trudności wychowawcze, ich rodzaje i przyczyny w świetle literatury

Monika Szczerba
Internat SOSW w Tarnowie
„Trudności wychowawcze, ich rodzaje i przyczyny w świetle
literatury.”
Ze zjawiskiem trudności wychowawczych spotyka się kaŜdy nauczyciel i wychowawca
w swojej codziennej pracy. Wszyscy zgodnie stwierdzają, Ŝe problemy wychowawcze były,
są i będą.
Pojęcie trudności wychowawczych bywa często uŜywane zamiennie z terminami: złego
przystosowania, zaniedbania moralnego, niedojrzałości społecznej lub niedostosowania
społecznego.
Z. Zaborowski poprzez trudności wychowawcze rozumie „...takie formy zachowania
uczniów, które pozostają w sprzeczności z załoŜeniami wychowawczymi i występują w mniej
lub bardziej świadomie zorganizowanym procesie wychowawczym”...
NaleŜy dodać, iŜ o trudnościach wychowawczych mówimy wtedy, gdy określone formy
zachowania uczniów utrzymują się przez czas dłuŜszy i gdy pozostają one w wyraźnej
rozbieŜności z załoŜeniami pedagogicznymi, mocno dezorganizując lub hamując
oddziaływanie wychowawcze. Określenie to eliminuje wszelkie drobne i przejściowe
wykroczenia ucznia.
Podobnie twierdzi A. Lewicki mówiąc, Ŝe trudności wychowawcze obejmują tylko
zachowania się dzieci niezgodne z przyjętymi normami Ŝycia społecznego, a jednocześnie
uporczywie i nie poddające się zwykłym zabiegom wychowawczym.
Uogólniając moŜna przyjąć, Ŝe trudności wychowawcze są zawsze związane z
rzeczywistością społeczną. Najczęściej są następstwem nieprawidłowości oddziaływań
wychowawczych. Oznaczają zachowania niezgodne z przyjętymi normami a ich źródłem jest
niekorzystny wpływ środowiska wychowawczego.
GŁÓWNE RODZAJE TRUDNOŚCI WYCHOWAWCZYCH
W literaturze moŜna spotkać róŜne rodzaje trudności wychowawczych.
Z. Zaborowski wyodrębnia siedem grup owych trudności ze względu na ich zewnętrzną
formę przejawiania się, oraz ich funkcję społeczną:
- konflikty, agresje, bójki
- zachowania złośliwe, dokuczania, prześladowanie, bojkot
- zachowania nie lojalne w stosunku do kolegów, kłamstwa, intrygi
- egoizm, zachłanność, konfiskaty
- kradzieŜe
- zarozumiałość i elitaryzm
- zamykanie się i wycofanie.
1
Bardzo ciekawie problem ten przedstawia L. Bandura . Analizuje on trudności wychowawcze,
które są wynikiem wadliwego wychowania , czyli wychowania zbyt surowego, wychowania
w oderwaniu od zadań Ŝycia pozbawionego czułości i cieplejszych uczuć.
Oto główne rodzaje trudności według tego autora:
- Naruszanie dyscypliny szkolnej/ zbytnia Ŝywość, brak opanowania, świadome
przeszkadzanie, aroganckie, zuchwałe i wyzywające zachowanie się, brak obowiązkowości,
lekcewaŜący stosunek do szkoły, brak czystości i porządku, bójki, uprawianie gier
hazardowych, palenie papierosów, pijaństwo.
- Ucieczki / ucieczki z lekcji, wagary, ucieczki z domu, wykradanie się bez zezwolenia na
zabawy i dyskoteki.
- Świadome mijanie się z prawdą/ kłamstwa, oszustwa i wszelkiego rodzaje fałszerstwa.
- Naruszanie cudzej własności/ kradzieŜe, włamania, świadome i złośliwe niszczenie cudzej
własności.
- Trudności natury seksualnej.
