pobierz prezentację

Jak informować i edukować
społeczeństwo o zrównoważonej
gospodarce odpadami
komunalnymi?
dr Witold Lenart - Centrum Badań
nad Środowiskiem Przyrodniczym i Zrównoważonym Rozwojem
Uniwersytetu Warszawskiego.
Płońsk-Poświętne, maj 2014 r.
RCEE w Płocku
27-28.05.2014r. Płońsk
Finansujący: Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie
Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie
Organizator: Regionalne Centrum Edukacji Ekologicznej w Płocku.
WYZWANIA
EDUKACYJNE
EPOKI
ZRÓWNOWA‘ZONEGO
ROZWOJU
Podział teleologiczny:
• Edukacja zmieniająca świadomość na
proekologiczną, przyjazną przyrodzie
• Edukacja kształtująca obywatela
szanującego środowisko i stosowne
przepisy dotyczące środowiska
• Edukacja wyzwalająca zachowania i
postawy zgodne z zasadami ochrony
środowiska
• Edukacja kreująca człowieka epoki ZR
Edukacja dla zrównoważonego rozwoju jest ważna
ponieważ wszyscy żyjemy w sposób niezrównoważony.
Świat też nie funkcjonuje w sposób zrównoważony.
A przyszłość jest zagrożona.
Sprawą najwyższej wagi jest zrozumienie bieżącej
sytuacji (ekonomicznej, społecznej i ekologicznej ) w celu
zaplanowania działań, które doprowadzą nas do
osiągnięcia wymarzonego miejsca do życia.
Robimy bałagan – najwyższy czas przestać.
Dlaczego robimy bałagan.
Światowe tendencje i trendy mają znaczenie –
wpływają na nasz system wartości i decyzje, które
podejmujemy.
Wartości wpływają na nasze postrzeganie świata.
Potrzebujemy myślenia ekologicznego i
przestrzegania zgodnych z nim zasad we
wszystkim co robimy.
Obecne rozwiązania poprawiają sytuację, ale nie
czynią jej naprawdę dobrą.
Edukacja ekologiczna musi być permanentna.
Paradygmat winy i rekompensaty
• Wytwarzanie i usuwanie odpadów komunalnych jest
pojmowane powszechnie lub grupowo jako:
• Istotne lub podrzędne zagrożenie środowiska,
• strata materialna/ekonomiczna dla ogółu
społeczeństwa, kraju, samorządu, nawet rodziny
• utrata wartości niemierzalnych,
• ograniczenie dla przyrody, przyczyna stopniowej utraty
różnorodności biologicznej,
• obowiązek sprzątania, zwykle bez jednoznacznego
prostego określenia adresata tego obowiązku,
• uniwersalna ludzka przywara niemożliwa do usunięcia,
• wyrzut sumienia i grzech pierworodny,
• okazja do określania statusu jednostki, społeczności,
władzy
Tezy teleologiczne
• Cel strategiczny I: oszczędność surowców, zwłaszcza
nieodnawialnych i trudnoodnawialnych, a także
oszczędność energii, przestrzeni oraz wspomaganie
bezpieczeństwa ekologicznego
• Cel strategiczny II: wspieranie efektywnych,
demokratycznie ustanowionych, systemów gospodarki
odpadami wraz z „osłoną” edukacyjno-informacyjną
warunków ich wdrażania (aspekty ekonomiczne, prawne,
zdrowotne, organizacyjne i aksjologiczne).
• Pakiet celów operacyjnych na potrzeby administracji
samorządowej oraz społeczeństwa w ogóle.
• Krytycznej analizie powinny być poddane cele
edukacyjne organizacji odzysku i innych podmiotów
zajmujących się gospodarką odpadami.
BOGACTWO TEZ,
PARADYGMATÓW
I
PRAKTYCZNYCH
SYTUACJI
Edukacja „odpadowa i praktyka odpadowa
• Edukacja „odpadowa” powinna być związana z
przyjętym systemem gospodarki odpadami jako
przygotowanie społeczeństwa do współuczestniczenia w
tym systemie. Zatem konieczne są nowe projekty
edukacyjne dla mieszkańców, szkół i samorządów
związane z wybranym systemem gospodarki odpadami.
