pobierz

Stosunek do religii i wiary w ZSRR na podstawie
konstytucji 1918 –1977.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Wstęp
Konstytucja z 1918r.
Konstytucja z 1936r.
Konstytucja z 1977r.
Praktyka życia codziennego w ujęciu „Wielkiej Konstytucji Radzieckiej”.
Podsumowanie.
1. Konstytucja nazywana również Ustawą Zasadniczą, nadaje kształt ustrojowi
państwa, jak również mówi o prawach i obowiązkach obywatelskich w tymże państwie.
Pierwszą na świecie Ustawą Zasadniczą jest Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki
Północnej z 1787 roku. Natomiast na kontynencie europejskim jako pierwsza została
zatwierdzona przez Sejm Czteroletni Rzeczpospolitej Polski Konstytucja 3 maja z 1791 roku.
Jednym z elementów stanowiących o wolności człowieka jest jego stosunek do wiary
oraz możność jej wyznawania jak również praktykowania. To, co jest integralną częścią
człowieczeństwa czyli wolność sumienia, powinno być zagwarantowane przez państwo w
odpowiednich zapisać prawnych.
Stosowne zapisy w tej kwestii, znajdujemy także w konstytucjach Związku Radzieckiego
z lat 1918, 1936, 1977. Co ciekawe, na temat praw i obowiązków obywatelskich, w tym
wolności sumienia, nie wspomina konstytucja z 31 stycznia 1924 r.
2. Rewolucja Październikowa z 1917 r. w diametralny sposób zmieniła obraz Rosji z jej
prawosławną wiarą jako ostoją świadomości narodowej i religijnej czasów imperium
rosyjskiego. Wybuch Rewolucji i jej następstwa, nie tylko usuwają cara lecz zmieniają cały
system dotychczasowych wartości. Od tego momentu, Rosja ma stać się państwem robotników
i chłopów rządzonym przez masy robotniczo - chłopskie, które delegują swoich przedstawicieli –
deputowanym. Najwyższym zaś organem władzy staje się Ogólnorosyjski Zjazd Rad.1Miejsce
religii zaś zajmuje światopogląd naukowego marksizmu – komunizmu.
Pierwszą konstytucją, która stoi u podstaw państwa radzieckiego, jest konstytucja z 10
czerwca 1918. Oprócz ustanowienia struktury polityczno – gospodarczej państwa robotników
i chłopów, ustawa zasadnicza w rozdziale piątym artykuł 132, porusza temat wolności sumienia
i wyznania. Dla zabezpieczenia ludowi pracującemu wolności sumienia, Kościół zostaje
oddzielony od państwa jak również szkoła zostaje oddzielona od Kościoła. Konstytucyjny
rozdział Kościoła od państwa jak również Kościoła od szkolnictwa, staje się ustawową
możliwością do prowadzenia walki z Kościołem i wiarą w ogóle. Świadczy o tym dalsza część
wspomnianej ustawy, która mówi co następuje: „ ...wolność religijnej i antyreligijnej
propagandy, przyznana jest wszystkim obywatelom.”3
Nie tylko kult religijny jako taki zostaje przesunięty na peryferie życia społecznego ale
także przekazywanie wiary – katecheza, zostaje zabroniona na wszystkich szczeblach
1
Konstytucja CCCP z 10 czerwca 1918 art.24. – ( Ogólnorosyjski zjazd Rad jest najwyższą władzą Rosyjskiej
Socjalistycznej Federacji Socjalistycznych Republik) tł. BM,
http://allpravo.ru/library/doc117p0/instrum118/item2011.html, stan na dzień 29.09.2008
2
Art. 13. В целях обеспечения за трудящимися действительной свободы совести церковь отделяется от
государства и школа от церкви, а свобода религиозной и антирелигиозной пропаганды признается за всеми
гражданами. (W celu zapezpieczenia pracującym rzeczywistej wolności sumienia, kościół zostaje oddzielony od
państwa i szkoła od kościoła, a wolność religijnej i antyreligijnej propagandy przyznana jest wszystkim
obywatelom.) tł. BM, Tamże.
3
Tamże art. 13
1
szkolnictwa publicznego. Jedynym tolerowanym jeszcze miejscem przekazywania wiary jest
dom rodzinny i najbliższe osoby – rodzice, dziadkowie.