PRZYCZYNY I ŹRÓDŁA TRUDNOŚCI WYCHOWAWCZYCH
Wychowawcy chcąc osiągnąć efekt w zwalczaniu trudności wychowawczych winien
sięgnąć do czynników i mechanizmów tkwiących w wychowanku lub poza nim, które dane
trudności wywołują. Znajomość przyczyn owych trudności jest waŜna do ich zwalczania jak
równieŜ po to, by ułatwić skuteczne zapobiegania im.
WaŜną rolę w powstawaniu trudności wychowawczych stanowią czynniki środowiskowe.
Warunkiem prawidłowego rozwoju dziecka jest rodzina. Rozbicie Ŝycia rodzinnego, kłótnie i
awantury miedzy rodzicami, pijaństwo stwarzają dziecku pewne wzory zachowania
społecznego, które są przez dziecko często naśladowane w kontaktach dziecka z innymi
ludźmi. Dziecko pod wpływem złej atmosfery wychowawczej w domu nie liczy się z
potrzebami innych kolegów, w przypadku konfliktu z nimi uŜywa często siły fizycznej.
Ponadto błędy wychowawcze rodziców takie jak: rozpieszczanie dzieci, zbyt surowe ich
traktowanie, izolowanie od rówieśników, brak rozmów miedzy rodzicami a dziećmi i wiąŜący
się z tym brak atmosfery wzajemnego zrozumienia i zaufania – wpływają ujemnie na ich
społeczne przystosowanie i współŜycie w kręgu koleŜeńskim.
Źródłem trudności wychowawczych bywa teŜ przynaleŜność i identyfikacja ucznia z grupą
rówieśniczą pozaszkolną. Uczeń często identyfikuje się z grupą i ocenia siebie na jej tle.
Bardzo często zdarza się, Ŝe nie mogą znaleźć akceptacji i zrozumienia wśród rówieśników
stara się szukać przyjaciół w nieformalnych grupach często kolidujących z prawem. Wejście
w poczet członków takiej grupy nie wymaga od dziecka większego zaangaŜowania.
Wystarczy czasem odmienny sposób bycia, „inne” uczesanie czy ubiór, wulgarne zachowanie
wyróŜniające go od innych, a czasami drobna kradzieŜ czy pobicie. Grupa wywiera silny
wpływ na ucznia. Wpływ ten często jest demoralizujący. W takiej grupie uczeń uczy się pić
alkohol, palić, przeklinać, zachowywać arogancko, wyzywająco. Coraz częściej dziecko w
tym środowisku dziecko zaczyna sięgać po narkotyki, mieć pierwsze „róŜne” doświadczenia
w zakresie seksu.
M. Łobacki dokonał podziału przyczyn trudności wychowawczych na:
1) przyczyny endogenne tkwiące w dziecku, na które składają się czynniki biologiczne i źle
ukierunkowana aktywność własna dziecka.
2) czynniki – tkwiące w środowisku w jakim dziecko Ŝyje. Są to czynniki tkwiące w
środowisku rodzinnym i szkolnym oraz niektóre popełnione błędy natury wychowawczej.
2
Rozpatrując przyczyny tkwiące w środowisku rodzinnym – naleŜy uwzględnić wiele
aspektów np.;
- sytuacja materialna rodziny – jej wskaźnikiem są między innymi: posiadanie stałej pracy
przez rodziców, wysokość zarobków, mieszkania, jego urządzenie, wyposaŜenie.
Wg Łobackiego warunki materialne wywierają niekorzystny wpływ na dziecko w sposób
pośredni – tzn, Ŝe mogą powodować nieprzystosowanie społeczne tylko w tedy, gdy są
źródłem nerwowej i napiętej atmosfery w domu oraz sprawiają osobistą przykrość dziecku.
