Grzegorz Rąkowski* WALORYZACJA OBSZARÓW SPECJALNEJ

Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych
nr
47, 2011 r.
Grzegorz Rąkowski*
WALORYZACJA OBSZARÓW SPECJALNEJ OCHRONY PTAKÓW
NATURA 2000 W POLSCE
COMPARATIVE ASSESSMENT OF NATURAL VALUES
OF NATURA 2000 SPECIAL PROTECTION AREAS IN POLAND
Słowa kluczowe: waloryzacja przyrodnicza, Natura 2000, obszary specjalnej ochrony ptaków, awifauna, różnorodność przyrodnicza.
Key words: comparative assessment, natural values, Natura 2000, special protection areas, avifauna, biodiversity.
By the end of 2010 141 Natura 2000 special protected areas (SPA) were established
in Poland. To compare their natural values a special index of ornithological value (RP) was
developed and calculated for each of them. The index was calculated in consideration of
the numbers of bird species nesting within the area and, respectively: listed in Annex 1 of
the Birds Directive, included into Polish Red Data Book, and having the local nesting population number significant in the country’s scale. The value of RP index is increasing across
Poland from south-west to north-east. The most ornithologically valuable areas are situated in the north-eastern part of Poland. The highest value of the RP index have situated in
this part of the country the two world-wide famous Polish natural areas: Biebrza Marshes
(Biebrza National Park) and Białowieża Forest. Less valuable, in terms of RP index values,
are the areas situated in northern, eastern and south-eastern parts of the country. The least
valuable are the Natura 2000 SPAs situated in the central and south-western part of Poland. This is generally in accordance with common opinion among the Polish scientists and
ecologists that both the state of naturalness of environment and the value of the habitats
increase across Poland from south-west to north-east. Thus, the developed ornithological
RP index could be also used as a general index of natural value and biological diversity of
a particular area under study.
* Dr Grzegorz Rąkowski – Instytut Ochrony Środowiska - Państwowy Instytut Badawczy,
ul. Krucza 5/11d, 00-548 Warszawa; tel.: 22 622 42 47; e-mail: [email protected]
146
Waloryzacja obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce
1. WPROWADZENIE
Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 jest to system ochrony cennych i zagrożonych
składników różnorodności biologicznej kontynentu europejskiego, wdrażanym od 1992 r. na
terytoriach wszystkich państw członkowskich Unii Europejskiej. Celem tworzenia sieci Natura 2000 jest zarówno zachowanie siedlisk przyrodniczych i gatunków uznanych za cenne
i zagrożone w skali europejskiej, jak i ochrona typowych, wciąż jeszcze powszechnie występujących siedlisk i gatunków, charakterystycznych dla głównych europejskich regionów biogeograficznych. W ramach realizacji tego celu w każdym z państw członkowskich Unii Europejskiej tworzy się specjalne obszary (ostoje) Natura 2000, a dla każdego z tych krajów kraju
określa się listę referencyjną siedlisk przyrodniczych i gatunków, w celu ochrony których należy utworzyć obszary Natura 2000 [Liro i Dyduch-Falniowska 2002]. Akcesja do Unii Europejskiej w 2004 r. nałożyła obowiązek tworzenia obszarów Natura 2000 również na Polskę.
Podstawy prawne tworzenia sieci obszarów Natura 2000 dały dwie unijne dyrektywy:
1) dyrektywa Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikich ptaków, zwana Dyrektywą Ptasią (Council Directive 79/409/EEC of 2 April 1979), w której
określono kryteria wyznaczania ostoi w celu ochrony ptaków;
2) dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (Council Directive 92/43/EEC of 21 May 1992), zwana
Dyrektywą Siedliskową, w której określono natomiast kryteria wyznaczania ostoi w celu
ochrony gatunków roślin i zwierząt (poza ptakami) oraz cennych siedlisk przyrodniczych.
Obie przywołane wyżej dyrektywy zostały wprowadzone do polskiego prawa, uwzględniono je bowiem w ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. z 2004 r.,
Nr 92, poz. 880), która przewiduje tworzenie na terenie Polski obszarów Natura 2000 jako
odrębnej formy ochrony przyrody. Warto podkreślić, że w obrębie obszaru Natura 2000
może się znaleźć całość lub część jednego lub więcej obszarów objętych innymi formami
ochrony przyrody.
Uszczegółowienie przepisów dotyczących tworzenia sieci obszarów Natura 2000
w Polsce przyniosły związane z ustawą o ochronie przyrody akty wykonawcze, wydawane
w formie rozporządzeń Ministra Środowiska.
Sieć Natura 2000 tworzą dwa typy obszarów:
1) obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO), tworzone na podstawie Dyrektywy Ptasiej,
oraz
2) specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO), tworzone na podstawie Dyrektywy Siedliskowej.
Przedmiotem analiz w niniejszej pracy jest ten pierwszy rodzaj obszarów. Obszary
specjalnej ochrony ptaków są wyznaczane indywidualnie przez każde państwo należące
do Unii Europejskiej i nie podlegają zatwierdzaniu przez władze Unii. Komisja Europejska
sprawdza jedynie, czy utworzona sieć ptasich obszarów Natura 2000 uwzględnia wszystkie
147
Grzegorz Rąkowski
istotne ostoje ptaków w danym kraju. Dla każdego „ptasiego” obszaru Natura 2000 w poszczególnych krajach opracowuje się dokumentację, która składa się z wektorowej mapy
cyfrowej z zaznaczonymi granicami danego obszaru oraz ze Standardowego Formularza
Danych (Standard Data Form – SDF), w którym są zawarte najważniejsze informacje o położeniu i powierzchni obszaru, występujących typach siedlisk przyrodniczych i gatunkach
wymienianych w załącznikach Dyrektywy Ptasiej, o ich liczebności lub reprezentatywności
w skali kraju, wartości przyrodniczej i zagrożeniach.
Formularze SDF oraz mapy są dostępne na stronie internetowej Generalnej Dyrekcji
Ochrony Środowiska (http://natura2000.gdos.gov.pl/natura2000) i są aktualizowane w miarę postępu wiedzy o zasobach przyrodniczych obszarów Natura 2000.