• Równolegle tworzyć należy spójne z nimi uniwersalne w
skali kraju systemy gospodarki odpadami, w tym „unijny
odzysk i recykling”, usuwanie odpadów niebezpiecznych,
termiczne unieszkodliwianie odpadów, zasady
wykorzystania odpadów w budownictwie, rolnictwie, w
wybranych gałęziach przemysłu, zasady gospodarki
odpadami wielkogabarytowymi itd.
Odpady jako sektorowe wyzwanie
dla 2 strategii tematycznych 6EAP
zrównoważone
wykorzystanie
i gospodarowanie
zasobami
przyrodniczymi
i odpadami
w 2010 r
15% produkcji
energii
z OZE
w UE-10
względna eliminacja
korelacji masy
odpadów z PKB
Produktywność
zasobów w UE-10
4 razy większa niż
W UE-15
Gospodarstwa domowe
Gospodarstwa domowe
Sektor gospodarstw domowych ma odmienną
charakterystykę. Nie jest tak jednorodny jak pozostałe
sektory, ani nie jest obwarowany ściśle określonymi celami
polityki i prowadzonymi zgodnie z nią działaniami. Zmiana
zachowań społeczeństwa jest trudnym zadaniem, często
bardzo wrażliwym politycznie, w poszczególnych krajach
szeroko stosuje się instrumenty ekonomiczne, zwłaszcza
podatki i opłaty, aby odzwierciedlać koszty korzystania ze
środowiska, np. pod względem zaopatrzenia w wodę,
oczyszczenia ścieków i zbierania odpadów. Wciąż istnieją
ogromne możliwości zwiększenia stosowania
opracowanych już technologii efektywnych ekologicznie,
jednak brakuje zachęt finansowych i działań
uświadamiających.
Zasady gospodarki odpadami
komunalnymi
• Każdy system
• Pomysł i wysiłek
społeczeństwa
• Bez subwencji
• Biznes drugoplanowy
• Referendalność
• Rozwiązania lokalne
• Nadzór samorządowy
•
•
•
•
•
Najlepszy system
Pomysł ekspercki
Subwencje konieczne
Możliwy biznes
Decyzje organów
przedstawicielskich
lub administracji
• Akcjonariat
Re
duce
use
fuse
cycle
pair
think
move
value
HIERARCHIA ZASAD POSTĘPOWANIA Z ODPADAMI
 Zapobieganie powstawaniu odpadów.
 Minimalizacja ilości odpadów przy produkcji lub użytkowaniu
przedmiotów.
 Ponowne użycie produktów (przedmiotów).
 Odzysk i Recykling, czyli zawracanie do produkcji
wyselekcjonowanych surowców wtórnych.
 Biodegradacja jako kompostowanie lub fermentacja odpadów
biodegradowalnych.
 Energetyczne wykorzystanie odpadów jako paliw zasadniczych
lub uzupełniających.
 Spalanie (jedynie jako forma unieszkodliwiania odpadów –
głównie niebezpiecznych).
 Deponowanie odpadów na składowisku.
Racjonalne podstawy rekompensaty za
zagrożenie odpadami komunalnymi
• Opłata za korzystanie ze środowiska:
środowisko jako nośnik funkcji przyjmowania,
redukowania i rozpraszania odpadów,
• Kto wystawia rachunek: środowisko czy podmiot
zobowiązany do gospodarowania odpadami?
• Kwestia długu, kto zapłaci za porzucone śmieci
naszych przodków?
