Metaforyczna droga do bóstwa w antropozofii (na przykładzie pism

Metaforyczna droga do bóstwa w antropozofii (na przykładzie pism

Metaforyczna droga do bóstwa w antropozofii (na przykładzie pism
Jerzego Prokopiuka)
Grzegorz Zarzeczny
The Metaphorical Way To God In Anthroposophy
(Based On The Works Of Jerzy Prokopiuk)
Abstract: The paper aims at showing through which metaphors the category of spiritual
development is expressed in anthroposophy. As one of the gnostic systems, anthroposophy
assumes different relationship between God, evil and human than the one commonly established
in European culture. The exemplification of the mutual relation between the ideology and the
lexical metaphors is based on the works of the modern gnostic anthroposopher Jerzy Prokopiuk.
Key words: conceptual metaphor, religious discourse, spiritual is physic metaphor, gnosis,
gnosticism, anthroposophy, Prokopiuk.
Contact: Uniwersytet Wrocławski (University of Wroclaw, Poland), e-mail: [email protected]
1.
Cel i przedmiot badań
Celem niniejszej pracy1 jest prześledzenie sposobów konceptualizacji rozwoju duchowego
w antropozofii, zwłaszcza wskazanie takich punktów, które decydują o oryginalności tego ujęcia
zarówno względem najpopularniejszej w naszym kręgu kulturowym tradycji chrześcijańskiej,
jak i względem tradycji gnostycznej, z której wyrasta antropozofia.
Zgodnie z tradycją polskich badań poświęconych omawianemu zagadnieniu przyjmuje się
rozróŜnienie zaproponowane przez kongres w Messynie: przez gnozę rozumie się „wiedzę o
boskich tajemnicach, zastrzeŜoną dla pewnej elity”, przez gnostycyzm – „określoną grupę
systemów [religijnych – G.Z.] z II wieku po Chrystusie” zakładających jedność poznającego,
poznawanego i środka poznania [Bianchi (red.) 1967: XX; por. Myszor 1988: 32-33; Prokopiuk
1998: 12]. Najszerzej gnozę naleŜy postrzegać jako formę ezoteryki (obok mistyki i magii)
postulującą takie obcowanie z sacrum, które skupione jest przede wszystkim na jego poznaniu
[por. Prokopiuk 2000a: 35-51].
Jednym z systemów gnostycznych jest stworzona przez Rudolfa Steinera (1861-1925)
antropozofia (gr. anthropos – ‘człowiek’, sophia – ‘mądrość’). Szerokie rozumienie tego
terminu obejmuje wyrastającą z określonego sposobu poznania rzeczywistości duchowej i
wynikającego zeń światopoglądu, propozycję alternatywnej cywilizacji obejmującej takie
dziedziny jak: religia, sztuka, Ŝycie społeczne, pedagogika, medycyna z farmacją, rolnictwo i
1
Artykuł powstał na podstawie fragmentu pracy magisterskiej Konceptualizacja świata duchowego w
pismach Jerzego Prokopiuka napisanej pod kierunkiem dr Luizy Rzymowskiej, Wrocław 2007.
85
technika. W węŜszym znaczeniu antropozofia to, według jej autora [Steiner, 1948: 5], „naukowe
badanie świata duchowego, które przenika jednostronność zarówno czystego
przyrodoznawstwa, jak i zwykłej mistyki, i które – zanim podejmie próbę wniknięcia w świat
nadzmysłowy – w poznającej duszy rozwija najpierw nieznane jeszcze zwykłej świadomości i
zwykłej nauce siły, które wniknięcie takie umoŜliwiają”2.
Antropozofia pojmuje historię świata jako efekt boskiego planu, którego celem jest
ewolucyjne osiągnięcie przez wszystkie elementy kosmosu doskonałości właściwej bóstwu.
