przewożenia towarów) na duże odległości w krótkim czasie. Dlatego, z tych samych powodów co powszechny dostęp do Internetu, istotny jest łatwy dostęp do różnych metod transportu. Edukacja i nauka najłatwiej identyfikowane są z terminem ‘społeczeństwo wiedzy’. Budowa społeczeństwa informacyjnego wymaga jednak nie tylko umiejętności korzystania z informacji (a więc budowania wiedzy), ale również tworzenia i dystrybuowania informacji. Co więcej - wzrost mobilności pracowników i szybko zmieniające się wymagania rynku pracy powodują konieczność korzystania z różnego rodzaju form kształcenia ustawicznego (ang. lifelong learning). Ostatnia grupa, ‘Użytkownicy’ zawiera wskaźniki, które w znacznym stopniu są pochodną wskaźników przedstawionych w trzech wcześniejszych grupach (im bardziej rozpowszechnione są nowe technologie – tym więcej użytkowników, im większy poziom wykształcenia społeczeństwa – tym więcej użytkowników). Jak pisze Marshall McLuhan: Ważne jest uświadomienie sobie, że wielkie zmiany w sposobach mówienia i zachowania się ludzi na co dzień wiążą się z przyjęciem nowych narzędzi (McLuhan, 2001). Tak więc, o ile nowe środki – technologie informacyjne, transportowe itp. – mówią o postępie technicznym, to dopiero zmiany społeczne wynikające z korzystania z tych narzędzi przez użytkowników są dowodem na powstanie i rozwój społeczeństwa informacyjnego. Tabela 2. Wskaźniki proste stosowane w różnych obszarach pomiaru OBSZAR PRZYKŁADOWY WSKAŹNIK Technika Telefonia stacjonarna Telefonia komórkowa Komputery Internet Telewizja kablowa i satelitarna − liczba łączy głównych* − liczba abonentów telefonii stacjonarnej* − odsetek gospodarstw domowych posiadających telefon stacjonarny − liczba wykonanych połączeń telefonicznych* − zmiany powyższych wskaźników na przestrzeni czasu (wzrost, spadek, utrzymanie) − liczba abonentów telefonii komórkowej* − liczba wykonanych połączeń telefonicznych, wysłanych SMS-ów oraz wysłanych MMS-ów* − zmiany powyższych wskaźników na przestrzeni czasu (wzrost, spadek, utrzymanie) − liczba komputerów stacjonarnych* − liczba komputerów mobilnych (laptopy, palmtopy)* − liczba poszczególnych urządzeń peryferyjnych (drukarka, skaner)* − odsetek gospodarstw domowych posiadających sprzęt komputerowy − zmiany powyższych wskaźników na przestrzeni czasu (wzrost, spadek, utrzymanie) − liczba łączy o określonej szybkości (np. do 64kb, 64-128, 128-254, powyżej 254)* − liczba łączy określonego typu (dial-up, ISDN, ADSL itd.)* − liczba publicznych punktów dostępu do Internetu w przeliczeniu na 1000 mieszkańców − liczba internautów* − zmiany powyższych wskaźników na przestrzeni czasu (wzrost, spadek, utrzymanie) − liczba abonentów telewizji cyfrowej (platform cyfrowych – w Polsce: Polsat Cyfrowy i Cyfra Plus)* − liczba abonentów telewizji kablowej* − odsetek gospodarstw domowych posiadających odbiorniki telewizji kablowej lub satelitarnej − zmiany powyższych wskaźników na przestrzeni czasu (wzrost, spadek, utrzymanie) Gospodarka Struktura gospodarki Internet Struktura zatrudnienia Transport − udział firm z branży IT w PKB − udział firm działających na obszarze zaawansowanych technologii (np. biotechnologia, genetyka) w PKB − zmiany powyższych wskaźników na przestrzeni czasu (wzrost, spadek, utrzymanie) − odsetek firm posiadających stronę internetową − odsetek firm umożliwiających dokonanie transakcji drogą elektroniczną − odsetek firm działających wyłącznie w Internecie − odsetek instytucji publicznych, placówek