• Jedyne kryterium wyboru egzekutora – pełne
usuniecie czyli odzyskanie surowców i
unieszkodliwienie odpadów
Wzorce europejskie, wyniki
• Lider absolutny: Szwajcaria – praktycznie
wszystkie odpady komunalne są albo spalane
(48 %) albo poddawane odzyskowi – przede
wszystkim recyklingowi materiałowemu (52 %)
• Zieloni liderzy z UE to Holandia, Szwecja i Dania
gdzie tylko parę % odpadów się składuje
• Średnio w całej UE połowa odpadów jest
składowana. Na taki wskaźnik zapracowała
przede wszystkim Polska oraz Bułgaria, Grecja i
Rumunia
Wzorce europejskie, postępowanie
z odpadami
• Spalanie odpadów komunalnych w dużych
miastach, gdzie są kłopoty ze sprawną
segregacją
• Wspieranie segregacji „dwuręcznej” z czystym
kompostowaniem prowadzonym przez
wyspecjalizowane firmy komercyjne
• Bezpieczne bufory magazynowe
przesegregowanych odpadów opakowaniowych
• Rozwinięte i wspierane donosicielstwo
ekologiczne
Przykłady zagraniczne
• Duże kompostownie wykorzystujące
biotonę i inne odpady kompostowalne
(Holandia)
• Społeczne punkty segregacji i przeróbki
odpadów wielkogabarytowych - prekursor
PSZOKów (Dania)
• Lokalna policja ścigająca śmieciarzy
zarabiająca na swe utrzymanie (Anglia)
SPALANIE
• Jedyny realny system likwidujacy problem
już dziś bez czekanie na gigantyczny
wzrost świadomości
• Dobry argument dla selekcji i segregacji
przed spalaniem
• Całkowicie bezpieczna metoda
• Odzysk energii i przestrzeni
FUNDAMENTY
DYSKUSJI
I
EDUKACJI
EGO – edukacja na rzecz racjonalnej
gospodarki odpadami – podstawa działania
• Procesy wspomagające edukację: retardacja,
czyli ograniczenie łapczywości materialnej,
supletyczność działań w samorządzie i niżej,
czyli stała poprawa standardów
środowiskowych, nowe, wyższe poziomy
bezpieczeństwa ekologicznego
• Artefakty: spodziewane niesłusznie pieniądze
za odzysk, wciąż trwający syndrom zsypu,
obawa przed ekologicznym donosicielstwem.
Źródła postaw związanych z
gospodarowaniem odpadami
•
•
•
•
diagnoza postaw 20,50,20 +/- 10
przyzwyczajenie do systemu „za węgieł”,
zwyciężający konsumeryzm: pokłosie
uwolnienia rynku i nieustająca fascynacja
opakowaniem : dosłownie i w przenośni;
fastfudojadztwo, kateringowanie,
boxsetciarstwo itd
niewiara w segregację in situ
Problemy metodyczne
Edukacja na rzecz racjonalnej gospodarki
odpadami i oszczędzania zasobów materialnych
(EGO) jest zadaniem państwowym i
samorządowym, a także międzynarodowym.
Wymaga zatem starannego przygotowania
podstaw metodycznych. Należy je opracować
korzystając z zapisów Narodowej Strategii i
Programu Edukacji Ekologicznej oraz licznych
materiałów i projektów zgromadzonych przez
ostatnie lata w Polsce i w Europie. Mamy
bowiem do czynienia ze zbyt licznymi błędami
dydaktycznymi, a także merytorycznymi w
krążących w kraju programach i materiałach.
Szczególne znaczenie regionalnej edukacji.
Edukacja odpadowa
•
•
•
•
•
•
•
•
Od dziecka
Syndrom zsypu
Polubić śmieci, lekcje na składowiskach
Karać za kompromitacje praktyki
Stałe konkursy
Marchewka dla upartych
Edukacja konsumencka, np. torby
Atrakcyjność i powszechność materiałów
Tezy edukacyjne
• Edukacja „odpadowa”, czyli EGO powinna być ważnym
elementem edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju,
czyli wkraczać do wszystkich dziedzin życia i do całego
procesu edukacji formalnej i nieformalnej, a także
mimowolnej.
• Zasady wykorzystywania zasobów i walorów
środowiska, bezpieczeństwo ekologiczne,
sprawiedliwość ekologiczna, ład przestrzenny oraz
programy oddalania zagrożeń globalnych muszą
obejmować kwestie racjonalnej gospodarki odpadami. W
zapisach programowych dostrzegamy taki związek, w
dokumentach niższego rzędu, a tym bardziej w praktyce
tak nie jest. Dlatego EGO „umyka” z wielkich programów
środowiskowych i ekorozwojowych.