- sytuacja Ŝyciowa rodziny – wynika często z jej składu osobowego i mających miejsce w
rodzinie wydarzeń. Zdarza się, Ŝe sytuacje Ŝyciowe dziecka pogarsza choroba lub śmierć
jednego z członków rodziny, która to sytuacja moŜe doprowadzić dziecko do depresji.
Trudności wychowawcze moŜe sprawiać dziecko najstarsze w rodzinie, które będąc
jedynakiem nabyło negatywnych cech jedynactwa oraz ma trudności z pogodzeniem się z
faktem, iŜ do rodziny przybyło młodsze dziecko, któremu rodzice muszą poświęcić teraz
więcej czasu.
Podobne kłopoty mogą sprawiać dzieci pozamałŜeńskie – cierpiące na niedosyt ciepła
rodzinnego lub jego nadmiar.
Następną z przyczyn stanowi rodzina rozbita. W takich przypadkach dochodzi często do
dezintegracji, czyli aktu poniŜania i poniewierania godności osobistej rodziców nawzajem,
jak równieŜ poniewieranie godności osobistej dziecka. Dziecko ponadto zostaje pozbawione
ciepła uczuciowego, poczucia bezpieczeństwa i wspólnoty rodzinnej.
NajcięŜszym jednak problemem dla dziecka jest sytuacja przed rozwodem. Napięta
atmosfera, kłótnie i awantury a nawet rękoczyny wpływają ujemnie na psychikę dziecka.
Inną grupę stanowią błędy wychowawcze rodziców znajdujące zazwyczaj wyraz w
wadliwych postawach rodziców wobec dzieci:
a) postawa autokratyczna polegająca na stosowaniu wobec dziecka zbytniego rygoru,
wyraŜająca się w przesadnym ograniczaniu jego swobody, nie licząca się z
indywidualnymi moŜliwościami dziecka.
b) Postawa liberalna nacechowana jest pobłaŜliwym stosunkiem rodziców do dziecka w
wyniku czego dziecko bywa nadmiernie rozpieszczane. Stosowanie tej postawy przez
dłuŜszy czas powoduje, Ŝe dziecko skazane jest na stałą pomoc dorosłych.
c) Postawa niezdecydowana polega na braku konsekwencji w postępowaniu z dzieckiem.
Wśród przyczyn tkwiących w środowisku szkolnym naleŜy wspomnieć:
- Przyczyny organizacyjne obejmujące niedostatki systemu szkolnego takie jak zbyt
przeładowane programy nauczania, podręczniki pisane przez fachowców lecz nie
uwzględniające sposobu myślenia uczniów i ich zainteresowań.
- Źródłem trudności wychowawczych są takŜe wadliwe oddziaływania wychowawcze. Staje
się nimi zła ocena wychowanków polegająca na wyróŜnianiu niektórych uczniów i
stosowaniu wobec nich taryfy ulgowej. Z kolei uczniowie szykanowani najczęściej mszczą
się na młodszych i słabszych od siebie.
- Przyczyny dydaktyczne polegające na tym, Ŝe zbyt mało uwagi przywiązuje się
powyrabiania u uczniów pozytywnej motywacji uczenia się.
- Niepowodzenia w nauce szkolnej uczniów są zazwyczaj symptomem powstawania
trudności wychowawczej i ich przyczyną.
- Drugoroczność – jest końcowym efektem niepowodzeń szkolnych.
3
Przyczyny tkwiące w środowisku szkolnym wg Łobockiego zazwyczaj pogłębiają
zapoczątkowany proces nieprzystosowania społecznego w środowisku rodzinnym.
Według M. Chojny coraz więcej rodzin jest niewydolnych wychowawczo. Jako przyczynę
autor wskazuje sytuację gospodarczo – społeczną, przemiany ustrojowe, proces
restrukturyzacji polskiej gospodarki. Rodzice „gonią” za pracą i robią wszystko by utrzymać
raz zdobyty etat. Odbywa się to kosztem ich nerwów, zdrowia a przede wszystkim czasu – tak
potrzebnego w procesie wychowawczym. W efekcie często zdarza się, Ŝe poza wspólnym
mieszkaniem niewiele tak naprawdę juŜ ich łączy.