Jako wyraz walki z zacofaniem i ciemnotą mas rozpoczyna się walka z Kościołem
poczynając od burzenia cerkwi i kościołów, po aresztowania duchowieństwa i prześladowanie
ludzi wierzących.
Zgodnie z zapisem konstytucyjnym czymś normalnym jest ośmieszanie religii i ludzi
wierzących. Ustawowa możliwość propagandy zostaje zinterpretowana bardzo jednostronnie
czyli jak najbardziej wskazana i popierana oraz organizowana jest propaganda antyreligijna. Co
zaś dotyczy dziedziny wiary, spotyka się z wszystkimi możliwymi utrudnieniami ze strony
władz.
Kolejna konstytucja powstaje jako owoc I Zjazdu Rad Związku Socjalistycznych
Republik Radzieckich. W swojej treści zawiera akt założycielski państwa pod nazwą Związek
Socjalistycznych Republik Radzieckich oraz podstawowy podział władzy. Tym razem nie
znajdujemy tam zapisów dotyczących praw i obowiązków obywateli, w tym mówiących o
wolności sumienia. Cała zawartość konstytucji odnosi się tylko do instytucji centralnych
państwa.
3. Utwierdzenie władzy radzieckiej pod rządami Józefa Stalina, owocuje czasem tzw.
„Wielkiego Terroru” (1936 –1938).4 Jest to czas rozpoczęcia wielkiej eksterminacji
społeczeństwa radzieckiego przez władze. Czymś „zwyczajnym” stają się masowe deportacje i
czystki wśród zwykłych mieszkańców państwa jak i wśród aktywu partyjnego. Liczbę ofiar
szacuje się na 17 – 18 milionów, z czego śmierć poniosło ok. 10 milionów osób.5 Polacy w
tymże czasie, zapisali się w historii ZSRR jako pierwsza społeczność prześladowana za swoją
przynależność narodową.6
Na takim gruncie zostaje zatwierdzona i wprowadzona w życie kolejna konstytucja
państwa radzieckiego z 1936 r., nazwana konstytucją stalinowską.
Swoją treścią nawiązuje zasadniczo do konstytucji z 1918 r. zapewniając obywatelom
wolność sumienia czego podstawą ma być oddzielenie Kościoła od państwa i szkoły od
Kościoła, o czym mówi artykuł 124 konstytucji z 1936r.7 Pewną zmianę natomiast możemy
dostrzec w drugiej części wspomnianego artykułu, który stwierdza: ”Wolność odprawiania
religijnych kultów i wolność antyreligijnej propagandy przyznana jest wszystkim obywatelom.”8
W odróżnieniu od poprzedniego zapisu prawnego w konstytucji z 1918 r., nie ma tu
miejsca na religijną propagandę. Prawo to zostaje zarezerwowane tylko do wystąpień
antyreligijnych. Natomiast pojawia się wolność odprawiania kultu religijnego. Jak można
zauważyć system totalitarny pragnie coraz bardziej wyrugować życie religijne ze społeczeństwa
socjalistycznego. Daje co prawda konstytucyjne prawo do prowadzenia kultu, a jednocześnie
nadal trwa zamykanie świątyń i prześladowanie duchowieństwa. Kościół schodzi do
politycznego podziemia. O ile cerkiew prawosławna jest jeszcze tolerowana na podstawie
zawartej umowy z 10 maja 1927, między metropolitą Sergiuszem a władzami radzieckim9, co
nie przeszkadzało jednak władzą w walce z Prawosławiem, o tyle Kościół Katolicki zwalczany
jest jako ostoja burżuazji i szpieg Watykanu.10
Z gruntu inaczej ma się realizacja dalszej części zapisu konstytucyjnego, odnoszącego się
do wolności propagandy antyreligijnej. Była ona nie tylko literą prawa lecz skrzętnie została
4
Por., Wielki Terror (1936 – 1938) s. 180 nn., w Czarna księga komunizmu, pr. zbiorowa, Warszawa 1999
Szcześniak A. L., Deportacje XX wieku, s. 20, Radom 2002
6
Tamże s. 20
7
Art. 124 В целях обеспечения за гражданами свободы совести церковь в СССР отделена от государства и
школа от церкви. Свобода отправления религиозных культов и свобода антирелигиозной пропаганды
признается за всеми гражданами. ( W celu zabezpieczenia obywatelom wolności sumienia, kościół w ZSRR jest
oddzielony od państwa i szkoła od kościoła. Wolność odprawiania religijnych kultów i wolność antyreligijnej
propagandy przyznana jest wszystkim obywatelom.) tł. BM, Konstytucja CCCP 1936r.
