Epidemiologia zaburzeń snu u młodzieży mieszkającej

Epidemiologia zaburzeń snu u młodzieży mieszkającej

PRACA ORYGINALNA
Epidemiologia zaburzeń snu u młodzieży
mieszkającej na Górnym Śląsku
Epidemiology of sleep disorders in Polish — Silesian — adolescents
Janusz Kasperczyk, Jadwiga Jośko, Agata Cichoń-Lenart, Jarosław Lenart
Katedra i Zakład Medycyny i Epidemiologii Środowiskowej, Śląska Akademia Medyczna w Katowicach,
Wydział Lekarski w Zabrzu
t Abstract
Epidemiology of sleep disorders
Introduction. The aim of the study was to assess the prevalence of sleep disorders among
Silesian students.
Material and methods. 468 students attending Polish high schools (The Upper Silesia) was
examined (aged 16–19 years; 54% female, 46% male). Students filled in an anonymous questionnaire “Sen”. Statistical analysis included the nonparametric tests (Mann Whitney-U,
Kruskal-Wallis and Median test).
Results. Among the most common symptoms reported were: tiredness after awakening, variable and irregular length of sleep, inconsistent and irregular hours of falling asleep, sleep
duration shorter than 6 hours a day.
Adres do korespondencji:
Janusz Kasperczyk
Katedra i Zakład Medycyny
i Epidemiologii Środowiskowej,
Śląska Akademia Medyczna
w Katowicach
ul. Jordana 19, 41–808 Zabrze
tel./faks: (0 32) 272 28 47
e-mail: [email protected];
[email protected]
ISSN 1641–6007
Sen 2006, Tom 6, Nr 1, 8–13
Copyright © 2006 Via Medica
Conclusions. The results indicate that sleep disorders constitute a serious problem among
adolescents. Therefore, the prevention directed to high school students seems to be necessary.
Key words: sleep disorders, insomnia, adolescents
t Wstęp
Zaburzenia snu są powszechnie występującym, chociaż często niedocenianym problemem u pacjentów [1].
W ostatnich latach obserwuje się coraz więcej badań
poświęconych temu zagadnieniu z powodu zarówno jego
powszechności, jak i poważnych następstw. Istotnym
problemem w rozpoznawaniu zaburzeń snu są nieścisłości i rozbieżności między klasyfikacjami tych zaburzeń [2]. Jedną z najpopularniejszych, logicznych i zwartych klasyfikacji zaburzeń snu ujęto w ramach czwartej
rewizji amerykańskiej klasyfikacji zaburzeń psychicznych (DSM-IV, Diagnostic and Statistical Manual Fourth
Edition) [2, 3]. Wyróżniono w niej między innymi dyssomnie (insomnię, hipersomnię, narkolepsję, zaburzenia
oddychania podczas snu, zaburzenia rytmów okołodobowych), parasomnie, zaburzenia snu wynikające ze
schorzeń psychicznych oraz inne zaburzenia snu [4].
8
Jednym z najpowszechniejszych i najpoważniejszych
zaburzeń snu jest bezsenność [3], która oznacza występowanie snu nieregenerującego lub trudności w zapoczątkowaniu lub utrzymaniu snu [2, 5, 6]. Istotne jest to,
że rozpoznanie bezsenności stawia się głównie na podstawie subiektywnych odczuć pacjenta, a warunkiem
koniecznym jest upośledzone funkcjonowanie w ciągu
dnia [3]. Z tego powodu duże znaczenie i wiarygodność
w badaniu tego zjawiska mają różnego rodzaju kwestionariusze powszechnie stosowane przez wielu badaczy
[7–10]. Wyniki badań z ostatnich lat coraz częściej informują o objawach bezsenności w wieku młodzieńczym.
Jedne z pierwszych badań w Stanach Zjednoczonych
mówiły o 13% młodych osób cierpiących na przewlekłą
bezsenność [11]. Aż u 76% młodzieży w wieku 11–15 lat
już na etapie wczesnoszkolnym występują okazjonalne
kłopoty ze snem [12].
Janusz Kasperczyk i wsp., Epidemiologia zaburzeń snu u młodzieży mieszkającej na Górnym Śląsku
We Francji 15,2% kobiet oraz 10,4% mężczyzn zgłaszało problemy ze snem w wieku 15–24 lat [13]. Przynajmniej
jedno zaburzenie snu zgłaszało 40,8% uczniów francuskich
szkół średnich [14]. Zaburzenia snu stwierdzono również
u co najmniej 37,5% badanej młodzieży w Kuwejcie [7].