NajwyŜsze Bóstwo, inaczej niŜ ma to miejsce w większości systemów gnostycznych,
utoŜsamiane jest ze Stwórcą, Jego dzieło zaś to przede wszystkim narzędzie umoŜliwiające
innym istotom wspomniany rozwój. Zgodnie z powyŜszym, koncepcja antropozoficzna
róŜnicuje ludzi ze względu na etap zbliŜenia do poziomu boskiego, jednak zakłada się, Ŝe
wszyscy ludzie zostaną prędzej czy później przebóstwieni3 [por. Steiner 1948; Prokopiuk
2000b; 2003].
2.
Metodologia
Ramy niniejszej pracy wyznacza semantyka kognitywna w wersji zaproponowanej przez
George’a Lakoffa oraz jego współpracowników [por. m.in. Lakoff, Johnson 1988; Lakoff 1993;
Lakoff 1987; Johnson 1987; Lakoff, Turner 1989; Krzeszowski 1997; Kövecses 2005]. W
nurcie tym przede wszystkim rozróŜnia się metaforę pojęciową tj. ‘metaforyczne odwzorowanie
między dziedzinami pojęciowymi’ oraz metaforę leksykalną – ‘metaforyczne wyraŜenie, które
jest wtórnym przejawem odwzorowania pojęciowego’ [por. Libura 2000: 46]. Kierunek
odwzorowania przebiega od dziedziny lepiej dostępnej ludzkiemu doświadczeniu
(dziedzina/domena źródłowa) do zjawisk bardziej skomplikowanych (dziedzina/domena
docelowa), co zapewnia „somatyczno-biofizyczne podstawy poznania poprzez wsteczne
powiązanie myślenia abstrakcyjno-pojęciowego z postrzeganiem zmysłowym, gwarantując tym
samym spójność i jednolitość naszego doświadczenia” [Jäkel 2003: 44; por. Lakoff 1987: 276].
W procesie tym „nadawanie struktury metaforycznej (…) jest częściowe, a nie całościowe.
Gdyby było ono całościowe, jedno pojęcie byłoby toŜsame z innym, nie zaś jedynie rozumiane
w jego terminach” [Lakoff, Johnson 1988: 35]. RóŜnice w poszczególnych odwzorowaniach
mogą być pochodną procesu ogniskowania4 tj. uzaleŜnienia konfiguracji domeny docelowej od
kształtu domeny źródłowej wykorzystanej w metaforyzacji [por. Jäkel 2003: 40]. Inną
przyczyną zróŜnicowania pojawiających się metafor moŜe być ich poziom schematyczności,
czyli stopień uszczegółowienia danego odwzorowania [por. Lakoff, Turner 1989].
Do takich zjawisk, które konceptualizowane mogą być wyłącznie poprzez metafory,
naleŜy niewątpliwie ŚWIAT DUCHOWY w znaczeniu ‘rzeczywistość ukryta, niematerialna,
niedostępna dla wszystkich’. Jak zauwaŜa Olaf Jäkel [2002: 23]:
domena religii powinna być w większości, jeśli nie kompletnie zaleŜna od metaforycznej
konceptualizacji. Jest to nie tylko wysoce abstrakcyjna domena, całkiem odległa od
2
Polskie tłumaczenie za: PROKOPIUK [2000b: 10]. Bardzo dziękuję Pani Svetlanie Frost z Uniwersytetu
w Bochum za pomoc w lokalizacji oryginalnego cytatu.
3
Inaczej niŜ np. w starszych systemach gnostycznych, gdzie podział ludzi na określone kategorie
(pneumatyków, psychików i chylików) miał charakter ostateczny.
4
LAKOFF i JOHNSON [1988: 32-35] stosują jedynie podrzędne terminy uwypuklanie oraz ukrywanie.
86
doświadczenia zmysłowego, ale jej centralne zagadnienia jak Bóg, dusza, Ŝycie pośmiertne i
wolna wola są tradycyjnie postrzegane jako idee metafizyczne par excellence.
3.
Materiał
Podstawę materiałową pracy stanowią pisma Jerzego Prokopiuka, współczesnego (ur.