W Załączniku I do Dyrektywy Ptasiej (Council Directive 79/409/EEC of 2 April 1979)1
wymieniono gatunki ptaków o znaczeniu europejskim, dla których ochrony istnieje obowiązek
tworzenia obszarów Natura 2000. W Polsce występuje około 130 gatunków z tej listy, z czego 73 gatunki to gatunki lęgowe. Do końca 2010 r., w drodze rozporządzenia Ministra Środowiska [Rozporządzenie... 2004] i jego trzech kolejnych modyfikacji utworzono w Polsce
141 obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 20002. Zajmują one łącznie 4 865 292 ha,
co stanowi 15,59% lądowej powierzchni kraju. Obszary specjalnej ochrony ptaków Natura
2000 w Polsce wyznaczano przede wszystkim opierając się na wykazie ostoi ptaków o randze międzynarodowej (Important Bird Areas – IBA) opracowany przez Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków (OTOP), na podstawie kryteriów wyznaczonych przez międzynarodową organizację BirdLife International, którego członkiem jest OTOP. Stało się tak zgodnie
ze stosowaną praktyką, że krajowe listy ostoi ptaków IBA są traktowane przez Komisję Europejską jako materiał referencyjny do wyznaczania „ptasich” obszarów Natura 2000. Aktualna
sieć tych obszarów w Polsce niemal dokładnie pokrywa się z liczbą ostoi IBA w naszym kraju
(137 ostoi), uwzględnionych i opisanych w publikacji Ostoje ptaków o znaczeniu europejskim
w Polsce, wydanej przez OTOP w 2004 r. [Sidło i in. 2004].
Celem niniejszej pracy było dokonanie przyrodniczej waloryzacji obszarów specjalnej
ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce na podstawie zgromadzonych danych na temat składu gatunkowego i liczebności lęgowych populacji ptaków występujących na tych obszarach.
2. ROZMIESZCZENIE I RODZAJE OBSZARÓW SPECJALNEJ OCHRONY PTAKÓW
NATURA 2000
Rozmieszczenie obszarów specjalnej ochrony ptaków (OSO) Natura 2000 w Polsce
przedstawiono na rysunku 1. Wynika z niego wyraźnie, że obszary te są w naszym kraju
1
2
Nowsza wersja tej dyrektywy ukazała się 30 listopada 2009 r. (Council Directive 2009/147/WE of
30 November 2009).
Na mocy rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 12 stycznia 2011 r. (Dz.U. z 2011 r., Nr 25,
poz. 133) utworzono trzy nowe obszary OSO: Góry Izerskie PLB020009, Sudety Wałbrzysko-Kamiennogórskie PLB020010 i Bagno Pulwy PLB140015, nieuwzględnione w niniejszym artykule.
148
Waloryzacja obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce
rozmieszczone nierównomiernie. Zdecydowana większość z nich jest zlokalizowana w peryferyjnych częściach kraju, w tym zwłaszcza w rejonie Wybrzeża, na pojezierzach oraz
w górach. W pozostałej części kraju, wyjąwszy doliny rzeczne, obszarów tych jest znacznie mniej. OSO różnią się między sobą zarówno wielkością, cechami fizyczno-geograficznymi, rodzajem występujących w ich granicach siedlisk, jak i rangą oraz stopniem rozpoznania walorów ornitologicznych.
Rys. 1. Obszary specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce
Fig. 1. Natura 2000 Special Protection Areas in Poland
W tabeli 1 przedstawiono typologię „ptasich” obszarów Natura 2000 w Polsce. Najliczniej występujący typ obszaru, to doliny rzeczne. Obszarów tego typu jest 42, czyli stanowią
one ok. 30% wszystkich krajowych „ptasich” obszarów Natura 2000. Ze względu jednak na
to, że są to w większości dość wąskie obszary o charakterze liniowym, powierzchnia zajmowana przez nie stanowi zaledwie nieco ponad 3,5% powierzchni kraju. Obszary te stanowią
głównie ostoję ptaków wodno-błotnych związanych z siedliskami naturalnych dolin rzecznych oraz związanych z nimi łąk, czyli przede wszystkim rybitw, mew i gatunków siewkowych. Drugi po względem liczebności typ „ptasiego” obszaru Natura 2000 stanowią puszcze i duże kompleksy leśne. Jest ich łącznie 32 i stanowią grupę zajmującą największą powierzchnię, co łącznie stanowi blisko 7,5% powierzchni kraju. Obszary te to przede wszystkim ostoje ptaków drapieżnych i sów oraz rzadkich gatunków ptaków leśnych.
149
Grzegorz Rąkowski
Tabela 1. Statystyka obszarów specjalnej ochrony ptaków (OSO) Natura 2000 w Polsce
Table 1. Types of Natura 2000 Special Protection Areas (SPAs) in Poland
Rodzaj obszaru
Liczba OSO
Ogółem
W tym:
● puszcze i duże kompleksy leśne
● obszary górskie
● doliny rzeczne
● bagna
● jeziora i obszary pojezierne
● kompleksy stawów rybnych
● sztuczne zbiorniki
● obszary przymorskie
● obszary morskie**
● Inne
141
32
12
42
12
14
7
8
7
4
3
Łączna
% powierzchni kraju*
powierzchnia (ha)
4 865 292
15,59
2 337 373
493 559
1 116 955
60 437
390 847
25 079
23 881
155 537
648 965
245 686
7,48
1,58
3,57
0,19
1,25
0,08
0,08
0,50
2,01
0,79
* Udział procentowy wszystkich obszarów, poza obszarami morskim, obliczono w stosunku do powierzchni lądowej kraju.
**Udział procentowy obszarów morskich policzono w stosunku do całkowitej powierzchni kraju, łącznie
z morzem terytorialnym.
Stosunkowo dużą grupę „ptasich” obszarów Natura 2000 stanowią obszary pojezierne. Jest ich 14 i są zgrupowane w północnej i północno-zachodniej części kraju. Zajmują
łącznie 1,25% jego powierzchni. Stanowią one przede wszystkim ostoje ptaków wodnych,
głównie kaczek, czapli oraz chruścieli i ptaków drapieżnych. Obszary obejmujące kompleksy stawów rybnych (7) oraz sztuczne zbiorniki wodne (8) są zgrupowane głównie w zachodniej i południowej części kraju. Stanowią one przede wszystkim ostoję kaczek i innych
blaszkodziobych, łysek, mew i rybitw. Jednym z najcenniejszych „ptasich” obszarów Natura 2000 są obszary bagienne, których jest 12. Jest to ostoja przede wszystkim ptaków siewkowych i chruścieli.
W obszarach przymorskich istnieje 7 „ptasich” obszarów Natura 2000, obejmujących
m.in. morskie zalewy oraz jeziora i mokradła przymorskie. Obszary te stanowią ostoję głównie kaczek i ptaków siewkowych oraz mew.