Natomiast w Stanach Zjednoczonych u 17% badanych
stwierdzono symptomy bezsenności w grupie 11–17-latków
[8]. Ponadto objawy bezsenności zaobserwowano u 25%
osób w wieku 15–18 lat mieszkających we Francji, Wielkiej
Brytanii, Niemczech i Włoszech [9].
Zaburzenia prawidłowego przebiegu snu prowadzą
do problemów ze zdrowiem, a te z kolei, osłabiając ogólną
sprawność organizmu, powodują zmniejszenie efektywności pracy i generują wzrost częstości wypadków [6, 10,
15]. U osób cierpiących z powodu bezsenności zauważono również upośledzoną zdolność uczenia się [16].
Celem pracy była ocena rozpowszechnienia zaburzeń
snu wśród polskich licealistów.
t Materiał i metody
Badana populacja
Zbadano 468 osób w wieku 16–19 lat na Śląsku (Polska), w tym 216 chłopców (46%) i 252 dziewczęta (54%)
(tab. 1).
W badaniu zastosowano autorski kwestionariusz
„Sen”.
Kwestionariusz
Kwestionariusz „Sen” został stworzony przez autorów przy współpracy z pracownikami Instytutu Psychologii Uniwersytetu Śląskiego. Opracowano go na podstawie międzynarodowej klasyfikacji zaburzeń psychicznych DSM-IV [4]. W założeniach kwestionariusz
miał służyć do prowadzenia badań przesiewowych
w różnych grupach wiekowych, stanowić narzędzie pomocne w ogólnej ocenie jakości snu oraz rozpowszechnienia jego zaburzeń. Kwestionariusz jest przeznaczony do samodzielnego wypełnienia przez respondenta
po przeczytaniu instrukcji. Należy również poinformować badaną osobę o tym, iż przedstawione zagadnienia
dotyczą okresu dłuższego niż miesiąc (najlepiej, aby
osoba badana odniosła swój stan do okresu roku poprzedzającego badanie).
SEN
Kwestionariusz „Sen” składa się z następujących części:
— instrukcja wypełniania;
— podstawowe dane demograficzne respondenta, takie
jak: płeć, wiek, w przypadku studentów — nazwa
uczelni, wydział, kierunek oraz rok studiów;
— część I — składa się z 15 pytań dotyczących subiektywnej oceny jakości snu oraz jego zaburzeń. Respondenci
oceniają prawdziwość i trafność zawartych w kwestionariuszu twierdzeń (np. „Uważam, że mój sen nie jest
taki, jaki powinien być”) za pomocą 4-stopniowej skali
liczbowej: 1 — nigdy, 2 — rzadko, 3 — często, 4 — zawsze. Ponadto na podstawie uzyskanej punktacji z oceny wspomnianych 15 twierdzeń można wyliczyć skumulowany wskaźnik jakości snu [JS]. Wartość wskaźnika jest odwrotnie proporcjonalna do jakości snu;
— część II — zawiera pytania o dodatkowe czynniki, które mogą wpływać na sen. W opisywanym badaniu
poruszono 18 zagadnień, między innymi: poziom aktywności fizycznej, problemy osobiste, atmosferę
w domu i szkole, poziom hałasu w miejscu zamieszkania, czynności wykonywane przed zaśnięciem, ilość
czasu poświęcanego na naukę, naukę w godzinach
nocnych, czas spędzany przed komputerem, a także
związek między jakością snu a ważnymi wydarzeniami lub wyjazdami. Pytano również o częstość picia
kawy, herbaty, alkoholu oraz częstość palenia tytoniu i używania substancji pobudzających.
Uczniowie liceów wypełniali kwestionariusz na lekcji wychowawczej, w połowie roku szkolnego, samodzielnie, po przeczytaniu instrukcji zawartej na jego pierwszej stronie, bez ograniczeń czasowych.
