Polsko-rosyjska współpraca transgraniczna

Forum Przyjaznego
Sąsiedztwa
Polsko-rosyjska współpraca
transgraniczna
RAPORT
Olsztyn, 2004
Spis treści
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5
Rozdział I
Międzynarodowe zainteresowanie obwodem kaliningradzkim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7
1. Kwestia kaliningradzka w kontekście procesów integracji europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7
2. Wsparcie finansowe obwodu kaliningradzkiego przez Unię Europejską . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
3. Obwód kaliningradzki jako obszar działań poszczególnych państw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
Rozdział II
Współpraca transgraniczna władz lokalnych i regionalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17
1. Podstawy prawne i kierunki polsko-rosyjskiej współpracy transgranicznej na poziomie lokalnym i regionalnym . . . . . .17
2. Administracja państwowa i samorząd lokalny w obwodzie kaliningradzkim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18
3. Polsko-Rosyjska Rada ds. Współpracy Regionów Północnych RP z Obwodem Kaliningradzkim FR . . . . . . . . . . . . . . . .19
4. Współpraca euroregionalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21
5. Współpraca transgraniczna województwa warmińsko-mazurskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23
5.1. Podział administracyjny województwa warmińsko-mazurskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23
5.2. Współpraca transgraniczna na poziomie regionalnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24
5.2.1. Współpraca wojewody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24
5.2.2. Współpraca służb podległych administracji rządowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26
5.2.3. Współpraca samorządu województwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27
5.3. Współpraca na poziomie lokalnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29
5.3.1. Współpraca samorządów powiatowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29
5.3.2. Obraz współpracy transgranicznej samorządów powiatowych na podstawie badań ankietowych . . . . . . . . .33
5.3.3. Współpraca samorządów gminnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35
6. Znaczenie środków pomocowych Unii Europejskiej w rozwoju polsko-rosyjskiej współpracy transgranicznej . . . . . . . .40
7. Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41
Rozdział III
Transgraniczna współpraca gospodarcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43
1. Sytuacja ekonomiczna województwa warmińsko-mazurskiego i obwodu kaliningradzkiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43
2. Polsko-rosyjski ruch graniczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45
2.1. Osobowe przejścia graniczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45
2.2. Towarowe przejścia graniczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49
3. Nielegalny handel towarami akcyzowymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49
4. Obecność firm z województwa warmińsko-mazurskiego na rynku kaliningradzkim. Bariery współpracy . . . . . . . . . . . .50
5. Wpływ granicy na rozwój gospodarczy województwa warmińsko-mazurskiego — wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51
Rozdział IV
Współpraca województwa warmińsko-mazurskiego z obwodem kaliningradzkim w sferze nauki i kultury . . . . . . . .53
1. Współpraca szkół wyższych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53
2. Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56
3. Współpraca transgraniczna instytucji kultury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57
Rozdział V
Aktywność transgraniczna organizacji pozarządowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61
1. Organizacje pozarządowe w obwodzie kaliningradzkim i województwie warmińsko-mazurskim . . . . . . . . . . . . . . . . .61
2. Współpraca na pograniczu polsko-rosyjskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62
Rozdział VI
Współpraca województwa pomorskiego oraz podlaskiego z obwodem kaliningradzkim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67
1. Współpraca województwa pomorskiego z obwodem kaliningradzkim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67
2. Współpraca województwa podlaskiego z obwodem kaliningradzkim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69
Aneks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Lista projektów zrealizowanych przez organizacje pozarządowe na pograniczu polsko-rosyjskim . . . . . . . . . . . . . 73
Notki o autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81
Program Forum Przyjaznego Sąsiedztwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83
Wydano z finansowym wsparciem
Fundacji im. Stefana Batorego
Fundacji im. Roberta Boscha
Redakcja:
Ewa Romanowska
Beata Samojłowicz
Korekta:
Maryla Paturalska
Skład i łamanie:
WK Borussia
Opracowanie graficzne:
WK Borussia
Opracowanie znaku graficznego:
Adam Kurłowicz
Wydawca:
Wspólnota Kulturowa „Borussia”
10-106 Olsztyn, ul. Wyzwolenia 2/7
tel./fax (089) 534 00 26
http://free.ngo.pl/borussia
e-mail: [email protected]
© Copyright by „Borussia”, Olsztyn 2004
Publikacja jest dostępna również w języku angielskim i rosyjskim.
Publikacja jest rozprowadzana bezpłatnie.
Raport dostępny jest również na stronie internetowej Forum Przyjaznego Sąsiedztwa www.fps.elblag.pl
Druk:
Zakład Poligraficzny „Spręcograf”
Spręcowo 17A, 11-001 Dywity
Nakład:
1500 egz.
ISBN 83-89233-12-6
Wprowadzenie
Niniejszy raport to jedno z działań w ramach programu Forum Przyjaznego Sąsiedztwa,
którego inicjatorem była Fundacja im. Stefana Batorego. Celem programu jest stworzenie
płaszczyzny kontaktów różnych podmiotów z Polski, Litwy i Rosji (obwód kaliningradzki) bądź
prowadzących współpracę transgraniczną, bądź zainteresowanymi takimi kontaktami. W dłuższej perspektywie ma to prowadzić do intensyfikacji tej współpracy.
Celem autorów raportu było określenie kierunków, zakresu i barier polsko-rosyjskiej współpracy transgranicznej w latach 1990-2003. Chociaż wymieniona współpraca stanowi przedmiot dość dużej ilości publikacji, to jednak brakuje opracowania, które omawiałoby ją w sposób kompleksowy, z uwzględnieniem wszystkich najważniejszych grup podmiotów: samorządów terytorialnych, organizacji pozarządowych, przedsiębiorców, instytucji kultury i nauki.
Niniejszy raport miałby wypełnić tę lukę. Systematyzacja wiedzy z tego zakresu jest jednak
ważna nie tylko z punktu widzenia naukowego, ale przede wszystkim praktycznego. Ma ona
stanowić punkt wyjścia do rozważań nad przyszłością polsko-rosyjskiej współpracy transgranicznej, przede wszystkim nad sposobami zaradzenia barierom, które napotyka. Wejście Polski
do Unii Europejskiej i związane z tym wprowadzenie wiz dodatkowo rodzi nowe, trudne pytania na temat dalszego rozwoju omawianej współpracy.
Wiele korzyści ze współpracy transgranicznej jest niewymiernych, dotyczą bowiem stosunków kulturalnych i społecznych. Duże zainteresowanie taką współpracą w ostatnich latach
wynika jednak z jej znaczenia dla wzrostu gospodarczego terenów przygranicznych. W licznych publikacjach naukowych, w tym w strategii województwa warmińsko-mazurskiego
współpraca transgraniczna jest określana jako ważny czynnik rozwoju regionalnego. Kolejnym
celem raportu było zatem określenie dotychczasowej roli współpracy transgranicznej w rozwoju gospodarczym polskiego pogranicza z Rosją. Autorzy raportu wyrażają opinię, że przecenianie znaczenia tego czynnika jest takim samym błędem jak jego niedocenianie, ważne jest zatem określenie faktycznego znaczenia omawianych kontaktów dla gospodarki. Pozwoli to
przede wszystkim realnie ocenić szanse na dalszy rozwój kontaktów ekonomicznych.
W raporcie przyjęto definicję współpracy transgranicznej zgodną z Europejską Kartą Regionów Granicznych i Transgranicznych, w której współpracą transgraniczną nazywa się współpracę sąsiedzką przylegających do siebie regionów granicznych lub współpracę zagraniczną
władz szczebla regionalnego i lokalnego, organizacji lub instytucji reprezentujących obszary
graniczne.
Przytoczona definicja wskazuje na ważną cechę współpracy transgranicznej, a mianowicie
na sąsiedzkość współpracujących regionów. Współpraca transgraniczna jest zatem szczególnym
przypadkiem współpracy międzyregionalnej, która obejmuje międzynarodową współpracę regionów niekoniecznie ze sobą sąsiadujących. Od 1999 r., czyli od reformy terytorialno-administracyjnej w Polsce, obwód kaliningradzki graniczy od południa prawie w całości z województwem warmińsko-mazurskim (tylko 2 km granicy na Mierzei Wiślanej należy do województwa
pomorskiego). Twórcy reformy świadomie przyjęli takie rozwiązanie, ponieważ chcieli rozwiązać problem rywalizacji między województwami sąsiadującymi i współpracującymi z rosyjską
enklawą (zjawisko takie występowało przed 1999 r.). W niniejszym raporcie skupiono się zatem na współpracy województwa warmińsko-mazurskiego z obwodem kaliningradzkim. Zgodnie z przyjętą definicją w przypadku województwa pomorskiego i podlaskiego mamy do czynienia ze współpracą międzyregionalną, a nie transgraniczną, stąd w raporcie współpraca wymienionych województw z obwodem nie jest przedmiotem szczegółowej analizy. Oczywiście,
w długiej historii kontaktów transgranicznych można wskazać przykłady współpracy międzyregionalnej, której efekty były większe niż współpracy transgranicznej, jednak autorzy raportu
chcieli zbadać znaczenie bezpośredniej bliskości granicy dla rozwoju regionalnego.
Z przyjętej definicji wynika ponadto, że współpraca transgraniczna obejmuje nie tylko działania władz lokalnych czy regionalnych, ale również kooperację przedsiębiorstw, mieszkańców
i innych podmiotów z terenów przygranicznych. Jest to zatem szersze rozumienie współpracy
transgranicznej niż w Europejskiej Konwencji Ramowej o Współpracy Transgranicznej między
Wspólnotami i Władzami Terytorialnymi (tzw. Konwencji Madryckiej), gdzie za podmioty współpracy uważa się jedynie rządowe i samorządowe władze regionalne i lokalne. Należy jednak zaznaczyć, że współpraca władz lokalnych i regionalnych ma szczególne, bo podwójne znaczenie.
Z jednej strony współpracują one z podmiotami zagranicznymi w zakresie zadań własnych,
a z drugiej, koordynują procesy transgraniczne, wspierają i nadają pożądany kierunek kontaktom
6|
Wprowadzenie | Polsko-rosyjska współpraca transgraniczna
przygranicznym podejmowanym przez przedsiębiorstwa, mieszkańców i inne podmioty. Ta
szczególna rola władz lokalnych i regionalnych została uwzględniona w raporcie i w konsekwencji poświecono jej najwięcej uwagi.
Raport został przygotowany przez Stowarzyszenie Wspólnota Kulturowa „Borussia”, która
od lat działa na rzecz intensyfikacji polsko-rosyjskiej współpracy transgranicznej. Do pracy nad
raportem zaproszeni zostali przedstawiciele różnych lokalnych środowisk. Serdecznie dziękujemy wszystkim, którzy przyczynili się do jej powstania. Za pomoc w zbieraniu materiałów do raportu dziękujemy zwłaszcza Urzędowi Celnemu w Olsztynie, Urzędowi Miasta w Olsztynie, Departamentowi Integracji Europejskiej i Współpracy Zagranicznej Urzędu Marszałkowskiego
w Olsztynie oraz Ośrodkowi Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego. Szczególne podziękowanie chcemy złożyć dr Ewie Kuleszy za opiekę merytoryczną nad całością inicjatywy.
Redakcja
1. Kwestia kaliningradzka
w kontekście procesów integracji
europejskiej
Grzegorz Gromadzki
Rozdział I
Międzynarodowe
zainteresowanie
obwodem kaliningradzkim
Dla właściwej oceny miejsca „kwestii kaliningradzkiej” w polityce międzynarodowej należy na nią spojrzeć
z dwóch perspektyw. Po pierwsze, obwód kaliningradzki,
będący częścią Federacji Rosyjskiej, przynależy do regionu Morza Bałtyckiego. Sytuację tej rosyjskiej enklawy należy więc z pewnością rozpatrywać w kontekście
współpracy z państwami nadbałtyckimi. Po drugie, problemy związane z obwodem kaliningradzkim są częścią
relacji Rosji z Unią Europejską. Trzeba pamiętać o tym,
że niekiedy stają się one elementem szerszej gry politycznej pomiędzy Unią a Rosją.
Dopiero połączenie tych dwóch perspektyw umożliwia właściwe zrozumienie procesów polityki międzynarodowej — zwłaszcza związanych z kwestią integracji europejskiej — jakim podlega obwód kaliningradzki.
Początek lat 90., zwłaszcza po rozpadzie Związku
Radzieckiego w 1991 r., był okresem przezwyciężania
pozostałości zimnowojennych. Region Bałtyku stanowił od II wojny światowej wysoce zmilitaryzowany
„obszar frontowy” między ZSRR i jego satelitami
a światem zachodnim. Dlatego koniecznością stało się
nawiązanie między państwami położonymi nad Bałtykiem współpracy, która w okresie zimnowojennym
z oczywistych względów nie istniała. W tym celu już
w 1992 r. powołano Radę Państw Morza Bałtyckiego
(RPMB), w której na równych prawach znalazły się kraje NATO, państwa neutralne, Rosja, Polska oraz trzy
byłe republiki radzieckie, wśród nich Litwa. Jednym
z podstawowych zagadnień pierwszej połowy lat 90.
we współpracy bałtyckiej było dążenie do zmniejszenia liczebności wojsk rosyjskich stacjonujących w obwodzie kaliningradzkim.
Najważniejszym wydarzeniem w połowie lat 90. było wstąpienie Finlandii i Szwecji do UE (1995). Od tego
czasu Unia stawała się coraz ważniejszym aktorem
w polityce międzynarodowej dotyczącej obwodu kaliningradzkiego. Sąsiadująca z Rosją Finlandia zaproponowała w 1997 r. tzw. Północny Wymiar, który rok później stał się oficjalną polityką UE. Obszar, jaki obejmuje Północny Wymiar, w pełni pokrywa teren działania
RPMB. Ta unijna polityka jest skierowana także do obwodu kaliningradzkiego.
Kolejne ważne wydarzenia w drugiej połowie lat
90. to podjęcie decyzji przez UE o rozpoczęciu negocjacji akcesyjnych z krajami leżącymi nad Bałtykiem,
najpierw z Polską i Estonią (1997), później z Litwą
i Łotwą (1999).
W tym okresie, co warte podkreślenia, radykalnie
została ograniczona liczba wojsk rosyjskich stacjonujących w obwodzie kaliningradzkim, co spowodowało
zmniejszenie roli tzw. twardego bezpieczeństwa (hard
8|
security) w międzynarodowym dyskursie na temat Kaliningradu. W 1997 r. rosyjskie władze zlikwidowały Specjalny Kaliningradzki Okręg Obronny, a jednostki wojskowe podporządkowano dowództwu Floty Bałtyckiej.
Początek XXI wieku przyniósł znaczne ożywienie
dyskusji o Kaliningradzie pomiędzy Unią Europejską
i Rosją. Powodem było podjęcie przez Unię wspomnianej już decyzji o rozszerzeniu o Polskę i Litwę. Perspektywa członkostwa tych krajów w UE zmieniła sytuację
obwodu kaliningradzkiego, który stanie się rosyjską enklawą wewnątrz UE. Aby rozwiać rosyjskie wątpliwości
dotyczące następstw wejścia Polski i Litwy do UE dla
obwodu kaliningradzkiego, Komisja Europejska opublikowała w 2001 r. komunikat zatytułowany „UE i Kaliningrad”, w którym przedstawiła możliwości działań wspierających współpracę rozszerzonej Unii z obwodem kaliningradzkim. Ze swojej strony władze rosyjskie w 1999
r. zasugerowały w swojej strategii stosunków z UE na lata 2000-2010, że Kaliningrad mógłby się stać pilotażowym regionem we współpracy między Rosją i UE. Jednak
w tym samym dokumencie była mowa o zapewnieniu
obwodowi kaliningradzkiemu samowystarczalności
w nowym unijnym otoczeniu.
