Prawo lekarza do odmowy udzielenia świadczenia medycznego

Prawo _ Warunki udzielania ∂wiadczeμ
Prawo lekarza do odmowy
udzielenia świadczenia
medycznego
Autorka _ Małgorzata Świeca
_Prawo do odmowy świadczenia medycznego przez lekarza lub lekarza dentystę ujmowane jest nie tylko na płaszczyźnie wyłącznie
etycznej, ale przede wszystkim w aspekcie
prawnym. Trudno jednak pomijać całkowicie
sferę powinności etycznych lekarza, ponieważ
jego obowiązek prawny jest silnie związany z
wymiarem etycznym, który przez to dookreśla
treść i zakres zachowań lekarza.
Przedmiotowe prawo uregulowane jest w art. 38 Ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty z 5 grudnia 1996 r., który
wyraża generalną zasadę, że
lekarz ma prawo nie podjąć
leczenia lub odmówić kontynuacji leczenia pacjenta.
Zasada ta jest wyrazem
konstytucyjnej swobody
wykonywania zawodu,
która jednak w związku
z zaliczeniem zawodu
lekarza do zawodów
zaufania publicznego
może podlegać ograniczeniom ustawowym.
18 I implants
1_ 2013
Ograniczenie takowe stanowi art. 30 wspomnianej ustawy wskazujący na przesłankę negatywną dopuszczalności odstąpienia lekarza
od leczenia, którą stanowi „przypadek niecierpiący zwłoki”. Nieco odmiennie kwestię tę regulują przepisy Kodeksu Etyki Lekarskiej. Wg art.
7 lekarz może nie podjąć lub odstąpić od leczenia chorego, w szczególnie uzasadnionych wypadkach, z wyjątkiem przypadków niecierpiących zwłoki. Nie podejmując albo odstępując od
leczenia, winien wskazać choremu inną możliwość uzyskania pomocy lekarskiej. Z treści powołanej normy wynika, że ograniczenie możliwości odmowy leczenia do szczególnie uzasadnionych przypadków dotyczy wszystkich lekarzy, niezależnie od formy, w jakiej wykonują
zawód i odnosi się zarówno do odmowy podjęcia leczenia, jak i jego kontynuacji. W świetle
omawianej zasady nie może to być więc odmowa arbitralna, nieuzasadniona, wynikająca
z czysto subiektywnych preferencji lekarza.
Zasada art. 7 Kodeksu w powiązaniu z art. 38
ustawy wyraźnie modyfikuje relacje prawne
pomiędzy lekarzem i pacjentem w stosunku do
typowych umów o świadczenie usług, a zarazem dobrze ilustruje przenikanie się powinności etycznej i prawnej, charakterystyczne dla
tych relacji. Kodeks Etyki Lekarskiej stawia bowiem lekarzom wymagania wyższe niż ustawa
i tym samym lepiej chroni pacjenta przed ich
bezczynnością. Dlatego też zasadne jest interpretowanie art. 38 ustawy o zawodach lekarza
i lekarza dentysty przez pryzmat art. 7 Kodeksu
Etyki Lekarskiej. Pozostawienie lekarzowi nieograniczonej swobody korzystania z prawa do
odmowy leczenia (z wyjątkiem przypadków
niecierpiących zwłoki) pozostawałoby w sprzeczności z powołaniem i celem tego zawodu oraz
jego postrzeganiem jako zawodu zaufania publicznego. W sytuacji, gdy lekarz na rynku świad-
Prawo _ Warunki udzielania ∂wiadczeμ
czeń zdrowotnych miałby pozycję uprzywilejowaną i nadrzędną, pacjent pozbawiony byłby
gwarancji realizacji prawa do ochrony zdrowia.
Ustawa, odwołując się do ocennego oraz nieostrego wyrażenia i stanowiąc jedynie o „poważnych powodach”, nie wymienia chociażby przykładowo przyczyn, które można uznać za spełniające to kryterium. Również Kodeks Etyki
Lekarskiej nie precyzuje, jakie „szczególnie uzasadnione wypadki” mogą w praktyce mieć zastosowanie. Wydaje się, że rozumienie obu pojęć
powinno być zbliżone. Chodzi o przyczyny,
które obiektywnie rzecz biorąc, mają racjonalne uzasadnienia, a równocześnie są na
tyle istotne, że usprawiedliwiają decyzję
lekarza o niepodjęciu lub zaprzestaniu
kontynuacji leczenia. W tym miejscu
wskazać można na przyczyny leżące po stronie pacjenta, jak np.
jego obraźliwe zachowanie wobec
lekarza, chroniczne niestosowanie
się do zaleceń lekarza niweczące
proces leczenia, złośliwe uchylanie się od uiszczenia umówionego honorarium.