Analiza statystyczna
Wszystkie informacje uzyskane z wypełnionych
kwestionariuszy wprowadzono do bazy danych i analizowano za pomocą pakietu Statistica. Wstępnie wyliczono statystykę opisową dla analizowanych cech
z podziałem na grupy, następnie przy użyciu testów nieparametrycznych dla szeregów liczbowych wyliczono
współczynnik korelacji Spearmana, a dla porównań międzygrupowych użyto testu U Manna-Whitneya lub
testu ANOVA Kruskala-Wallisa i testu mediany. We
wszystkich obliczeniach za różnice istotne przyjęto
wartość p < 0,05.
t Wyniki
Tabela 1. Struktura wieku i płci badanych osób
Wiek
Suma
16 lat
17 lat
18 lat 19 lat
Liczba osób
35
142
199
92
Dziewczęta
18
74
119
41
252
Chłopcy
17
68
80
51
216
468
Zaburzenia prawidłowego przebiegu snu
bezpośrednio związane z bezsennością
Oceniano jakość snu stanowiącą podstawę rozpoznania większości zaburzeń snu (tab. 2). Brak satysfakcji
z jakości snu występuje u ponad 2/5 badanych, w tym aż
35,7% uczniów określiło, że zdarza się to często, natomiast 4,7% badanych, że zawsze.
www.sen.viamedica.pl
9
SEN
2006, Tom 6, Nr 1
Tabela 2. Częstość występowania problemów ze snem bezpośrednio związanych z bezsennością
Objawy
Nigdy (%)
Rzadko (%)
Często (%)
Zawsze (%)
Zmęczenie po przebudzeniu
5,3
28,6
45,9
20,1
Brak satysfakcji z jakości snu
15,2
44,4
35,7
4,7
Sypianie mniej niż 6 godzin na dobę
13,1
49,1
32,9
4,9
Latencja snu dłuższa niż 30 minut
12,6
36,1
29,5
21,8
Senność w ciągu dnia i ewentualny mimowolny sen
26,3
41,8
27,1
4,7
Budzenie się wcześnie rano
53,4
35,0
9,0
2,6
Budzenie się w nocy i kłopoty z ponownym zaśnięciem
55,3
38,9
5,3
0,4
Najczęściej zgłaszaną skargą było zmęczenie po przebudzeniu. Taki stan może świadczyć o tym, iż występuje poważne zaburzenie snu, w którym sen nie pełni już
swojej podstawowej funkcji, jaką jest regeneracja całego
organizmu, a przede wszystkim układu nerwowego. Aż
20,1% licealistów twierdzi, że zawsze budzą się zmęczeni, natomiast 45,9% podaje, że z taką sytuacją spotyka
się często.
Senność w ciągu dnia, która może być zarówno objawem, jak i skutkiem bezsenności, jest częstym problemem u ponad 1/4 licealistów (27,1%), a około 5% z nich
spotyka się z nim codziennie. Na codzienną wydłużoną
latencję snu (przekraczającą 30 min) uskarża się 21,8%
nastolatków, natomiast częste problemy z zaśnięciem występują u 29,5% badanych osób. Prawie 5% spośród osób
badanych zwykle śpi mniej niż 6 godzin na dobę, 33%
osób uważa, że zdarza się im to często.
Stosunkowo rzadko występującymi problemami są
zarówno wczesne budzenie się, jak i częste przebudzenia nocne.
Zaburzenia prawidłowego przebiegu snu
niezwiązane bezpośrednio z bezsennością
U około 16% licealistów nieregularny czas trwania
snu i zmienny czas zasypiania były codziennymi problemami, a u około 40% — częstymi. Stwierdzono, że
23,7% młodych ludzi często drzemie w ciągu dnia, a 4,3%
— codziennie. Zmienne pory wstawania były również
częstym problemem u prawie 1/5 badanych. Młodzież
rzadko zgłaszała nieprzyjemne sny. Nieliczne osoby
uskarżały się także na płytkość snu lub czas jego trwania
dłuższy niż 10 godzin na dobę. U młodzieży rzadko występowały problemy ze snem w przeszłości (tab. 3).
Ocena jakości snu za pomocą skumulowanego
wskaźnika jakości snu
U badanej młodzieży obszar zmienności wskaźnika
jakości snu wynosił 18–48 punktów (ryc. 1), a średni
wskaźnik jakości snu — 31,66 (SD = 5,43). Średni wskaźnik jakości snu u dziewcząt był wyższy i wynosił 32,36
(SD = 5,04), a u chłopców — 30,85 (SD = 5,23). Różnica
ta była istotna statystycznie (p < 0,05) (ryc. 2). Różnice
jakości snu w zależności od wieku osób badanych nie
były istotne statystycznie (ryc. 3).
t Dyskusja
W niniejszej pracy zastosowano tylko kwestionariusz opracowany przez autorów artykułu, bez wykonywania badania polisomnograficznego. Należy jednak
podkreślić, iż subiektywne odczucia pacjenta są podstawowym kryterium rozpoznania większości zaburzeń
snu [3].
