Pobierz artykuł - Język a Kultura

Wstęp
Rzadko nadarza się okazja wydawania tomu jubileuszowego renomowanych
serii, ponieważ same jubileusze nie są częste.
Okrągłe rocznice skłaniają do refleksji i podsumowań, kierując uwagę na dotychczasowe dokonania i potrzebę dalszych działań; prowokują do zastanowienia
się nad prowadzoną do tej pory działalnością i jej konsekwencjami. W przypadku
konwersatoriów z cyklu „Język a kultura” rozważania takie napawają optymizmem, który wynika z kilku powodów: idea konwersatoriów powstała ponad dwadzieścia lat temu, kiedy zainicjowano problem węzłowy 11.1 „Kultura narodowa,
jej tendencje rozwojowe i percepcja”, kierowany przez wrocławskich uczonych
– początkowo Czesława Hernasa, później zaś Mieczysława Klimowicza. Znalazło się grono zapaleńców (z Januszem Anusiewiczem na czele), którzy podjęli
się organizowania cyklicznych spotkań; dwa ośrodki akademickie – Uniwersytet
Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie oraz Uniwersytet Wrocławski – co roku organizowały spotkania w Kazimierzu nad Wisłą i Karpaczu, w których brali udział
zarówno uczeni o ustalonej pozycji w nauce polskiej, jak i adepci nauki, doktoranci oraz studenci.
Tematyka tych konwersatoriów koncentrowała się na zagadnieniach szeroko
rozumianej lingwistyki kulturowej, co pozwalało na włączenie do spotkań nie tylko językoznawców, lecz także literaturoznawców, socjologów, filozofów i kulturoznawców. Dzięki temu zawsze dochodziło do prezentacji nowych pomysłów
badawczych, podsumowań zakończonych badań i – co należy uznać za jeden z najważniejszych atutów konwersatoriów „Język a kultura” – niezwykle ciekawych
dyskusji, ciągnących się niejednokrotnie długo w noc. Rzadką zaletą spotkań karpackich i kazimierskich była żelazna zasada obrad plenarnych – nie organizowaliśmy sekcji, tak więc każdy mógł zarówno wysłuchać wszystkich referatów, jak
i dyskutować nad nimi bądź przysłuchiwać się ożywionej wymianie opinii.
Udokumentowany dorobek naukowy spotkań karpackich i kazimierskich
jest bogaty: stanowią go dwie serie wydawnicze – Etnolingwistyka, tzw. czerwona seria lubelska (licząca już dwadzieścia tomów), i Język a Kultura, tzw. biała
seria wrocławska (jej tom 20 właśnie oddajemy do rąk Czytelników), a także monografie, doktoraty i habilitacje uczestników, którzy uznali konwersatoria za forum dyskusyjne pomocne w realizacji własnych tematów badawczych.
Język a Kultura 20, 2008
© for this edition by CNS
druk_JaK_20.indd 7
2008-06-06 10:14:48
8
Wstęp
Cztery lata temu, w 2004 roku, ukazał się w tomie 20 czerwonej serii lubelskiej wspólny tekst Jerzego Bartmińskiego i Anny Dąbrowskiej pod tytułem
O konwersatorium „Język a kultura” – z okazji jubileuszu1. W niniejszym Wstępie piszę o jubileuszu obchodzonym w czerwcu 2006 roku – taka sytuacja wymaga więc komentarza. W pewnym momencie – oprócz regularnie organizowanych
przez polonistykę UMCS i polonistykę wrocławską konwersatoriów z cyklu „Język a kultura” – pojawiło się zainicjowane przez grupę osób z UMCS konwersatorium „Światy za słowami” dotyczące bardzo zbliżonej problematyki. Pisząc
tekst o jubileuszu konwersatoriów karpackich i kazimierskich, nie braliśmy początkowo pod uwagę spotkań „Światy za słowami”. Później jednak – na życzenie
organizatorów tych konwersatoriów – zdecydowaliśmy się połączyć oba cykle
spotkań w jeden, by nie rozpraszać wspólnego dorobku. Wyjaśnia to, dlaczego
tom 20 czerwonej serii lubelskiej (dedykowany Januszowi Anusiewiczowi) i tom
20 białej serii wrocławskiej są publikacjami jubileuszowymi.