Odstąpienie mogą też
uzasadniać przyczyny
leżące po stronie lekarza (np. jego stan
wyczerpania,
zmęczenie, dramatyczna sytuacja życiowa, w jakiej znalazł się on sam lub osoba mu
bliska, zmiana miejsca zamieszkania).
Odmowa leczenia może być też uzasadniona
zachowaniem osób trzecich, np. agresją okazywaną lekarzowi przez rodzinę pacjenta. Przyczyny te mogą leżeć równocześnie po obu stronach relacji lekarz-pacjent i wynikać np. z utraty
wzajemnego zaufania wskutek konfliktu. Rzeczone relacje lekarz-pacjent oparte są właśnie
na zaufaniu i koniecznej więzi osobistej – bez
niej proces leczenia nie może przebiegać prawidłowo, brak zaufania pacjenta wobec lekarza
będzie dodatkowym czynnikiem obciążającym,
często zmniejszającym wręcz skuteczność podejmowanych czynności leczniczych. Wobec
pacjenta podważającego kompetencje zawodowe i umiejętności lekarza ten ostatni może
powstrzymać się od wykonywania usługi medycznej, a taka sytuacja mieści się w pełni w kategoriach wyjątkowych okoliczności uzasadniających odmowę wykonania usługi medycznej. Powodem odstąpienia od kontynuacji leczenia może być też przekonanie lekarza, że
posiadana przez niego wiedza i umiejętności
nie są wystarczające dla zapewnienia pacjentowi skutecznej pomocy lekarskiej albo że biorąc pod uwagę stan pacjenta, wyczerpał już
wszystkie dostępne mu możliwości lecznicze.
Podobna sytuacja występuje w przypadku, gdy
lekarz nie dysponuje obiektywnie możliwościami dokonania interwencji medycznej w sposób zgodny z wymaganiami aktualnej wiedzy
medycznej, ze względu na brak środków finansujących takie świadczenie, bądź też, gdy lekarz
staje wobec dylematu, czy podjąć interwencję
medyczną, której domaga się pacjent, jeśli w jego
przekonaniu łączy się ona ze zbyt dużym ryzykiem w relacji do korzyści, które może osiągnąć
osoba leczona. Należy zaznaczyć, iż punktem wyjścia dla wszystkich ocenianych wypadków jest oczywiście
ogólny nakaz (adresowany do
każdego lekarza) podejmowania działań zgodnie z wymaganiami aktualnej wiedzy medycznej
Na podkreślenie zasługuje fakt, że Kodeks
Etyki Lekarskiej stanowi
o „szczególnie uzasadnionych wypadkach”,
zaś ustawa o „poważnych powodach”,
co oznacza, że odmowy nie
mogą uzasadniać przyczyny błahe.
Odmowa leczenia nie może też mieć charakteru dyskryminującego daną osobę. Za taką
można uznać odmowę leczenia podyktowaną
samym faktem posiadania przez danego pacjenta np. orientacji homoseksualnej lub przynależności do określonej grupy etnicznej. Warto
dodać, że zakaz dyskryminacji wynika wprost
z art. 3 Kodeksu, który stanowi, że lekarz powinien wypełniać swoje obowiązki z poszanowaniem człowieka, bez względu na wiek, płeć rasę,
wyposażenie genetyczne, narodowość, wyznanie, przynależność społeczną, sytuację materialną, poglądy polityczne lub inne uwarunkowania. Lekarz nie może odmówić ponadto podjęcia się leczenia z powodu zagrożenia zdrowotnego, którego źródłem jest stan zdrowia pacjenta.