8
Tamże, art. 124
9
Historia Kościoła, dzieło zb. T.5, s. 363, Warszawa 1985 wyd. PAX
10
Skazani jako „Szpiedzy Watykanu”, z historii Kościoła katolickiego w ZSRR 1918 – 1956, pod red. Ks. Romana
Dzwonkowskiego SAC, s.22 nn
5
2
zrealizowana. Swoistą pomocą był kolejny zapis konstytucyjny dotyczący praw obywatelskich,
dotyczący wolności słowa, druku, zebrań, mityngów i pochodów ulicznych oraz demonstracji.
Wszystkie te prawa mają jeden cel – umocnienie socjalistycznego ustroju państwa.11
Udostępniona możliwość była skrzętnie wykorzystywana do działalności antyreligijnej, o
czym będzie mowa w dalszej części niniejszej pracy
Jak widać z powyższego, cały system państwowy, ukierunkowany został ku jednemu
celowi, rozwijaniu i umacnianiu socjalizmu w nowym i zarazem pierwszym komunistycznym
państwie jakim był Związek Radziecki.
4. Następna konstytucja powstała już po zakończeniu II Wojny Światowej. Pod wpływ
interesów Związku Radzieckiego dostają się państwa Europy Środkowej, stając się lennikami
Moskwy. Minęły już kolejne zjazdy KPZR w tym XX z 25 lutego1956, na którym N.
Chruszczow w tajnym referacie ujawnia liczne pogwałcenia prawa wobec przywódców i kadr
partyjnych12. Minął XXII zjazd, odbywający się w październiku 1961 podczas, którego N.
Chruszczow przyznaje, że władza prześladowała zwykłych obywateli Związku Radzieckiego.13
W takiej sytuacji geopolitycznej na 7 października 1977 datowana jest kolejna
konstytucja Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Artykuł 52 odnosi się do wolności
sumienia stwierdzając: „Obywatele ZSRR mają zagwarantowaną wolność sumienia, czyli prawo
wyznawania dowolnej religii albo nie wyznawania żadnej, odprawiania kultów religijnych lub
prowadzenia ateistycznej propagandy. Wzbudzanie wrogości i nienawiści w związku z
wyznawaniem wiary jest zabronione. Kościół w ZSRR jest oddzielony od państwa i szkoła od
Kościoła.”14
Konstytucja z 1977 roku zwiększa swój zakres, w porównaniu z wcześniejszymi
sformułowaniami odnoszącymi się do wolności sumienia. Nie tylko zezwala obywatelom na
wyznawanie dowolnej religii lecz konstytucyjnie podkreśla możliwość bycia niewierzącym.
Warto zwrócić uwagę, że w cytowanym artykule zamiast propagandy antyreligijnej pojawia się
propaganda ateistyczna. Propaganda ta jest nie anty- ale zamiast-. Można stwierdzić, iż ta
11
Art. 125. В соответствии с интересами трудящихся и в целях укрепления
социалистического строя гражданам СССР гарантируется законом:




а) свобода слова,
б) свобода печати,
в) свобода собраний и митингов,
г) свобода уличных шествий и демонстраций.
Эти права граждан обеспечиваются предоставлением трудящимся и их организациям
типографий, запасов бумаги, общественных зданий, улиц, средств связи и других материальных
условий, необходимых для их осуществления., ( We współodpowiedzialności z interesami
pracujących i w celu umocnienia ustroju socjalistycznego, obywatelom ZSRR prawem gwarantuje się:
a) wolność słowa, b) wolność druku, c) wolność zebrań i mityngów, d) wolność ulicznych pochodów i
demonstracji. Te prawa obywateli zostają zabezpieczone dostarczeniem pracującym i ich organizacją
typografów, zapasów papieru, budynków użyteczności publicznej, ulic, środków łączności i innych
materialnych warunków niezbędnych dla ich działalności) tł. BM, Konstytucja CCCP 1936
12
Wielki Terror... s. 181
Tamże
14
Art. 52. Гражданам СССР гарантируется свобода совести, то есть право исповедовать любую религию
или не исповедовать никакой, отправлять религиозные культы или вести атеистическую пропаганду.