Szkoła
Podstawy programowe I i II etapu edukacyjnego polskich
szkół zawierają treści nadające się do wprowadzenia
tematyki racjonalnego postępowania z odpadami.
Na poziomie gimnazjum i liceum jest wyraźny brak takich
zagadnień, co w szczególności utrudnia wprowadzanie
na lekcjach takich ważnych kwestii jak oszczędność
zasobów, recykling, cykl życia produktów, granice
technologiczne i techniczne (BAT), decoupling, a nawet
zasady Zrównoważonego Rozwoju. Hamuje to postęp w
dziedzinie świadomości „odpadowej” i ekorozwojowej.
Jednocześnie nadal potrzebne są świeże treści i cykle
edukacyjne dla szkół, otwartych i zamkniętych szkoleń,
mediów, imprez masowych, poradniki dla administracji
rządowej i samorządów.
Potrzebne są także skierowane na EGO organizacje
pozarządowe.
Metody edukacyjne +plus
• Fakty osobiste
• Wyobraźnia i przyszłość, w której spędzisz
resztę swego życia
• Odniesienie do indywidualnych zalet
rozumu
• Aspekt materialny
• Pokazanie wroga
• Sąsiedzkie przykłady
Metody edukacyjne -minus
•
•
•
•
Ja, my, nie instytucja
Błędy też są nasze, a nie systemu
Nie będzie kontroli
Trzecia kategoria działań – przyjemność
nie z planowania, realizacji ale z
następstw długofalowych
• Kryterium skuteczności nie może być
odpersonalizowane
Jakie te formy zatem są:
• Edukacja formalna, szkolna i
instytucjonalna (np. samorządowa,
państwowa, stowarzyszeniowa)
• Edukacja nieformalna, szkoleniowa,
rodzinna, społeczna, medialna,
• Edukacja mimowolna
• Edukacja indywidualna, autoedukacja
To był podział wg kryteriów
organizacyjnych, ale jest też:
• Edukacja przyrodnicza
• Edukacja ekologiczna
• Edukacja sozologiczna,
sozotechniczna
• Edukacja na rzecz
zrównoważonego rozwoju
EGO
Systemy i podejścia edukacyjne i wdrożeniowe znane z
sukcesów w Europie i w Polsce
• Edukacja i technika dwuręczna
• Model opakowań zwrotnych, tradycje,
bariery, uwarunkowania
• Edukacja dorosłych przez dzieci
• Lekcje i przedmioty o odpadach
• Odpowiedzialność konsumencka
• Segregacja ex-situ, w tym kompostowanie
osiedlowe
EGO
Natarczywa edukacja autopsyjna
• Wszystkie obiekty gospodarki odpadami z
zapleczem edukacyjnym pozwalającym na
śledzenie całego cyklu od odebrania do
wykorzystania lub unieszkodliwienia
odpadów
• Bezpośredni kontakt z własnymi odpadami
w domu – automonitoring
• Sztuka i zabawa z odpadami komunalnymi
A teraz do roboty
Potrzeba nam tysiące dobrych
pomysłów do wykorzystania w
edukacji ekologicznej, najtrafniejsze
programowo formy tej edukacji nie
przyniosła sukcesu jeśli nie wywołają
działań materialnych, przecież
najgłębiej zgodny z ekologią człowiek
nie zastąpi segregacji śmieci i
kolektora słonecznego
UWARUNKOWANIA
Problemy organizacyjne
EGO nie jest dobrze reprezentowana w sieci
organizacji pozarządowych, a instytucje
zajmujące się odpadami zwykle nie mają
odpowiednich komórek profesjonalnie
przygotowanych do rozwijania i wdrażania
nowoczesnej edukacji odpadowej i
ekorozwojowej.
Należy zastanowić się nad ograniczoną ale
efektywną instytucjonalizacją EGO na zasadzie
miękkiej koordynacji.
Finanse, kadra
• Wydaje się, że potencjalnie suma środków
na cele EGO jest znacząca. Dostrzega się
jednak ich marnotrawienie poprzez
powielanie działań najprostszych, głównie
skierowanych do dzieci.
