Rasy i typy użytkowe koni

Rasy i typy użytkowe koni
Rasa to grupa zwierząt o znacznym podobieństwie genetycznym, wyróżniająca się spośród
innych, należących do tego samego gatunku, osobników swym fenotypem i pewnymi
cechami użytkowymi. Konie są gatunkiem zwierząt o dużej plastyczności i potrafią dość
szybko wyrobić w sobie cechy potrzebne do wykonania pracy, do której są używane. To
sprawia, że na świecie wytworzyło się dość dużo ras tych zwierząt.
W zależności od sposobu ukształtowania się rasy koni możemy podzielić na dwie grupy: rasy
kulturalne i prymitywne. Za rasy kulturalne uznajemy te, w których ukształtowaniu
największe znaczenie miała praca i myśl hodowlana człowieka, natomiast rasy powstałe
głównie pod wpływem warunków środowiska, w jakim przyszło im żyć, zaliczamy do ras
prymitywnych. Tak więc kulturę rasy mierzymy ilością pracy, jaką człowiek włożył w jej
ukształtowanie (rys.).
Typy rasowe koni: A - gorącokrwisty, B - zimnokrwisty, C - prymitywny
Charakterystyka grup rasowych koni
Konie ras kulturalnych
Rasy kulturalne, jak wyżej podano, powstały w głównej mierze na skutek celowej pracy
hodowlanej człowieka. Dzięki dużej plastyczności gatunku zabiegi te zazwyczaj dobrze się
udawały i to spowodowało bardzo dużą różnorodność wśród ras koni. Człowiek wyhodował
konie o doskonałym i niewiarygodnie wydajnym aparacie ruchu, umożliwiającym bardzo
szybkie poruszanie się, lecz także konie, które potrafią poruszać się jedynie bardzo wolnym
stępem. Człowiek wyhodował konie o wysokości w kłębie przekraczającej 180 cm a także
koniki-zabawki (ang. Toy Horse), które mają wzrost zbliżony do wzrostu średniej
wielkości psa.
W grupie ras kulturalnych wyróżniamy dwie podgrupy: konie gorącokrwiste i
zimnokrwiste.
Konie gorącokrwiste (szlachetne). Konie ras należących do tej grupy nie charakteryzują się
wyższą od koni zimnokrwistych temperaturą ciała. Określenie konie gorącokrwiste odnosi
się raczej do ich pobudliwości nerwowej. Konie te bowiem bardzo szybko (czasami wręcz
gwałtownie) reagują na dochodzące do nich sygnały zewnętrzne.
Konie te mają bardzo szybką przemianę materii. Cecha ta wyróżnia konie gorącokrwiste
spośród wszystkich ras koni.
Kolejną cechą, która wyróżnia konie szlachetne, jest suchość tkanki. Pod tym pojęciem
rozumiemy brak tkanki jest cechą ważną i bardzo pożądaną. Okazało się bowiem, że cecha ta
jest dodatnio skorelowana z jakością i wytrzymałością większości tkanek w organizmie
konia.
Pracy w szybkim tempie sprzyjają długie kończyny, które umożliwiają wydajny ruch,
skośnie ustawiona łopatka pozwala na duży wykrok, a płaska klatka piersiowa nie ogranicza
ruchu kończyn. Cała budowa ciała konia szlachetnego predestynuje go do pracy w kłusie i
galopie.
Konie zimnokrwiste (stępaki). Konie te charakteryzuje bardzo wolna reakcja na sygnały
zewnętrzne i zazwyczaj flegmatyczne usposobienie. Są całkowitym przeciwieństwem koni
szlachetnych.
Ich przemiana materii jest bardzo wolna. Konie te potrafią wykonać bardzo ciężką pracę, ale
w bardzo wolnym tempie. W wypadku koni zimnokrwistych nie istnieje także pojęcie
„suchości tkanki". Posiadają one dość grubą warstwę tłuszczu podskórnego, który wraz z
potężnym umięśnieniem doskonale wyokrąglą ich kształty, zacierając to wszystko, co
znajduje się pod skórą. Kości koni zimnokrwistych są bardzo grube i masywne, lecz ich
wytrzymałość mechaniczna jest niska.