Czterdzieste jubileuszowe konwersatorium z cyklu „Język a kultura” odbyło się wyjątkowo we Wrocławiu w dniach 2–4 czerwca 2006 roku. Ze względu
na niecodzienny charakter spotkanie to zorganizowane było na innych zasadach
niż zwykle. Przede wszystkim nie wybraliśmy jednego tematu, wokół którego
koncentrowałyby się wygłaszane referaty (jak to zwykle było praktykowane),
lecz zaproponowaliśmy wystąpienia konkretnym osobom, prosząc, by zechciały
podsumować dawniejsze dokonania lub też przedstawić nowe spojrzenie na daną
problematykę. Decyzja taka wynikała z chęci przedstawienia najważniejszych
problemów badawczych, które pojawiły się w ciągu wielu lat na naszych konwersatoriach. Oczywiście nie wszystkie poruszane niegdyś zagadnienia mogły być
ponownie omówione. Zaproszenie do wygłoszenia referatów zechcieli przyjąć
wybitni uczeni, którym wcześniejsze konwersatoria zawdzięczają wysoki poziom
naukowy i od których wiele się nauczyliśmy. Odstępstwem od corocznej rutyny
karpacko-kazimierskiej było także zorganizowanie konwersatorium we Wrocławiu (zdarzyło się to po raz pierwszy w długiej historii tych spotkań). Wszystkie te
decyzje miały podkreślić uroczysty charakter jubileuszu.
Lingwistyka kulturowa „przyjmuje język danej społeczności za podstawę
rozważań, punkt wyjścia opisu kultury” – pisze Ewa Kołodziejek w zamieszczonym w tym tomie opracowaniu. I takie właśnie spojrzenie charakteryzuje pozostałych badaczy.
Prace Jerzego Bartmińskiego, Renaty Grzegorczykowej, Renaty Przybylskiej
oraz Ryszarda Tokarskiego poświęcone są rozważaniom teoretycznym.
Pierwszy z zamieszczonych w tomie tekstów to ciekawy i przynoszący wiele
informacji o dokonaniach etnolingwistyki artykuł Jerzego Bartmińskiego, opo1
J. Bartmiński, A. Dąbrowska, O konwersatorium „Język a kultura” – z okazji jubileuszu, [w:]
Punkt widzenia w języku i w kulturze, pod red. J. Bartmińskiego, S. Niebrzegowskiej-Bartmińskiej,
R. Nycza, Lublin 2004, s. 359–377. W tekście tym zamieszczona jest również tabela konwersatoriów
od początku do 2003 roku oraz imienna lista referentów, na której znajdują się 462 nazwiska.
Język a Kultura 20, 2008
© for this edition by CNS
druk_JaK_20.indd 8
2008-06-06 10:14:48
Wstęp
9
wiadającego się za terminem etnolingwistyka. Od dawna trwa na ten temat dyskusja, w której brał udział jeszcze śp. Janusz Anusiewicz, propagując termin lingwistyka kulturowa.
Typologię publicznych wystąpień polityków proponuje Renata Przybylska,
wychodząc od pojęcia zdarzenia komunikacyjnego i elementów, które się na
nie składają. Opracowanie to stanowi istotny wkład do współczesnej wiedzy o języku polityki.
Renata Grzegorczykowa kontynuuje i rozwija problematykę funkcji języka
i tekstu, podkreślając konieczność odmiennego do nich podejścia ze względu
na rozwój nauki, przede wszystkim psycholingwistyki. W oparciu o osiągnięcia
tej dziedziny autorka omawia reprezentatywną funkcję języka.