Возбуждение вражды и ненависти в связи с религиозными верованиями запрещается. Церковь в СССР
отделена от государства и школа — от церкви. (Obywatele ZSRR mają zagwarantowaną wolność sumienia,
czyli prawo wyznawania dowolnej religii albo nie wyznawania żadnej, odprawiania kultów religijnych lub
prowadzenia ateistycznej propagandy. Wzbudzanie wrogości i nienawiści w związku wyznawaniem wiary jest
zabronione. Kościół w ZSRR jest oddzielony od państwa i szkoła od Kościoła.)tł. BM, Konstytucja CCCP 7
października 1977 r.
13
3
konstytucja daje prawne podwaliny tworzenia swoistej nowej „wiary” ze swoim kultem,
świętami, rytuałami, „wiary” jaką stał się ateizm.
Konstytucja zabrania wzniecania wszelkich antagonizmów i sporów między
wyznaniowych oraz wrogości do wiary czy ateizmu. Jest to kolejny nowy element pojawiający
się w tejże konstytucji.
Tak jak poprzednio podkreśla się rozdzielenie państwa i Kościoła oraz szkoły i Kościoła.
Ponownie możemy znaleźć prawną pomoc, tym razem do szerzenia ateizmu jako systemu
wartości socjalistycznej. Art. 50 zapewnia wolność słowa, druku zebrań mityngów, pochodów.15
Wszystkie te formy wolności mają służyć jednemu celowi – wzmocnienia i rozwoju socjalizmu.
Stąd też można wysnuć wniosek, że religia jako nie mieszcząca się zasadniczo w rozwoju idei
socjalizmu a często stojąca w sprzeczności z nim, nie ma prawa do takich form wolności, które
zapewnia art. 50.
5. Swoistym odzwierciedleniem zapisów konstytucyjnych i praktyką życia codziennego
w sferze wolności sumienia i wolności wyznania, stanowi hasło z Wielkiej Encyklopedii
Radzieckiej dotyczące ateizmu i wychowania ateistycznego.16 W szczególny sposób na uwagę
zasługuje ta część hasła, która dotyczy myśli Engelsa, Lenina i czasów Związku Radzieckiego.
Traktując religie jako wymysł czysto ludzki, twórcy idei socjalistycznej dochodzą do
wniosku, że religia stoi na przeszkodzie rozwoju świadomego człowieka, który kieruje się tym,
co naukowo udowodnione i ma swoje podstawy w wiedzy. Religia jako wytwór człowieka,
miała za zadanie pomagać człowiekowi w przyjęciu tego czego nie mógł zrozumieć, co
przerastało jego poznanie. Jednak teraz K. Marks i F. Engels, a za nimi W. Lenin pokazują ułudę
i spustoszenie jakie religia poczyniła w świadomości społeczeństwa. Religia, która jest opium
dla ludu17, zostanie teraz zastąpiona materializmem dialektycznym, który wyzwoli masy
robotniczo – chłopskie z zabobonów religii.
Wybuch Wielkiej Rewolucji Październikowej 1917 staje się początkiem i fundamentem
tworzenia nowego państwa opartego na ateizmie. Zapisy konstytucyjne nie tylko pozwala na
prowadzenie propagandy antyreligijnej lecz pozwalają również na propagandę ateistyczną,
zapewniając jednocześnie wszelkie potrzebne środki do jej prowadzenia. Związek Radziecki
staje się pierwszym państwem ateistycznym. Wolność sumienia polega na oddzieleniu Kościoła
od państwa i szkolnictwa innymi słowy zamknięcia wiary w domach, a i to nie na długo.