Najpoważniejszym sporem, do jakiego doszło między
Moskwą i Brukselą w tym okresie, była kwestia tranzytu
— przez Litwę jako część UE — między Kaliningradem
a innymi regionami Rosji. Sprawa ta stała się w 2002 r.
głównym tematem w rozmowach UE–Rosja. Jesienią
2002 r. doszło jednak do zawarcia porozumienia, które
reguluje tranzyt przez terytorium Litwy.
Rok 2003 przyniósł znaczne zmniejszenie zainteresowania Kaliningradem. Zarówno ze strony Unii Europejskiej, jak i innych instytucji międzynarodowych.
Spowodowane to było z pewnością rozwiązaniem sporu
w sprawie tranzytu. Przyczyn należy szukać także w stagnacji ogólnych stosunków UE z Rosją, czego przykładem był ostatni szczyt unijno-rosyjski w Rzymie w listopadzie 2003 r.
Doświadczenie ostatniej dekady pokazuje, że Unia
Europejska odgrywa rolę głównego aktora instytucjonalnego w kwestii Kaliningradu. Wizja Bałtyku jako
mare nostrum Unii staje się rzeczywistością, dlatego
też bez działań ze strony UE trudno wyobrazić sobie
współpracę w kwestii Kaliningradu na arenie międzynarodowej. Pewną rolę w kształtowaniu unijnej polityki wobec obwodu kaliningradzkiego odegrał z pewnością Północny Wymiar. Polityka UE w sprawie Kaliningradu miała na celu przede wszystkim zmniejszanie
potencjalnych i rzeczywistych zagrożeń, jakie mogły
zaszkodzić zwłaszcza tzw. miękkiemu bezpieczeństwu
(soft security) Unii.
Rosnące znaczenie UE w basenie Morza Bałtyckiego
powoduje zmniejszanie się roli RPMB zwłaszcza
w „wielkiej polityce”. Rada spełniła swój podstawy cel,
jaki stanowiło nawiązanie współpracy między wszystkimi krajami regionu. Przyczyniła się także do integracji
Rozdział I | Polsko-rosyjska współpraca transgraniczna
Litwy, Łotwy i Estonii z UE, a także dopomogła tym krajom ułożyć w miarę poprawne stosunki z Rosją, w tym
również z obwodem kaliningradzkim. RPMB pozostaje
jednak nadal bardzo dobrym forum dla współpracy w regionie, np. współdziałania organizacji pozarządowych,
samorządów, szkół wyższych z krajów położonych nad
Bałtykiem.
Stosunkowo niewielka rola w kwestii Kaliningradu
przypadła innym organizacjom międzynarodowym, takim jak Rada Europy czy OBWE. Rada Europy dopiero
w 2002 r. zajęła się bliżej tym zagadnieniem. Zainteresowanie Rady Kaliningradem było spowodowane przede
wszystkim narastającym sporem unijno-rosyjskim
w sprawie tranzytu. Z kolei OBWE przejawiało aktywność
w kwestii kaliningradzkiej właściwie tylko na początku
lat 90., kiedy podstawowy problem stanowiło zmniejszenie militarnego potencjału obwodu. Nie należy jednak zupełnie przekreślać znaczenia tych organizacji, bowiem Rosja będąc, podobnie jak w przypadku RPMB, ich
pełnoprawnym członkiem, mogła w nich przedstawiać
swoje stanowisko w sprawie Kaliningradu.
Zasadniczym problemem ostatnich kilkunastu lat
było niejednoznaczne stanowisko Rosji w sprawie przyszłości obwodu kaliningradzkiego. Z jednej strony władze rosyjskie deklarowały otwartość na współpracę z UE
w kwestii Kaliningradu, czego przykładem jest koncepcja obwodu kaliningradzkiego jako regionu pilotażowego, z drugiej starały się jednak zapewnić samowystarczalność swojej enklawie, podejmując m.in. decyzję
o budowie elektrowni, która w pełni zaspokoiłaby zapotrzebowanie obwodu na energię elektryczną. Moskwa
wielokrotnie podkreślała przynależność Kaliningradu do
Federacji Rosyjskiej, choć nigdy sprawa ewentualnych
zmian terytorialnych nie była podnoszona przez jakiekolwiek państwo. Rosyjskie deklaracje w sprawie przynależności Kaliningradu pokazują obawy władz centralnych przed jakimikolwiek działaniami emancypacyjnymi
ze strony obwodu, które według części polityków rosyjskich mogłyby być wywołane poprzez bliższą współpracę Kaliningradu z UE.
Konieczne jest podjęcie przez rosyjskie władze centralne decyzji, czym ma być Kaliningrad w przyszłości,
na ile unikatowe położenie geograficzne tego rosyjskiego regionu powinno spowodować opracowanie odmiennej polityki centrum wobec niego niż wobec innych części Rosji. Bez wypracowania przez Moskwę
konkretnej strategii dla Kaliningradu, która wychodziłaby poza ogólne deklaracje o „regionie pilotażowym”,
nie ma możliwości bliższej współpracy Rosji z Unią Europejską w sprawie enklawy. W szerszej perspektywie
bardzo ważny będzie rozwój ogólnych relacji Rosji z UE.
Obecnie sytuacja nie napawa nadmiernym optymizmem. Możliwy jest w najbliższych latach impas w relacjach Brukseli z Moskwą, który z pewnością wpłynąłby
ujemnie na możliwości współpracy rosyjsko-unijnej
w kwestii Kaliningradu.
Międzynarodowe zainteresowanie obwodem kaliningradzkim
Ze strony UE potrzebna jest klarowna polityka wobec Kaliningradu, który nadal powinien przynależeć do
Wymiaru Północnego. Po wejściu krajów bałtyckich celem tej polityki będzie przede wszystkim ułożenie jak
najlepszych relacji z Rosją w sprawie jej regionów graniczących z rozszerzoną Unią Europejską. Proponowany
przez Polskę Wymiar Wschodni powinien dotyczyć Białorusi, Ukrainy i Mołdawii. Czytelne rozgraniczenie zasięgu geograficznego tych dwóch koncepcji politycznych pozwoliłoby na uniknięcie niepotrzebnych sporów
kompetencyjnych wewnątrz UE.
Działania UE w sprawie Kaliningradu powinny być
inicjowane zarówno przez Komisję Europejską, jak i kraje członkowskie, zwłaszcza te położone nad Bałtykiem.
Ich inicjatywy muszą być korelowane, aby uniknąć niepotrzebnego dublowania. Środki finansowe powinny pochodzić zarówno z budżetu unijnego, jak i z poszczególnych państw członkowskich, w tym także od nowych
członków, głównie Polski i Litwy.
Jednym z podstawowych zadań polityki UE wobec Kaliningradu powinna być pomoc w budowie społeczeństwa
obywatelskiego w tym rosyjskim regionie. Ta kwestia jest
często spychana na margines w stosunkach międzynarodowych. Jednak w przypadku państw postkomunistycznych rozwój społeczeństwa obywatelskiego jest niezbędny dla przeprowadzenia reform społecznych i gospodarczych. Istnienie silnego społeczeństwa obywatelskiego
w obwodzie kaliningradzkim jest warunkiem koniecznym
dla rozwoju współpracy tego rosyjskiego regionu z UE.
Obok budowy społeczeństwa obywatelskiego UE powinna jeszcze silniej niż dotychczas wspierać włączanie
Kaliningradu do współpracy regionalnej (partnerstwo samorządów, organizacji pozarządowych itd.). Ważnym zadaniem jest budowa jak najlepszych połączeń infrastrukturalnych obwodu kaliningradzkiego z unijnym otoczeniem (np. drogi, porty — zwłaszcza terminale pasażerskie, lotnisko, przejścia graniczne, sieć energetyczna).
Te połączenia powinny powstawać, nawet jeśli nie jest
to do końca uzasadnione obecnym zapotrzebowaniem.
Słabość infrastruktury łączącej obwód kaliningradzki
z rozszerzoną UE jest jedną z przyczyn wciąż niedostatecznych kontaktów między tym rosyjskim regionem
a Unią.
Dla współfinansowania tego typu przedsięwzięć UE
mogłaby powołać Kaliningradzki Fundusz Inwestycyjny
(Kaliningrad Investment Fund), który działałby na podobnych zasadach jak ISPA — istniejący program pomocowy Unii.
Dla dobrego rozwoju relacji UE z obwodem kaliningradzkim konieczne jest wprowadzenie w przyszłości
ruchu bezwizowego. Zniesienie obowiązku wizowego
dla mieszkańców obwodu mogłoby być osiągnięte zarówno w ramach ogólnej umowy rosyjsko-unijnej w tej
kwestii, która dotyczyłaby wszystkich obywateli Federacji Rosyjskiej, bądź specjalnego porozumienia, które
obejmowałoby tylko mieszkańców enklawy.
|9
2. Wsparcie finansowe obwodu
kaliningradzkiego przez Unię
Europejską
Ewa Romanowska
Unia Europejska wspiera przemiany gospodarcze
i polityczne w Rosji, w tym w obwodzie kaliningradzkim, w ramach programu TACIS. Począwszy od 1991 r.,
na terenie Federacji Rosyjskiej zrealizowano ponad
1 500 projektów, które wsparto kwotą 2,46 mld euro. Na
obwód kaliningradzki przypadło około 40 mln euro (z
tego do końca 2002 r. napłynęło około 30 mln euro). Od
1999 r. opisywany region jest jednym z priorytetowych
obszarów wsparcia. W lipcu 2001 r. w Kaliningradzie zostało otwarte biuro regionalne TACIS.
Pierwszy projekt TACIS zrealizowano w obwodzie
w latach 1992-1995 w sferze rolnictwa (przy wsparciu
finansowym brytyjskiej fundacji Know-How). W 1994 r.
w wyniku konsultacji przedstawicieli Komisji Europejskiej, Administracji Obwodu Kaliningradzkiego, Rządu Federacji Rosyjskiej i unijnych ekspertów zatwierdzono do
realizacji pakiet 6 projektów o wartości 8,1 mln ecu (potem budżet zwiększono do 9,5 mln ecu). Projekty dotyczyły wsparcia technicznego przemysłu rybnego w obwodzie kaliningradzkim (partner irlandzki, budżet 1,5 mln
ecu), zabezpieczenia energetycznego obwodu kaliningradzkiego do 2010 r. (1,3 mln ecu), utworzenia centrum
wsparcia spółek akcyjnych (partner irlandzki, budżet
1 mln ecu), rozwoju systemu transportowego obwodu kaliningradzkiego (partnerzy z Niemiec i Dani, budżet 2 mln
ecu), rozwoju potencjału edukacyjnego w dziedzinie ekonomiki i zarządzania Kaliningradzkiego Uniwersytetu
Państwowego (budżet 1,2 mln ecu) oraz wolnej strefy
ekonomicznej (partner irlandzki, budżet 2,5 mln ecu).
Wymienione projekty zostały zrealizowane do 1998 r.
Ważnym podmiotem prowadzącym działania w ramach
programu TACIS był ponadto Kaliningradzki Uniwersytet
Państwowy. W latach 1997-1998 zrealizował projekt
„Opracowanie globalnego planu rozwoju społeczno-ekonomicznego obwodu kaliningradzkiego” (partner francuski). Uniwersytet uczestniczył również w projektach dotyczących podniesienia poziomu nauczania języka angielskiego (partner brytyjski i irlandzki), edukacji ekologicznej (partner szwedzki i duński), a także mających na
celu poprawę jakości nauczania ekonomii i zarządzania na
Kaliningradzkim Uniwersytecie Państwowym.
W latach 2002-2003 na omawianym obszarze realizowano 9 dużych projektów TACIS (budżet powyżej 500
tys. euro), o łącznej wartości 16,297 mln euro. Projekty
dotyczyły takich zagadnień, jak: rozwój regionalny, zaopatrzenie w energię, ekologia (w tym zarządzanie zasobami wodnymi), rozbudowa portu kaliningradzkiego, wyposażenie laboratorium urzędu celnego, ochrona zdrowia
i przejść granicznych (rozbudowa przejścia Bagriatonowsk–Bezledy). Wymienione projekty realizowane były
10 |
Rozdział I | Polsko-rosyjska współpraca transgraniczna
głównie z partnerami z Niemiec, ale również z Danii, Finlandii, Holandii, Irlandii i Wielkiej Brytanii.
W części projektów finansowanych przez Unię brali
także udział Polacy i Litwini. Umożliwiały to programy
współpracy międzyregionalnej i transgranicznej. Jak wynika z danych zawartych w Komunikacie Komisji Europejskiej dla Rady Europejskiej1 „Unia Europejska i obwód kaliningradzki”, i w latach 1990-1999 Polska zaangażowana była przede wszystkim we wspieranie współpracy regionalnej i transgranicznej, a Litwa — w przeciwdziałanie rozprzestrzeniania się wirusa HIV, rozwój społeczeństwa obywatelskiego oraz edukację.
3. Obwód kaliningradzki jako
obszar działań poszczególnych
państw
Ewa Kulesza, Ewa Romanowska
Od początku otwarcia granic obwodu kaliningradzkiego dla cudzoziemców jest on obiektem zainteresowania wielu państw świata, a zwłaszcza leżących nad
Bałtykiem. Wyraża się ono między innymi w staraniach
o utworzenie w Kaliningradzie placówek dyplomatycznych. Obecnie w obwodzie działają konsulaty następujących krajów: Polski, Litwy, Szwecji i Niemiec. Ponadto otwarto tam również oddział Ambasady Białorusi,
kancelarię Wydziału Konsularnego Łotwy oraz konsulaty honorowe Grecji, Chorwacji i Islandii.
Działania poszczególnych państw w obwodzie kaliningradzkim przybierają różne postacie. Najprościej podzielić je można na przedsięwzięcie gospodarcze oraz na
grupę inicjatyw nienastawionych na zysk (działalność
rządów, jednostek samorządu terytorialnego, organizacji pozarządowych). Analizując aktywność gospodarczą,
należy wyróżnić jej dwie podstawowe formy: zagraniczną wymianę handlową z obwodem kaliningradzkim oraz
inwestycje zagraniczne w enklawie.
Handel zagraniczny obwodu kaliningradzkiego osiągnął w 2003 r. wartość 2,69 mld USD, z czego eksport
stanowił 0,55 mld USD. Od początku lat 90. do czołówki
partnerów handlowych regionu należą Polska, Niemcy
oraz Litwa. W 2003 r. przypadało na nie około 43% obrotów handlowych enklawy (Niemcy — 19,2%, Polska —
14,6%, Litwa — 8,8%). Związki handlowe Polski i Litwy
z obwodem są ponadto wzmacniane szerokimi kontaktami w szarej strefie. Z wymienionych państw najwięcej do
obwodu eksportują Niemcy (w 2003 r. 435,2 mln USD),
a następnie Polska (346,7 mln USD). Chociaż w liczbach
bezwzględnych eksport Litwy jest najmniejszy (201,6
mln USD), to biorąc pod uwagę jej potencjał gospodarczy, otrzymany wynik należy uznać za imponujący. Wśród
pozostałych państw utrzymujących kontakty handlowe
z obwodem na szczególną uwagę zasługują państwa nadbałtyckie, a w ostatnim czasie głównie Szwecja. W 2003
r. import tego kraju z omawianego regionu wyniósł 95,7
mln USD, co uplasowało go na pierwszym miejscu na liście importerów. W tym samym roku aktywne pod względem wymiany handlowej z enklawą była ponadto Korea
Płd., Iran i Brazylia. Warto zauważyć, że handel z krajami
WNP stanowi zaledwie kilka procent obrotów zagranicznych obwodu.