Morskie „ptasie” obszary Natura 2000, których jest 4, to przede wszystkich ostoja migrujących i zimujących gatunków kaczek.
Specyfiką odznaczają się górskie „ptasie” obszary Natura 2000. Jest ich 12 i zajmują
łącznie ponad 1,5% powierzchni kraju. Jest to ostoja głównie rzadkich gatunków ptaków leśnych, ptaków drapieżnych i sów, leśnych kuraków oraz niewielkiej grupy specjalistycznych
gatunków związanych z siedliskami górskimi.
Kilka specyficznych obszarów Natura 2000, jak np. „Ostoja Warmińska”, „Ostoja poligon Orzysz” i „Żwirownia Skoki” nie da się jednoznacznie zakwalifikować do żadnego z wymienionych typów.
150
Waloryzacja obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce
3. PTAKI JAKO WSKAŹNIKI JAKOŚCI ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
Ptaki, ze względu na to, że są jedną z najlepiej poznanych grup zwierzęcych, a zarazem
stosunkowo łatwą do obserwacji, występującą na zróżnicowanych siedliskach i stosunkowo
szybko reagującą na zachodzące w nim zmiany, uznaje się za dobrą grupę wskaźnikową, którą można wykorzystywać do ocen środowiska przyrodniczego [Zawadzka i Zawadzki 2006,
Kornatowska i in. 2010, Chylarecki 2010]. Liczebność bądź też sama obecność lub nieobecność określonych gatunków ptaków bądź ich grup na danym obszarze dostarcza nam informacji o siedliskach i stanie ich zachowania. Zmiany w populacjach ptaków odzwierciedlają zmiany zachodzące w innych grupach taksonomicznych, stąd też dane dotyczące ptaków mogą
dostarczać cennych informacji o różnych parametrach środowiska oraz o jego jakości i stanie
różnorodności biologicznej [Chylarecki i in. 2009]. Dane dotyczące liczebności i składu gatunkowego ptaków są wykorzystywane do opracowania rozmaitych indeksów. Jednym z najbardziej znanych jest stosowany w Europie od ponad 30 lat indeks liczebności pospolitych ptaków lęgowych, w którym wykorzystuje się dane uzyskane w wyniku monitoringu tej grupy gatunków. W Polsce Monitoring Pospolitych Ptaków Lęgowych prowadzi się od 2000 r. (http://monitoringptakow.gios.gov.pl). W krajach Unii Europejskiej stosuje się także indeks ptaków krajobrazu rolniczego (Farmland Bird Index), który wykorzystuje się jako wskaźnik stanu ekosystemów użytkowanych rolniczo [Tryjanowski i in. 2009]. Do oceny stanu siedlisk mokradłowych
na świecie stosuje się natomiast indeks liczebności ptaków wodno-błotnych (Waterbird Index)
opracowany przez organizację Wetlands International [Delany i in. 2010]. Różne możliwości
wykorzystania danych dotyczących ptaków do oceny różnorodności biologicznej przedstawili
w swoich publikacjach Gregory i in. [2003], Gregory [2006] i Chylarecki [2010].
4. WALORYZACJA OBSZARÓW SPECJALNEJ OCHRONY PTAKÓW NATURA 2000
W POLSCE
4.1. Materiał i metody
Podstawą do dokonania waloryzacji obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000
w Polsce była analiza danych dotyczących występowania i liczebności gatunków ptaków
gniazdujących na tych obszarach, zgromadzonych w latach 2008–2009 w ramach realizacji
tematu badawczego w Instytucie Ochrony Środowiska w Warszawie [Rąkowski i in. 2009,
Rąkowski i in. 2010].
Głównym źródłem tych informacji były dane zawarte w opracowanych dla każdego z obszarów Natura 2000 Standardowych Formularzach Danych, dostępnych na stronie internetowej Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska (http://natura2000.gdos.gov.pl/natura2000)
oraz w opracowanej przez specjalistów z Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków
151
Grzegorz Rąkowski
publikacji dotyczących ostoi ptaków o znaczeniu europejskim w Polsce [Sidło i in. 2004].
Dane te zostały uzupełnione o informacje uzyskane z innych źródeł [Głowaciński 2001, Tomiałojć i Stawarczyk 2003, Gromadzki 2004, Kruszewicz 2005, Sikora i in. 2007, Chylarecki i in. 2009, Rąkowski 2009, Rąkowski i in. 2010, Tryjanowski i in. 2009], a także o niepublikowane dane uzyskane w wyniku obserwacji własnych prowadzonych przez autora podczas wyjazdów terenowych na poszczególnych obszarach Natura 2000.
Załącznik I do Dyrektywy Ptasiej, zawierający wykaz ściśle chronionych gatunków, dla których istnieje obowiązek tworzenia obszarów Natura 2000 chroniących ich ostoje, obejmuje 175
gatunków ptaków, z czego w Polsce występuje 129 gatunków. W tabeli 2 gatunki te podzielono na poszczególne grupy, w zależności od ich statusu w Polsce. Wśród nich 74 gatunki to
gatunki gnieżdżące się w naszym kraju, z czego 9 to gatunki lęgnące się jedynie wyjątkowo.
Pozostałe 55 gatunków wymienionych w Załączniku I do Dyrektywy Ptasiej, zaliczanych do polskiej awifauny, to gatunki niegnieżdżące się w naszym kraju, z czego 13 to gatunki regularnie pojawiające się na przelotach, 25 – to gatunki zalatujące, a 17 – to gatunki zalatujące wyjątkowo.
W praktyce polskie „ptasie” obszary Natura 2000 chronią wszystkie gatunki lęgowe oraz
pojawiające się regularnie na przelotach, a więc łącznie 87 gatunków wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej. Podstawowy zakres danych zbieranych na potrzeby niniejszego
opracowania dotyczył przede wszystkim występowania i liczebności tych właśnie gatunków.
Tabela 2. Gatunki ptaków występujące na obszarach Natura 2000 w Polsce
Table 2. Bird species abundand on Natura 2000 SPAs in Poland
Liczba gatunków wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej
Liczba gatunków wymienionych w Załączniku I DP występujących w Polsce
W tym:
● lęgowych
● wyjątkowo lęgowych
● przelotnych
● zalatujących
● wyjątkowo zalatujących
175
129
65
9
13
25
17
Oprócz tego w odniesieniu do każdego opisanego „ptasiego” obszaru Natura 2000
zgromadzono również:
1) dane podstawowe (kod Natura 2000, rok utworzenia, powierzchnia, położenie geograficzne i administracyjne),
2) charakteryzujące główne elementy środowiska przyrodniczego ostoi,
3) liczebność populacji gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt,
4) liczebność populacji innych rzadszych gatunków ptaków.