Podobnie jak u koni szlachetnych również w tej grupie pozostałe cechy budowy ciała są
konsekwencją ich możliwości pracy. Krótkie, masywne kończyny doskonale dają sobie radę
z obciążeniami spowodowanymi ciężką pracą, a fakt, że nie zapewniają szybkiego i
posuwistego ruchu, nie ma zbytniego znaczenia przy pracy w stępie.
Konie zimnokrwiste mają bardzo pojemny układ pokarmowy, dostosowany do trawienia
pasz objętościowych. Konie te charakteryzują się także dość obfitym owłosieniem
(zazwyczaj bardzo bujna grzywa i ogon oraz obfite tzw. szczotki pęcinowe).
Konie ras prymitywnych
Rasy koni prymitywnych powstały głównie pod wpływem warunków środowiska, w którym
przyszło im żyć. Konieczność życia w warunkach konkretnego środowiska wymusiła u ras
prymitywnych wykształcenie i utrwalenie cech, które w tym środowisku pozwalały na
przeżycie i kontynuowanie trwania rasy. Cechy, które okazywały się niepotrzebne lub w
jakimś stopniu zmniejszały szanse przeżycia, były przez przyrodę w sposób radykalny
usuwane z populacji.
Zdecydowana większość ras koni prymitywnych to konie małe. Wysokość w kłębie u
większości koni prymitywnych waha się w okolicach 130 cm, co okazało się być wzrostem
najbardziej optymalnym.
Konie prymitywne charakteryzują się doskonałym wykorzystaniem nawet niezbyt dobrej
paszy. Kolejnymi cechami charakterystycznymi dla tych koni są: doskonałe zdrowie i
odporność na choroby. Ważną cechą koni prymitywnych są bardzo dobre wyniki rozrodu.
Pokrój koni prymitywnych jest mocno zróżnicowany. Część ras ma wiele cech
charakterystycznych dla koni gorącokrwistych natomiast u niektórych ras obserwujemy
przewagę cech koni zimnokrwistych.
Konie prymitywne cechuje także dość wysoka (jak na ten gatunek zwierząt) inteligencja.
Zmuszone do dbania o własne potrzeby konie te, aby przetrwać, musiały umieć wyciągać
wnioski z doświadczeń własnych oraz wiedzy innych członków stada. Te zdolności są im
przydatne w walce o byt. Ich zachowanie jest często trudne do przewidzenia, a reakcje na te
same czynniki zewnętrzne nie zawsze takie same.
To właśnie ich inteligencja powoduje, że często podejrzewane są o krnąbrność i
nieposłuszeństwo wobec człowieka. Inteligencja podpowiada im bowiem, że pewne prace
można by wykonać lepiej i łatwiej w inny sposób, niż narzucony przez człowieka.
Rasy koni
Rasy koni hodowane w Polsce
Rasy koni gorącokrwistych
Czysta krew arabska (skrót rasowy: oo). Konie arabskie zostały wyhodowane na terenach
Azji Mniejszej i Północnej Afryki przez koczujące plemiona Beduinów. Są uznawane za
jedną z najstarszych ras koni na świecie (fot).
Wyhodowane w bardzo trudnych warunkach środowiska charakteryzują się lekką,
harmonijną i szlachetną budową ciała. Specyficzna uroda koni czystej krwi określana jest
jako „bukiet konia arabskiego", na który składa się m. in.: mała głowa o często szczupaczym
profilu, szerokim czole i dużych oczach, długa, często łabędzia szyja; prosta górna linia z
poziomym (horyzontalnym) zadem oraz wysoko osadzonym i noszonym ogonem. Do cech
tej rasy należą także: duża suchość tkanki, płynność i elegancja ruchów, odporność,
wytrzymałość w pracy oraz żywy, a przy tym łagodny temperament. Są to niewielkie konie,
głównie maści siwej, gniadej i kasztanowatej. Jest to rasa późno dojrzewająca i
długowieczna.