służby zdrowia, urzędów itp. posiadających strony internetowe − odsetek instytucji publicznych, placówek służby zdrowia, urzędów itp. umożliwiających dokonanie transakcji drogą elektroniczną − zmiany powyższych wskaźników na przestrzeni czasu (wzrost, spadek, utrzymanie) − liczba pracowników firm z branży IT* − liczba pracowników firm działających na obszarze zaawansowanych technologii (np. biotechnologia, genetyka)* − liczba pracowników szeroko rozumianego sektora usług* − zmiany powyższych wskaźników na przestrzeni czasu (wzrost, spadek, utrzymanie) − liczba kilometrów autostrad w przeliczeniu na 100 kilometrów kwadratowych − liczba połączeń kolejowych i lotniczych, krajowych i międzynarodowych, w przeliczeniu na 100 kilometrów kwadratowych − zmiany powyższych wskaźników na przestrzeni utrzymanie) czasu (wzrost, spadek, Edukacja i nauka Szkolnictwo podstawowe, średnie Szkolnictwo wyższe Nauka gimnazjalne, − liczba komputerów** − liczba komputerów podłączonych do Internetu** − udział zajęć związanych z ICT w programie nauczania − liczba uczniów w przeliczeniu na 100 dzieci/młodzieży w danej grupie wiekowej − zmiany powyższych wskaźników na przestrzeni czasu (wzrost, spadek, utrzymanie) − liczba osób kontynuujących naukę na poziomie wyższym*** − liczba osób kontynuujących naukę w szkołach policealnych*** − liczba studentów studiów dziennych** − liczba studentów studiów wieczorowych** − liczba studentów studiów zaocznych** − liczba studentów kierunków inżynierskich** − liczba studentów studiów podyplomowych w przeliczeniu na 100 absolwentów szkół wyższych − liczba studentów studiów w formie elearning w odniesieniu do ogółu studentów studiów danego rodzaju − zmiany powyższych wskaźników na przestrzeni czasu (wzrost, spadek, utrzymanie) − liczba naukowców i badaczy prowadzących działalność badawczą* − liczba naukowców i badaczy prowadzących działalność badawczą na obszarze IT**** − liczba naukowców i badaczy prowadzących działalność badawczą na obszarze zaawansowanych technologii (np. biotechnologia, genetyka)**** − procent PKB przeznaczany przez państwo na naukę − liczba zgłaszanych patentów z zakresu zaawansowanych technologii - w przeliczeniu na 100 naukowców/badaczy − innowacyjność gospodarki – odsetek zgłaszanych patentów, które są wykorzystywane w działalności gospodarczej − zmiany powyższych wskaźników na przestrzeni czasu (wzrost, spadek, utrzymanie) Użytkownicy Internet Komputery − częstotliwość korzystania z Internetu − cel korzystania z Internetu − czas spędzany online (w przeliczeniu na miesiąc, tydzień, dzień, połączenie) − stopień zaawansowania użytkowników – umiejętność korzystania z operatorów itp. − odsetek pracowników wykorzystujących różne formy pracy zdalnej (ang. eWork) − badania użytkowników z punktu widzenia powyższych wskaźników w aspekcie wieku, miejsca zamieszkania, wykształcenia, zamożności, płci itp. − zmiany powyższych wskaźników na przestrzeni czasu (wzrost, spadek, utrzymanie) − cel korzystania z komputerów − stopień zaawansowania użytkowników − czas spędzany przy komputerze (w przeliczeniu na miesiąc, tydzień, dzień, sesję) − badania użytkowników z punktu widzenia powyższych wskaźników w aspekcie wieku, miejsca zamieszkania, wykształcenia, zamożności, płci itp. − zmiany powyższych wskaźników na przestrzeni czasu (wzrost, spadek, utrzymanie) * W przeliczeniu na 100 mieszkańców ** W przeliczeniu na 100 uczniów/studentów *** W przeliczeniu na 100 absolwentów szkół średnich w danym roczniku **** W