Obwód kaliningradzki nie był w latach 90. ubiegłego
wieku atrakcyjny dla inwestorów zagranicznych. Szacuje
się, że bezpośrednie inwestycje zagraniczne na 1 mieszkańca enklawy były około 25 razy mniejsze niż na Litwie
i 17 razy mniejsze niż w Polsce. W drugiej połowie lat 90.
ich średnioroczny poziom wynosił 21 mln USD, czyli około 21 USD na mieszkańca. Na początku obecnego wieku
nastąpiło przełamanie tej negatywnej tendencji. W latach
2002-2003 wielkość inwestycji zagranicznych była rekordowo wysoka i wyniosła odpowiednio: 47,7 mln USD
i 56,2 mln USD. Największymi inwestorami w 2003 r. były: Cypr, Niemcy, Holandia i Szwajcaria. W poprzednich
latach aktywność na tym polu wykazały ponadto Stany
Zjednoczone, Litwa, Wielka Brytania, Austria i Izrael.
W latach 90. Polscy przedsiębiorcy należeli do mało aktywnych inwestorów zagranicznych (inwestycje rzędu
kilku procent rocznie). Od 2000 r. datuje się pewną poprawę w tym zakresie (w 2000 r. 20,3% inwestycji zagranicznych). Wstrzemięźliwość polskich przedsiębiorców
Tabela 1. Obroty handlowe Obwodu Kaliningradzkiego FR z Polską, Litwą i Niemcami
w latach: 1999, 2001, 2003 (w mln USD)
Obroty
Kraj
1999
2001
2003
Polska
209,6
278,4
392,1
Niemcy
384,0
264,8
518,1
Litwa
Razem
77,6
112,1
238,8
671,2
655,3
1149,0
Źródło: Konsulat Generalny RP w Kaliningradzie.
1)
Mitteilung der Kommission an den Rat, Die Europäische Union und das Kaliningrader Gebiet, Brüssel 17.01.2001, KOM (2001) 26 endgültig [Komunikat Komisji dla
Rady, Unia Europejska i obwód kaliningradzki, Bruksela 17.01.2001, KOM (2001), wersja ostateczna].
Międzynarodowe zainteresowanie obwodem kaliningradzkim
w podejmowaniu inwestycji w obwodzie jest uznawana za
zjawisko niekorzystne, zagrażające pozycji Polaków na
rynku kaliningradzkim w najbliższej przyszłości.
Przechodząc do omówienia inicjatyw o charakterze
non profit, należy powiedzieć, że ich ilościowe określenie jest zadaniem niesłychanie trudnym. W raporcie
zostały opisane tylko wybrane przykłady działań najaktywniejszych państw: Danii, Niemiec i Szwecji. Określają
one kierunki wsparcia oraz, w przybliżeniu, skalę zaangażowania wymienionych krajów w enklawie.
Zainteresowanie Duńczyków obwodem kaliningradzkim wynika głównie z troski o środowisko naturalne,
a następnie o ugruntowanie zasad demokracji (a tym
samym stabilizacji politycznej) w basenie Morza Bałtyckiego (duńska wyspa Bornholm jest oddalona zaledwie
o 250 km od Kaliningradu). Ważnym kierunkiem działań
Duńczyków jest ponadto pomoc humanitarna.
W latach 90. Duńczycy zrealizowali na terenie obwodu około 50 projektów, do których wnieśli około 10 mln
euro (w XXI w. aktywność omawianego państwa nie osłabła, tylko w 2002 r. zainwestowano 2,5 mln euro). Część
wymienionych działań stanowiła inicjatywę duńskiego rządu. Współpraca ta ma odpowiednie umocowanie prawne:
Administracja Obwodu Kaliningradzkiego FR podpisała porozumienie o współpracy z Ministerstwem Spraw Społecznych i Ministerstwem Spraw Zagranicznych Danii. Dodatkowo duńsko-rosyjska współpraca w zakresie ekologii rozwija się dzięki umowie zawartej między Duńską Agencją
Ochrony Środowiska (DEPA) a rosyjskim Państwowym Komitetem ds. Ekologii i Ochrony Środowiska oraz porozumieniu Ministerstwa Paliw i Energii FR z duńskim Ministerstwem Energetyki i Ekologii. Władze Danii promują
rosyjską enklawę w swoim kraju, np. w Kopenhadze odbyły się Dni Obwodu Kaliningradzkiego, w ramach których zorganizowano konferencję z udziałem 40 przedstawicieli środowisk politycznych i biznesu, a także wystawę wyrobów kaliningradzkich producentów.
Od stycznia 1990 r. do marca 2004 r. rząd duński
zrealizował w obowodzie kaliningradzkim 9 projektów2,
których całkowity koszt wynosił 31,6 mln koron duńskich (z czego wkład duński 22,5 mln koron). Większość (7) działań służyło ochronie środowiska naturalnego, jeden projekt miał na celu wzmocnienie instytucji demokratycznych w obwodzie i jeden — instytucji
okołobiznesowych. Projekty ekologiczne dotyczyły
zmiany systemu oświetlenia latarni morskich (na mniej
energochłonne), przebudowy kompleksów przemysłowych, planu zabezpieczenia energetycznego Kaliningradu oraz przekazywania duńskich doświadczeń w zakresie
efektywnego wykorzystania energii (szkolenia dla pracowników zakładów energetycznych i urzędników, kampanie informacyjne na temat możliwości wykorzystania
w obwodzie kaliningradzkim energii wiatrowej).
2)
| 11
Jako przykłady innych działań Duńczyków w zakresie
ochrony środowiska naturalnego w obwodzie kaliningradzkim można wymienić:
w techniczne opracowanie projektu oczyszczalni
ścieków w Gwardiejsku;
w wsparcie budowy urządzenia do odkażania ciepłej
wody w Gusiewie i realizacja 3 projektów służących udoskonaleniu systemu ciepłowniczego
w tym mieście (w ramach projektów przeszkolono
kadry kierownicze, wykonano izolację sieci ciepłowniczej oraz zamontowano urządzenia podgrzewające wodę);
w opracowanie technicznej oraz finansowej części
projektu modernizacji systemu zaopatrzenia
w wodę i odprowadzania wody w Kaliningradzie
(największego projektu ekologicznego realizowanego w obwodzie, współfinansowanego przez Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju);
w opracowanie (wspólnie z Polakami) modelu zarządzania jakością wód Zalewu Wiślanego „Monitoring wód w obwodzie kaliningradzkim” (wartość
projektu 1,2 mln euro);
w organizację kursów podnoszących kwalifikacje pedagogów-ekologów w ramach współpracy między
szkołą ekologiczną z duńskiego Esrum a Kaliningradzkim Obwodowym Centrum Ekologicznym;
w uruchomienie w 1998 r. w pobliżu osady Kulikowo
pierwszej elektrowni wiatrowej w obwodzie kaliningradzkim (w 2002 r. w tym samym miejscu
zbudowano największą w Rosji elektrownię wiatrową o wartości 2 mln euro).
Rząd duński wspiera także działania w sferze społecznej. Dzięki pomocy Ministerstwa Spraw Zagranicznych Danii utworzono w Kaliningradzie Centrum Dziennego Pobytu dla Osób Starszych (budżet 1 mln koron
duńskich, 2003).
Wśród pozostałych inicjatw duńskiego rządu warto
wspomnieć o projekcie „Modernizacja rosyjskich organów
podatkowych” przeprowadzonym przez Centralny Urząd
Ceł i Podatków (budżet około 2,9 mln koron duńskich).
Obok rządu podmiotami zaangażowanymi w obwodzie
kaliningradzkim są również duńskie jednostki samorządu
terytorialnego, głównie władze hrabstwa Bornholm.
Umowę między hrabstwem Bornholm a Administracją Obwodu Kaliningradzkiego podpisano w 1998 r.
Przyjęto wówczas trzyletni program współpracy, który
zakładał realizację 5 projektów:
w utworzenie Centrum Pracy Społecznej;
w wsparcie Kaliningradzkiego Regionalnego Centrum
Reorientacji Zawodowej dla byłych wojskowych;
w szkolenie dla urzędników odpowiedzialnych za
współpracę międzynarodową;
Projekty finansowało Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Ministerstwo Środowiska, Duńska Agencja Ochrony Środowiska i Danish Energy Authority.
Rozdział I | Polsko-rosyjska współpraca transgraniczna
12 |
w modernizację przemysłu rybnego;
w zabezpieczenie energetyczne wsi.
Przy wsparciu hrabstwa Bornholm (1,35 mln koron
duńskich) utworzono w Kaliningradzie Centrum Rozwoju
Społecznego i Edukacji, a także Społeczne Centrum Metodyczne.
Kontakty z organizacjami i władzami Bornholmu
nawiązały także organizacje pozarządowe z obwodu
kaliningradzkiego, przede wszystkim w ramach programu „Bornholm — bałtycka wyspa edukacji”. W jego ramach przeszkolono 10 grup kaliningradczyków w dziedzinie zarządzania mieniem komunalnym, ochrony zdrowia oraz służb społecznych.
Oprócz hrabstwa Bornholm współpracę z kaliningradczykami prowadzą także inne duńskie samorządy
terytorialne:
w władze hrabstwa Fyn dofinansowały projekt „Andragogika (metodyka nauczania dorosłych) i opracowanie programów nauczania dla przedsiębiorców” (budżet 250 tys. euro, 2002);
w władze miasta Alborg w 1995 r., we współpracy
z niemieckim Bremerhaven, otworzyły przy kaliningradzkiej merii Europejskie Centrum Ekologiczne
(zobacz niżej), a w 2003 r. zorganizowały szkolenie
z przygotowania i zarządzania projektami (budżet
170 tys. euro).
Oprócz władz publicznych działalność non profit w obwodzie kaliningradzkim prowadzą duńskie organizacje pozarządowe. Do ważniejszych projektów zrealizowanych
przez NGOs w latach 2001-2003 należy zaliczyć projekt
„Centrum Rehabilitacyjne MOST” autorstwa Dziecięcej Pomocy Narodowej (budżet 2,6 mln koron duńskich).
Przechodząc do analizy współpracy niemiecko-rosyjskiej, należy stwierdzić, że najaktywniejsze kontakty
z obwodem kaliningradzkim utrzymują landy: Brandenburgia, Szlezwik-Holsztyn i Brema3.
Brandenburgia i obwód kaliningradzki są regionami
partnerskimi od 1994 r., kiedy podpisano memorandum
o współpracy w dziedzinie rolnictwa i gospodarki.
W 1999 r. uzupełniono je protokołem o współpracy między Administracją Obwodu Kaliningradzkiego a Rządem
Kraju Związkowego Brandenburgia. Od 5 maja 2001 r. datuje się ponadto współpracę organów uchwałodawczych:
brandenburskiego Landtagu i Kaliningradzkiej Dumy Obwodowej (brandenburski Landtag dołączył do współpracy
prowadzonej przez Landtag Szlezwika-Holsztynu i Kaliningradzką Dumę Obwodową).
Współpraca wymienionych regionów obejmuje gospodarkę, pomoc humatnitarną, kulturę i naukę (w tym wymianę młodzieży). Na przykład, wymianę międzyszkolną
z kaliningradzkimi placówkami prowadzi Gesamthochschu3)
le Wilhelmshorst mit angegliederter Primarstufe z Poczdamu. Rząd brandenburski, w ramach pomocy humanitarnej,
wspiera Przejściowy Dom Dziecka oraz Dom Starców w Sowietsku (dzięki niemieckim środkom wykonano m.in. remont instalacji sanitarnych i kuchni, zakupiono meble,
a także odzież i zabawki dla dzieci z domu dziecka). Brandenburscy przedsiębiorcy pomogli w utworzeniu w Kaliningradzie Centrum Innowacji i Technologii działającego
na rzecz rosyjskich biznesmenów.
Współpraca odbywa się także na poziomie miast.
Urząd dzielnicy Berlin-Lichtenberg współpracuje z Kaliningradem od 2001 r., przede wszystkim w zakresie wymiany młodzieży oraz gospodarki. Wspólne projekty realizuje np. Centrum Współpracy i Kontaktów Międzykulturowych (w 2001 r. „Elegie pruskie: między Tylżą — Königsbergiem/Kaliningradem — Berlinem”, w 2002 r. „Miasto
o dwóch twarzach”, w 2003 r. „Dialog: Miasta — Ludzie
— Generalcje”).
Na terenie obwodu projekty realizuje także wiele
brandenburskich organizacji pozarządowych: Stowarzyszenie „Antropos”, Brandenburska Sekcja Młodzieżowa
Krajowego Związku Sportowego, Dom Niemiecko-Rosyjski, Pomoc Narkomanom „Snamenka” oraz stowarzyszenie „Pomoc dla Rumunii i innych krajów”. „Antropos” pomaga kaliningradzkim domom dziecka, internatom, szkołom (w tym muzycznym i artystycznym), bibliotekom
miejskim i poradni psychologiczno-neurologicznej
w Gromowie (rejon sławski). Do projektów ostatnio zrealizowanych przez „Antropos” należy pomoc sierotom
w wieku od 2 do 16 lat, otwarcie stacji ochrony przyrody w Gromowie oraz modernizacja biblioteki miejskiej
w Kaliningradzie. Brandenburska Sekcja Młodzieżowa
Krajowego Związku Sportowego poprzez zajęcia sportowe
chce szerzyć wśród młodzieży kaliningradzkiej idee tolerancji, akceptacji i odpowiedzialności; włącza ją w budowę społeczeństwa obywatelskiego, wspiera samoorganizację młodzieży w obwodzie, np. tworzy dla niej miejsca
spotkań. Dom Niemiecko-Rosyjski w Kaliningradzie od
ponad 10 lat wspiera wymianę kulturalną, gospodarczą
i społeczną między Republiką Federalną Niemiec a Federacją Rosyjską poprzez organizację kursów językowych,
naukę zawodu, pracę z młodzieżą, pomoc humanitarną,
profilaktykę zdrowotną, działania na rzecz ochrony środowiska naturalnego i wzmacnianie społeczeństwa obywatelskiego. Prowadzi także działalność kulturalną (organizacja koncertów, wystaw, spotkań) oraz przygotowuje
konferencje. Organizacje pozarządowe z Brandenburgii
angażują się także w pomoc osobom uzależnionym od
narkotyków. W 1999 r. organizacja Pomoc Narkomanom
„Snamenka” wybudowała i wyposażyła ośrodek terapii
dla narkomanów w rejonie niestierowskim, który ma stanowić wzorzec dla podobnych inicjatyw na terenie enklawy. Stowarzyszenie „Pomoc dla Rumunii i innych kra-
Wolne Hanzeatyckie Miasto Brema składa się z gminy miejskiej Brema (543 tys. mieszkańców) oraz oddalonego o 65 km miasta Bremerhaven (125 tys.
mieszkańców).