Zorganizowana hodowla koni arabskich w czystości krwi w Polsce jest datowana na XIX w.
Kolejne wojny dość dotkliwie niszczyły naszą hodowlę. Po latach odbudowy hodowli w
okresie powojennym, od 1960 roku rozpoczął się eksport polskich arabów.
Celem hodowli jest zachowanie szlachetnego typu polskiego araba i jego orientalnej urody,
co ma służyć utrzymaniu wiodącej pozycji polskich koni na rynkach światowych. Polskie
araby zdobywały kilkadziesiąt razy Championaty narodowe i międzynarodowe w Europie i
obu Amerykach, w tym Championaty Świata i Europy.
Konie arabskie były użyte do wytworzenia prawie wszystkich dzisiejszych ras koni
gorącokrwistych, np. koni pełnej krwi angielskiej czy angloarabskich. Konie te są jedyną
rasą zwierząt gospodarskich w Polsce, której hodowla osiągnęła światowy poziom i której
materiał zarodowy eksportujemy.
Pełna krew angielska (skrót rasowy: xx). Jest to rasa koni gorącokrwistych w typie
wierzchowym, ukształtowana w XVII-XVIII wieku w Anglii (fot.). Czynnikami, które
wpłynęły na cechy tej rasy były:
 krzyżowanie twórcze - w tym czasie sprowadzano do Anglii dobrze biegające konie z
prawie całego świata i po potwierdzeniu ich klasy wyścigowej włączano do hodowli;
 zapewnienie doskonałych warunków środowiska - bardzo dobre żywienie (długi sezon
pastwiskowy) i wszechstronna opieka weterynaryjna;
 wyścigowe próby dzielności - do dalszej hodowli przeznaczane były konie dobrze
biegające.
Podstawowym celem hodowli koni pełnej krwi jest doskonalenie ich dzielności wyścigowej
w galopie. Do hodowli brane są konie wygrywające wyścigi płaskie.
Do Polski konie tej rasy zaczęto importować w latach 40-tych dziewiętnastego wieku. W
latach międzywojennych populacja liczyła ponad 900 klaczy matek. Do lat 80-tych XX w.
hodowla koni tej rasy znajdowała się w rękach państwa.
Konie pełnej krwi angielskiej są najszybszą rasą koni na świecie. Brały udział w tworzeniu
większości współczesnych ras koni szlachetnych (konie półkrwi angielskiej) i są nadal
używane do doskonalenia ras koni wierzchowych.
Konie małopolskie (skrót rasowy: m). Rasa została wyhodowana w Polsce południowowschodniej (fot.). Większość populacji tej rasy to konie półkrwi anglo-arabskiej (xo). Rasa ta
kształtowała się w XVII i XVIII wieku na bazie miejscowych prymitywnych klaczy.
Pogłowie to było uszlachetniane ogierami arabskimi a później także reproduktorami
szczepów austrowęgierskich (Schagya, Gidran, Dahoman, Amurath, Gazlan, Furioso,
Przedświt, Nonius i inne) oraz końmi pełnej krwi angielskiej. Konie małopolskie zostały
uznane za rasę w 1962 roku, a w 1963 został wydany I tom Księgi Stadnej Koni
Małopolskich.
Rasa ta jest dość mocno zróżnicowana pod względem pochodzeniowym. Dawniej
wyróżniano kilka odmian lokalnych konia małopolskiego: lubelską, kielecką, dąbrowskotarnowską i sądecką.
Część pogłowia koni małopolskich jest nadal wykorzystywana do prac polowych i w
transporcie. W sporcie jeździeckim dobre wyniki uzyskują w konkurencji skoków przez
przeszkody i we wszechstronnym konkursie konia wierzchowego (WKKW).