Innym problemem są rodziny Ŝyjące na pograniczu nędzy i ubóstwa (często są to rodziny
wielodzietne). Rodzice najpierw szukają, później poddają się apatii i rezygnacji.
Następnie zaczynają sięgać do kieliszka. Wstyd przed bliskimi powoduje ucieczkę w
alkohol... a dzieci albo rezygnują z szacunku dla nie szanujących się rodziców i szukają
innych autorytetów, albo biorą z nich przykład i zbyt szybko poznają szarą stronę dorosłości.
Innym czynnikiem niewątpliwie wpływającym na powstawanie owych trudności są niektóre
programy TV, oraz większość gier komputerowych. Zdecydowana większość gier i niektóre
programy telewizyjne – to typowe przykłady okrucieństwa i przemocy. Dziecko przed
ekranem zostaje niejako „wciągnięta” w wirtualną rzeczywistość, gdzie rządzi prawo pięści i
okrucieństwa. Nic teŜ dziwnego, Ŝe po kilku godzinach siedzenie przed ekranem w realnym
Ŝyciu próbuje ono naśladować negatywnych bohaterów takich filmów. Zdarza się, Ŝe dziecko
nie odróŜnia fikcji od rzeczywistości.
Z Bandura uwaŜa, Ŝe w większości przypadków źródłem trudności wychowawczych jest zła
atmosfera wychowawcza w domu i błędy wychowania rodzinnego, oraz wadliwa praca i
organizacja szkoły. W swojej pracy pisze „Prawidłowe wychowanie dziecka zostaje
zagroŜone:
1) kiedy Ŝycie rodzinne na skutek róŜnych przyczyn się rozluźnia, ulega rozkładowi lub w
ogóle przestaje istnieć,
2) kiedy dziecku w rodzinie brak dobrych wzorców,
3) kiedy wychowanie domowe jest wadliwe.”
Podobnie jak L. Bandura uwaŜa A. Berge. Pisze on, iŜ trudności wychowawcze nawet, gdy
się objawią w szkole nie zawsze biorą w niej początek, gdyŜ „...często są one tylko odbiciem
głębszych trudności, w które zawsze wplątana jest rodzina” .
Podsumowując rozwaŜania zawarte w literaturze przedmiotu naleŜy podkreślić, Ŝe rodzina
jako grupa społeczna stanowi podstawowe i bardzo waŜne środowisko wychowawcze.
Autorzy zajmujący się problematyką trudności wychowawczych jednoznacznie stwierdzają,
Ŝe ich źródło najczęściej tkwi w zdezorganizowanym bądź zakłóconym, zaburzonym
środowisku rodzinnym, lub jest wynikiem zaniku więzi emocjonalnej bądź jej rozluźnieniu.
PowyŜsze spostrzeŜenia znajdują swoje uzasadnienie w badaniach K Majewskiej, która
jednoznacznie stwierdziła, Ŝe trudności wychowawcze u dzieci są skutkiem braku
porozumienia między rodzicami a dziećmi.
4
LITERATURA
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
Z. Zaborowski „Problemy wychowania społecznego szkole”, str.141.
A. Lewicki „Jak powstają trudności wychowawcze”, str. 8.
Z. Zaborowski „Problemy wychowania społecznego szkole”, str. 155-169.
L. Bandura „Trudności wychowawcze – Kwartalnik Pedagogiczny nr 4/10 str. 172.
M. Sobocki „Trudności wychowawcze w szkole” str. 18-34.
M. Choina „Nowa Szkoła” – miesięcznik str. 26.
A. Berge „Uczeń trudny” str. 5.
K. Majewska „Szkoła Specjalna” nr 1 str. 16 – 28.
5