Wszystkie te informacje posłużyły do podsumowania walorów ornitologicznych poszczególnych ostoi.
152
Waloryzacja obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce
4.2. Waloryzacja „ptasich” obszarów Natura 2000 w Polsce
Na podstawie zgromadzonych danych pojęto próbę dokonania waloryzacji i porównawczej oceny walorów ornitologicznych poszczególnych „ptasich” obszarów Natura 2000
w Polsce. Najprostszym kryterium waloryzacji jest ocena tych obszarów pod kątem liczby
gnieżdżących się na ich terenie gatunków wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej.
Biorąc pod uwagę powyższe kryterium w dokonano podziału tych obszarów na poszczególne grupy (tab. 3). Najwięcej było obszarów ze średnią liczbą lęgowych gatunków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej. Aż na 39 obszarach Natura 2000 liczba ta zawierała się w przedziale 15–19, zaś na 32 obszarach zawarła się w przedziale 20–24. Z kolei jedynie na 4 obszarach liczba ta przekraczała 40. Cztery obszary, na których nie gnieździł się żaden gatunek,
to obszary morskie, na których notowano jedynie gatunki migrujące i zimujące.
Tabela 3.Liczba obszarów „ptasich” Natura 2000 z określoną liczbą gatunków lęgowych wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej
Table 3. Number of Natura 2000 SPAs with deficite number of breeding bird species listed in
Annex I of Bird Directive
Liczba lęgowych gatunków z Załącznika I DP
0
<10
10–14
15–19
20–24
25–29
30–34
35–39
>40
Liczba ostoi OSO
4
8
14
39
32
17
16
7
4
Klasyfikacja oparta na wymienionym kryterium ma jednak sporo wad. Na uwzględnia bowiem dość znacznych różnic w wielkości powierzchni poszczególnych obszarów, a także zróżnicowanej cenności poszczególnych gatunków ptaków wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej. Są wśród nich zarówno gatunki pospolite lub stosunkowo częste w Polsce i Europie, gatunki częste w Europie, lecz rzadkie w Polsce, bądź też odwrotnie – rzadkie w Europie, a dość często występujące w Polsce. Są też takie, które i w Polsce, i w Europie są absolutnym rzadkościami. Są wreszcie gatunki cenne i rzadkie, które nie znalazły się w Załączniku
I Dyrektywy Ptasiej, są jednak umieszczone w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt (PCzK).
Biorąc pod uwagę wszystkie te czynniki, a także liczebność populacji lęgowych poszczególnych gatunków oraz znaczenie ich ostoi w skali kraju, podjęto próbę opracowania
współczynnika, który pozwolił by w sposób bardziej obiektywny i kompleksowy ocenić wartość ornitologiczną poszczególnych „ptasich” obszarów Natura 2000 w Polsce.
153
Grzegorz Rąkowski
Współczynnik ten nazwano indeksem cenności ornitologicznej (RP), a skalkulowano go w następujący sposób:
RP = A + B + 3N1 + 2N2 + N3
100 + √S
gdzie:
RP – indeks cenności ornitologicznej,
A – liczba gnieżdżących się na terenie ostoi gatunków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej (DP),
B – liczba gnieżdżących się na terenie ostoi gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi
Zwierząt (PCzK),
N1 – liczba gatunków lęgowych z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej lub z PCzK mających
na danym obszarze najważniejszą lub jedyną ostoję lęgową w Polsce,
N2 – liczba gatunków lęgowych Załącznika I Dyrektywy Ptasiej lub z PCzK mających
na danym obszarze jedną z kilku najważniejszych ostoi lęgowych w Polsce (z pominięciem gatunków uwzględnionych w kategorii N1),
N3 – liczba gatunków Załącznika I Dyrektywy Ptasiej lub z PCzK, których populacja lęgowa na danym obszarze jest równa lub wyższa niż 3% ogólnokrajowej populacji lęgowej (z pominięciem gatunków uwzględnionych w kategoriach N1 i N2),
S – powierzchnia danego obszaru Natura 2000 w km2.
4.3. Wyniki
Wartość współczynnika RP oraz potrzebnych do jego wyliczenia składowych obliczono
dla każdego z „ptasich” obszarów Natura 2000 w Polsce (z pominięciem 4 obszarów morskich, na których nie gnieżdżą się żadne gatunki), a wyniki tych obliczeń przedstawiono
w tabeli 4. Graficzny obraz waloryzacji polskich „ptasich” obszarów Natura 2000 dokonanej
za pomocą współczynnika RP przedstawiono na rysunku 2.