Konie wielkopolskie (skrót rasowy: wlkp). Są to konie półkrwi angielskiej wywodzące się
od koni wschodniopruskich i trakeńskich oraz graditzkich, berbeckich i „gryfów
pomorskich" (fot.). Zorganizowana hodowla tych koni na terenie Wielkopolski rozpoczęła
się w 1829 roku, kiedy to powstało Stado Ogierów w Sierakowie. Po II Wojnie Światowej
hodowcy poznańscy dążyli do uzyskania niezbyt dużych koni w typie zaprzęgowowierzchowym, lecz dość szybko zmieniono ten typ na bardziej rosły i szlachetny, przydatny
w sporcie jeździeckim.
W powstałych na Warmii i Mazurach stadninach zgromadzono klacze wschodniopruskie i
trakeńskie, zebrane na terenie całego kraju, oraz pochodzące z rewindykacji. Najcenniejszy
materiał hodowlany tych ras zebrano w stadninie Liski. W 1963 roku uznano rasę
„wielkopolską", a w 1965 roku został wydany I tom Księgi Stadnej Koni Wielkopolskich.
Hodowla koni wielkopolskich ukierunkowana jest na typ wszechstronnie użytkowy z
przewagą cech wierzchowych. Podobnie jak w wypadku koni małopolskich również w tej
rasie obserwuje się spadek liczby klaczy matek wpisanych do ksiąg. Spadek powinien zostać
zahamowany dzięki możliwości wpisywania do ksiąg stadnych potomstwa klaczy
wielkopolskich po ogierach innych ras szlachetnych. Konie takie spełniają warunki wpisu do
księgi stadnej koni szlachetnych półkrwi.
Polskie konie szlachetne półkrwi (skrót rasowy: sp). Rosnące zapotrzebowanie na konie do
wyczynowego sportu jeździeckiego, zwłaszcza do dyscyplin ujeżdżenia i skoków przez
przeszkody, spowodowało, że hodowcy zaczęli używać ogierów ras zachodnich, które miały
już genetycznie utrwalone cechy skoczności (fot.). Potomstwo takich ogierów, mimo dużej
wartości użytkowej i hodowlanej nie mogło jednak być wpisane do polskich ksiąg stadnych.
W 1977 roku powstała więc księga stadna koni szlachetnych półkrwi.
Do księgi tej wpisano konie reprezentujące typ współczesnego konia wierzchowego i
pochodzące z krzyżowania różnych ras gorącokrwistych, które pod względem pochodzenia
nie odpowiadają warunkom wpisu do innych ksiąg prowadzonych w kraju (m.in. potomstwo
koni hanowerskich, holsztyńskich, selie francais, meklemburskich, westfalskich, bawarskich,
itp.).
Będąc produktem krzyżowania różnych ras gorącokrwistych, konie szlachetne półkrwi nie są
wyrównane pod względem typu budowy. Zazwyczaj są to konie rosłe, kalibrowe i masywne,
w typie wierzchowym. Hodowane są na terenie całego kraju.
Konie śląskie (skrót rasowy: śl). Jest to najcięższa z polskich ras koni gorącokrwistych
(fot.). Na Śląsku w drugiej połowie XIX w. istniało duże zapotrzebowanie na masywne, silne
i chętne do pracy konie. W celu zaspokojenia tego zapotrzebowania na skalę masową zaczęto
używać ogierów oldenburskich
i
wschodniofryzyjskich,
by miejscowym koniom
gorącokrwistym dodać kalibru i masy. Powojenna hodowla bazowała na koniach przejętych
wraz z Ziemiami Odzyskanymi. Ogiery śląskie były również użytkowane w rejonach
hodowli koni małopolskich (przeciwdziałanie napływowi koni zimnokrwistych).
Obecnie celem hodowli koni śląskich jest uzyskanie rosłego i kalibrowego, wszechstronnie
użytkowego konia charakteryzującego się wydatnym ruchem. Konie śląskie są rasą wcześnie
dojrzewającą. Konie śląskie, podobnie jak konie małopolskie, umieszczone są na liście ras
zagrożonych.