1931 r.) gnostyka-antropozofa. Jako Ŝe dorobek pisarski tego autora obejmuje blisko pół tysiąca
tekstów zamieszczonych w róŜnych czasopismach i ksiąŜkach (jako przedmowy lub posłowia)
oraz trzynaście pozycji ksiąŜkowych, analiza na potrzeby niniejszego artykułu obejmuje
wyłącznie dziesięć tomów autorskich5. W sześciu z nich odnaleźć moŜna leksykalne realizacje
metafor rozwoju duchowego6. Zebrany materiał uporządkowany został przy wykorzystaniu
metody onomazjologiczno-kognitywnej analizy metafor zaproponowanej przez Olafa Jäkela
[por. Jäkel 2000: 148-164, 316-320].
4.
Analiza
Podobnie jak w większości dyskursów religijnych [por. Jäkel 2002: 20-42], nadrzędnym
pojęciem organizującym rozumienie rozwoju duchowego w antropozofii jest metafora
ontologiczna śYCIE TO PODRÓś, oparta głównie na schemacie wyobraŜeniowym ŹRÓDŁOŚCIEśKA-CEL [por. m.in. Lakoff, Johnson 1988; Lakoff 1987: 275].
W ujęciu tym abstrakcyjny proces doskonalenia wewnętrznego ujmowany jest expresis
verbis jako fizyczna7 podróŜ:
[1] …w soterycznym dąŜeniu do Boga…, JH 32,
[2] …podróŜy do źródeł Ŝycia…, NP 96,
która odbywa się pieszo:
[3] …wchodzę w Kosmos…, RZ 22
[4] …jest to istotne szczególnie wtedy, kiedy człowiek przekracza granice świata zmysłowego…, SA
68
[5] …człowiek przechodzi przez bramę śmierci…, SA 71
[6] …w śmierć właściwą wkroczyć juŜ jako nowi ludzie…, RZ 174
[7] …pierwszą sferę świata duchowego, do której wkracza jego badacz…, LH 146
[8] …wejście w świat eteryczny…, RZ 71
[9] …przejście do świata eterycznego, tego, który jest najbliŜszy materialnej Ziemi…, JH 154
[10] …człowiek przechodzi przez sferę świata astralnego…, LH 213,
po materialnej drodze:
[11] …Ono [Bóstwo – G.Z.] wskazuje mi drogę do Siebie…, JH 40,
5
Tomy Dusza ludzka. Oś świata, Piękno jest tylko gnozy początkiem oraz Matrix czyli okultystyczny bróg
ukazały się drukiem juŜ po przygotowaniu niniejszego artykułu, nie zostały zatem uwzględnione w
analizie.
6
Cytaty kaŜdorazowo lokalizowane są za pomocą skrótów odsyłających do strony w określonej
publikacji. Wykaz skrótów znajduje się w końcowej części artykułu.
7
Najogólniejszy poziom metaforyzacji w obrębie omawianego zagadnienia wyznacza przenośnia
PRZESTRZEŃ DUCHOWA TO PRZESTRZEŃ FIZYCZNA.
87
[12] …Przewodnikiem na tej Drodze jest mi Chrystus…, JH 40,
[13] …w Ŝyciu człowieka będącego w drodze do wtajemniczenia…, JH 29,
[14] …wstąpienie na tę drogę łączy się z dwojakiego rodzaju warunkami wstępnymi…, LH 127
[15] …Chrystusa, Syna BoŜego, „Pana Losu”, Przewodnika ludzkości na drodze do zbawienia…, SA
63.
Warto zwrócić uwagę, Ŝe obecne przy osiąganiu kolejnych stadiów rozwoju duchowego
[5-11] pojęcie GRANICY nie odwołuje się do schematu wyobraŜeniowego BLOKADA, a jedynie
wydziela WNĘTRZE od ZEWNĘTRZA (w zakresie omawianej domeny będą to kolejne sfery), co
pozornie owocuje moŜliwością swobodnego ich przekraczania. WiąŜe się to ze szczególnym
charakterem zagroŜenia, na jakie naraŜony jest metaforyczny podróŜnik.