• Wyraźny niedostatek profesjonalnej kadry
edukacyjnej
Nadzór, kontrola i reprezentacja
społeczeństwa
• To fundamentalne kwestie, tylko pozornie
wykraczające poza ramy EGO; ale bez jej
postawienia i rozwiązania cała „rewolucja”
odpadowa w Polsce może się wydłużyć a nawet
rozmyć lub wypaczyć. To tak jak z wdrażaniem
NATURY 2000 vs Parki Krajobrazowe
• Są pewne propozycje w tej kwestii, powinny być
przedyskutowane, a wnioski przedstawione
Trudności w kontroli
funkcjonowania systemu
Obawy związane z kontrolą systemu są uzasadnione,
zwłaszcza gdy chodzi
o segregację odpadów u źródła. Wg ustawy jedynym
legalnym podmiotem, który ma informować
gminy/związki gmin o braku segregacji jest
przedsiębiorca odbierający odpady od właścicieli
nieruchomości. Pojawiają się obawy jak z tym zadaniem
poradzą sobie przedsiębiorcy, czy będą na bieżąco
informować gminę/związek gmin
o braku segregacji przez właścicieli, którzy zdeklarowali
się, że będą segregować
i płacą niższą opłatę. Szybkość przepływu informacji o
takich przypadkach jest ważna, aby gmina/związek gmin
mogli bez zbędnej zwłoki uruchomić procedury
decyzyjne.
EGO – stan świadomości
• Deklaratywność – do 80% społeczeństwa chce
segregować, 70 podobno segreguje
• Zagrożenie odpadami i zaśmieceniem – na 1012 miejscu w rankingu zagrożeń
• Niewiedza granicząca z ignorancją dotyczaca
ilości i składu odpadów oraz zasad segregacji i
unieszkodliwiania
• Utrzymująca się postawa roszczeniowa
• Niechęć do kontroli sąsiedzkiej
• Brak zaufania do władzy i służb gminnych
Utrudnienia na wejściu
• Potrzeba akceptacji nierówności dzisiaj, gdy jest
ona skrajnie wysoka (niemożność stosowania
kryterium masy odpadów i ich stopnia segregacji
dokonanego in situ)
• Różnorodność pomysłów dotyczących opłat oraz
oferty usług podstawowych
• Mnogość potencjalnych podmiotów gotowych
oferować usługi odpadowe; potrzebna, ale
trudna obiektywna klasyfikacja instalacji i
rodzajów usług
Braki i zagrożenia
• Mizeria kontroli we wszystkich fazach
systemu, brak koncepcji dotyczącej
kontroli
• Niedostatki motywacyjne w samorządzie i
u wytwarzających
• Brak wizji rozwoju systemu i
realistycznego harmonogramu osiągania
wyższych wskaźników odzysku
• Sfery obstrukcji, destrukcji, korupcji i
obojętności
Implikacje strategiczne i prospekcja ewolucji
społeczno-administracyjnej systemu
• Realia warunków polskich: wyprowadzenie i
kompostowanie biotony, segregacja in situ z
preferencją wydzielania odpadów
suchych/opakowaniowych, zakłady segregacji
infra situ powiązane z lokalnymi instalacjami
odzysku lub recyklingu, spalarnie tylko w paru
dużych miastach
• Strategia skierowana na ograniczanie
wytwarzania odpadów: kompozycja edukacyjnokonsumencko-finansowa
Nie, ale rejterada nie jest możliwa
• Prawo, jak zwykle, jest dalekie od doskonałości,
co jest poniekąd oczywiste, bo prawo nigdy nie
sprosta wyzwaniom ekologicznym, może tylko
kodyfikować kolejne etapy awansu rozwojowego
• Edukacja, w sensie „objętościowym” jest; w
sensie funkcjonalnym nie spełnia oczekiwań
• Przygotowanie techniczno-technologiczne,
logistyczne i organizacyjne jest przeciętne, ale
bardzo silnie zróżnicowane regionalnie, a nawet
lokalnie