Międzynarodowe zainteresowanie obwodem kaliningradzkim
jów” wspiera natomiast organizacje humanitarne działające w Kaliningradzie.
Pierwsze kontakty między obwodem kaliningradzkim
a Krajem Związkowym Szlezwik-Holsztyn nawiązano
w 1990 r. W 1999 r. podpisano memorandum o współpracy, które wymienia następujące dziedziny kooperacji: rolnictwo, ochronę zdrowia, oświatę, szkolnictwo wyższe,
bezpieczeństwo publiczne, kulturę, pomoc humanitarną
oraz administrację publiczną.
Na poziomie regionalnym współpracę z obwodem kaliningradzkim prowadzą 3 ministerstwa. Ministerstwo Spraw
Wewnętrznych zrealizowało w Kaliningradzie ponad 100
różnych projektów, które obejmowały przede wszystkim
wymianę studentów i doktorantów oraz pomoc w wyposażeniu policji w obwodzie kaliningradzkim. Ministerstwo
Środowiska, Ochrony Przyrody i Rolnictwa było organizatorem 6-miesięcznych praktyk rolniczych dla studentów
i uczniów szkół zawodowych. Ministerstwo Oświaty, Nauki,
Badań i Kultury współorganizowało natomiast z partnerami
kaliningradzkimi przedsięwzięcia kulturalne. Od 1995 r.
w Kaliningradzie funkcjonuje Biuro Informacyjne Szlezwika-Holsztynu4 (przed 2001 r. nosiło nazwę Biuro Hanzeatyckie), którego głównym zadaniem jest promocja landu
oraz reprezentowanie jego interesów w enklawie. Zajmuje
się ono m.in. realizacją postanowień umów partnerskich
Szlezwika-Holsztynu i Obwodu Kaliningradzkiego FR5. Biuro
wspiera edukację młodzieży oraz kontakty gospodarcze pomiędzy Niemcami a kaliningradczykami, prowadzi działalność badawczą, obsługuje wizyty przedstawicieli swojego
kraju w obwodzie, pomaga w realizacji projektów dwustronnych (głównie finansowanych ze środków UE) oraz
jest punktem informacyjnym dla przedsiębiorców, instytucji i innych podmiotów. Przykładem działań omawianej organizacji są 3-tygodniowe staże w Niemczech dla pracowników administracji obwodowej w 2003 r. Za ważną dziedzinę współpracy omawianych regionów uważa się rolnictwo (mają one podobne warunki dla rozwoju rolnictwa).
Obok Biura współpracę w zakresie rolnictwa z Rosjanami
prowadzi Uniwersytet Chrystiana Albrechta z Kilonii (partnerem jest Wydział Rolniczy Kaliningradzkiego Uniwersytetu Państwowego) oraz szkoły rolnicze.
Współpraca odbywa się również na poziomie powiatów
(niem. der Kreis): Pinneberg6, Rendsburg-Eckernförde oraz
Schleswig-Flensbburg. Organizują pomoc humanitarną
dla obwodu, np. powiat Rendsburg-Eckernförde w latach
1991-1998 zorganizował 8 transportów z pomocą humanitarną.
Na poziomie miast warta uwagi jest współpraca Kilonii z Kaliningradem i Sowietskiem (od 1992 r. Kilonia
jest miastem partnerskim każdego z nich). Współpracę
z Rosjanami prowadzą także miasta Lubeka i Ptreetz.
4)
| 13
Rozwijają się kontakty szkół oraz uczelni wyższych,
współpracują m.in. Auguste-Viktoria Schule (Flensburg),
Carl-Maria-von-Weber-Schule (Eutin), Europaschule Christain-Timm-Realschule Rendsburg (Rendsburg), Gymnasium Wellingdorf (Kilonia) oraz Kieler Gehrtenschule (Kilonia).
Kooperację prowadzi również około 40 organizacji
pozarządowych mających swą siedzibę na terytorium
Szlezwika-Holsztynu. Projekty realizowane w obwodzie
kalininigradzkim dotyczą najcześciej pomocy społecznej
i humanitarnej, edukacji oraz kultury.
Rozpoczęcie oficjalnej współpracy między Kaliningradem i Bremerhaven (miasto w Bremie) nastąpiło 24
kwietnia 1992 r., jednak faktyczny jej początek miał
miejsce już w 1990 r. Na początku wyrażała się ona głównie w pomocy humanitarnej dla enklawy. W ramach akcji
„Pomoc dla Kaliningradu” wysłano wówczas transport
z żywnością i lekami oraz udzielono wsparcia szpitalowi
pediatrycznemu. Jesienią 1992 r. pracownicy Urzędu Miasta w Bremerhaven pomogli w zorganizowaniu zbiórki
datków dla mieszkańców Mierzei Kurońskiej, a niemieccy
lekarze i pielęgniarki hospitowali pacjentów szpitala
dziecięcego w Kaliningradzie. Łączna wartość pomocy
humanitarnej między grudniem 1990 r. a październikiem
1993 r. wyniosła 900 tys. marek.
Na przełomie 1992/1993 niemieckie firmy z Bremerhaven i Bremy wybudowały centrum konferencyjne w Kaliningradzie i Centrum Informacyjno-Konsultacyjne o Kaliningradzie w Bremerhaven (to ostatnie zamknięto
w połowie lat 90.). W 1993 r. ufundowały ponadto kilkutygodniowe stypendia dla 2 kaliningradzkich lekarzy
specjalistów. W 1992 r. powstało Bremeńskie Biuro Hanzeatyckie w Kaliningradzie, które miało na celu rozwój
handlu z Kaliningradem oraz pełnienie funkcji ośrodka
informacyjnego dla niemieckich firm chcących nawiązać
współpracę z Rosjanami.
W ramach partnerstwa Bremerhaven i Kaliningradu
realizowanych jest wiele projektów, w dużej części służących ochronie środowiska naturalnego. Zaliczyć do
nich należy projekt zabezpieczenia technicznego systemu gazociągów w Kaliningradzie oraz pomoc w zwalczaniu katastrof ekologicznych (w tym wycieków ropy naftowej). Bremerhaven było współzałożycielem (z duńskim miastem Alborg) Europejskiego Centrum Ekologicznego w Kaliningradzie, które zajmuje się przekazywaniem doświadczeń w zakresie ochrony środowiska naturalnego, w tym zaopatrzenia w energię (np. przeprowadzono szkolenie dla pracowników służb komunalnych na
temat zasad funkcjonowania elektrociepłowni), transportu i komunikacji miejskiej. Centrum stawia sobie
również za cel kształtowanie świadomości ekologicznej
wśród Rosjan, m.in. organizuje warsztaty dla nauczycie-
Od 1994 r. Szlezwik-Holsztyn otwiera sieć biur, które działają na rzecz rozwoju współpracy partnerskiej i regionalnej w rejonie Morza Bałtyckiego i w ten
sposób pogłębiają integrację wymienionego obszaru. Oprócz Kaliningradu podobne placówki działają w Gdańsku, Tallinie, Malmö, Wilnie i Rydze.
Umowę między rządem landu a administracją obwodową podpisano 10 lutego1999 r., a pomiędzy parlamentami, tj. landtagiem i dumą obwodową —
31 stycznia 2000 r.
6)
Przedstawiciele powiatu Pinneberg podpisali umowę o partnerstwie z rejonem zielonogradskim 7 listopada 1990 r.
5)
14 |
li na temat metod przekazywania wiedzy z zakresu
ochrony środowiska (1997, 1998, 1999). W ramach jednego z projektów przekazano kaliningradzkiej szkole
używane rowery, które służą młodzieży do odbywania
wycieczek krajoznawczych (część rowerów trafiła także
na Mierzeję Kurońską, gdzie mogą z nich korzystać turyści). Centrum zajmuje się także badaniem czystości powietrza. W związku z możliwością pozyskiwania środków
zagranicznych na projekty ekologiczne Centrum organizuje kursy języka angielskiego. Udzielono również pomocy ogrodowi zoologicznemu w Kaliningradzie, która
polegała na opracowaniu strategii marketingowej oraz
wydaniu broszury informacyjnej w języku rosyjskim, angielskim i niemieckim. Centrum zajmuje się ponadto
rozwiązywaniem problemów społecznych, w tym dotyczących ludzi starych, osób uzależnionych od narkotyków (rozbudowano niepubliczny ośrodek pomagający
uzależnionym) i bezdomnych dzieci.
Szwecja należy do najaktywniejszych państw działających w obwodzie kaliningradzkim. Tylko w 2002 r.
łączna wartość szwedzkiej pomocy dla enklawy wynosiła
około 3,5 mln euro.
Duża cześć szwedzkich projektów jest realizowana
bądź w ramach projektów UE, bądź projektów Szwedzkiej Agencji Rozwoju Międzynarodowego (SIDA). W latach 1991-1999 w ramach programów unijnych Szwecja
udzieliła wsparcia obwodowi kaliningradzkiemu
o wysokości około 4 mln euro. Projekty służyły reformie
systemu gospodarczego i rolnictwa, administracji publicznej (w tym służb komunalnych) oraz przeciwdziałaniu chorobom zakaźnym. Natomiast przykładami projektów finansowanych przez SIDA były7:
w „Ziemny kadaster”, którego celem było objęcie
obwodu kaliningradzkiego zautomatyzowanym
systemem ewidencji gruntów (budżet 8,8 mln koron szedzkich);
w współfinansowana przez EBOR „Rekonstrukcja systemu zaopatrzenia w wodę i ochrona środowiska
naturalnego w Kaliningradzie” (wsparcie SIDA 120
mln koron szwedzkich);
w „Badania morskie i szkolenie ratowników, fazy 1-5”
(budżet 7 mln koron szwedzkich);
w „Służby społeczne w obwodzie kaliningradzkim”
(budżet 6,3 mln koron szwedzkich);
w „Podstawy techniczno-ekonomiczne systemu centralnego ogrzewania w Kaliningradzie” (5 mln koron szwedzkich);
w współfinansowana ze Światową Organizacją Zdrowia
„Profilaktyka i kontrola gruźlicy w obwodzie kaliningradzkim” (budżet 6 mln koron szwedzkich).
Ważnym obszarem działań Szwedów jest ochrona
środowiska naturalnego. W ramach projektu „Adaptacja
7)
Wszystkie zrealizowano w 2003 r.
Rozdział I | Polsko-rosyjska współpraca transgraniczna
do potrzeb środowiska naturalnego systemów energetycznych w regionie bałtyckim i Europie Wschodniej”
Szwedzka Agencja Rozwoju Biznesu (NUTEK) przeprowadziła rekonstrukcję systemów ogrzewania w Polessku
i Prawdińsku. Natomiast w 2003 r. Szwedzi wspólnie
z Kaliningradzkim Regionalnym Centrum Zachowania
Energii realizowali projekt „Energetyczne mosty”.
Kooperacja kaliningradzko-szwedzka obejmuje także
problemy bezrobocia (szwedzki Urząd Zarządzania Rynkiem Pracy współpracuje z Kaliningradzkim Departamentem Zatrudnienia).
Rząd szwedzki angażuje się także we wsparcie małych i średnich przedsiębiorstw w obwodzie kaliningradzkim, np. w 2003 r. podjął decyzję o przeznaczeniu
1,8 mln koron na otwarcie Biura Poradnictwa Biznesowego w Kaliningradzie (inicjatorem przedsięwięcia był
Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju).
Szwedzi są żywo zainteresowani rozwojem demokracji
lokalnej w enklawie. Od 1996 r., we współpracy z samorządami terytorialnymi z obwodu kaliningradzkiego, realizują
projekty w tym zakresie (do 2003 r. wyłożyli na ten cel ponad 10 mln koron szwedzkich). Działania mają głównie
charakter szkoleń, np. z zakresu finansów samorządowych czy zarządzania nieruchomościami komunalnymi.
W 2000 r. ze szwedzkiej inicjatywy rozpoczęto realizację
projektu „Nowe mosty”, którego celem było stworzenie
platformy współpracy samorządów terytorialnych obwodu
kaliningradzkiego i regionów południowej Szwecji. W ramach projektu utworzono 5 grup roboczych działających
w następujących obszarach tematycznych: demokracja,
środowisko naturalne i rolnictwo, sfera społeczna, edukacja i kultura oraz biznes i turystyka. W Szwecji odbyło się
forum „Kaliningrad” (2001), a w Kaliningradzie — „Południowa Szwecja” (2002). Projekt zakładał, że po zakończeniu działań rosyjskie i szwedzkie samorządy terytorialne
będą samodzielnie kontynuować współpracę.
Wśród podmiotów samorządowych ze Szwecji najwięcej projektów w obwodzie kaliningradzkim pochodzi
z regionu Blekinge i obszarów leżących na południu
Szwecji. W oparciu o umowę między administracją regionu Blekinge a Państwowym Komitetem ds. Ekologii Obwodu Kaliningradzkiego opracowano np. „Plan ochrony
przyrody obwodu kaliningradzkiego” (współrealizatorem
był szwedzki oddział World Wildelife Foundation).
Obok władz regionu Blekinge działania w obwodzie
podjęły władze miast: Malmö (projekt „Matka i dziecko.
Profilaktyka pionowego przekazywania zakażenia wirusem
HIV dziecku przez matkę” o łącznym budżecie 200 tys. euro), Kalmaru („Rozwój turystyki”, o wartości około 140
tys. euro) oraz Göteborga („Modernizacja komunikacji
tramwajowej w Kaliningradzie”).
Aktywne we współpracy z administracją bałtijskiego
okręgu miejskiego są władze Karlskrony. W fazie przygo-
Międzynarodowe zainteresowanie obwodem kaliningradzkim
towań znajduje się projekt rekonstrukcji szwedzkiej
twierdzy obronnej w Pilawie (dawna nazwa Bałtijska), założonej przez króla Szwecji Gustawa Adolfa II (zakłada
się, że stanie się ona ważną atrakcją turystyczną). Planowana jest także rekonstrukcja zabytkowej części Bałtijska, w tym wybudowanie szwedzkiej ulicy, na której miałyby swoje siedziby szwedzkie i inne zagraniczne firmy.
Zamierzenie obejmuje także utworzenie Międzynarodowego Centrum Szkoleniowo-Rekreacyjnego na Mierzei
Wiślanej (ros. Baltijskaja kosa). Centrum miałoby szkolić
pracowników administracji publicznej oraz przedsiębiorców z Rosji i krajów WNP. Ma również powstać terminal
| 15
promowy oraz towarowo-pasażerska linia promowa Bałtijsk-Karlskrona.
Podsumowując, największą aktywność w sferze gospodarczej w obwodzie kaliningradzkim wykazują przedsiębiorstwa z Niemiec, Polski, Litwy, a ostatnio ze Szwecji. Wśród inwestorów ważną rolę odgrywa ponadto
Cypr, Szwajcaria, Stany Zjednoczone, Wielka Brytania,
Austria i Izrael. W przypadku inicjatyw o charakterze
non profit przodują Niemcy, Szwedzi i Duńczycy. Większość działań dotyczy ochrony środowiska naturalnego
i rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w obowodzie
kaliningradzkim.
1. Podstawy prawne i kierunki
polsko-rosyjskiej współpracy
transgranicznej na poziomie
lokalnym i regionalnym
Ewa Kulesza
Rozdział II
Współpraca transgraniczna
władz lokalnych
i regionalnych
Według Europejskiej Konwencji Ramowej o Współpracy Transgranicznej między Wspólnotami i Władzami Terytorialnymi, sporządzonej w Madrycie 21 maja 1980 r.