Z jednej strony kategorie oparte na schemacie BLOKADA wykorzystywane są w większości
systemów gnostycznych do konceptualizacji niebezpieczeństw, które człowiek musi pokonać,
jeśli pragnie osiągnąć kolejny etap rozwoju. W antropozofii mówi się w ten sposób o
działaniach istot arymanicznych lub kolektywnie – o działalności Arymana:
[16] …[istoty arymaniczne – G.Z.] chcą równie jednostronnie zatrzymać go wyłącznie na Ziemi i
Niebo zakryć przed jego wzrokiem…, SA 79,
[17] …istoty arymaniczne z kolei pragną jednostronnego „zmaterializowania” człowieka (…)
przykuwając go wyłącznie do Ziemi…, JH 267,
[18] …„grawitacja” ta przywiązuje człowieka do Ziemi…, JH 209,
[19] …człowiekowi znajdującemu się w szponach rosnącego egoizmu…, SA 75.
Podkreśla się tu unieruchomienie, przede wszystkim poprzez zniewolenie (być przykutym,
przywiązanym, w szponach) prowadzące do oddzielenia od sfery duchowej, które rozpatrywać
naleŜy w powiązaniu z popularnymi metaforami WIEDZIEĆ TO WIDZIEĆ lub KOMUNIKACJA
DUCHOWA TO ROZMOWA:
[20] …próba odcięcia mu [człowiekowi – G.Z.] łączności między duszą a duchem…, SA 89,
[21] …człowiek zostaje odcięty od ducha…, SA 90,
[22] …człowiek (…) jest oderwany od swej matrycy…, SA 89,
[23] …wszystko to wyrasta z owej dychotomizacji, nieustannego rozrywania obu sfer, sfery duchowej
i materialnej… LH 286.
Z drugiej jednak strony pojawia się równieŜ inna8 kategoria zagroŜenia, przez
antropozofów nazywana istotami lucyferycznymi (Lucyferem), które – przeciwnie – zwracają
uwagę (nadal zgodnie z przenośnią WIEDZIEĆ TO WIDZIEĆ – zwracają wzrok, wskazują)
człowieka wyłącznie na aspekt duchowy, co w ujęciu śYCIE JAKO PODRÓś ujmowane jest
poprzez metaforę DZIAŁALNOŚĆ ZŁA TO FIZYCZNE PRZEMIESZCZANIE CZŁOWIEKA:
[24] …istoty lucyferyczne zwracają wzrok człowieka jedynie ku Niebu…, SA 79,
[25] …istoty lucyferyczne porywają go w swoje złudne światy astralne…, JH 249,
[26] …zmierzają do „jednostronnego” uduchowienia człowieka wskazując mu niebo…, JH 267,
8
Gwoli ścisłości naleŜy wyróŜnić jeszcze trzecią kategorię sił demonicznych w antropozofii – istoty
asuryczne (Asura), jednak Prokopiuk pisze o nich rzadko, wspominając, Ŝe sam Steiner wypowiadał się
na ten temat w niewielkim stopniu, nie mogą być zatem one uwzględnione w niniejszej analizie.
88
[27] …tęsknią do Wenus i dlatego jak gdyby pociągają wielu ludzi w jej stronę…, SA 89,
[28] …istoty lucyferyczne (…) odwodzą go od jego misji na Ziemi…, SA 79
Rzecz jasna, owo przemieszczanie człowieka odbywa się bez jego woli albo nawet przy
zdecydowanym sprzeciwie (pociągają, odwodzą, porywają)
Ponadto w omawianym przypadku w zaskakujący, ale jednocześnie spójny sposób
wykorzystana zostaje metafora WSPÓŁISTNIENIE ZŁA I DOBRA TO WOJNA, gdzie zwraca się uwagę
na oryginalny aspekt sojuszu przeciw człowiekowi:
[29] …sojuszowi Lucyfera z Arymanem…, JH 19,
[30] …Steiner mówił takŜe o swoistym sojuszu Lucyfera i Arymana…, JH 258.