Problem ten w praktyce pojawiał się w związku
z odmową przyjmowania przez lekarzy pacjentów, o których wiadomo, że są nosicielami wirusa HIV. Odmowy udzielenia świadczenia
zdrowotnego takiej osobie przez lekarza praktykującego indywidualnie nie można uznać za
uzasadnioną. Lekarz bowiem z racji wykonywanego zawodu powinien wiedzieć, jak się przed
zakażeniem zabezpieczyć i odpowiednie środki
ochronne mieć w swojej dyspozycji.
implants
1
_ 2013
I 19
Prawo _ Warunki udzielania ∂wiadczeμ
Należy zaznaczyć, iż odmowa leczenia bez
poważnych powodów, której skutkiem jest powstanie szkody dla zdrowia pacjenta, może stanowić podstawę do zasądzenia na jego rzecz
odszkodowania. W świetle orzecznictwa Sądu
Najwyższego (wyrok SN z 11 grudnia 2002 r.,
I CKN 1386/00) szkoda w takim przypadku powinna być rozumiana szeroko, nie tylko jako pogorszenie jego stanu zdrowia, lecz również
utrzymywanie się rozstroju zdrowia, jeśli w wyniku zabiegu mógł on zostać
wyeliminowany. Powszechnie aprobowana linia orzecznicza ma kluczowe znaczenie
dla interpretacji omawianego przepisu i wskazuje
na potrzebę restryktywnego traktowania warunku odmowy w postaci poważnych powodów.
Kontynuując powyższe rozważania, na
płaszczyźnie etyczno-prawnej, warto postawić
pytanie: czy podejmowanie leczenia w ramach
opisanych wyżej relacji prawnych będzie zawsze bezwzględnym obowiązkiem prawnym,
czy też może on doznawać wyjątków? Regułą
jest obowiązek lekarza udzielenia świadczenia
medycznego – zgodnie z treścią łączących go
w ten lub inny sposób relacji prawnych z pacjentem. Reguła ta nie ma jednak charakteru
bezwzględnego i ten właśnie aspekt problemu
wymaga bliższej analizy. Jako wyjątek wskazać
należy, obok art. 38, także art. 39 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Stanowi on,
iż lekarz może powstrzymać się od wykonania
świadczeń zdrowotnych niezgodnych z jego
20 I implants
1_ 2013
sumieniem, z zastrzeżeniem art. 30 – a więc sytuacji niecierpiących zwłoki z tym, że ma obowiązek wskazać realne możliwości uzyskania
tego świadczenia u innego lekarza lub w podmiocie leczniczym oraz uzasadnić i odnotować
ten fakt w dokumentacji medycznej. Znana
współczesnym ustawodawstwom europejskim klauzula sumienia i jej etyczny wymiar
sprawia, iż lekarz nie może być zmuszony do
podejmowania działań wbrew jego własnym
przekonaniom moralnym, wtedy gdy ma
mocne przeświadczenie, iż wykonywana przez
niego usługa medyczna nie służy dobru pacjenta. W takiej sytuacji podstawowe pytanie
dotyczy z jednej strony stopnia dopuszczalnej
subiektywizacji przekonań moralnych lekarza, który odmawia świadczenia medycznego,
z drugiej zaś – relacji klauzuli sumienia do nakazu wynikającego z art. 30 ustawy o zawodzie
lekarza i lekarza dentysty, która limituje dopuszczalność odmowy ze względu na zagrożenia życia lub zdrowia pacjenta. Dokonując więc oceny prawnej dopuszczalnego kierowania się klauzulą sumienia, sprawdzeniu podlega nie
sama motywacja etyczna – ta bowiem
jest suwerenna – lecz okoliczność, czy
wątpliwe etycznie dla lekarza działanie nie było niezbędne ze względu na
niebezpieczeństwo utraty życia pacjenta, ciężkiego uszkodzenia jego ciała
lub ciężkiego rozstroju zdrowia, stanowiące przypadek niecierpiący zwłoki.
Biorąc pod uwagę zarówno opisane sytuacje, jak i przede wszystkim
znaczenie oraz doniosłość zawodu
lekarza, należy stanąć na stanowisku,
iż odmowa podjęcia lub kontynuowania czynności medycznych musi
być zawsze traktowana jako wyjątek usprawiedliwiony szczególnymi okolicznościami
istniejącymi po stronie lekarza lub pacjenta._
_autorka
implants
Małgorzata Âwieca
Kancelaria Prawna Âwieca
i Wspólnicy
ul. Bagatela 11/3,
00-585 Warszawa
Tel./Faks: (22) 881 68 59
[email protected]