Tabela 4. Waloryzacja obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce
Table 4. Comparative assessment of natural values of Natura 2000 Special Protection Areas in
Poland
L.p. Nazwa i kod obszaru NATURA 2000
1
2
3
4
5
6
7
8
154
PLB120011 BABIA GÓRA
PLB040002 BAGIENNA DOLINA
DRWĘCY
PLB200001 BAGIENNA DOLINA NARWI
PLB280001 BAGNA NIETLICKIE
PLB320001 BAGNA ROZWAROWSKIE
PLB060001 BAGNO BUBNÓW
PLB140011 BAGNO CAŁOWANIE
PLB200005 BAGNO WIZNA
A
B
16
9
N1
N2
N3
S (km2)
RP
–
49,16
0,23
16
5
–
–
–
33,66
0,20
26
17
23
17
18
37
9
8
8
8
5
17
–
–
–
–
–
–
1
–
–
1
–
7
1
234,71 0,33
–
40,81 0,26
–
42,50 0,29
–
21,88 0,26
–
42,15 0,22
3
144,71 0,63
c.d. tabeli na str 155
–
–
Waloryzacja obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce
L.p. Nazwa i kod obszaru NATURA 2000
A
B
N1
N2
N3
S (km2)
RP
9
10
11
12
13
14
15
37
9
7
34
18
26
26
17
7
2
17
7
9
10
3
–
1
–
–
–
1
2
1
–
5
–
2
–
3
–
–
3
–
2
3
1519,67
349,89
11,01
1115,19
44,38
1720,93
3225,36
0,52
0,15
0,12
0,48
0,23
0,32
0,27
18
12
–
2
–
43,09
0,32
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
PLB180002 BESKID NISKI
PLB240002 BESKID ŻYWIECKI
PLB220010 BIELAWSKIE BŁOTA
PLC180001 BIESZCZADY
PLB040001 BŁOTA RAKUTOWSKIE
PLB020005 BORY DOLNOŚLĄSKIE
PLB220009 BORY TUCHOLSKIE
PLB060002 CHEŁMSKIE TORFOWISKA
WĘGLANOWE
PLB300007 DĄBROWY
KROTOSZYŃSKIE
PLB320002 DELTA ŚWINY
PLB020001 DOLINA BARYCZY
PLB140001 DOLINA DOLNEGO BUGU
PLB140014 DOLINA DOLNEJ NARWI
PLB080002 DOLINA DOLNEJ NOTECI
PLB320003 DOLINA DOLNEJ ODRY
PLB120005 DOLINA DOLNEJ SKAWY
PLB120004 DOLINA DOLNEJ SOŁY
PLB040003 DOLINA DOLNEJ WISŁY
PLB200004 DOLINA GÓRNEGO NURCA
PLB060013 DOLINA GÓRNEJ ŁABUŃKI
PLB200007 DOLINA GÓRNEJ NARWI
PLB240001 DOLINA GÓRNEJ WISŁY
PLB140009 DOLINA KOSTRZYNIA
PLB140002 DOLINA LIWCA
PLB300006 DOLINA MAŁEJ WEŁNY POD
KISZKOWEM
PLB260001 DOLINA NIDY
PLB280002 DOLINA PASŁĘKI
PLB140003 DOLINA PILICY
PLB300013 DOLINA SAMICY
PLB220002 DOLINA SŁUPI
PLB060021 DOLINA SOŁOKIJI
PLB060018 DOLINA SZYSZŁY
PLB060003 DOLINA ŚRODKOWEGO
BUGU
PLB300001 DOLINA ŚRODKOWEJ
NOTECI I KANAŁU BYDGOSKIEGO
PLB080004 DOLINA ŚRODKOWEJ
ODRY
PLB300002 DOLINA ŚRODKOWEJ
WARTY
PLB140004 DOLINA ŚRODKOWEJ
WISŁY
PLB060004 DOLINA TYŚMIENICY
PLB140005 DOLINY OMULWI
I PŁODOWNICY
PLB140008 DOLINY WKRY I MŁAWKI
PLB120001 GORCE
PLB180003 GÓRY SŁONNE
PLB020006 GÓRY STOŁOWE
PLB020002 GRĄDY ODRZAŃSKIE
12
1
–
–
1
342,45 0,12
25
20
24
33
18
30
17
12
26
16
12
19
26
19
22
11
9
9
14
4
15
9
5
11
6
4
10
8
4
9
–
3
–
–
–
–
1
–
–
–
–
–
–
–
–
1
–
4
1
–
6
1
1
4
–
–
1
4
–
–
–
4
–
3
–
2
1
1
1
–
–
1
1
–
1
82,86
555,17
743,10
265,28
249,43
616,48
70,82
40,24
335,59
39,95
19,07
183,84
247,40
143,76
274,32
0,35
0,34
0,32
0,48
0,19
0,47
0,29
0,19
0,39
0,21
0,15
0,28
0,37
0,21
0,27
13
4
–
1
–
12,52
0,18
30
23
32
19
22
18
18
12
9
12
5
5
6
10
–
–
–
–
–
–
–
1
–
1
–
–
1
–
–
–
–
–
–
–
1
199,56
206,70
353,56
23,91
374,72
136,68
25,57
0,39
0,28
0,39
0,23
0,23
0,23
0,28
22
8
–
2
2
280,97 0,31
16
8
–
1
–
326,72 0,22
24
4
–
2
–
336,78 0,27
37
19
1
3
–
571,04 0,51
14
7
5
1
3
307,78 0,35
23
14
1
1
1
73,64
12
8
–
–
–
343,87 0,22
15
15
20
19
22
4
9
8
7
5
–
–
–
–
–
–
–
2
1
–
–
287,52 0,16
2
68,25 0,24
–
550,37 0,26
1
198,17 0,25
1
199,99 0,25
c.d. tabeli na str 156
0,34
155
Grzegorz Rąkowski
L.p. Nazwa i kod obszaru NATURA 2000
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
PLB080005 JEZIORA PSZCZEWSKIE
I DOLINA OBRY
PLB320018 JEZIORA WEŁTYŃSKIE
PLB280012 JEZIORO DOBSKIE
PLC280001 JEZIORO DRUŻNO
PLB280003 JEZIORO ŁUKNAJNO
PLB320005 JEZIORO MIEDWIE
I OKOLICE
PLB280004 JEZIORO OŚWIN I OKOLICE
PLB320006 JEZIORO ŚWIDWIE
PLB160004 JEZIORO TURAWSKIE
PLB300009 JEZIORO ZGIERZYNIECKIE
PLB020007 KARKONOSZE
PLB280005 LASY IŁAWSKIE
PLB060005 LASY JANOWSKIE
PLB220006 LASY LĘBORSKIE
PLB060010 LASY ŁUKOWSKIE
PLB220008 LASY MIRACHOWSKIE
PLB060006 LASY PARCZEWSKIE
PLB320016 LASY PUSZCZY NAD
DRAWĄ
PLB280011 LASY SKALISKIE
PLB060007 LASY STRZELECKIE
PLC990001 ŁAWICA SŁUPSKA
PLB320007 ŁĄKI SKOSZEWSKIE
PLB020008 ŁĘGI ODRZAŃSKIE
PLB140006 MAŁOPOLSKI PRZEŁOM
WISŁY
PLB300003 NADNOTECKIE ŁĘGI
PLB200006 OSTOJA BIEBRZAŃSKA
PLB320017 OSTOJA CEDYŃSKA
PLB320019 OSTOJA DRAWSKA
PLB320008 OSTOJA IŃSKA
PLB140013 OSTOJA KOZIENICKA
PLB040004 OSTOJA NADGOPLAŃSKA
PLB060020 OSTOJA NIELISKA
PLB280014 OSTOJA POLIGON ORZYSZ
PLB300017 OSTOJA ROGALIŃSKA
PLB220003 OSTOJA SŁOWIŃSKA
PLB060011 OSTOJA TYSZOWIECKA
PLB280015 OSTOJA WARMIŃSKA
PLB320015 OSTOJA WITNICKO–
DĘBNIAŃSKA
PLB320014 OSTOJA WKRZAŃSKA
PLB120006 PASMO POLICY
PLB120008 PIENINY
PLB180001 POGÓRZE PRZEMYSKIE
PLB300011 POJEZIERZE SŁAWSKIE
PLB060019 POLESIE