Ryszard Tokarski obszernie i bardzo interesująco pisze o pojęciu konotacji,
jego rozwoju w ostatnich latach; rozważania te dotyczą roli konotacji w definiowaniu znaczeń.
Problematyce aksjologii poświęcony jest artykuł Jadwigi Puzyniny, wybitnej badaczki wartości w języku. Rozważania na temat współczesnego rozumienia
tego pojęcia zostały oparte na obszernym materiale – analizowane przykłady pochodzą z Korpusu języka polskiego Wydawnictwa Naukowego PWN. Wielość użyć
potwierdza ważność tego wyrazu dla współczesnych Polaków; w użyciach tych
widoczne jest ponadto duże zróżnicowanie postaw. Wartościowanie w politycznej
debacie medialnej jest przedmiotem rozważań Elżbiety Laskowskiej, analizującej wypowiedzi z programu telewizyjnego „Co z tą Polską?”. Autorka dochodzi
do wniosku, że „politycy nie potrafią mówić precyzyjnie i oceniają rzeczywistość,
zanim ją opiszą” – co wynika z badanego przez nią materiału językowego.
Zjawiskom współczesnego języka polskiego i ich związkom ze zmieniającą
się kulturą poświęcona jest duża grupa tekstów. Ich autorami są: Antonina Grybosiowa, Kazimierz Ożóg, Jadwiga Kowalikowa, Małgorzata Marcjanik, Irena
Kamińska-Szmaj, Ewa Kołodziejek oraz Anna Dąbrowska.
Kazimierz Ożóg analizuje ogólne tło przemian zachodzących we współczesnej polszczyźnie, zwracając uwagę na kosumpcjonizm, rolę mediów, wpływ
techniki i amerykanizacji oraz postmodernizmu, których oddziaływanie na język
polski uznaje za najważniejsze. Innej cesze współczesnego języka polskiego –
wulgaryzacji i dewulgaryzacji – poświęciła tekst Jadwiga Kowalikowa. Autorka
poddaje w nim analizie motywy, jakimi kierują się młodsi użytkownicy języka,
gdy posługują się wulgaryzmami. Współczesna etykieta językowa jest przedmiotem rozważań wybitnej znawczyni tej problematyki Małgorzaty Marcjanik.
W tekście tym badaczka zwraca uwagę na wielkie zmiany ewolucyjne dokonujące
się na naszych oczach (sam tytuł jest wiele mówiący – Wielkie zmiany przyjdą
jutro). Autorka podkreśla łatwo zauważalny „wielki tryumf prostactwa”.
Antonina Grybosiowa rozważa problem współczesnej inteligencji (warstwy
społecznej), kończąc swój tekst stwierdzeniem, że inteligentem jest ktoś, czyje
działanie „wykracza poza zakres obowiązków zawodowych”.
Język a Kultura 20, 2008
© for this edition by CNS
druk_JaK_20.indd 9
2008-06-06 10:14:48
10
Wstęp
Językowi polityki poświęcone są w niniejszym tomie dwa teksty – Ireny Kamińskiej-Szmaj i Elżbiety Laskowskiej. Pierwsza autorka koncentruje się na pokazaniu różnic między językiem polityki PRL i III RP, łącząc je z przemianami
kulturowymi. Praca drugiej autorki – jak wskazano – dotyczy wartościowania.
Na wpływ czynników pozajęzykowych na dobór leksyki pojawiającej się
w słownikach języka polskiego zwracają uwagę Halina i Tadeusz Zgółkowie.
Przedmiotem ich rozważań są wyrazy znane większości użytkowników języka,
jednak albo nieumieszczane w słownikach (betlejemski, jerozolimski), albo objaśniane nieadekwatnie (człowiek, kapitalizm). Autorzy podkreślają, że praca leksykografa ma charakter kreatorski.