(tzw. Konwencji Madryckiej) za współpracę transgraniczną uważa się „każde wspólnie podjęte działanie mające na celu umocnienie i rozwój sąsiedzkich kontaktów
między wspólnotami i władzami terytorialnymi dwóch
lub większej liczby Umawiających się Stron, jak również
zawarcie porozumień i przyjęcie uzgodnień koniecznych
do realizacji takich zamierzeń”. Wyrażenia wspólnoty
i władze terytorialne odnoszą się do jednostek, urzędów
i organów realizujących zadania lokalne i regionalne
oraz innych, uważanych za takie przez prawo wewnętrzne każdego kraju.
Przytoczona definicja wskazuje na dwie podstawowe
cechy współpracy transgranicznej:
w sąsiedzkość kontaktów (dotyczy ona tylko obszarów bezpośrednio do siebie przylegających);
w regionalny lub lokalny poziom współpracy1.
W myśl przytoczonej wyżej definicji podmiotami
współpracy transgranicznej są rządowe i samorządowe
władze regionalne i lokalne, można jednak rozumieć ją
szerzej. W Europejskiej Karcie Regionów Granicznych
i Transgranicznych współpracą transgraniczną nazywa
się współpracę sąsiedzką przylegających do siebie regionów granicznych lub współpracę zagraniczną władz
szczebla regionalnego i lokalnego, organizacji lub instytucji reprezentujących obszary graniczne. „Współpraca
[transgraniczna] instytucji publiczno-prawnych poniżej
szczebla ogólnopaństwowego oraz pomiędzy różnymi
grupami ludności prowadzona ponad wytyczonymi granicami państw wspiera pokój, wolność, bezpieczeństwo”, mówi Karta. W tym rozumieniu, współpraca
transgraniczna obejmuje nie tylko działania władz lokalnych czy regionalnych, ale również kooperację przedsiębiorstw, mieszkańców i innych podmiotów z terenów
przygranicznych2.
Współpraca transgraniczna władz lokalnych i regionalnych, z racji swojej specyfiki, powinna być prowadzona w oparciu o odpowiednie unormowania prawne.
Podstawę prawną polsko-rosyjskiej współpracy transgranicznej na poziomie lokalnym i regionalnym stanowią
dokumenty szczebla ponadkrajowego (wielostronne
umowy międzynarodowe, np. wspomniana Karta Madrycka) i krajowego. Ze względu na przyjęte ramy niniejszego
Współpraca transgraniczna w Polsce — efekty i możliwości współpracy strony polskiej na przykładzie Euroregionu Neisse — Nisa — Nysa,
oprac. T. Borys, Z. Panasewicz, Jelenia Góra 1996.
2)
E. Kulesza, Współpraca transgraniczna jako czynnik rozwoju lokalnego (na przykładzie gmin polskiego pogranicza z Rosją), Wydawnictwo Adam
Marszałek, Toruń 2003.
1)
18 |
opracowania zostaną w nim opisane tylko dokumenty
szczebla krajowego.
Pierwszym z nich jest Konstytucja RP z 2 kwietnia
1997 r., której art. 172 mówi: „jednostka samorządu terytorialnego ma prawo przystępowania do międzynarodowych zrzeszeń społeczności lokalnych i regionalnych
oraz współpracy ze społecznościami lokalnymi i regionalnymi innych państw”.
Ponadto jednostki samorządu terytorialnego mogą
tworzyć stowarzyszenia. Stowarzyszenia mogą należeć
do organizacji międzynarodowych, których Polska jest
stroną. Stowarzyszenie stanowi najczęściej podstawę
prawną porozumienia euroregionalnego.
Bazę prawną polsko-rosyjskiej współpracy transgranicznej na poziomie lokalnym i regionalnym stanowią
trzy dokumenty:
1. „Traktat między Rządem RP a Rządem FR o przyjaznej i dobrosąsiedzkiej współpracy” z 22 maja
1992 r.
2. „Umowa między Rządem RP a Rządem FR o współpracy transgranicznej” z 2 października 1992 r.
3. „Porozumienie między Rządem RP a Rządem FR
o współpracy północno-wschodnich województw RP
z Obwodem Kaliningradzkim FR” z 22 maja 1992 r.
Wymienione porozumienia międzypaństwowe jednoznacznie upoważniają samorządy szczebla lokalnego i regionalnego do podejmowania działań służących realizacji postanowień umowy w określonym zakresie przedmiotowym, bez konieczności uzyskania akceptacji szczebla
centralnego.
Ważne znaczenie dla współpracy transgranicznej
mają również porozumienia w sprawie przejść granicznych, w tym umowa między Rządem RP a Rządem FR
w sprawie przejść granicznych z 22 maja 1992 r.
W ramach współpracy transgranicznej samorządy terytorialne na pograniczu polsko-rosyjskim podejmują
dość szeroki zakres działań. Ze względu na ich charakter
można je podzielić na 3 grupy.
Pierwsze mieszczą się w ramach administracji
świadczącej, która polega na realizacji materialnych
i niematerialnych usług na rzecz mieszkańców i innych
podmiotów. Przykład stanowią tu takie usługi komunalne, jak: oświata, opieka społeczna, ochrona zdrowia,
komunikacja.
Drugi typ działań ma charakter organizatorsko-promocyjny. Omawiane działania są realizacją postulatu
prowadzenia przez samorządy polityki rozwoju lokalnego
i regionalnego i należą do nich organizacje targów dla
przedsiębiorców, rozpowszechnianie informacji gospodarczej czy udział w konferencjach dla biznesu. W ten
sposób samorządy koordynują procesy transgraniczne,
wspierają i nadają pożądany kierunek kontaktom przygranicznym podejmowanym przez przedsiębiorstwa,
mieszkańców oraz organizacje pozarządowe, a jednocześnie pobudzają rozwój gospodarczy na swoim terenie.
Rozdział II | Polsko-rosyjska współpraca transgraniczna
Trzeci typ działań to współpraca służb, inspekcji
straży zespolonych z samorządem powiatowym.
2. Administracja państwowa
i samorząd lokalny w obwodzie
kaliningradzkim
Ewa Kulesza
System administracyjny w obwodzie kaliningradzkim
różni się od polskiego, co nie pozostaje bez wpływu na
współpracę transgraniczną. Rosja jest państwem federalnym (obwód kaliningradzki jest jednym z 89 podmiotów
Federacji), co powoduje, że jej składowe mają szerszy zakres kompetencji w zakresie stanowienia prawa niż polskie województwa.
Na szczeblu regionalnym funkcjonują dwa organy władzy: duma obwodowa jako organ władzy uchwałodawczej
i gubernator jako szef władzy wykonawczej (administracji obwodu). Obydwa ciała pochodzą z wyborów, jednak
nie są samorządowymi podmiotami władzy, lecz elementami struktury władzy państwowej (tzn. podlegają władzom federalnym).
Duma obwodowa uchwala statut obwodu (regionalną konstytucję), zatwierdza regionalny budżet i programy rozwoju społeczno-gospodarczego, ustanawia podatki i opłaty regionalne (do budżetu obwodowego),
określa podstawy organizacji i działalności samorządu
lokalnego i kontroluje wykonanie budżetu. Gubernator
obwodu kaliningradzkiego sporządza projekt budżetu
obwodowego, a następnie go realizuje, określa strukturę obwodowej administracji i przede wszystkim ma
prawo veta wobec uchwał dumy obwodowej. W obwodzie kaliningradzkim pozycja gubernatora jest o wiele
silniejsza niż dumy. We współpracy transgranicznej
gubernator jest partnerem dla samorządu województwa i wojewody, ponieważ jego kompetencje pokrywają się zarówno z zadaniami marszałka, jak i wojewody.
Pomimo szerokiego zakresu kompetencji gubernator
jest w swoich działaniach w dużym stopniu zależny od
władz federalnych, co jest jedną z barier rozwoju polsko-rosyjskiej współpracy transgranicznej na poziomie
regionalnym. Ponadto nie administruje on przejściami
granicznymi, tak jak polski wojewoda, co również
ogranicza możliwości współpracy na poziomie regionalnym.
Wskutek wieloletniego kryzysu ekonomicznego w obwodzie sytuacja w regionalnym budżecie jest dramatyczna (wysoki poziom zadłużenia), co stanowi kolejną barierę współpracy. Brak środków w budżecie regionalnym
przekłada się automatycznie na zły stan finansów samorządowych.
Samorząd lokalny w Rosji wprowadziła Konstytucja FR
z 12 grudnia 1993 r. Organizację samorządów powierzono
Współpraca transgraniczna władz lokalnych i regionalnych
władzom regionalnym, w wyniku czego struktury samorządowe w różnych podmiotach Federacji różnią się od
siebie. Pierwsze wybory do samorządów lokalnych w obwodzie kaliningradzkim odbyły się 27 marca 1994 r.
W obwodzie kaliningradzkim funkcjonują trzy rodzaje jednostek samorządu terytorialnego:
1. Trzy miasta: Kaliningrad, Pioniersk i Sowietsk.
2. Trzy okręgi miejskie: bałtijski, swietłowski i swietłogorski.
3. Trzynaście rejonów: bagrationowski, gwardiejski,
guriewski, gusiewski, zielonogradski, krasnoznamieński, niemański, niestierowski, ozierski, polesski, prawdiński, sławski i czerniachowski.
Ponadto w obwodzie kaliningradzkim działają odpowiedniki polskich jednostek pomocniczych (sołectw,
dzielnic).
W myśl konstytucji samorząd lokalny jest niezależną
od rządu formą władzy, jednak zasada ta jest często
w Rosji łamana i samorządy terytorialne są podporządkowywane państwowym organom władzy. Problem ten istnieje także w obwodzie. W zakresie kompetencji samorządu lokalnego w obwodzie kaliningradzkim znajdują
się: oświata, gospodarka mieszkaniowa, kultura i sztuka,
ochrona zdrowia i kultura fizyczna oraz polityka socjalna.
Relacje kompetencji władzy wykonawczej (mera)
i uchwałodawczej (rady rejonowej, rady miasta) w ob-
| 19
wodzie są inne niż w naszym kraju. Uprawnienia mera są
bardzo szerokie, rady znacznie węższe (sprowadzają się
głównie do uchwalania budżetu). Kierunki polityki jednostki samorządowej wyznacza w praktyce mer. Jest on
zatem także podmiotem współpracy transgranicznej na
poziomie lokalnym.
3. Polsko-Rosyjska Rada
ds. Współpracy Regionów
Północnych RP z Obwodem
Kaliningradzkim FR
Grzegorz Grzelak, Ewa Kulesza
Polsko-Rosyjska Rada ds. Współpracy Regionów Północnych RP z Obwodem Kaliningradzkim FR jest rządową
inicjatywą skierowaną na rozwój współpracy transgranicznej na pograniczu polsko-rosyjskim. Działa na podstawie
wspomnianej wcześniej umowy o współpracy północnowschodnich województw RP i Obwodu Kaliningradzkiego
FR. Decyzję o jej powołaniu podjęto podczas obrad II
Okrągłego Stołu w sprawie współpracy regionów RP z Obwodem Kaliningradzkim FR, które odbyły się w dniach 3-4
czerwca 1993 r. w Olsztynie. Pierwsze posiedzenie Rady
miało miejsce 5-6 października 1994 r. w Swietłogorsku.
Mapa podziału administracyjnego Obwodu Kaliningradzkiego FR
Jednostki podziału administracyjnego
rejony
okręgi miejskie
miasta
20 |
Rada jest organem roboczym pełnomocników rządu
RP i rządu FR odpowiedzialnych za koordynację programów i działań mających na celu rozwój współpracy regionów RP z obwodem kaliningradzkim. Po stronie rosyjskiej jest nim szef administracji obwodu kaliningradzkiego, obecnie Władimir Jegorow, natomiast po
polskiej — Wiceminister Spraw Wewnętrznych i Administracji, nadzorujący wydział zajmujący się m.in. współpracą transgraniczną (na początku istnienia Rady był
nim sekretarz stanu w Urzędzie Rady Ministrów).
Zgodnie ze statutem Rada podejmuje kroki zmierzające do zwiększenia efektywności współpracy, określa
jej nowe kierunki oraz rozwiązuje powstające problemy.
Ponadto Rada opracowuje i przedkłada odpowiednim
organom obu państw propozycje podstawowych kierunków rozwoju współpracy transgranicznej oraz, w razie
potrzeby, projekty odpowiednich porozumień dwustronnych. W celu rozwiązywania konkretnych problemów Rada tworzy komisje (obecnie funkcjonuje 123).
Rada zbiera się na posiedzeniach plenarnych, podczas
których komisje zdają relacje ze swoich prac.
Należy zauważyć, że na początku lat 90., kiedy tworzono ten organ, obwód kaliningradzki dopiero otwierał
się na świat. W związku z tym istniała przede wszystkim
pilna potrzeba uregulowania spraw związanych z otwarciem i zagospodarowaniem przejść granicznych, a następnie z transportem i żeglugą. Przy powoływaniu Rady
nie bez znaczenia okazał się również czynnik polityczny.
Strona polska była żywo zainteresowana rozwojem demokracji w obwodzie kaliningradzkim oraz wzmocnieniem
jego powiązań z Europą, mówiło się wówczas o Polsce jako pomoście między Unią Europejską a obwodem. Reprezentanci samorządów gminnych powitali powołanie Rady
z zadowoleniem, widząc w niej instrument rozwiązywania
problemów międzypaństwowych, bez czego nie można
rozwijać współpracy na poziomie lokalnym.
Stosunkowo szybko okazało się, że ośrodki decyzyjne, mające realny wpływ na kształtowanie stosunków
polsko-rosyjskich, znajdują się poza Radą, a pozycje
współprzewodniczących — pełnomocników obu rządów,
czyniły z nich raczej koordynatorów współpracy niż podmioty wyposażone w rzeczywiste kompetencje do rozwiązywania trudnych problemów o podłożu politycznym. Efektywność Rady obniżały ponadto częste zmiany
na stanowisku polskiego pełnomocnika, a po 1996 r.
także trudności we współpracy z gubernatorem obwodu
Leonidem Gorbienką. Wspomniany gubernator przyczynił się do zaostrzenia stosunków ze stroną polską
w okresie, kiedy polsko-rosyjskie relacje na poziomie
państwowym charakteryzowały się wieloma trudnościami. Po drugie, zantagonizował stosunki pomiędzy różnymi
3)
Rozdział II | Polsko-rosyjska współpraca transgraniczna
strukturami władzy publicznej wewnątrz enklawy, co
uniemożliwiało wypracowanie spójnej koncepcji polityki
regionalnej obwodu w zakresie współpracy międzyregionalnej (w tym transgranicznej). Wreszcie Gorbienko dokonał wielu zmian personalnych w swoim urzędzie, co doprowadziło do zerwania mozolnie wypracowanych kontaktów z administracją obwodu. W efekcie od połowy
1996 do 1999 r. prace Rady praktycznie ustały. Szukając
innej płaszczyzny współpracy, zaangażowani w prace
Rady polscy i rosyjscy samorządowcy wsparli inicjatywę
utworzenia Euroregionu „Bałtyk”.