Konie zimnokrwiste
Polski koń zimnokrwisty (skrót rasowy: z). Koń ten powstał na bazie miejscowych klaczy
szlachetnych i prymitywnych (fot.). Zastosowano krzyżowanie wypierające ogierami
zimnokrwistymi z importu, a później ich potomkami urodzonymi w kraju. Rasami, które
miały największy wpływ na kształtowanie się polskiego konia zimnokrwistego były: ardeny
(francuskie i szwedzkie), belgi (w tym reńskie belgi), bretony i dole. Większość pogłowia
naszych koni zimnokrwistych reprezentuje standard ardena średniego typu.
Początkowo w populacji polskich koni zimnokrwistych wyróżniano kilka odmian lokalnych
(konie sztumskie, sokolskie, łowicko-sochaczewskie, garwolińskie itp.). Obecnie, w związku
z przemieszaniem materiału zarodowego między ośrodkami hodowlanymi, różnice między
odmianami lokalnymi zanikły, a konie zimnokrwiste stają się coraz bardziej wyrównane pod
względem feno- i genotypu.
Ich hodowla nastawiona jest głównie na produkcję koni rzeźnych sprzedawanych głównie do
Włoch. Duża masa ciała i dobre umięśnienie oraz możliwość ich ekstensywnego opasu
powodują, że pomimo spadku cen na żywiec koński, opas ten jest nadal opłacalny i
atrakcyjny zwłaszcza dla niezbyt zamożnych gospodarstw. Część pogłowia użytkowana jest
nadal w rolnictwie jako siła pociągowa (w pracach polowych, transporcie, leśnictwie).
Rasy koni prymitywnych
Konie huculskie (skrót rasowy: hc). Są to nieduże, górskie konie utrzymywane prawie w
całym paśmie Karpat (fot.). W powstaniu rasy miały prawdopodobnie udział konie mongolskie, stepowe wschodnie, azjatyckie, orientalne i noryckie krzyżowane z miejscowymi
potomkami tarpana. Najistotniejszy wpływ na ukształtowanie rasy miały jednak warunki, w
jakich rasa powstawała: górzysty teren, surowy klimat, naturalny wychów na górskich
halach.
Konie huculskie cenione są za zdrowie, żywotność, odporność, łagodny charakter oraz
pojętność i dzielność w pracy. Są długowieczne i odporne na niesprzyjające warunki
klimatyczne. Główny kierunek wykorzystania tych koni to użytkowanie wierzchowe,
rzadziej juczne i do lekkich zaprzęgów. Popytem cieszą się także konie będące efektem
krzyżowania hucułów z innymi rasami, jak konie pełnej i czystej krwi (anglohucuły i
arabohucuły). Wykorzystywane są jako konie rekreacyjne, do turystyki górskiej, rajdów
terenowych, hipoterapii, a także do zaprzęgu.
Koniki polskie (skrót rasowy: kn), Jedyna typowo polska rasa koni, wywodząca się od
dzikich koni - tarpanów (Equus gmelini), które spotykane były na lesistych obszarach
wschodniej Polski, Litwy i Prus do końca XVIII wieku (fot.). W 1936 roku w Puszczy
Białowieskiej zebrano konie będące mieszańcami konia domowego z tarpanem i rozpoczęto
eksperyment nad regeneracją „dzikich" tarpanów leśnych. W czasie II Wojny Światowej
większość koników wyginęła lub została wywieziona do Niemiec skąd wróciła tylko
niewielka ich część. W 1949 roku koniki zostały przeniesione do Popielna, gdzie do dzisiaj
prowadzi się hodowlę systemem stajennym i rezerwatowym.
Celem hodowli koników polskich jest zachowanie charakterystycznych cech rasowych w
tym typowego pokroju i umaszczenia. Hodowla rezerwatowa prowadzona jest bez
znaczącego udziału człowieka, toteż w dużym stopniu działają tam naturalne czynniki
selekcyjne.