przeliczeniu na 100 naukowców i badaczy prowadzących działalność badawczą Przedstawione w tabeli 2 wskaźniki nie wyczerpują wszystkich możliwości. Kompleksowość zagadnienia powoduje, że w zależności od omawianego tematu, można korzystać z różnych palet wskaźników, które mogą również być włączone do formuły wskaźników złożonych. Warto zwrócić uwagę na powtarzającą się w drugiej kolumnie tabeli informację „Zmiany powyższych wskaźników na przestrzeni czasu (wzrost, spadek, utrzymanie)”. Większość analiz odnoszących się do społeczeństwa informacyjnego bazuje na analizach stanu, ewentualnie przedstawieniu zmian wskaźników stanu w pewnym okresie. W przypadku tworzenia wskaźników złożonych, wskaźniki zmiany i wskaźniki stanu nie powinny być wykorzystywane w tej samej formule. Bezpieczniejszym rozwiązaniem jest mierzenie aktualnego stanu społeczeństwa informacyjnego (formuła oparta na wskaźnikach stanu) oraz tempa rozwoju społeczeństwa informacyjnego (formuła oparta na wskaźnikach zmian). Dzięki temu otrzymujemy model pomiaru oparty na tej samej zasadzie, co model pomiaru stanu gospodarki (PKB) i rozwoju gospodarki (zmiana PKB). 5. ZAKOŃCZENIE Analiza społeczeństwa informacyjnego, a przede wszystkim określenie stopnia jego rozwoju, na podstawie wskaźników prostych, z konieczności ma charakter aspektowy. Nie daje ona możliwości spójnego opracowania zagadnienia, które ze względu na swoją kompleksowość jest opisywane przez kilkadziesiąt różnych wskaźników, a każdy można dodatkowo rozpatrywać w odniesieniu do przekroju społecznego. Gdyby nawet podjęto taką próbę, byłaby ona nieczytelna i mało zrozumiała. Dlatego konieczne wydaje się stworzenie wskaźników złożonych, których formuła opierać się będzie na pewnej grupie wskaźników prostych. Od pewnego czasu można już obserwować pierwsze inicjatywy w tym zakresie – International Telecommunication Union (ITU) przygotował wskaźnik DAI, który łączy w sobie wiele ze wskaźników prostych przedstawionych w tym artykule w grupach ‘Technologia’ oraz ‘Użytkownicy’. Również w ramach projektu SIBIS tworzone są wskaźniki, których celem jest ułatwienie kontroli stopnia wdrożenia inicjatywy eEurope w Unii Europejskiej. LITERATURA Bangemann, M. (1994). Recommendations to the European Council: Europe and the global information society. Brussels: European Commission Castells, M. (2003). Galaktyka Internetu. Warszawa: Rebis McLuhan, E.; Zingrone, F., red. (2001). Marshall McLuhan: wybór tekstów. Poznań: Zysk i S-ka Syrda, E.J. (2003). Rola statystyki publicznej w Zintegrowanym Systemie Informacji o Społeczeństwie Informacyjnym [maszyn. niepubl.] Toffler, A. (2003). Trzecia fala. Warszawa: PIW ABSTRACT Development of the information society, as well as national and international strategies related to it, made decision-makers facing the problem of verification of quality and efficiency of implemented actions. The matter is even more complicated since there is no compromise in understanding of the new stage of the development of human kind, often called ‘information society’, ‘knowledge-based society’, ‘network society’ – to name only few. Simple indicators, which are commonly used, are more and more questionable. Narrow, aspect-based analysis of the information society does not reflect the complexity of the economical, social and cultural processes related to it. On the other hand analysis based on many indicators are unclear and very often too complicated. Hence, there is urgent need for complex indicators.