Oceniając pracę Rady, należałoby właściwie każdą
komisję uwzględnić osobno, ponieważ obszar ich zainteresowań jest bardzo różny. Podejmując się jednak próby określenia efektywności całej Rady w latach 19941999, należy stwierdzić, że niewiele jej postanowień
udało się zrealizować. Za największe osiągnięcie Rady
uważa się rozwój przejść granicznych. Nie udało się rozwiązać tak ważnych problemów, jak swobodna żegluga
po Zalewie Wiślanym (przez Cieśninę Pilawską) i związanej z tym kwestii ochrony środowiska i kompleksowego
zagospodarowania akwenu. Niezadowalające były również wyniki prac nad zabezpieczeniem i obsługą finansową polskich inwestorów w obwodzie kaliningradzkim.
Nie powiodła się także próba włączenia tego obszaru do
wspólnego, okołobałtyckiego systemu energetycznego.
Pośrednictwo między podmiotami gospodarczymi w ramach komisji ds. rolnictwa i przetwórstwa rolno-spożywczego oraz komisji ds. przemysłu i rozwoju małej
i średniej przedsiębiorczości również nie przynosiło
oczekiwanych rezultatów.
Na przykład w latach 1994-1995 podjęto próbę wspólnej uprawy ziemi. W obwodzie kaliningradzkim na stosunkowo niedużym areale uprawiano bobik i rzepak. Polska spółka poniosła koszty związane z zakupem środków
produkcji (nasion, nawozów i in.), koszty opłat granicznych i celnych, jednak rosyjski partner nie dotrzymał
swoich zobowiązań, tłumacząc to trudną sytuacją ekonomiczną, współpraca więc upadła. Osobny problem stanowiły trudności w przewiezieniu sprzętu rolniczego przez
granicę — żądano za to dodatkowych opłat. Podobnie
niepowodzeniem zakończyła się próba wspólnej uprawy
buraków cukrowych, z przeznaczeniem do przerobu w cukrowni w Kętrzynie, i wwozu cukru z powrotem do obwodu kaliningradzkiego. W 1995 r. w komisji ds. przemysłu
i rozwoju małej i średniej przedsiębiorczości zrodził się
pomysł utworzenia Centrum Informacji Gospodarczej,
które miało gromadzić, opracowywać i udostępniać dane
na temat ustawodawstwa gospodarczego w obwodzie kaliningradzkim oraz rosyjskich przedsiębiorców. I to przedsięwzięcie zakończyło się fiaskiem.
Komisje pracują w następujących obszarach tematycznych: przejścia graniczne; transport i żegluga; finanse, przemysł i handel; ochrona
środowiska i kompleksowe zagospodarowanie Zalewu Wiślanego; rolnictwo i przetwórstwo rolno-spożywcze; łączność; edukacja, nauka,
kultura, sport i turystyka; walka z przestępczością; energetyka i wykorzystania zasobów paliwowo-energetycznych; zatrudnienie i migracja
siły roboczej; gospodarka przestrzenna; samorząd terytorialny.
Współpraca transgraniczna władz lokalnych i regionalnych
Działalność Rady reaktywowano 28 października
1999 r. w Gdańsku. Do połowy 2003 r. odbyły się 3 posiedzenia (ostatnie 17-18 października 2002 r. w Swietłogorsku). Obecne warunki funkcjonowania Rady różnią
się znacznie od tych na początku lat 90. i jeszcze bardziej
ograniczają jej możliwości (jeżeli nawet nie podważają
sensu jej istnienia). Dziś obecność Unii Europejskiej w Kaliningradzie jest bardzo wyraźna. Polska nie odgrywa już
roli pomostu w kontaktach między Moskwą a Brukselą.
Sprawa przejść granicznych i wiele innych zagadnień związanych z granicą (wizy, stawki celne i in.) przestały być
wyłącznie wewnętrzną sprawą Polski, w dużej mierze rozwiązania narzuca nam Unia. Decyzje zapadają w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, a nie w Ministerstwie Spraw
Wewnętrznych, z którego pochodzi pełnomocnik w Radzie.
Doświadczenie pokazało, że omawiany organ ma ograniczony wpływ na polsko-rosyjskie kontakty handlowe. Rada
jest płaszczyzną kontaktów samorządów terytorialnych,
przedsiębiorców i innych podmiotów prowadzących
współpracę transgraniczną. W wyniku tych kontaktów organizowane są konferencje naukowe i gospodarcze, targi, rodzi się jednak pytanie, czy tak naprawdę organizacyjne działania Rady nie mogłyby być prowadzone poza
jej strukturą. Nawet jej działania w zakresie koordynacji
współpracy należy uznać za niezadowalające, na przykład po polskiej stronie granicy organizowane są dość
często targi dla przedsiębiorców. Z jednej strony to dobrze, ale z drugiej świadczy o rozproszeniu wysiłków. Ze
strony rosyjskiej słychać głosy krytyczne, że powinniśmy
zrobić jedne, duże targi, co byłoby znacznie korzystniejsze z ich punktu widzenia.
Podsumowując, chociaż idea powołania Rady jako
płaszczyzny kontaktów między podmiotami lokalnymi,
regionalnymi i władzą centralną, która ma służyć rozwiązywaniu problemów polsko-rosyjskiej współpracy transgranicznej, była z pewnością słuszna, to jest ona realizowana w nieznacznym stopniu. Wynika to w dużej mierze
z ograniczonych możliwości pełnomocników. Duża liczba
komisji funkcjonujących w ramach Rady też raczej nie
służy dobrze współpracy. Nierzadko w posiedzeniach biorą udział jedynie przedstawiciele właściwych członków
(np. określonego ministerstwa), nie tylko o ograniczonych kompetencjach, ale często również słabo orientujący się w problemach współpracy. Konieczne zatem wy-
| 21
daje się stworzenie nowej formuły funkcjonowania omawianej instytucji.
4. Współpraca euroregionalna4
Wojciech T. Modzelewski
Współpraca transgraniczna Polski z Obwodem Kaliningradzkim FR zachodzi m.in. poprzez funkcjonujące
na wspólnym pograniczu struktury euroregionalne. Działają tu Euroregion „Bałtyk” (od 1998 r.) i Euroregion
„Niemen” (od 1997 r.), a w fazie organizacji są Euroregion „Łyna–Ława” oraz Euroregion „Szeszupa”.
Euroregion jest międzypaństwowym związkiem formalnym, w ramach którego prowadzona jest współpraca
transgraniczna na poziomie lokalnych i regionalnych
jednostek administracyjno-terytorialnych. Cele oraz zakres jego działalności określa statut. Głównym powodem
utworzenia euroregionu jest pobudzenie rozwoju społeczno-gospodarczego na jego terenie, co służyć ma poprawie warunków życia zamieszkującej tam ludności.
Współdziałanie, wymiana doświadczeń i informacji oraz
wspólne projekty dotyczą głównie takich sfer, jak: ekologia, komunikacja, gospodarka, turystyka, kultura, oświata, opieka społeczna oraz infrastruktura graniczna. Efektywność projektów wynika głównie z możliwości finansowych, a te zależą w dużej mierze od umiejętności pozyskiwania środków pomocowych Unii Europejskiej.
Euroregion „Bałtyk” obejmuje obszar: hrabstwa
Bornholm (Dania), regionu Liepaja5 (Łotwa), okręgu Kłajpeda (Litwa), obwodów Kronoberg, Kalmar i Blekinge
(Szwecja), obwodu kaliningradzkiego (Rosja) oraz północnej i wschodniej Polski. Powierzchniowo jest to największa tego typu struktura w Europie. Ze strony polskiej
w jego skład wchodzą 83 miasta i gminy (46 z województwa pomorskiego i 37 z warmińsko-mazurskiego)6 oraz
powiaty: Elbląg, Nowe Miasto Lubawskie i Nowy Dwór
Gdański — skupione w „Stowarzyszeniu Gmin RP Euroregion Bałtyk” z siedzibą w Elblągu.
Poprzez omawiany euroregion pozyskuje się głównie
środki z Funduszu Małych Projektów Euroregionalnych
(FMP). Pierwsza edycja FMP (dostępna kwota 120 tys.
euro), zrealizowana w 1999 r., obejmowała 22 projekty,
z tego 12 z partnerami z obwodu kaliningradzkiego7.
Przedstawiona analiza jest owocem przeprowadzonych w II połowie 2003 r. badań obejmujących kwerendę materiałów udostępnionych m.in.
przez „Stowarzyszenie Gmin RP Euroregion Bałtyk”, „Stowarzyszenie Euroregion Niemen” i „Stowarzyszenie Samorządów Przygranicznych
Euroregion Łyna–Ława”, pogłębioną wywiadem standardowym z przedstawicielami euroregionów.
5)
Zwanego też regionem kurlandzkim.
6)
Stan na 31.12.2003 r.
7)
Przykłady projektów 1. edycji z udziałem Rosjan: „Otwarte Regaty Kajakowe” w ramach Dni Elbląga (beneficjent: Klub Sportowy „Polonia”
w Elblągu, partnerzy: Klub Sportowy z Kaliningradu i Szkoła Sportowa „Vetrunge” z Kłajpedy); realizowane przez Urząd Miasta w Elblągu:
„Międzynarodowy Obóz Ekologiczny dla Młodzieży Szkół Średnich Państw Nadbałtyckich” (partnerzy: władze samorządowe Kaliningradu i bałtijskiego okręgu miejskiego oraz okręgu kłajpedzkiego), „Dni Biznesu Małych i Średnich Przedsiębiorstw” (partnerzy: władze samorządowe Kaliningradu i miasta Ronneby), „Spotkania kulturalne nadbałtyckich miast zaprzyjaźnionych w Elblągu” (partnerzy: władze samorządowe Kaliningradu, oraz okręgu kłajpedzkiego). Na uwagę zasługuje projekt Hospicjum św. Jerzego im. dr A. Gabrysiak „Opieka paliatywna / hospicyjna w okresie choroby nowotworowej” z Caritas-Zachód z Kaliningradu — szkolenie dotyczące opieki paliatywnej z udziałem lekarzy rosyjskich.
4)
22 |
Największą grupę beneficjentów stanowiły w niej urzędy
i związki gmin, ośrodki kultury i organizacje pozarządowe. Koszty ogólne wszystkich zrealizowanych projektów
wyniosły ponad 176,3 tys. euro, z czego komponent
Phare wyniósł łącznie 108,2 tys. euro8.
W drugiej edycji programu Euroregion „Bałtyk”
otrzymał do rozdysponowania kwotę 300 tys. euro9.
W ramach tej edycji zrealizowano 47 projektów, w tym
27 z Rosjanami (57,5%). Dla porównania: z Litwą zrealizowano 7 projektów, ze Szwecją — 6, Danią — 5 i Łotwą — 1. Okazuje się więc, że najczęstszym partnerem
wnioskodawców były organizacje i instytucje z obwodu
kaliningradzkiego. Wynikać to może z łatwości nawiązywania kontaktów (np. mniejsza bariera językowa) oraz
z bliskości granicy, co wpływa m.in. na obniżenie kosztów współpracy. Jest to szczególnie widoczne, jeśli zastosujemy klasyfikację polskich beneficjentów wg województw, bowiem 23 projekty realizowały podmioty
z warmińsko-mazurskiego (mającego wspólną granicę
z obwodem), a tylko 4 z pomorskiego (ukierunkowującego swoją współpracę raczej na północny i zachodni
region Morza Bałtyckiego)10.
Ogółem w tej edycji FMP na 102 złożone wnioski
połowa (51) przewidywała udział partnera rosyjskiego. W porównaniu z pierwszą edycją zauważalny był
spadek projektów realizowanych przez jednostki samorządu lokalnego na rzecz jednostek kulturalnych
i organizacji pozarządowych. Najczęściej dotyczyły
one: wymiany kulturalnej, sportowej, demokracji lokalnej, rozwoju zasobów ludzkich, rozwoju gospodarczego
i turystyki. Dla całej edycji koszt całkowity wyniósł ponad 467,6 tys. euro (z czego środki Phare wynosiły
281,1 tys. euro), co daje średnią wartość 1 projektu na
poziomie 12,3 tys. euro (średnie dofinansowanie 6,7
tys. euro) 11. W wytycznych do programu nie było
wskazań dotyczących obligatoryjnego udziału finansowego partnera zagranicznego. Dlatego też można
mówić jedynie o jego deklarowanym udziale, który
najczęściej dotyczył kosztów podróży do i z Polski,
Rozdział II | Polsko-rosyjska współpraca transgraniczna
a w kilku przypadkach finansowania części kosztów
pobytu polskich grup na swoim terenie12.
Kolejna edycja Funduszu Małych Projektów realizowana do września 2003 r. objęła łącznie 15 projektów,
z czego aż 13 z partnerem rosyjskim jako głównym13.
Dwa pozostałe dotyczyły partnerów łotewskich i litewskich. W tej edycji zrealizowano 2 projekty trójstronne;
polsko-rosyjsko-litewski pt. „Wzmocnienie potencjału
organizacyjnego nadbałtyckich liderów ekologicznych”
oraz polsko-rosyjsko-łotewski pt. „Bałtyckie Centrum
Informacji Gospodarczo-Turystycznej”. Projekt własny
„Stowarzyszenia Gmin RP Euroregion Bałtyk”, którego
partnerem były władze samorządowe bałtijskiego okręgu miejskiego, zakończony raportem z realizacji FMP,
pozwolił zapoznać rosyjskich partnerów ze wszystkimi
wspólnie realizowanymi inicjatywami14.
Euroregion „Niemen” obejmuje obszar przygranicznych regionów: Polski (część województwa podlaskiego
i warmińsko-mazurskiego), Litwy (obwody: alytuski, mariampolski i wileński), Białorusi (obwód grodzieński) oraz
rejony z obwodu kaliningradzkiego (czerniachowski, gusiewski, krasnoznamieński, niestierowski i ozierski).
Działające w jego ramach polskie „Stowarzyszenie Euroregion Niemen”15 z siedzibą w Suwałkach skupia 29
struktur samorządowych, w tym z województwa warmińsko-mazurskiego gminy: Banie Mazurskie, Gołdap, Kowale Oleckie, Olecko i Węgorzewo oraz powiat ełcki.
Krótki okres członkostwa Rosjan w strukturach Euroregionu „Niemen” (od 2002 r.), warunkuje ich niewielki
udział w realizowanych projektach. Obecnie realizowane
są 2 projekty z partnerem rosyjskim: „Za miedzą” (Muzeum Kultury Ludowej w Węgorzewie) 16 oraz „Ochrona
porostów na obszarach chronionych Euroregionu Niemen” (Stowarzyszenia „Człowiek i Przyroda” w Suwałkach). Z wcześniejszych inicjatyw można wymienić jedynie te, które swoim zasięgiem obejmowały obwód
kaliningradzki, chociaż partner kaliningradzki nie był
wymieniany: „I Gołdapskie Spotkania Transgraniczne”
(Fundacji Rozwoju Regionu Gołdap) czy „Regionalna
Fundusz Małych Projektów w Euroregionie Bałtyk, Raport Roczny 1999, s. 13.
Koszty zarządzania projektem wyniosły 5% (15 tys. euro), a dla wnioskodawców dostępna była kwota 285 tys. euro. Maksymalną kwotę
dofinansowania na projekt określono tak jak w 1. edycji na 10 tys. euro.
10)
Fundusz Małych Projektów w Euroregionie Bałtyk, Raport Roczny 2001, s. 10.
11)
Tamże, s. 24-29.