Wśród młodzieży licealnej można zaobserwować duże
rozpowszechnienie zaburzeń snu. Ponad 2/3 badanych
osób uskarża się na częste występowanie co najmniej jednego objawu bezsenności. Tylko pojedyncze osoby nie
podają częstego występowania jakiegokolwiek objawu.
W badaniach przeprowadzonych wśród młodzieży
Tabela 3. Częstość występowania problemów ze snem niezwiązanych bezpośrednio z bezsennością
Objawy
10
Nigdy (%)
Rzadko (%)
Często (%)
Zawsze (%)
Zmienny i nieregularny czas trwania snu
6,6
36,1
41,2
16,0
Zmienne i nieregularne pory zasypiania
3,6
38,9
40,0
17,5
Drzemki w ciągu dnia
28,0
44,0
23,7
4,3
Zmienne i nieregularne pory wstawania
14,5
59,2
22,2
4,1
Problemy ze snem w przeszłości
56,2
27,8
13,7
2,3
Niepokojące i nieprzyjemne sny
28,6
57,9
11,8
1,7
Płytki sen
50,6
38,9
9,2
1,3
Sypianie więcej niż 10 godzin na dobę
34,8
55,3
9,0
0,9
www.sen.viamedica.pl
Janusz Kasperczyk i wsp., Epidemiologia zaburzeń snu u młodzieży mieszkającej na Górnym Śląsku
SEN
Rycina 1. Rozkład wskaźnika jakości snu
Rycina 2. Zależność wskaźnika jakości snu od płci
Rycina 3. Zależność wskaźnika jakości snu od wieku
pochodzącej z czterech krajów europejskich: Francji, Wielkiej Brytanii, Niemiec i Włoch, objawy bezsenności zgłaszało około 25% populacji [9].
U polskiej młodzieży najczęściej występowało ciągłe
zmęczenie w ciągu dnia, które można wiązać z nieregenerującą wartością snu. Na podstawie wyników badań
przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych wśród
młodzieży stwierdzono, że codzienne zmęczenie zgłaszało około 7% badanych [8]. W badaniach przeprowadzonych przez autorów artykułu u 20% młodych osób występowało codzienne zmęczenie. Należy również zwró-
cić uwagę na dosyć często zgłaszaną codzienną senność
w ciągu dnia — w badaniach autorów artykułu około 5%
osób zgłaszało ten problem, co odpowiada wynikom badań w Stanach Zjednoczonych [8]. W Japonii na codzienną senność uskarża się prawie 15% badanych, z czego większość stanowią osoby młode [17]. Badania francuskie natomiast donoszą o 38% osób w wieku 15–20 lat
cierpiących na codzienną senność [18]. W badaniu autorów artykułu uwagę zwraca także dość duży odsetek osób,
u których często występuje problem senności, lecz nie
codziennie.
www.sen.viamedica.pl
11
SEN
2006, Tom 6, Nr 1
Interesującym zagadnieniem są problemy z zaśnięciem i związana z tym wydłużona latencja snu. Powyższe problemy w badaniach zgłaszało 6% młodzieży w Stanach Zjednoczonych [8], 5% osób do 24. roku
życia w Polsce [19], a około 22% w badaniu autorów
artykułu.
Brak satysfakcji ze snu postrzeganej w kategorii jego
regenerującej jakości występuje w Polsce co najmniej
u 13% osób do 24. roku życia [19], a u 17% w Stanach
Zjednoczonych [8]. W badaniach przeprowadzonych
przez autorów stwierdzono, że 35% osób często było niezadowolonych z regenerującej jakości snu, natomiast
u 5% osób problem ten występował stale.
Ponadto niepokojący jest duży odsetek młodzieży, której sen jest krótszy niż 6 godzin na dobę. Zawsze zbyt
krótko śpi około 5% badanych, ale już prawie 1/3 spośród licealistów często zgłasza te dolegliwości. Momenty, w których sen jest dłuższy, to prawdopodobnie weekendy oraz inne dni wolne od nauki szkolnej.