Kwestie najistotniejsze dla całego tego zagadnienia w obrębie antropozofii – a równieŜ
wskazujące na potrzebę osobnego jego omówienia – sformułowane są następujący sposób:
[31] …droga Chrystusowa jest drogą środkową, która jak gdyby korzysta z tych dwóch biegunów, ale
prowadzi między nimi…, SA 87,
[32] …[demony – G.Z.] próbują nieustannie ściągnąć człowieka i kosmos z Drogi BoŜej…, SA 78.
Jak widać, w wymiarze całościowym na schemat śRÓDŁO-ŚCIEśKA-CEL, który stanowi
podstawę przenośni śYCIE JAKO PODRÓś, nałoŜone są przede wszystkim nie schematy BLOKADA
(tj. podstawy metaforycznych PRZESZKÓD), ale schemat CENTRUM-PERYFERIE9. Wydaje się, Ŝe to
właśnie on stanowi o oryginalności koncepcji antropozoficznej względem tradycyjnego ujęcia
gnostyckiego. Zgodnie ze swą aksjologią (CENTRUM jako biegun dodatni) ujmuje on Drogę
BoŜą jako dobrą, podczas gdy peryferyjnym obszarom demonicznym przypisuje status
negatywny. Dopiero w tak wyróŜnionych elementach moŜna rozpatrywać podobne gnostyckim
przeszkody arymaniczne, jest to jednak poziom podrzędny. Na głównej płaszczyźnie zagroŜenie
polega przede wszystkim nie tyle na zatrzymaniu się, ile na zagubieniu, obraniu niewłaściwego
kierunku, co koresponduje z wielokrotnie przywoływaną przez Prokopiuka koncepcją grzechu
jako hamartii – ‘nietrafienia w cel’10. Z tego teŜ powodu tak waŜną rolę w myśleniu
antropozoficznym odgrywać będzie przewodnik.
Zanim jednak omówione zostaną ostatnie istotne zagadnienia, warto jeszcze zwrócić
uwagę na metaforyzację koherentną z zarysowanym kształtem DROGI i jej ewentualnego
ZAGUBIENIA. O ile w większości systemów gnostycznych szczególnie waŜna była predestynacja
(ktoś był pneumatykiem, psychikiem lub hylikiem), o tyle myśl Steinera ujmuje moŜliwości
człowieka fakultatywnie tj. moŜe on podąŜać właściwą drogą lub z niej zboczyć. Koresponduje
z tym faktem metafora ZŁO JAKO CHOROBA, gdzie wydzielić moŜna takie odwzorowania jak:
ISTOTY ZŁE TO ZARAśENI czy GRZECH TO INFEKCJA:
[33] …infekcję tę [grzech – G.Z.] opisuje Biblia…, SW 54,
[34] …z jednej strony Asur, Aryman i Lucyfer są nosicielami zła…, SA 78,
[35] …zła nie było w człowieku od początku, lecz został on nim „zaraŜony”…, LH 199.
Wobec tak zarysowanego problemu drogi łączącej świat duchowy ze światem
materialnym, niezwykle waŜną rolę odgrywa metafora BOSKA POMOC TO PRZEWODNIK, który ma
doprowadzić człowieka do celu:
[36] …Przewodnikiem na tej Drodze jest mi Chrystus…, JH 40,
9
Konkretnie jest to, wyróŜniony przez A. LIBURĘ [2000: 114], schemat CENTRUM-PERYFERIE-1, który
wynika z „doświadczenia siebie jako centrum przestrzeni percepcyjnej”.
10
Innym schematem, którego parametry aksjologiczne umoŜliwiają podobne ujęcie jest RÓWNOWAGA.
