Stylistyka i kultura języka

Stylistyka i kultura języka
WYKŁAD NR 3
Fleksja języka polskiego
Deklinacja – dział fleksji zajmujący się odmianą
wyrazów przez przypadki. Oprócz przypadka do
kategorii deklinacyjnych zaliczamy również liczbę i
rodzaj gramatyczny.
W zależności od tego, które z kategorii zmieniają się w
trakcie odmiany, wyróżniamy następujące typy
deklinacji: rzeczownikową (przypadek i liczba);
przymiotnikową (przypadek, liczba i rodzaj);
liczebnikową (przypadek i rodzaj); zaimkową
(przypadek).
Fleksja rzeczowników
Rzeczownik jako część mowy ma stały rodzaj
gramatyczny, odmienia się natomiast przez
przypadki i liczby. Określenie rodzaju rzeczownika
jest warunkiem koniecznym do wyboru właściwego
modelu fleksyjnego.
Rodzaj można określić na podstawie zakończeń
wyrazów, rzadziej – w przypadku rzeczowników
żywotnych – na podstawie płci desygnatu.
Fleksja rzeczowników
Po ustaleniu rodzaju deklinowanego rzeczownika
można próbować przypisać mu zbiór końcówek
fleksyjnych właściwych danemu paradygmatowi.
Operacja taka wiąże się na ogół z wyborem
odpowiedniej końcówki spośród od dwóch do sześciu
typowych dla danego przypadka.
Odmiana nazw pospolitych
1.
FLEKSJA RZECZOWNIKÓW MĘSKICH
Aby precyzyjnie scharakteryzować odmianę tej
grupy rzeczowników, należy dla tej grupy
rzeczowników przyjąć bardziej precyzyjną
charakterystykę rodzajową, tzn. uwzględnić trzy
podrodzaje w obrębie rodzaju głównego:
a) r. męskoosobowy – w lp i lm B.=D.;
b) r. męskozwierzęcy – w lp B.=D., w lm B.=M.;
c) r. męskorzeczowy – w lp i lm B.=M.
Odmiana nazw pospolitych
MIANOWNIK – w lp podstawowa forma gramatyczna dla
większości rzeczowników (wyjątek stanowią pluralia tantum).
W lm o końcówce decyduje wygłos tematu rzeczownika oraz
jego nacechowanie stylistyczne:
a) końcówka –a traktowana jest jako archaiczna, stosowana w
leksemach zapożyczonych (grunta, gusta, koszta);
b) końcówka – e dodawana jest do rzeczowników męskich
mających w wygłosie spółgłoskę miękką, stwardiałą lub –l (np.
ptysie, koce, partacze, bóle); a także męskorzeczowych
zakończonych na –ans (dyliżanse, pasjanse) oraz
męskoosobowych na – anin (franciszkanie, krakowianie);
Odmiana nazw pospolitych
c) końcówka – i jest wykładnikiem fleksyjnym rzeczowników
męskoosobowych zakończonych na spółgłoskę twardą oprócz
–k, -g, -l, -r (np. sąsiedzi, biskupi, prezesi, piloci) oraz
niemęskoosobwych zakończonych na –k lub –g, (ssaki,
przeciągi);
d) końcówka –owie ma łączliwość ograniczoną do rzeczowników
męskoosobowych będących nazwami stopni pokrewieństwa
oraz tytułów, zawodów, godności i stanowisk (np. filozofowie,
synowie, konsulowie, posłowie, profesorowie, kardynałowie);
e) końcówkę –y dołączamy do rzeczowników męskich
niemęskoosobowych zakończonych spółgłoską twardą oprócz
–k, -g, -l (np. dachy, zamiary, wykazy, powiewy), a także
męskoosobowych zakończonych –k, -g, -r (np. analitycy,
biolodzy, pedagodzy, lektorzy, redaktorzy) oraz
męskoosobowych z sufiksem –ec (np. cudzoziemcy).
Odmiana nazw pospolitych
Oboczności o nacechowaniu stylistycznym:
- neutralne chłopi, doktorzy do nacechowanych
negatywnie chłopy, doktory;
Oboczności neutralne:
- profesorowie/profesorzy, doktorzy/doktorowie
(końcówka –owie łączy się jednak często z
nacechowaniem podniosłym).
Odmiana nazw pospolitych
DOPEŁNIACZ
Rzeczowniki męskie zakończone na spółgłoskę przyjmują
w dopełniaczu lp końcówkę –a lub –u.
Wśród rzeczowników przybierających końcówkę –a
wyodrębniają się następujące klasy semantyczne:
a) nazwy osób i zwierząt: gracza, lekarza, geparda
(wyjątki: wołu, bawołu);
b) nazwy narzędzi, naczyń, miar, wag, liczb i miesięcy:
struga, garnka, kilometra; funta, tuzina, maja;
c) nazwy owoców, grzybów, marek fabrycznych, tańców i
gier: ananasa, arbuza, melona, forda, walca, golfa.