12)
Przykładem projektu 2. edycji zrealizowanego w 2001 r. z udziałem Rosjan: „Kobieta w społeczeństwie demokratycznym” (Towarzystwo
Edukacyjne „Wiedza Powszechna” z Gdańska oraz Kaliningradzka Regionalna Organizacja Społeczna „Przedsiębiorcza Kobieta”), który
obejmował seminarium i wizyty studyjne. Ze środków FMP dofinansowywane były również imprezy organizowane cyklicznie, np. „Międzynarodowe Dni Regionu Bartoszyce” (władze samorządowe Bartoszyc, rejonu bagrationowskiego oraz Pionierska), zob. rozdz. II, Współpraca samorządów gminnych.
13)
Z ciekawszych inicjatyw wymienić należy projekty realizowane przez Komunalny Związek Gmin Nadzalewowych (zob. rozdz. II, Współpraca samorządów gminnych) oraz projekt „Misja Gospodarcza Związku Międzygminnego: Park Inwestycyjny Malbork–Sztum–Kaliningrad droga do wzajemnej współpracy” (władze samorządowe Malborka i Kaliningradu oraz Kaliningradzka Izba Przemysłowo-Handlowa).
14)
Było to szczególnie istotne wobec problemu słabego przepływu informacji w ramach sieci współpracujących ze sobą organizacji na terenie
obwodu kaliningradzkiego. Okazało się bowiem, że Sekretariat Strony Rosyjskiej Euroregionu Bałtyk nie miał żadnych danych o projektach
transgranicznych realizowanych w ramach euroregionu, a informacje przesyłane do Bałtijska w czasie realizacji tej edycji były jedynymi
danymi o małych projektach realizowanych z partnerami z obwodu.
15)
Nazwa funkcjonuje od 17.10.2003 r., zastępując poprzednią: „Stowarzyszenie Samorządów Polskich Euroregionu Niemen”.
16)
Zob. rozdz. IV, Współpraca transgraniczna instytucji kultury.
8)
9)
Współpraca transgraniczna władz lokalnych i regionalnych
współpraca transgraniczna między Polską, Litwą, Białorusią
i Federacją Rosyjską w ramach integracji europejskiej —
studium prawno-organizacyjne” (projekt własny „Stowarzyszenia Samorządów Polskich Euroregionu Niemen”)17.
Kolejną strukturą współpracy transgranicznej, ale
o charakterze bilateralnym, jest powstający Euroregion
„Łyna–Ława”. 4 września 2003 r. zarej estrowane zostało „Stowarzyszenie Samorządów Przygranicznych Euroregion Łyna–Ława” z siedzibą w Bartoszycach, zrzeszające
jednostki samorządowe pogranicza polsko-rosyjskiego.
Stowarzyszenie tworzą powiaty: bartoszycki, braniewski, elbląski, gołdapski, giżycki, kętrzyński, lidzbarski,
olecki, olsztyński i węgorzewski. Swój akces do euroregionu z obwodu kaliningradzkiego zgłosiły administracje rejonów: bagrationowskiego, gusiewskiego, ozierskiego, prawdińskiego, miasto Mamonowo oraz planuje
to uczynić rejon niestierowski. W jego ramach realizowane mają być wspólne projekty w dziedzinie transportu, komunikacji, bezpieczeństwa publicznego, ekologii,
kultury i przeciwdziałania bezrobociu — w oparciu
o pozyskane środki pomocowe UE.
W najbliższym czasie planowane jest utworzenie
jeszcze jednej struktury euroregionalnej, obejmującej
m.in. pogranicze polsko-rosyjskie, to jest Euroregionu
„Szeszupa”. W zamierzeniu inicjatorów ma on obejmować terytoria przygraniczne Polski (swój akces zgłosiły
już m.in. gminy Gołdap i Kowale Oleckie), Litwy, Szwecji oraz Obwodu Kaliningradzkiego Federacji Rosyjskiej.
Strona polska w omawianych euroregionach uczestniczy poprzez tworzone w tym celu stowarzyszenia komunalne, skupiające podmioty zainteresowane rozwijaniem współpracy transgranicznej. Wiąże się to
z określonymi kosztami, np. z koniecznością płacenia
składek członkowskich18, ale również daje perspektywę
osiągnięcia wielu korzyści. Jedną z nich jest możliwość pozyskania środków unijnych na realizację lokalnych projektów. Należy jednak pamiętać, że muszą one
przewidywać udział przynajmniej jednego, głównego
partnera zagranicznego z terenu euroregionu. Determinuje to nawiązywanie kontaktów transgranicznych,
przede wszystkim z blisko położonym obwodem kaliningradzkim.
Trudno jednoznacznie określić aktywność Rosjan w realizowanych projektach. Są projekty, w których partner
rosyjski rzeczywiście bierze na siebie określone zadania
i współdziała z polskim wnioskodawcą, ale są również takie, w których jego działania ograniczają się do biernego
uczestnictwa, np. we wspólnych spotkaniach. Przyczyny
bierności są wielorakie, m.in. wynikają z niedostatecznych
środków finansowych. Innym negatywnym elementem
17)
18)
19)
| 23
jest charakter składanych wniosków, gdzie wnioskodawcy traktują Fundusz Małych Projektów jako źródło finansowania własnych działań, które w niewielkim stopniu
dotyczą stałej współpracy transgranicznej. W takich sytuacjach zaproszenie partnera z obwodu kaliningradzkiego traktowane jest jedynie jako spełnienie wymogu formalnego.
Euroregiony koordynując przepływ informacji oraz
partycypując w rozdysponowaniu funduszy pomocowych
UE, skłaniają polskie struktury samorządowe do szukania
partnerów za granicą. W ten sposób stymulują współpracę transgraniczną. Ponadto poprzez euroregion lokalni
urzędnicy mają możliwość zdobycia doświadczeń w zakresie pozyskiwania środków oraz programowania unijnej
pomocy. Ocenia się, że małe projekty euroregionalne
szczególnie efektywnie przyczyniają się do zacieśniania
kontaktów i tworzenia trwałych więzi na wspólnych pograniczach.
5. Współpraca transgraniczna
województwa warmińsko-mazurskiego
5.1. Podział administracyjny województwa
warmińsko-mazurskiego
W województwie warmińsko-mazurskim jest 116
gmin (16 miejskich, 33 miejsko-wiejskie i 67 wiejskich),
dwa miasta na prawach powiatu (Olsztyn i Elbląg) oraz
19 powiatów ziemskich. Poszczególne powiaty ziemskie
obejmują gminy19:
1. Powiat bartoszycki: Bartoszyce (m), Górowo Iławeckie (m), Bisztynek (mw), Sępopol (mw), Bartoszyce (w), Górowo Iławeckie (w).
2. Powiat braniewski: Braniewo (m), Frombork
(mw), Pieniężno (wm), Braniewo (w), Lelkowo
(w), Płoskinia (w), Wilczęta (w).
3. Powiat działdowski: Działdowo (m), Lidzbark (mw),
Działdowo (w), Iłowo-Osada (w), Płośnica (w),
Rybno (w).
4. Powiat elbląski: Młynary (mw), Pasłęk (mw),
Tolkmicko (mw), Elbląg (w), Godkowo (w), Gronowo Elbląskie (w), Markusy (w), Milejewo (w),
Rychliki (w).
5. Powiat ełcki: Ełk (m), Ełk (w), Kalinowo (w),
Prostki (w), Stare Juchy (w).
6. Powiat giżycki: Giżycko (m), Ryn (mw), Giżycko
(w), Kruklanki (w), Miłki (w), Wydminy (w).
Efektem drugiego z nich jest publikacja J. Szymańskiego Podstawy prawne współpracy transgranicznej i regionalnej Polski ze wschodnimi sąsiadami, wydana przez „Stowarzyszenie Samorządów Polskich Euroregionu Niemen”.
Na przykład w „Stowarzyszeniu Gmin RP Euroregion Bałtyk” składka w 2003 r. wynosiła 15 groszy od mieszkańca gminy członkowskiej,
a zgodnie z uchwałą Walnego Zgromadzenia z 7.11.2003 r. w roku 2004 — 18 groszy od mieszkańca.
Stan w 2003 r.
24 |
Rozdział II | Polsko-rosyjska współpraca transgraniczna
Mapa podziału administracyjnego województwa warmińsko-mazurskiego
7. Powiat gołdapski: Gołdap (mw), Banie Mazurskie
(w), Dubeninki (w).
8. Powiat iławski: Iława (m), Lubawa (m), Kisielice (mw), Susz (mw), Zalewo (mw), Iława (w),
Lubawa (w).
9. Powiat kętrzyński: Kętrzyn (m), Korsze (mw),
Reszel (mw), Barciany (w), Kętrzyn (w), Srokowo (w).
10. Powiat lidzbarski: Lidzbark Warmiński (m), Orneta
(mw), Kiwity (w), Lidzbark Warmiński (w), Lubomino (w).
11. Powiat mrągowski: Mrągowo (m), Mikołajki
(mw), Mrągowo (w), Piecki (w), Sorkwity (w).
12. Powiat nidzicki: Nidzica (mw), Janowiec Kościelny (w), Janowo (w), Kozłowo (w);
13. Powiat nowomiejski: Nowe Miasto Lubawskie (m),
Biskupiec (w), Grodziczno (w), Kurzętnik (w), Nowe Miasto Lubawskie (w).
14. Powiat olecki: Olecko (mw), Kowale Oleckie (w),
Świętajno (w), Wieliczki (w).
15. Powiat olsztyński: Barczewo (mw), Biskupiec
(mw), Dobre Miasto (mw), Jeziorany (mw),
Olsztynek (mw), Dywity (w), Gietrzwałd (w),
Jonkowo (w), Kolno (w), Purda (w), Stawiguda
(w), Świątki (w).
16. Powiat ostródzki: Ostróda (m), Miłakowo (mw),
Miłomłyn (mw), Morąg (mw), Dąbrówno (w), Grunwald (w), Łukta (w), Małdyty (w), Ostróda (w).
17. Powiat piski: Biała-Piska (mw), Orzysz (mw),
Pisz (mw), Ruciane-Nida (mw).
18. Powiat szczycieński: Szczytno (m), Pasym (mw);
Dźwierzuty (w), Jedwabno (w), Rozogi (w),
Szczytno (w), Świętajno (w), Wielbark (w).
19. Powiat węgorzewski: Węgorzewo (mw), Budry (w),
Pozezdrze (w).
5.2. Współpraca transgraniczna na poziomie
regionalnym
5.2.1. Współpraca wojewody
Anna Gojło
Przez niemal 50 lat (do 1989 r.) obwód kaliningradzki, z powodu wojskowego charakteru, był bardzo
rzadko odwiedzany przez cudzoziemców. Po raz pierwszy delegacje obwodu kaliningradzkiego i województwa
olsztyńskiego złożyły sobie wzajemne wizyty w 1956 r.
Po zwiększeniu liczby województw w Polsce obwód nawiązał również kontakty z województwem elbląskim
(1975 r.). Partnerem województwa suwalskiego była Litewska Socjalistyczna Republika Radziecka. Na współpracę transgraniczną w tamtym okresie składały się wymiany delegacji partyjnych, grup młodzieży, sportowców
i zespołów kulturalnych przy okazji obchodów rosyjskich
i polskich świąt państwowych. Dopiero przemiany polityczne i społeczno-gospodarcze w obu krajach nadały
nową jakość kontaktom transgranicznym.
Nowy fundament prawny współpracy przygranicznej
na poziomie regionalnym zaczęto tworzyć w 1991 r.
Współpraca transgraniczna władz lokalnych i regionalnych
Pierwszym międzyregionalnym dokumentem był „Protokół
intencji o współpracy Obwodu Kaliningradzkiego FR, województwa elbląskiego i prowincji Blekinge (Szwecja)”,
podpisany w Karlskronie w czerwcu 1991 r. z inicjatywy
ówczesnego ambasadora Szwecji w Polsce J. K. Oberga.
Protokół dotyczył współdziałania w zakresie odbudowy
magistrali samochodowej Kaliningrad–Elbląg (tzw. berlinki), organizacji linii promowej Karlskrona–Gdynia–Kaliningrad i projektów ekologicznych w basenie Morza Bałtyckiego. Dokument ten podpisali przewodniczący Kaliningradzkiego Obwodowego Komitetu Wykonawczego
J. Matoczkin, wojewoda elbląski Z. Olszewski i wicegubernator Blekinge S. Ingemarsson. Po pewnym czasie Matoczkin, już jako szef administracji obwodu kaliningradzkiego, podpisał porozumienie o współpracy z wojewodą
olsztyńskim (5 listopada 1991 r.), elbląskim (8 stycznia
1992 r.) i suwalskim (5 lutego 1992 r.). Za najważniejsze
zasługi wojewodów w tamtym okresie należy uznać rozwój
infrastruktury przygranicznej oraz, co nie mniej istotne,
nawiązanie z przedstawicielami władz kaliningradzkich
bliskich kontaktów, nierzadko osobistych, które jeszcze
obecnie odgrywają ważną rolę w polsko-rosyjskiej współpracy transgranicznej.
Warunki współpracy transgranicznej na poziomie regionalnym zmieniły się w 1999 r., kiedy w Polsce wprowadzono reformę administracyjno-terytorialną. Przede
wszystkim od tej pory obwód kaliningradzki graniczy od
południa prawie w całości z województwem warmińsko-mazurskim (2 km granicy na Mierzei Wiślanej należy do
województwa pomorskiego). Ważnym problemem, jaki
pojawił się po reformie, było znalezienie odpowiedzi na
dwa pytania: jaki organ powinien prowadzić współpracę
międzynarodową oraz czy pozostają w mocy zawarte dotychczas porozumienia.
Zgodnie z aktualnym stanem prawnym współpraca zagraniczna należy w głównej mierze do samorządu województwa, pozostają jednak obszary współpracy, które
podlegają wojewodzie, przede wszystkim dotyczy to podległych mu służb (policji, straży pożarnej) oraz zarządzanie infrastrukturą graniczną (według „Strategii zintegrowanego zarządzania granicą” z 2000 r. wojewoda administruje przejściami granicznymi).
W związku z powyższym zawarto dwa porozumienia,
odrębnie regulujące współpracę transgraniczną wojewody i samorządu województwa:
1. „Porozumienie między Wojewodą Warmińsko-Mazurskim a Administracją Obwodu Kaliningradzkiego
Federacji Rosyjskiej o Współpracy” podpisane 19
września 2001 r., obejmujące uregulowania dotyczące przejść granicznych, współdziałania w celu
zwalczania przestępczości, współpracy służb granicznych, celnych, policji, zapobiegania klęskom
żywiołowym;
20)
| 25
2. „Porozumienie o Współpracy między Województwem Warmińsko-Mazurskim — Rzeczpospolita
Polska i Administracją Obwodu Kaliningradzkiego
— Federacja Rosyjska” podpisane 19 września
2001 r., obejmujące pozostałe obszary współpracy:
gospodarkę, kulturę, opiekę społeczną i inne.
Ponadto 9 kwietnia 2002 r. zawarto porozumienie regulujące współpracę między organami uchwałodawczymi: Sejmikiem Województwa Warmińsko-Mazurskiego
i Kaliningradzką Dumą Obwodową.