89
[37] …wiodącym jest „Logos” czy Chrystus…, SA 85,
[38] …zadanie doprowadzenia indywidualnego ducha człowieka do (…) ducha kosmicznego…, SA
10.
Ostatnią kwestią, na jaką warto zwrócić uwagę, a która wiąŜe się bezpośrednio z całym
zagadnieniem „trafienia do celu”, jak równieŜ z szeregiem odwzorowań, które decydują o
kształcie antropozoficznego świata duchowego (PRZESTRZEŃ DUCHOWA TO PRZESTRZEŃ
FIZYCZNA, śYCIE TO PODRÓś etc.) jest punkt łączności między rzeczywistością duchową a
znanym nam uniwersum. Jest nim metafora DOSTĘP DO BÓSTWA TO MOST, która prócz niezwykle
waŜnego aspektu łączenia, uwypukla równieŜ inne, niemniej istotne zagadnienie: dostęp nie
odbywa się w miejscu dowolnym, ale wymaga wskazania juŜ istniejącego połączenia lub
obustronnej budowy nowego:
[39] …kaŜdy z nich buduje most między owym boskim światem, światem duchowym a światem
kaŜdego z nas, zwykłych ludzi…, LH 297,
[40] …doświadczenia, które wskazuje człowiekowi drogę – most właśnie – ze świata, w którym Ŝyje
(…) do świata boskiego…, NP. 136
[41] …droga ta prowadzi poprzez siedem mostów – boskich promieni…, JH 40,
[42] …ten most ma być więc budowany w obie strony i musi to być most konkretny…, JH 28.
Obrazowanie takie podkreśla jedno z głównych załoŜeń antropozofii: rozwój duchowy
polega tu nie tyle na przezwycięŜaniu zła (pokonywaniu przeszkód) w drodze do bóstwa, ile
raczej na świadomym (konsekwentnym) poruszaniu się po linii doń wiodącej.
5.
Wnioski
Przegląd zebranego materiału pozwala na sformułowanie kilku wniosków na temat
konceptualizacji rozwoju duchowego w antropozofii.
Po pierwsze, całe zagadnienie – jako fragment abstrakcyjnej domeny religijnej –
pojmowane jest metaforycznie, przede wszystkim poprzez dostępny w codziennym
doświadczeniu koncept DROGA. Wyznacza on poszczególne odwzorowania, jak CZŁOWIEK TO
PODRÓśNIK, ROZWÓJ TO WĘDRÓWKA etc. Obrazowanie to wpisuje się w ramy teorii potocznej
[por. Lakoff 1987: 118] omawianej domeny: PRZESTRZEŃ DUCHOWA TO PRZESTRZEŃ FIZYCZNA.
Po drugie, potwierdza się teza o koherencji nie tyle samych metafor, ile poszczególnych
ich zogniskowań. Wszystkie realizacje metafor w analizowanym materiale – tak mających
źródło w podstawowej domenie DROGA, jak i innych (WOJNA, CHOROBA etc.) – mają spójny
charakter, choć nietrudno wyobrazić sobie przykłady potencjalnie owej spójności pozbawione.
Po trzecie, swoista dla antropozofii koncepcja dobra i zła znajduje wyraz w szczególnym,
hierarchicznym wykorzystaniu dwu odmiennych schematów wyobraŜeniowych (śRÓDŁOŚCIEśKA-CEL oraz CENTRUM-PERYFERIE), które zapewnia koherencję pozornie niespójnemu
obrazowaniu tego zagadnienia.
Po czwarte, opisane przeciwstawienie parametrów aksjologicznych dwu (lub więcej)
schematów wyobraŜeniowych moŜna widzieć jako szerszy mechanizm pojęciowo-językowy,
obecny choćby w zdaniu Ze szczytów władzy nie widać zwykłych ludzi11. Opis występowania
oraz funkcji tego zjawiska wymagałby osobnego opracowania.
11
Aksjologii schematu GÓRA-DÓŁ, przeciwstawiona jest tu aksjologia schematu CENTRUM-PERYFERIE-1.