Odmiana nazw pospolitych
Końcówka – u jest typowa dla rzeczowników
abstrakcyjnych, zbiorowych (czaru, tłumu, gresu),
przyłącza się też często do wyrazów zapożyczonych
(kawioru, koniaku, tortu).
Czasami końcówka –u lub –a w D. lp różnicuje
znaczenia homonimów. Jeżeli wyraz zamek ma
formę zamku, odnosi się do budowli obronnej,
zamka zaś – do zamknięcia.
Odmiana nazw pospolitych
Utworzenie D. lm wiąże się z wyborem jednej z czterech
możliwości:
a) końcówkę –ów przybierają leksemy zakończone na
spółgłoskę twardą oprócz –l: balonów, hamulców;
leksemy zakończone na –j: bobslejów, zwyczajów;
rzeczowniki zakończone na –anin: dominikanów;
b) końcówkę –i przyjmują rzeczowniki zakończone na
spółgłoskę miękką lub –l: gości, łosi;
c) końcówkę –y przyjmują rzeczowniki zakończone
spółgłoską stwardniałą: palaczy, koszy, papieży;
d) formę bezkońcówkową przyjmują tylko niektóre
leksemy na –anin: chrześcijan, lwowian, parafian.
Odmiana nazw pospolitych
Problemy normatywne związane z użyciem form wołacza
rzeczowników męskich sprowadzają się do poszukiwania
odpowiedzi na dwa pytania:
a) czy wybrać końcówkę –e czy –u?
b) kiedy wołacz może być równy mianownikowi?
Ad a) Jeżeli rzeczownik odmieniamy wg wzoru
twardotematowego, przybiera on w wołaczu końcówkę –e
(baranie, brudasie, zegarze), jeżeli miękkotematowego,
końcówkę –u: gościu, pniu.
Ad b) Wśród rzeczowników pospolitych wołacz nigdy nie
jest równy mianownikowi.
Odmiana nazw pospolitych
2. Fleksja rzeczowników żeńskich
MIANOWNIK LICZBY MNOGIEJ
• końcówka –y jest charakterystyczna dla rzeczowników
zakończonych na –a, w których końcówka ta następuje po
spółgłosce twardej oprócz –k, -g, -l (np. ryby, wody, rafy,
kasy);
• końcówka –e występuje w rzeczownikach zakończonych na –a
po spółgłosce miękkiej, stwardniałej lub –l (babcie, kontrole);
• końcówka –i przyjmowana jest przez rzeczowniki zakończone
na –(k)a, -(g)a, zakończonych spółgłoską –ć (np. dziewczynki,
kości, wiści).
Odmiana nazw pospolitych
DOPEŁNIACZ LICZBY POJEDYNCZEJ
a) jeżeli w wygłosie jest spółgłoska miękka lub –k, -g, -l,
rzeczownik przyjmuje końcówkę –i (np. cioci,
pieśni); tę samą końcówkę przyjmują rzeczowniki
zakończone na –ea, -ua: (gwinei, idei, teodycei,
statui);
b)końcówkę –ii przybierają rzeczowniki obce
zakończone na –ia (boazerii, historii, szałwii);
c) zakończenie –(j)i otrzymują rzeczowniki na –cja, sja, -zja (demokracji, sesji, fantazji).
Odmiana nazw pospolitych
DOPEŁNIACZ LICZBY MNOGIEJ
a) zero morfologiczne jest typowe dla rzeczowników
polskich, zakończonych na –a oraz –i (gam, pań, zórz,
babć);
b) końcówkę –i przyjmują niektóre rzeczowniki zakończone
na –a, -la, wszystkie zakończone spółgłoską miękką lub –
l, a także o zakończeniu –ea, -ua. Ich formy nie różnią się
od D. lp (bieżni, fasoli, statui);
c) końcówki –ii oraz (j)i są dołączane do tych samych dlas
leksemów co w lp, np. manii, historii,
Odmiana nazw pospolitych
3. Fleksja rzeczowników niejakich
DOPEŁNIACZ LICZBY MNOGIEJ
- końcówka –ów jest charakterystyczna dla
rzeczowników na –um (akwariów, forów,
kolokwiów);
- brak regularności przy wyborze końcówek –i oraz –y.
Osobliwości deklinacyjne
Pluralia tantum nie przyjmują form lp (np. aktualia,
arkana, bokserki, drzwi, genitalia, obcęgi, realia,
zaręczyny, Filipiny, Sudety).