Cechą rasową koników polskich jest myszate umaszczenie z pręgą grzbietową.
Kuce. Ostatnio w Polsce pojawiło się rosnące zainteresowanie kucami różnych ras (fot.). Jest
to efekt dynamicznego rozwoju jeździectwa wśród dzieci i młodzieży. Kuce są łatwiejsze do
opanowania, a mniejsze wymiary tych koni powodują, że są lepiej akceptowane przez dzieci
niż duże konie półkrwi.
Kuce to liczna grupa w obrębie koni domowych. Na znane obecnie 450 ras koni 70 z nich to
kuce. Za kuca uważa się konia, którego wysokość w kłębie nie przekracza 147 cm. W tej
grupie występuje duże zróżnicowanie, które pozwala zaspokoić różnorodne potrzeby
związane z rekreacją, turystyką, hipoterapią i hodowlą amatorską.
Polska populacja kuców charakteryzuje się dużą różnorodnością genetyczną i fenotypową.
Najliczniej reprezentowane są kuce szetlandzkie i walijskie, fiordingi oraz niemieckie kuce
wierzchowe.
Typy użytkowe koni
Typ wierzchowy
Reprezentantami tego typu są konie ras gorącokrwistych. Spośród polskich ras, oprócz koni
czystej krwi arabskiej i pełnej krwi angielskiej wzorcowi temu odpowiadają konie szlachetne
półkrwi oraz znacząca część pogłowia koni małopolskich i wielkopolskich.
Są to konie rosłe o optymalnej (oprócz koni arabskich) wysokości w kłębie w granicach 160170 cm i masie ciała ok. 500-600 kg. Charakteryzują się żywym temperamentem oraz lekką
budową ciała, która sprzyja wydajnemu ruchowi i pozwala na pracę w szybkim tempie.
Sylwetka tych koni powinna się mieścić w formacie stojącego prostokąta. Sprzyja to
długiemu wykrokowi kończyn w trakcie ruchu. Konie takie powinny się poruszać ruchem
lekkim i posuwistym. Ich układ nerwowy powinien być pobudliwy, lecz nie nadpobudliwy.
Typ pociągowy
Ten typ reprezentowany jest w kraju przez polskie konie zimnokrwiste. W tym typie można
wyróżnić dwa podtypy: pociągowy ciężki i pośpieszno-roboczy. Większość populacji
polskich koni zimnokrwistych należy do drugiego podtypu. Konie w typie pociągowym
ciężkim - zwane stępakami - są w warunkach Polski mniej przydatne i rzadziej
utrzymywane.
Nasze konie w tym typie są końmi średniej wielkości (wysokość w kłębie w granicach 150160 cm i masa ciała ok. 600-800 kg). Charakteryzują się małą pobudliwością nerwową,
spokojnym temperamentem oraz masywną budową ciała, która sprzyja dużej sile pociągowej
przy pracy w wolnym tempie (stęp i kłus).
Duża masa ciała oraz wynikające z wczesnego dojrzewania dobre tempo wzrostu przy dużej
pojemności przewodu pokarmowego umożliwia zastosowanie w ich żywieniu pasz
objętościowych, co powoduje, że konie te znajdują zastosowanie w użytkowaniu mięsnym.
Typ wierzchowo-zaprzęgowy
W Polsce do tego typu zalicza się część populacji koni małopolskich i wielkopolskich oraz
konie śląskie. Ten typ określany jest również jako wszechstronnie użytkowy, ponieważ
reprezentuje połączenie cech charakterystycznych dla koni wierzchowych i zaprzęgowych.
Konie takie nadają się zarówno do pracy pod siodłem, jak i do lekkiego zaprzęgu
wyjazdowego bądź niezbyt ciężkiego, roboczego. Zazwyczaj ich sylwetka mieści się w
formacie kwadratu lub leżącego prostokąta, o krótszych kończynach i nieco innych
proporcjach ciała niż konie typu wierzchowego.