90
Summary
Analysis of gathered linguistic data allows for several conclusions about conceptualization
of spiritual development in anthroposophy. Firstly, whole topic, as part of abstract religious
domain, is comprehended in metaphorical way, above all through grounded in everyday
experience PATH concept. Secondly, thesis about the coherence between not metaphors, but
rather their particular focuses is confirmed. Thirdly, original anthroposophical conception of
good and evil finds expression in special, hierarchical usage of two different image schemata
(SOURCE-PATH-TARGET and CENTRE-PERIPHERY). Finally, described opposition of axiological
parameters of two (or more) image schemata seems to be the broader cognitive/linguistic
phenomenon which the description of appearing and the function would require of separate
study.
Skróty
JH – J. PROKOPIUK, Jestem heretykiem. Ogdoada gnostycka, Białystok 2004.
LH – J. PROKOPIUK, Labirynty herezji, Warszawa 1999.
NP – J. PROKOPIUK, Nieba i piekła, Gdynia 2001.
RZ – J. PROKOPIUK, RozdroŜa czyli zwierzenia gnostyka, Katowice 2005.
SA – J. PROKOPIUK, Szkice antropozoficzne. Chrześcijańska droga poznania świata duchowego,
Białystok 2003.
SW – J. PROKOPIUK, ŚcieŜki wtajemniczenia. Gnosis aeterna, Warszawa 2000.
Bibliografia
1) BIANCHI, U. (red.): Le Origini dello Gnosticismo. Colloquio di Messina 13-18 Aprille 1966,
Leiden 1967.
2) JÄKEL, O.: Hypotheses revisited: The Cognitive Theory of Metaphor Applied to Religious
Texts, „metaphorik.de”, 2002, 2, s. 20-42.
3) JÄKEL, O.: Metafory w abstrakcyjnych domenach dyskursu. Kognitywno-lingwistyczna
analiza metaforycznych modeli aktywności umysłowej, gospodarki i nauki, Kraków 2003.
4) JOHNSON, M.: The Body in the Mind. The Bodily Basis of Meaning, Imagination and Reason,
Chicago 1987.
5) KÖVECSES, Z.: Metaphor and Culture. Universality and Variation, Cambridge 2005.
6) KRZESZOWSKI, T.P.: Angels and Devils in Hell. Elements of Axiology in Semantics,
Warszawa 1997.
7) LAKOFF, G.: Women, Fire and Dangerous Things: What Categories Reveal About Mind,
Chicago 1987.
8) LAKOFF, G.: The Contemporary Theory of Metaphor, In: ORTONY A. (red.), Metaphor and
Thought, Cambridge 1993, s. 202-251.
9) LAKOFF, G., JOHNSON, M.: Metafory w naszym Ŝyciu, Warszawa 1998.
91
10) LAKOFF, G, TURNER, M.: More Than Cool Reason: A Field Guide to Poetic Metaphor,
Chicago 1989.
11) LIBURA, A.: Wyobraźnia w języku. Leksykalne korelaty schematów wyobraŜeniowych
centrum-peryferie i siły, Wrocław 2000.
12) MYSZOR, W.: Wprowadzenie. Na tropach tajemnej wiedzy, In: G. Quispel, Gnoza,
Warszawa 1988.
13) PROKOPIUK, J.: Gnoza i gnostycyzm, Warszawa 1998.
14) PROKOPIUK, J.: Trzy drogi gnozy, In: E. PRZYBYŁ (red.), Oblicza gnozy, Kraków 2000a, s.
35-51.
15) PROKOPIUK, J.: Droga do wtajemniczenia – rdzeń antropozofii Rudolfa Steinera, In: R.
STEINER, Droga do wtajemniczenia, Poznań 2000b, s. 5-23.
16) PROKOPIUK, J.: Szkice antropozoficzne. Chrześcijańska droga poznania świata duchowego,
Białystok 2003.
17) STEINER, R.: Philosophie und Anthroposophie, Düsseldorf 1948.
92