Singularia tantum nie przybierają form lm (np.
bawełna, cynk, cześć, rycerstwo, Adriatyk).
Osobliwości deklinacyjne
Wyrazy nieodmienne przez liczby i przypadki:
a) Zakończone na (fonetycznie) -ü: menu
b) Zakończone na (fonetycznie) –u: emu, gnu, tabu
c) Zakończone na (fonetycznie) –o akcentowane: bordeaux
d) Zakończone na (fonetycznie –e akcentowane: attaché,
purée
e) Zakończone na –i, zwłaszcza akcetnowane: combi,
martini, salami
f) Zapożyczenia greckie na –is: fizis, mimesis
g) Skrótowce akcentowane na ostatniej sylabie: CIA, FBI,
PKO.
Odmiana nazw własnych
NAZWISKA
Najliczniejszą grupę stanowią nazwiska zakończone na
spółgłoskę twardą (oprócz –ch, -g, -k, -l), to znaczy: -b, -d, -f, ł, -m, -n, -p, -r, -s, -t, -z:
M. Bujwid, Gmyz
DB. Bujwid-a, Gmyz-a
C. Bujwid-owi, Gmyz-owi
N. Bujwid-em, Gmyz-em
MS. Bujwidzi-e, Gmyzi-e
W. Bujwid, Gmyz
Jak przy rzeczowniku profesor.
Odmiana nazw własnych
Dość liczne są nazwiska zakończone na spółgłoski twarde –
ch, -g, -k, -l; spółgłoski miękkie ć, -dź, -j, -ń, -ś; oraz
spółgłoski stwardniałe –c, -cz, -dż, -sz, -rz/ż.
M. Banach, Podleś, Małysz, Puzio
DB. Banach-a, Podlsi-a, Małysz-a, Puzi-a
C. Banach-owi, Podlesi-owi, Małysz-owi, Puzi-owi
N. Banach-em, Podlesi-em, Małysz-em, Puzi-em
MS. Banach-u, Podlesi-u, Małysz-u, Puzi-u
Jak przy rzeczowniku więzień, wujcio.
Odmiana nazw własnych
Nazwiska zakończone na –a, -o po twardej oprócz –l.
M. Bachled-a, Sidł-o
D. Bachled-y, Sidł-y
CMs. Bachledzi-e, Sidl-e
B. Bachled-ę, Sidł-ę
N. Bachled-ą, Sidł-ą
Jeśli końcową samogłoskę nazwiska poprzedzają
spółgłoski –g- lub –k- (Popiełuszko), przybiera ona w
dopełniaczu końcówkę –i.
Odmiana nazw własnych
Kolejną grupę tworzą pozostałe nazwiska zakończone na –
a. Od typu omówionego wyżej różni je
równopostaciowość form D, C i MS. Np. takie, w których
końcowa samogłoska następuje po –l,-j .
M. Bareja, Opania
DCMs. Bare-i, Opan-i
B. Barej-ę, Opani-ę
N. Barej-ą, Opani-ą
Jak przy rzeczowniku kaznodzieja.
Odmiana nazw własnych
Nazwiska zakończone na –e, -i, które odmieniają się
wg deklinacji przymiotnikowej.
M. Handk-e, Wilhelm-i
DB. Nandk-ego, Wilhelmi-ego
C. Handk-emu, Wilhelmi-emu
N. Handk-em, Wilhelm-im
MS. Handk-em, Wilhelm-im
Jak przymiotniki duży, średni.
Odmiana nazw własnych
W liczbie mnogiej wszystkie nazwiska o fleksji
rzeczownikowej mają wspólny zestaw końcówek,
charakterystyczny dla odmiany męskoosobowej:
M. Bujwid-owie
DB. Bujwid-ów
C. Bujwid-om
N. Bujwid-ami
Ms. Bujwid-ach
Odmiana nazw własnych
Nazwiska odmieniające się lp jak przymiotniki, w lmn są
podporządkowane trzem schematom odmiany wg
następujących zasad:
a) zakończone na –e deklinują się wg modelu
rzeczownikowego męskoosobowego:
M. Handk-owie
DB. Handk-ów
C. Handk-om
N. Handk-ami
Ms. Handk-ach
Odmiana nazw własnych
b) Nazwiska bezprzyrostkowe zakończone na –i oraz –
y odmieniają się w lmn jak przymiotniki, ale w M.
zachowują rzeczownikową końcówkę –owie.
M. Rosati-owie
DBMs. Rosat-ich
C. Rosat-im
N. Rosat-imi
Odmiana nazw własnych
c) Nazwiska z przyrostkiem –ski, -cki,-dzki, -owy, oraz
bezprzyrostkowe o postaci przymiotnikowej odmieniają
się w lm jak przymiotniki w formie męskoosobowej:
M. Małoleps-i, Piłsudscy
DBMs. Małolepsz-ych, Piłsudsk-ich
C. Małolepsz-ym, Piłsudsk-im
N. Małolepsz-ymi, Piłsudsk-imi
Jak przymiotniki tani, dobrzy.