PLB100001 PRADOLINA
WARSZAWSKO–BERLIŃSKA
A
B
N1
N2
N3
S (km2)
RP
15
4
–
–
–
147,93 0,17
26
24
18
17
9
9
8
11
–
–
1
1
–
–
–
2
–
–
–
–
28,11
69,85
59,97
13,80
21
10
–
–
–
165,11 0,27
22
31
19
14
12
29
30
8
15
15
23
7
13
4
4
9
10
9
2
2
2
5
1
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
3
1
–
1
1
1
–
–
–
2
–
–
–
–
1
1
–
1
–
1
–
25,16
71,96
21,25
5,53
185,78
252,19
602,36
85,65
114,88
82,32
140,24
33
12
1
2
–
1902,79 0,37
21
15
–
25
27
5
2
–
9
7
–
–
–
–
1
–
1
–
–
–
–
2
–
–
3
126,45
87,49
800,50
90,83
179,99
0,23
0,19
0
0,31
0,35
14
4
–
6
–
69,73
0,28
20
45
26
30
25
28
22
24
11
20
22
36
41
9
31
9
10
7
6
10
7
7
8
14
9
19
–
14
–
–
–
–
–
1
–
–
1
–
1
–
6
1
–
3
1
–
1
1
–
–
2
1
–
4
–
3
–
–
–
–
–
–
–
1
1
160,58
1485,09
208,71
1539,06
877,11
683,01
98,16
31,35
212,08
217,63
218,19
110,29
1420,16
0,26
0,98
0,32
0,31
0,29
0,28
0,29
0,34
0,17
0,24
0,34
0,45
0,48
0,36
0,30
0,25
0,34
0,30
0,46
0,24
0,18
0,21
0,36
0,33
0,10
0,15
0,17
0,29
27
9
–
–
1
469,93 0,30
28
5
15
19
23
29
9
3
10
6
7
10
–
–
–
–
–
–
–
1
1
2
–
1
1
–
2
2
–
1
145,76
11,90
23,36
653,66
391,45
180,31
25
10
–
1
3
234,12 0,35
0,34
0,10
0,28
0,25
0,25
0,37
c.d. tabeli na str 157
156
Waloryzacja obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce
L.p. Nazwa i kod obszaru NATURA 2000
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
PLC200003 PRZEŁOMOWA DOLINA
NARWI
PLB990002 PRZYBRZEŻNE WODY
BAŁTYKU
PLB200002 PUSZCZA AUGUSTOWSKA
PLB080001 PUSZCZA BARLINECKA
PLB140007 PUSZCZA BIAŁA
PLC200004 PUSZCZA BIAŁOWIESKA
PLB280006 PUSZCZA BORECKA
PLB220007 PUSZCZA DARŻLUBSKA
PLB320012 PUSZCZA GOLENIOWSKA
PLC140001 PUSZCZA KAMPINOSKA
PLB200003 PUSZCZA KNYSZYŃSKA
PLB300012 PUSZCZA NAD GWDĄ
PLB280007 PUSZCZA NAPIWODZKO–
RAMUCKA
PLB120002 PUSZCZA NIEPOŁOMICKA
PLB300015 PUSZCZA NOTECKA
PLB280008 PUSZCZA PISKA
PLB180005 PUSZCZA SANDOMIERSKA
PLB060008 PUSZCZA SOLSKA
PLB060012 ROZTOCZE
PLB060016 STAW BOĆKÓW
PLB020003 STAWY PRZEMKOWSKIE
PLB120009 STAWY W BRZESZCZACH
PLB240003 STAWY WIELIKĄT I LAS
TWORKOWSKI
PLC120001 TATRY
PLB120007 TORFOWISKA ORAWSKO –
NOWOTARSKIE
PLC080001 UJŚCIE WARTY
PLB220004 UJŚCIE WISŁY
PLB060014 UROCZYSKO MOSTY–
ZAHAJKI
PLB300004 WIELKI ŁĘG OBRZAŃSKI
PLB220001 WIELKI SANDR BRDY
PLB320010 WYBRZEŻE
TRZEBIATOWSKIE
PLB320011 ZALEW KAMIEŃSKI
I DZIWNA
PLB320009 ZALEW SZCZECIŃSKI
PLB280010 ZALEW WIŚLANY
PLB990003 ZATOKA POMORSKA
PLB220005 ZATOKA PUCKA
PLB100002 ZBIORNIK JEZIORSKO
PLB020004 ZBIORNIK MIETKOWSKI
PLB160002 ZBIORNIK NYSKI
PLB160003 ZBIORNIK OTMUCHOWSKI
PLB060015 ZBIORNIK PODEDWÓRZE
PLB300005 ZBIORNIK WONIEŚĆ
PLB060017 ZLEWNIA GÓRNEJ HUCZWY
PLB040005 ŻWIROWNIA SKOKI
A
B
N1
N2
N3
S (km2)
RP
34
17
–
1
–
76,49
0,49
–
–
–
–
–
1946,27
0
40
20
28
44
24
13
30
33
37
19
17
7
13
21
9
3
12
10
14
8
1
–
–
9
–
–
–
–
–
–
2
–
–
3
2
–
–
–
3
–
5
–
–
4
1
1
1
–
3
–
1343,78
265,06
837,80
631,15
189,63
64,53
250,39
376,40
1395,90
776,79
0,50
0,23
0,32
0,82
0,33
0,16
0,37
0,36
0,44
0,21
35
15
–
2
4
1166,05 0,43
12
30
36
33
30
37
18
16
13
4
11
14
13
13
14
9
8
6
–
–
–
–
–
–
–
–
–
2
2
5
3
2
2
–
1
2
–
2
–
3
–
1
–
–
–
117,62
1782,56
1728,02
1291,16
793,49
1035,03
3,26
46,05
30,66
0,18
0,33
0,42
0,41
0,37
0,42
0,14
0,15
0,22
15
5
–
–
1
9,14
0,20
17
14
3
4
1
210,18 0,43
19
6
–
1
–
82,19
29
13
15
8
–
–
5
5
3
1
332,97 0,48
17,48 0,31
21
8
–
–
1
50,62
17
17
8
6
–
–
1
–
1
2
234,31 0,24
371,06 0,21
29
11
–
1
–
317,58 0,36
22
8
–
1
–
125,07 0,29
19
20
–
6
11
4
7
4
19
23
24
6
9
9
–
5
5
2
2
2
7
11
8
1
–
–
–
1
1
–
–
–
–
–
–
–
2
2
–
1
1
1
1
–
1
1
–
2
1
2
–
–
–
1
–
–
–
–
2
–
471,95
322,24
3118,77
624,30
101,86
11,94
21,28
20,27
2,84
28,02
65,05
1,66
0,25
0,28
0,26
0,30
0
0,13
0,19
0,09
0,10
0,06
0,28
0,34
0,31
0,11
157
Grzegorz Rąkowski
Objaśnienia:
RP– indeks cenności ornitologicznej,
A – liczba gnieżdżących się na danym obszarze gatunków ptaków wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej (DP),
B – liczba gnieżdżących się na danym obszarze gatunków ptaków umieszczonych w polskiej Czerwonej Księdze zwierząt (PCzK),
N1 – liczba gatunków lęgowych z Załącznika I DP lub z PCzK mających na danym obszarze najważniejszą lub jedyną z ostoję lęgową w Polsce,
N2 – liczba gatunków lęgowych Załącznika I DP lub z PCzK mających na danym obszarze jedną z kilku najważniejszych ostoi lęgowych w Polsce (z pominięciem gatunków uwzględnionych w kategorii N1),
N3 – liczba gatunków Załącznika I DP lub z PCzK, których populacja lęgowa na danym obszarze jest
równa lub wyższa niż 3% ogólnokrajowej populacji lęgowej (z pominięciem gatunków uwzględnionych w kategoriach N1 i N2),
S – powierzchnia danego obszaru w km2,
– – nie dotyczy.