Różnice między wynikami badań z poszczególnych
krajów mogą być skutkiem nieścisłości i rozbieżności
między klasyfikacjami oraz sposobem interpretacji tych
zaburzeń. Również inne czynniki, na przykład odmienności kulturowe czy rozbieżności w systemach edukacji, mogą decydować o wynikach.
Ponadto wyniki badań z ostatnich lat wskazują na coraz częstsze występowanie u młodzieży zespołu opóźnionej fazy snu [20–22]. Nieregularność takich parametrów,
jak czas zasypiania, wstawania i trwania snu, może wskazywać na zaburzenia prawidłowego rytmu zasypiania/wstawania, a nawet nasuwać podejrzenia dotyczące występowania u niektórych badanych właśnie tego zespołu.
Zastosowany przez autorów wskaźnik jakości snu nie
pozwala wprawdzie na bardzo dokładną ocenę stopnia
nasilenia zaburzeń snu, jest jednak przydatny przy porównywaniu między sobą poszczególnych grup badanych. Porównując wartości wskaźnika jakości snu, auto-
rzy zauważyli, że dziewczęta śpią gorzej niż chłopcy, co
znajduje także potwierdzenie w piśmiennictwie [13, 20, 23].
Światowe doniesienia wskazują na gorszą jakość życia
osób skarżących się na zaburzenia snu w porównaniu
z osobami śpiącymi prawidłowo. Różnice te wynikają zapewne ze zwiększonej męczliwości, obniżonego nastroju
oraz mniejszej efektywności tych osób na polu naukowym,
zawodowym lub osobistym [16, 24]. Wielu badaczy koncentruje się również na konsekwencjach, jakie wiążą się
z bezsennością w młodym wieku i ich wpływie na całe
dorosłe życie. Zwiększona częstość wypadków u osób
z problemami ze snem [6, 10, 15] jeszcze bardziej powinna skierować naszą uwagę na ich szeroką profilaktykę.
Podsumowując, należy pamiętać, że każda osoba,
a szczególnie młoda, cierpiąca na dość znacznie rozpowszechnione obecnie zaburzenia snu, jest o wiele bardziej narażona na problemy zdrowotne związane z brakiem należytego wypoczynku, stresem itp. niż osoba zdrowa. Jakość życia tych osób jest wyraźnie gorsza. Trzeba
więc położyć ogromny nacisk na profilaktykę zaburzeń
snu. Należy uświadomić młodzieży, jak żyć, aby dobrze
spać i nie dopuścić do negatywnych skutków związanych z zaburzeniami snu. Powinno się też pamiętać
o ewentualnej pomocy, terapii dla osób cierpiących z powodu tych problemów.
t Wnioski
1.
Zaburzenia snu są szeroko rozpowszechnione wśród
młodzieży licealnej.
2. Podstawowymi objawami zaburzeń snu są: brak satysfakcji z jakości snu i uczucie zmęczenia po przebudzeniu.
Podziękowania
Autorzy artykułu dziękują dr. Markowi Adamcowi
z Instytutu Psychologii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach za pomoc w redagowaniu kwestionariusza.
t Streszczenie
Epidemiologia zaburzeń snu
Wstęp. Celem pracy była ocena rozpowszechnienia problemów ze snem z uwzględnieniem bezsenności.
Materiał i metody. Przebadano 468 uczniów w wieku 16–19 lat — 54% kobiet, 46% mężczyzn uczęszczających do polskich
liceów ogólnokształcących (Górny Śląsk). Uczniowie samodzielnie wypełniali anonimowy kwestionariusz „Sen”. Dane analizowano za pomocą testów nieparametrycznych (test U Manna-Whitneya, test Kruskala-Wallisa, test mediany).
Wyniki. Najczęściej zgłaszanymi objawami były: zmęczenie po przebudzeniu, zmienny i nieregularny czas trwania snu,
zmienne i nieregularne pory zasypiania, brak satysfakcji z jakości snu i sen krótszy niż 6 godzin na dobę.
Wnioski. Wyniki wskazują, że zaburzenia snu są szeroko rozpowszechnione wśród młodzieży licealnej. Wskazana jest więc
odpowiednia profilaktyka dotycząca młodego pokolenia. Jej celem powinno być szybkie wykrywanie, leczenie, a przede
wszystkim zapobieganie wystąpieniu problemów ze snem.