Odmiana nazw własnych
Odmiana męskich nazwisk dwuczłonowych:
1. Część drugą nazwiska należy zawsze odmieniać (D.
Dunin-Wąsowicza, Korwin-Mikkego);
2. Część pierwsza pozostaje nieodmienna tylko wtedy,
gdy jest nazwą herbu, a przy tym nie kończy się na –a
(Korab-Brzozowskiego
3. W innych przypadkach odmianie ulegają oba człony
(Bachledy-Curusia).
Odmiana nazw własnych
Nazwiska kobiet
Żeńskie nazwy osobowe podlegają odmianie tylko wtedy, gdy
mają końcówkę –a. Wszystkie pozostałe są nieodmienne.
Nazwiska o formie przymiotnikowej oraz nazwiska z
przyrostkiem –owa odmieniają się w lp i lm jak przymiotniki
rodzaju żeńskiego:
M. Cich-a
DCMs. Cich-ej
BN. Cich-ą
MB. Cich-e
DMs. Cich-ych
C. Cich-ym
N. Cich-ymi
Odmiana nazw własnych
Wszystkie pozostałe nazwiska żeńskie, tzn. mające postać
rzeczowników, także z przyrostkami –ówna, -anka, -ina,
odmieniają się w obu liczbach wg modelu
rzeczownikowego żeńskiego:
M. Figura
D. Figur-y
CMs. Figurz-e
B. Figur-ę
N. Figur-ą
MB. Figur-y
D. Figur-(zero)
C. Figur-om
N. Figur-ami
Ms. Figur-ach
Odmiana nazw własnych
NAZWY MIEJSCOWE
Niezłożone nazwy miejscowe mające liczbę pojedynczą
(singularia tantum) odmieniają się jak przymiotniki lub
rzeczowniki.
M. Limanow-a, Kasprow-y
D. Limanow-ej, Kasprow-ego
C. Limanow-ej, Kasprow-emu
B. Limanow-ą, Kasprow-y
N. Limanow-ą, Kasprow-ym
Ms. Limanow-ej, Kasprow-ym
Odmiana nazw własnych
Pluralia tantum powielają model odmiany
niemęskoosobowej. D lm ma końcówkę –ów
(Apeninów, Bałkanów) lub postać bezkońcówkową
(Aten)
Odmiana nazw własnych
Złożone nazwy geograficzne dzielą się na:
a) Composita słowotwórcze (z interfiksem –o- lub –i-/-y-). Np.
Babimost, Białoruś. Odmieniają się one jak nazwy niezłożone,
tzn. deklinowany jest tylko ich drugi człon.
b) Zrosty, np. Białystok, Eurazja, Rzeczpospolita.
c) Zestawienia współrzędne (z łącznikiem) i podrzędne (bez
łącznika), np. Borne-Sulinowo, Czechowice-Dziedzice,
Dąbrowa Górnicza, Sucha Beskidzka.
Ani człony zrostów, ani zestawień nie mają swoistej fleksji –
elementy przymiotnikowe deklinowane są jak przymiotniki,
rzeczownikowe – jak rzeczowniki, także wtedy, gdy nazwa
składa się z dwóch członów należących do tej samej części
mowy (np. Biała Podlaska, Świeradów Zdrój – D. Białej
Podlaskiej, Świeradowa-Zdroju).
Odmiana nazw własnych
Przy rozstrzyganiu wątpliwości związanych z wyborem
końcówki dopełniacza lp rodzaju męskiego można
kierować się następującymi kryteriami:
a) w nazwach rodzimych przeważa końcówka –a (np.
Nowogródka);
b)Jeżeli drugi człon nazwy rodzimej jako rzeczownik
pospolity ma D. na –u, zachowuje tę końcówkę w
złożeniu, np. Białystok – D. Białegostoku). Podobna
zasada rządzi wyborem formy D. lm – przesądzają o
niej wymagania gramatyczne drugiego członu, np.
Międzyzdroje – D.Międzyzdrojów.
Odmiana nazw własnych
Nieodmienne są wszystkie struktury z wygłosem
wokalicznym innym niż –a, to znaczy zakończone na:
a) fonetyczne –u: Baku, Peru
b)fonetyczne –e: Chile
c) fonetyczne –i: Bali, Missisipi,
d)fonetyczne –o: Acapulco
e) -y: Calgary, Vichy
f) fonetyczną samogłoskę nosową: Avignion, Verdun.