Rys. 2.Waloryzacja ornitologiczna obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce
Fig. 2. Ornithological assessment of Natura 2000 Special Protection Areas in Poland
Wartości współczynnika RP, wyliczone według omówionego, zamieszczonego na str.
154 wzoru, dla poszczególnych „ptasich” obszarów Natura 2000, jak wynika z tabeli 3 i rysunku 2 wahały się w przedziale od 0,06 do 0,98 (bez uwzględnienia obszarów morskich,
gdzie nie gnieżdżą się żadne gatunki).
Zdecydowanie najcenniejszym pod względem ornitologicznym „ptasim” obszarem Natura 2000 w skali całego kraju okazała się „Ostoja Biebrzańska” (współczynnik RP – 0,98),
158
Waloryzacja obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce
co jest zgodne z powszechną opinią krajowych fachowców w tej dziedzinie. Na drugim miejscu pod tym względem znalazła się ostoja „Puszcza Białowieska” (RP – 0,82), co także jest
zgodne z powszechną opinią fachowców. Pod względem wartości współczynnika RP oba te
obszary zdecydowanie dominują nad pozostałymi.
W grupie najcenniejszych pod względem ornitologicznym ostoi Natura 2000 (o wartości RP przekraczającej 0,45) znalazły się ponadto następujące ostoje: „Bagno Wizna”
(RP – 0,63), „Beskid Niski” (RP – 0,52), „Dolina Środkowej Warty” (RP – 051), „Puszcza
Augustowska” (RP – 0,50), „Przełomowa Dolina Narwi” (RP – 0,49), „Ostoja Warmińska”
(RP – 0,48), Bieszczady (RP – 0,48), „Dolina Dolnej Narwi” (RP – 0,48) i „Jezioro Świdwie”
(RP – 0,48). Warto zauważyć, że większość z tych obszarów (podobnie jak dwa najcenniejsze) jest położona w północno-wschodniej części kraju. Dość zaskakująca w tym zestawieniu jest obecność ostoi „Bagno Wizna”, która obejmuje w większości zmeliorowane obszary
dawnego PGR-owskiego kombinatu „Wizna”. Trzeba jednak pamiętać, ze ostoja ta obejmuje również znaczny fragment mającej naturalny charakter doliny środkowej Narwi, a ponadto
dawne pastwiska okazały się cenną ostoją ptaków siewkowych. Warto zauważyć, ze w grupie tej znajdują się jeszcze dwie inne ostoje obejmujące fragmenty doliny Narwi.
W grupie obszarów o najniższej wartości współczynnika RP (poniżej 0,15) znalazły się
następujące ostoje: „Staw Boćków” (RP – 0,14), „Bielawskie Błota” (RP – 0,12), „Żwirownia
Skoki” (RP – 0,11), „Pasmo Policy” (RP – 0,10), „Lasy Lęborskie” (0,10), „Zbiornik Nyski”
(RP – 0,10), „Zbiornik Mietkowski” (RP – 0,09) i „Zbiornik Otmuchowski” (RP – 0,06). O stosunkowo niskiej wartości współczynnika RP w przypadku czterech pierwszych z tych obszarów zadecydowała przede wszystkim ich stosunkowo niewielka powierzchnia i nie zdołała tego skompensować wysoka cenność pojedynczych rzadkich gatunków występujących
na tym terenie (np „Bielawskie Błota” to jedyne w kraju miejsce gniazdowania łęczaka). Trzy
ostatnie obszary o najniższej wartość współczynnika RP to sztuczne zbiorniki, położone
w południowo-zachodniej części kraju. W generalnym odczuciu nie są to obszary szczególnie cenne przyrodniczo, ale należy pamiętać, że pełnią one ważną funkcję stosunkowo nielicznych ostoi ptaków w dość silnie przekształconym w tym regionie środowisku przyrodniczym. Są także miejscami odpoczynku i żerowania ptaków migrujących.
5. PODSUMOWANIE
Rzut oka na mapę na rysunku 2 pozwala wyraźnie zauważyć, że wartość współczynnika cenności ornitologicznej (RP) w Polsce generalnie zwiększa się wzdłuż osi południowy zachód – północny wschód. Najwięcej najcenniejszych obszarów, o najwyższych wartościach współczynnika RP, znajduje się w północno-wschodniej części kraju, mniej ich jest
we północnej, wschodniej i południowo-wschodniej części kraju.
Znacznie mniejszą wartość ornitologiczną mają obszary położone w centralnej części
Polski, a zdecydowanie najmniej cenne są obszary położone w południowo-zachodniej czę-
159
Grzegorz Rąkowski
ści kraju. Tę dość klarowną zależność nieco zaburzają obszary górskie w południowej części kraju, o walorach zdecydowanie wyższych niż sąsiednie obszary nizinne.