Sposobowi mówienia wybranych subkultur poświęciła swój tekst Ewa Kołodziejek, zajmująca się mową więźniów, żołnierzy (głównie tzw. fali), kibiców
piłkarskich, hip-hopowców oraz studentów.
Anna Dąbrowska analizuje obszary tabuizowane we współczesnej kulturze
polskiej, kładąc nacisk na dokonujące się w tym zakresie zmiany. Autorka pisze o innym podejściu do tabu w sferze prywatnej i innym w sferze publicznej,
zwłaszcza medialnej. Tabu często bywa przekraczane, jednak w pewnych zakresach (np. życie seksualne, choroby, przekonania religijne) stale jest – mniej lub
bardziej – respektowane.
Teksty Larysy Pisarek, Michała Sarnowskiego i Hanny Burkhardt dotyczą
zagadnień międzyjęzykowych i międzykulturowych. Larysa Pisarek omawia
mało znane formy adresatywne języka białoruskiego, konfrontując je z formami
rosyjskimi i polskimi.
Hanna Burkhardt porusza problematykę przekładu literackiego, biorąc jako
podstawę niemieckie przekłady Pana Tadeusza A. Mickiewicza, w których koncentruje się na kulturemach i wybieranych przez tłumaczy sposobach radzenia
sobie z nimi.
Michał Sarnowski analizuje użycia i funkcje kilku wyrazów rosyjskich
we współczesnych polskich tekstach publicystycznych, stawiając pytanie o rolę
rossiców we współczesnym widzeniu świata w kulturze polskiej i postulując konieczność takich badań.
Grażyna Habrajska i Aleksy Awdiejew są autorami tekstów dotyczących gramatyki komunikacyjnej. Grażyna Habrajska pisze o normie (jawnej lub ukrytej)
istniejącej w tekstach.
Niezwykle interesującą propozycję przedstawia Aleksy Awdiejew, krytykując ogólnie przyjmowany podział według Morrisa na syntaktykę, semantykę
i pragmatykę, co doprowadziło do wielu kłopotów interpretacyjnych w analizie
tekstów oraz w opisie procesu komunikacji. Wyjściem z impasu w opisie komunikacji językowej jest przyjęcie jako jednostki operacyjnej opisu językowej jednostki komunikacyjnej, uwzględniającej zarówno treść przekazywanej informacji, jak
i wykorzystane do tego środki formalne (przydatny jest tu układ predykatowo-argumentowy).
Język a Kultura 20, 2008
© for this edition by CNS
druk_JaK_20.indd 10
2008-06-06 10:14:49
Wstęp
11
Kognitywizm w lingwistyce reprezentuje tekst Iwony Nowakowskiej-Kempnej dotyczący sposobów wyrażania uczuć w języku.
W tekście o językowym modelu komunikacji językowej Jolanta Maćkiewicz
również stosuje podejście kognitywne, odtwarzając potoczną wiedzę na temat
mówienia.
O nieodłącznie związanym z relacją język a kultura zagadnieniu językowego
obrazu świata piszą: Anna Pajdzińskia i Anna Tyrpa. Anna Pajdzińska powraca
do wielokrotnie omawianego zjawiska metafory artystycznej, wskazując w przedstawianym tekście konieczność odwołania się do językowego obrazu świata przy
interpretacji metafory.
Stanowi badań nad językowym obrazem świata w gwarach poświęcona jest
praca Anny Tyrpy, opisującej etnolingwistyczne dokonania w tym zakresie.
Tom jubileuszowy serii Język a Kultura jest zbiorem znakomitych tekstów
wybitnych uczonych. Cieszę się, że w ten sposób został podsumowany pewien
etap badań.
Anna Dąbrowska
Język a Kultura 20, 2008
© for this edition by CNS
druk_JaK_20.indd 11
2008-06-06 10:14:49