Proces wcielania w życie idei socjalityczno-komunistyczno- ateistycznych,
przeprowadzany był w sposób planowy i zakrojony na szeroką skale. Rozpoczynał się od
najmłodszych lat gdy dziecko tylko trafiło do systemu szkolnego. Od przedszkola poprzez szkolę
podstawową, średnią i wyższe uczelnie, realizowane było wychowanie ateistyczne. Wszelkie
dostępne środki masowego przekazu również służyły celowi szerzenia ateizmu i wypierania
religii. Do tego zadania zaprzężono również sztukę we wszelkiej jej formach i środkach
ekspresji.18
Kolejnym sposobem realizacji zapisów konstytucyjnych dotyczących wolności sumienia,
było powołanie do życia w 1925 roku organizacji pod nazwą „Związek wojujących
bezbożników”. Do celu jakim była walka z religią i Kościołem służyły między innymi takie
15
Art.50.В соответствии с интересами народа и в целях укрепления и развития
социалистического строя гражданам СССР гарантируются свободы: слова, печати, собраний,
митингов, уличных шествий и демонстраций. Осуществление этих политических свобод
обеспечивается предоставлением трудящимся и их организациям общественных зданий, улиц и
площадей, широким распространением информации,возможностью использования печати,
телевидения и радио. (We współodpowiedzialności z interesem narodu i w celu umocnienia i rozwoju
socjalistycznego ustroju, obywatelom ZSSR gwarantuje się wolność: słowa, druku, zebrań, mityngów,
pochodów ulicznych i demonstracji. Realizację tej politycznej wolności zabezpiecza dostarczenie
pracującym i ich organizacjom budynków użyteczności publicznej, ulic i placów, szeroko
rozprzeszczenioną możliwością korzystania z druku, telewizji i radia.) tł. BM, Konstytucja CCCP 1977
16
Wielka Encyklopedia Radziecka, t. II, s. 369 – 370, Ateizm, Wychowanie Ateistyczne, Moskwa 1970
Tamże, Ateizm, s. 370
18
Tamże, Wychowanie Ateistyczne, s. 370
17
4
organy prasowe jak: gazeta „Bezbożnik” (1922 – 1941), żurnal „Bezbożnik” (1925 – 1930),
„Wojujący ateizm” (1931), „Ateista” (1922 – 1930), „Nauka i religia” (1959), „Człowiek i
świat” (1965) i inne.19
6. Zapisy konstytucyjne, które miały gwarantować wolność sumienia, w rzeczywistości
stały się prawnym usankcjonowaniem do walki z religią, wiarą, Kościołem. Za tymi pojęciami
kryją się tragedie ludzi, których za wiarę prześladowano wsadzano do więzień, zsyłano, a nie
jednokrotnie i zabijano. Wyspy Sołowiedzkie i inne miejsca zesłań oraz łagry, zostały
zaludnione przez kapłanów różnych wyznań i narodowości. Kościoły i cerkwie, jak już
wspomniano, burzono, zamykano, robiono z nich magazyny, stajnie, biurowce, a czasami nawet
szalety publiczne.
Po pewnej odwilży lat po Chruszczowie, władze pozwalały otwierać nowe kościoły ale
najczęściej kończyło się na tym, że raz wydane pozwolenia cofano, a osoby które występowały o
zezwolenie czy to na budowę świątyni czy zarejestrowanie parafii, były prześladowane.
O ile ateizm i jego ideolodzy cieszyli się wszelkimi względami i pomocą państwa o tyle
Kościół prześladowany i systematycznie niszczony musiał zejść do podziemia. Dotyczyło to
zarówno katolików jak i prawosławnych, protestantów i innych wyznań.
Oddzielenie Kościoła od szkoły za swój cel miało nie tylko przekazywanie nauki
ateistycznej w systemie oświaty ale także miało zniszczyć wiarę w młodym pokoleniu,
zakładając, że religią zajmują się tylko ludzie starzy, którzy z biegiem czasu przeminą. W taki
sposób religia w sposób naturalny wyginie w Państwie Radzieckim. Po części założenie to udał
się gdyż średnie pokolenie wychowanie w latach 60 – 70 jest silnie zlaicyzowane i pozbawione
głębszych wartości religijnych. Jednak przebywając dziś w państwach byłego Związku
Radzieckiego, można zaobserwować pewne zjawisko jakim jest poszukiwanie wiary.
Wbrew założeniom ideologów materializmu dialektycznego, wiara nie jest „opium dla
ludu” lecz stanowi część życia człowieka. Nawet ten, który nie wierzy w Boga, ma pewne
zasady w które wierzy i gotów jest oddać za nie swoje życie.
Podsumowując można stwierdzić, iż choć konstytucje Związku Radzieckiego
gwarantowały wolność sumienia i wyznania, to w praktyce przepisy te nie były respektowane, a
Związek Radziecki zasłyną jako Państwo, które walczyło z wiarą, Kościołem i swoimi
obywatelami.
Ks. Błażej Michalewski
19
Tamże, Ateizm, s. 370
5