Warto zauważyć, że taki gradient jest zgodny z powszechną w środowisku przyrodników opinią – co odzwierciedla także rozmieszczenie obszarów przyrody chronionej – że zarówno stan naturalności środowiska przyrodniczego, jak i cenność siedlisk przyrodniczych
oraz generalnie różnorodność przyrodnicza zwiększa się w naszym kraju w miarę posuwania się na północ i na wschód, obszary górskie zaś stanowią swego rodzaju wyspy bioróżnorodności w otoczeniu mniej cennych terenów. Wynika z tego, że zastosowany w niniejszym opracowaniu indeks cenności ornitologicznej może być z powodzeniem zastosowany
jako generalny wskaźnik bioróżnorodności i cenności przyrodniczej.
Warto zauważyć także, że wyznaczony na podstawie wartości indeksu RP gradient
wzrostu cenności przyrodniczej w Polsce jest dokładnie odwrotny do gradientu średniorocznych temperatur powietrza w naszym kraju, który wzrasta z północnego wschodu na południowy zachód [Lorenc 2005]. Generalnie, wraz ze wzrostem temperatury w naszych szerokościach geograficznych powinna też wzrastać różnorodność biologiczna [Gaston 2000,
Boyero 2011]. W Polsce jest odwrotnie – inna sprawa, że różnice średniorocznych temperatur w obrębie naszego kraju nie są zbyt wielkie. Świadczy to o tym, że różnorodność biologiczna w naszym kraju zależy przede wszystkim nie od średniorocznej temperatury, lecz
od stopnia naturalności i stanu zachowania siedlisk, co dobrze obrazuje bogactwo gatunkowe ptaków gniazdujących w obrębie poszczególnych obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000.
Konkludując, można stwierdzić, że stworzony na potrzeby niniejszego opracowania indeks cenności ornitologicznej (RP) może zostać wykorzystany jako ogólny wskaźnik wartości przyrodniczej oraz stopnia naturalności siedlisk nie tylko w odniesieniu do obszarów Natura 2000, ale także podczas dokonywania waloryzacji przyrodniczej innych obszarów oraz
opracowywania ocen oddziaływania inwestycji na środowisko.
PIŚMIENNICTWO
BOYERO L. 2011. Latitudinal Gradients in Biodiversity. Ecology. info 32.
CHYLARECKI P. 2010. Ptaki jako wskaźnik różnorodności biologicznej: analiza zagrożeń bioróżnorodności. Ochrona różnorodności biologicznej w Polsce Posiedzenie
Komisji Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa. Warszawa, 20 maja
2010 r.: 1–10.
CHYLARECKI P., SIKORA A., CENIAN Z. (red.) 2009. (Monitoring ptaków lęgowych.) Poradnik metodyczny dotyczący gatunków chronionych Dyrektywą Ptasią. Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, Warszawa.
Council Directive 79/409/EEC of 2 April 1979 on the Conservation of Wild Birds. Official Journal of the European Communities.
160
Waloryzacja obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce
Council Directive 92/43/EEC of 21 May 1992 on the Conservation of Natural Habitats
and of Wild Fauna i Flora. Official Journal of the European Communities.
DELANY S., NAGY S., DAVIDSON N. (eds.) 2010. State of the World’s Waterbirds 2010.
Wetlands International, Ede, The Netherlands.
GASTON K.J. 2000. Global patterns in biodiversity. Nature 405: 220 –227.
GŁOWACIŃSKI Z. (red.) 2001. Polska Czerwona Księga Zwierząt. Kręgowce. Państwowe
Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa.
GREGORY R. 2006. Birds as biodiversity indicators for Europe. Significance, 3: 106–110.
GREGORY R.D., NOBLE D., FIELD R., MARCHANT J., RAVEN M., GIBBONS D.W. 2003.
Using birds as indicators of biodiversity. Ornis Hungarica 12–13:11–24.
GROMADZKI M. 2004. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik
metodyczny, t. 7–8 Ptaki (część I i II). Ministerstwo Środowiska, Warszawa.
KORNATOWSKA B., RĄKOWSKI G., SMOGORZEWSKA M., WALCZAK M. 2010. Ptaki
jako wskaźniki zmian różnorodności biologicznej, etap I. Instytut Ochrony Środowiska
- Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa (maszynopis).
KRUSZEWICZ A.G. 2005. Ptaki Polski. Multico – Oficyna Wydawnicza, Warszawa.
LIRO A., DYDUCH-FALNIOWSKA A. 2002. Natura 2000. Europejska sieć ekologiczna. Ministerstwo Środowiska, Warszawa.
LORENC H. (red.) 2005. Atlas klimatu Polski. IMiGW, Warszawa.
RĄKOWSKI G. 2009. Parki narodowe w Polsce. Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa.
RĄKOWSKI G., WALCZAK M., SMOGORZEWSKA M. 2010. Obszary Natura 2000 w Polsce I. Obszary specjalnej ochrony ptaków. Instytut Ochrony Środowiska - Państwowy
Instytut Badawczy, Warszawa.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (z późn. zm.) wraz z załącznikami. (Dz.U. 2004,
Nr 229, poz. 2313; Dz.U. 2007, Nr 179, poz. 1275; Dz.U. 2008, Nr 198, poz. 1226).
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 stycznia 2011 r. w sprawie obszarów
specjalnej ochrony ptaków Natura 2000. (Dz.U. 2011, Nr 25, poz. 133).
SIDŁO P.O., BŁASZKOWSKA B., CHYLARECKI P. (red.) 2004. Ostoje ptaków o randze europejskiej. Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, Warszawa.
SIKORA A., ROHDE Z., GROMADZKI M., NEUBAUER G., CHYLARECKI P. (red.) 2007.
Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski 1985–2004, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.
TOMIAŁOJĆ L., STAWARCZYK T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność
i zmiany. PTPP „pro Natura”, Wrocław.
TRYJANOWSKI P., KUŹNIAK S., KUJAWA K., JERZAK L. 2009. Ekologia ptaków krajobrazu rolniczego. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (z późniejszymi zmianami).
(Dz. U. 2004, Nr 92, poz. 880; Dz.U. 2008, Nr 201, poz. 1237).
161
Grzegorz Rąkowski
ZAWADZKA D., ZAWADZKI J. 2006. Ptaki jako gatunki wskaźnikowe różnorodności biologicznej i stopnia naturalności lasów. Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej, R. 8., Z 4 (14): 249–262.
Strony internetowe:
http://eur-lex.europa.eu
http://monitoringptakow.gios.gov.pl
http://natura2000.gdos.gov.pl/natura2000
162