Słowa kluczowe: zaburzenia snu, bezsenność, młodzież
12
www.sen.viamedica.pl
Janusz Kasperczyk i wsp., Epidemiologia zaburzeń snu u młodzieży mieszkającej na Górnym Śląsku
SEN
t Piśmiennictwo
1. Mindell J.A., Owens J.A., Carskadon M.A. Developmental features of sleep. Child Adolesc. Psychiatr. Clin. N. Am. 1999; 8: 695–
–725.
2. Kryger M., Lavie P., Rosen R. Recognition and diagnosis of insomnia. Sleep 1999; 22: 421–426.
3. Szelenberger W. Bezsenność. Warszawa, Fundacja Wspierania
Rozwoju Kliniki Psychiatrycznej AM w Warszawie, 2000.
4. American Psychiatric Associaton. Diagnostic Criteria from Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders — Fourth
Edition (DSM-IV). Washington D.C. 1993.
5. Costa e Silva J.A, Chase M., Sartorius N., Toth T. Special report
from symposium held by World Health Organisation and the
World Federation of Sleep Research Societies: an overview of
insomnias and related disorders — recognition, epidemiology,
and rational management. Sleep 1996; 19: 412–416.
6. Walsh J., Ustun T. Prevalence and health consequences of insomnia. Sleep 1999; 22: 427–436.
7. Khalek A. Epidemiologic study of sleep disorders in Kuwaiti adolescents. Percept. Mot. Skills 2001; 93: 901–910.
8. Roberts R.E., Roberts C.R., Chen I.G. Impact of insomnia on future functioning of adolescents. J. Psychom. Res. 2002; 53: 561–
–569.
9. Ohayon M., Roberts R.E., Zulley J., Smirne S., Priest R.G. Prevalence and patterns of problematic sleep among older adolescents.
J. Am. Acad. Child. Adolesc. Psychiatry 2000; 39: 1549–1556.
10. Leger D., Guilleminault C., Bader G., Levy E., Paillard M. Medical and socio-professional impact of insomnia. Sleep 2002; 25:
625–629.
11. Morrison J.R., Kujawa E. Jr, Storey B.A. Causes and treatment of
insomnia among adolescents. J. Sch. Health 1985; 55: 148–150.
12. Ipsiroglu O.S., Fatemi A., Werner I., Paditz E., Schwarz B. Self-reported organic and nonorganic sleep problems in schoolchil-
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
dren aged 11 to 15 years in Vienna. J. Adolesc. Health 2002; 31:
436–442.
Ohayon M. Epidemiological study of insomnia in the general
population. Sleep 1996; 19 (3): 7–15.
Vignau J., Bailly D., Duhamel A., Vervaecke P., Beuscart R., Collinet
C. Epidemiologic study of sleep quality and troubles in French secondary school adolescents. J. Adolesc. Health 1997; 21: 343–350.
Nowicki Z., Szelenberger W. Zaburzenia snu. Diagnostyka i leczenie. PTP, Kraków 1999.
Niemcewicz S., Szelenberger W. Psychophysiological correlates
of primary insomnia. J. Sleep. Res. 2000; 9: 138.
Liu X., Uchiyama M., Kim K. i wsp. Sleep loss and daytime sleepiness in the general adult population of Japan. Psychiatry Res.
2000; 93: 1–11.
Mantz J., Muzet A., Winter A.S. The characteristics of sleep-wake
rhythm in adolescents aged 15–20 years. Arch. Pediatr. 2000; 7:
256–262.
Szelenberger W., Skalski M. Epidemiology of sleep disturbances
in Poland — preliminary report. Kraków, Biblioteka Psychiatrii
Polskiej, 1999.
Navelet Y. Insomnia in the child and adolescent. Sleep 1996; 19:
S23–S28.
Sorensen E., Ursin R. Sleep habits among adolescents. Tidsskr.
Nor Laegeforen. 2001; 121: 331–333.
Thorpy M.J., Korman E., Spielman A.J., Glovinsky P.B. Delayed
sleep phase syndrome in adolescents. J. Adolesc. Health Care
1988; 9: 22–27.
Yarcheski A., Mahon N.E. A study of sleep during adolescence.
J. Pediatr. Nurs. 1994; 9: 357–367.
Roth T., Ancoli-Israel S. Daytime consequences and correlates
of insomnia in the United States: results of the 1991 National
Sleep Foundation Survey II. Sleep 1999; 22: 355–358.
www.sen.viamedica.pl
13