W nowych warunkach administracyjno-prawnych podstawowym zadaniem wojewody warmińsko-mazurskiego
stały się działania związane z rozwojem i modernizacją
przejść granicznych i dróg dojazdowych. Już w 1999 r.
wojewoda zgłosił pierwszy projekt „Urządzenie i dostosowanie obsługi i infrastruktury granicznej i celnej na
DPG Bezledy–Bagrationowsk” do finansowania z programu Phare CREDO. W projekcie wskazano na potrzebę dostosowania wymienionego przejścia do standardów obowiązujących w Unii Europejskiej. Z uwagi na poważne
utrudnienia w odprawach granicznych należało wydłużyć
drogę dojazdową. Projekt został zatwierdzony przez Komisję Europejską i zrealizowany w 2000 r. Łączna wartość projektu wyniosła 375,9 tys. euro20. W ramach projektu przeszkolono pracowników służb celnych, weterynaryjnych i fitosanitarnych, uruchomiono punkt informacyjny i dobudowano drugi pas drogi krajowej nr 51 na
dojeździe do przejścia oraz zainstalowano oświetlenie
i oznakowania poziome i pionowe.
W latach 2001-2002 trwały prace nad przygotowaniem dokumentacji technicznej do rozbudowy punktu
kontroli weterynaryjnej i fitosanitarnej na przejściu
Bezledy–Bagrationowsk. Projekt został zrealizowany
w latach 2002-2003. Zgodnie z ustaleniami z Unią Europejską będzie to jedyne drogowe przejście graniczne
z Federacja Rosyjską mające punkt kontroli weterynaryjnej i fitosanitarnej.
Współpraca związana z funkcjonowaniem, modernizacją i rozbudową przejść objęła także DPG Gołdap–
–Gusiew. Po przeprowadzeniu prac przygotowujących
sporządzono wniosek o dotacje na rozbudowę przejścia
w ramach programu Phare Spójność Społeczna i Gospodarcza. Jednocześnie prowadzono negocjacje ze stroną
rosyjską dotyczące zmiany statusu przejścia na międzynarodowe, całodobowe, z dopuszczeniem samochodów
ciężarowych o masie całkowitej do 3,5 tony. Cel ten udało się osiągnąć 4 stycznia 2002 r. Kolejne rozmowy doprowadziły do dopuszczenia ruchu samochodów ciężarowych o masie całkowitej do 7,5 tony, autobusów rejsowych i turystycznych (8 sierpnia 2002 r.). Rozbudowa
omawianego przejścia została ujęta zarówno w „Strategii zintegrowanego zarządzania granicą” w latach
Dotacja z programu Phare CREDO stanowiła 79% (295,5 tys. euro), a udział własny wnioskodawców 21% kosztów projektu (80,4 tys. euro).
26 |
2000–2002, jak i 2003–2005. Dopuszczenie do ruchu
pojazdów ciężarowych na przejściu wymusza budowę obwodnicy Gołdapi oraz przebudowę dróg dojazdowych. Inwestycje te będą częściowo pokryte z funduszy Unii Europejskiej21. We wrześniu 2003 r. trwały rozmowy
z przedstawicielstwem Komisji Europejskiej w sprawie
dokumentacji przetargowej.
W czerwcu 2003 r. podpisano umowę między Rządem
Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Federacji Rosyjskiej
o modernizacji dróg i budowie drogowych przejść granicznych dla zapewnienia komunikacji drogowej między
Elblągiem i Kaliningradem. Umowa ta jest uzupełnieniem
umowy między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Federacji Rosyjskiej w sprawie przejść granicznych
z 22 maja 1992 r. Zgodnie z umową uruchomienie omawianego przejścia granicznego ma nastąpić w 2005 r.
W 2003 r. zakończono odbudowę trzech mostów i jednego wiaduktu, co zapewni przejezdność drogi prowadzącej do omawianego przejścia (Elbląg–Grzechotki–granica
państwa). Na 2004 r. zaplanowano rozpoczęcie przebudowy drogi, która ma zostać zakończona w 2005 r. (spełnienie wymogów drogi ekspresowej ma nastąpić w 2006 r.).
W związku z uruchomieniem przejścia Grzechotki–
–Mamonowo II przygotowano niezbędną dokumentację,
pozyskano teren i wydano pozwolenie na budowę. Inwestycja jest realizowana przy współudziale środków unijnych22. We wrześniu 2003 r. trwały uzgodnienia z przedstawicielami Komisji Europejskiej w sprawie dokumentacji przetargowej.
Po stronie rosyjskiej za infrastrukturę przejść granicznych odpowiadają organy celne, to one są więc partnerem dla wojewody w tym zakresie. Czasami wiąże się to
z pewnymi utrudnieniami, jednak stale podejmowane są
działania związane z wypracowaniem koncepcji zsynchronizowanego rozwoju przejść granicznych. Praktycznie na
wszystkich spotkaniach polskich i rosyjskich celników
prowadzone są konsultacje, które mają na celu określenia
potrzeb inwestycyjnych poszczególnych przejść granicznych oraz planów inwestycyjnych zagranicznych partnerów. Informacje są następnie przekazywane do urzędu
wojewódzkiego.
Obok zarządzania infrastrukturą graniczną najważniejsze zadania wojewody w zakresie współpracy transgranicznej związane są z podległymi mu służbami,
zwłaszcza zajmującymi się z zarządzaniem kryzysowym.
Współpraca ta polega na systematycznych spotkaniach
roboczych (kilka spotkań rocznie), uzgadnianiu porozumień w sprawie wzajemnej pomocy i informacji w przypadku zagrożeń i sytuacji nadzwyczajnych.
Rozdział II | Polsko-rosyjska współpraca transgraniczna
Współpraca policji z województwa warmińsko-mazurskiego z Urzędem Spraw Wewnętrznych Obwodu Kaliningradzkiego przynosi rezultaty w zwalczaniu przestępczości
na obszarze przygranicznym. Przykładem wspólnych działań była operacja pod kryptonimem „Granica 2001” prowadzona równocześnie w obwodzie kaliningradzkim i województwie warmińsko-mazurskim.
Zaangażowanie wojewody warmińsko-mazurskiego we
współpracę z obwodem kaliningradzkim znajduje także odbicie w pracach Polsko-Rosyjskiej Rady ds. Współpracy Regionów Północnych RP z Obwodem Kaliningradzkim FR.
Wojewoda przewodniczy komisji ds. finansów, przemysłu
i handlu. W ostatnich latach Komisja skupiła się przede
wszystkim na utworzeniu Domu Polskiego w Kaliningradzie (skupiającego przedstawicielstwa polskich firm produkcyjnych i handlowych)23 i hurtowego rynku spożywczego w Kaliningradzie, a także na współpracy podmiotów gospodarczych w przetwórstwie rolno-spożywczym
oraz usprawnieniu obsługi bankowej.
Wojewoda bierze także udział w pracach Wspólnej
Polsko-Rosyjskiej Komisji ds. Handlu i Współpracy Gospodarczej24, uczestniczy w delegacjach rządowych w Kaliningradzie i w obradach Rosyjskiej Izby Przemysłowo-Handlowej.
Omawiając współpracę transgraniczną wojewody, warto
wspomnieć o podległym mu Wojewódzkim Ośrodku Doradztwa Rolniczego (jednostka budżetowa). Współpraca ośrodka została zainicjowana w 1994 r. i obejmuje pośrednictwo
w kontaktach gospodarczych, szkolenia praktyczne, seminaria i imprezy targowe. W latach 2000-2001 WODR przeszkolił 60 osób z obwodu kaliningradzkiego w zakresie
agroturystyki i struktury organizacji doradztwa rolniczego.
Ponadto we wspomnianym okresie grupa około 40 osób
z obwodu kaliningradzkiego odwiedziła jesienne targi
„Wszystko dla rolnictwa” organizowane przez WODR.
Współpraca wojewody warmińsko-mazurskiego z organami obwodu kaliningradzkiego odbywa się w ramach
określonych przez porozumienie z Administracją Obwodu Kaliningradzkiego, często jednak priorytety współpracy dyktuje aktualna sytuacja polityczna Polski. Obecnie są to przede wszystkim kwestie związane ze wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej.
5.2.2. Współpraca służb podległych
administracji rządowej
Anna Gojło
Współpracę transgraniczną prowadzą także służby
graniczne i celne, wprawdzie niepodlegające wojewodzie
Komisja Europejska potwierdziła przyznanie 2 mln euro w ramach programu Phare 2002.
Komisja Europejska przyznała na realizacje projektu 6,5 mln euro w ramach Phare 2002; zgłoszono także projekt na 5 mln euro w ramach
Phare 2003.
23)
Zob. rozdz. II, Współpraca samorządu województwa.
24)
W ostatnich latach prace Komisji związane były zwłaszcza z przygotowaniem polsko-rosyjskiej umowy lotniczej, obejmującej m.in. uruchomienie
linii lotniczej Kaliningrad–Warszawa.
21)
22)
Współpraca transgraniczna władz lokalnych i regionalnych
(stanowiące administrację niezespoloną), ale tak samo jak on stanowiące element struktury administracji
rządowej.
Warmińsko-Mazurski Oddział Straży Granicznej prowadzi współpracę z rosyjskim partnerem w zakresie ochrony
granicy państwowej poprzez instytucję Pełnomocnika Granicznego. Powołanie pełnomocnika przewiduje jeszcze
„Umowa między Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Rządem Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich o stosunkach prawnych na polsko-radzieckiej granicy
państwowej oraz współpracy i wzajemnej pomocy w sprawach granicznych” z 15 lutego 1961 r. Rządy obu państw
mianują swoich pełnomocników granicznych i ich zastępców. Funkcje te sprawują komendanci jednostek organizacyjnych służb granicznych (po polskiej stronie Komendant
Warmińsko-Mazurskiego Oddziału Straży Granicznej).
W zakresie obowiązków pełnomocnika granicznego
leży rozpatrywanie i rozstrzyganie spraw w zakresie: obstrzałów przez granicę; zabójstw, zranień i uszkodzeń
lub innych szkód wyrządzonych zdrowiu, będących wynikiem działania przez granicę; bezprawnego przekroczenia granicy przez osoby, statki pływające i powietrzne;
uszkodzeń znaków i urządzeń granicznych; kradzieży,
zniszczenia lub uszkodzenia mienia na terenie granicznym, rozprzestrzeniania się pożaru na drugą stronę i in.
Współpraca pełnomocników odbywa się poprzez
wspólne posiedzenia i spotkania graniczne oraz korespondencyjną i telefoniczną wymianę informacji.
Uzupełnieniem wymienionej umowy z 1961 r. jest
„Porozumienie między Strażą Graniczną Rzeczypospolitej
Polskiej a Wojskami Pogranicza Federacji Rosyjskiej z 26
marca 1994 r. o współpracy w ochronie wspólnej granicy
państwowej i kontroli ruchu granicznego”. Dokument ten
uprawnia Komendanta Oddziału Straży Granicznej do
współpracy w zakresie ochrony tzw. zielonej granicy oraz
kontroli ruchu granicznego. Celem współpracy jest zapewnienie płynności w ruchu granicznym oraz zespolenie sił obu stron w walce z nielegalną migracją do Polski,
obrotem towarowym materiałów podlegających szczególnym rygorom (narkotyki, substancje psychotropowe,
broń, amunicja i materiały wybuchowe), a także zorganizowanym na dużą skalę przemytem. Ponadto prowadzona
jest współpraca w zakresie rozpoznania osób, które mogą
być powiązane z grupami uznawanymi przez międzynarodowy wymiar sprawiedliwości za terrorystyczne.
Sześć lat temu została nawiązana współpraca Izby
Celnej w Olsztynie i Urzędu Celnego w Kaliningradzie. Początkowo kontakty stron miały charakter sporadyczny, ich
intensyfikacja nastąpiła po 2001 r.
Zgodnie z porozumieniem regulującym współpracę
służb celnych dyrektor Izby Celnej w Olsztynie i naczelnik
Urzędu Celnego w Kaliningradzie winni spotykać się co
najmniej 2 razy w roku. Ponadto co najmniej raz w miesiącu ze swoimi odpowiednikami spotykają się: pełnomocnik
dyrektora Izby Celnej w Olsztynie ds. kontaktów ze służbami celnymi obwodu kaliningradzkiego oraz naczelnicy
| 27
urzędów celnych z Olsztyna, Elbląga i Ełku. Na poziomie
posterunków granicznych spotkania odbywają się nie rzadziej niż raz w tygodniu. Poza spotkaniami planowanymi,
w razie potrzeby, odbywają się również spotkania robocze,
na przykład zwołano je, kiedy po polskiej stronie granicy
utworzyły się długie kolejki samochodów ciężarowych. Po
apelach polskich służb celnych strona rosyjska czasowo
wzmocniła obsadę kadrową, przyspieszając odprawy i likwidując „korek”. Inne tematy spotkań, to: zapoznanie się
z postępami w budowie przejść granicznych, prezentacja
nowego sprzętu do kontroli celnej czy zapoznanie się
z systemami informatycznymi działającymi na przejściach
granicznych. Na bieżąco wymieniane są też informacje
o przepisach celnych i zachodzących w nich zmianach
(w tym o procedurach celnych i wzorach dokumentów).
Organizowane są także wspólne szkolenia dla celników
obu krajów.
Współpraca Izby Celnej w Olsztynie ze stroną rosyjską (Urzędem Celnym i Operacyjnym Urzędem Celnym
w Kaliningradzie) prowadzona jest także w zakresie przestępczości granicznej. Strony przekazują sobie wybrane
informacje z ewidencji granicznych, w tym dane dotyczące zatrzymanego przemytu i innych przypadków naruszenia prawa celnego (np. prób oszustw z wykorzystaniem podwójnych dokumentów). Przy wymianie informacji dotyczących przemytu szczególny nacisk kładzie się
na takie towary, jak: broń, narkotyki, bursztyn, wyroby
akcyzowe oraz towary podlegające prawu autorskiemu
(każdy przypadek przemytu tych towarów jest zgłaszany
drugiej stronie).
5.2.3. Współpraca samorządu województwa
Ewa Kulesza
Dotychczasowe działania samorządu województwa
w zakresie współpracy transgranicznej można pogrupować w następujący sposób:
w Udział przedstawicieli samorządu województwa
oraz pracowników Urzędu Marszałkowskiego
w Olsztynie w pracach komisji Polsko-Rosyjskiej
Rady ds. Współpracy Regionów Północnych RP
z Obwodem Kaliningradzkim FR (głównie w komisji
ds. produkcji rolnej i przetwórstwa spożywczego,
komisji ds. kultury, oświaty, zdrowia, sportu i turystyki, komisji ds. pracy i polityki społecznej).
w Udział w konferencjach naukowych (na przykład,
1-2 marca 2001 r. w Elblągu „Współpraca transgraniczna polsko-rosyjska. Kierunki działań”, 15-16
marca 2002 r. w Osiece „Problemy ekonomiki przygranicznej w kontekście integracji z Unią Europejską”, 20-21 lutego 2003 r. w Warszawie „Polityka
rozszerzonej Unii Europejskiej wobec nowych sąsiadów”, i in.).
w Udział w targach i konferencjach dla przedsiębiorców zainteresowanych rynkiem kaliningradzkim
(np. 21 lutego 2002 r. w Mikołajakach „X Bałtyckie
Rozdział II | Polsko-rosyjska współpraca transgraniczna
28 |
Forum Gospodarcze”, również w Mikołajkach 26-28 lutego 2003 r. „XI Forum Gospodarcze Rynków Wschodnich”, coroczne targi w Kaliningradzie POLEXPORT).
w Uczestnictwo w Euroregionie „Bałtyk”.
w Wymiana doświadczeń w zakresie polityki społecznej
(np. 26-30 maja 2003 r. odbyła się wspólna konferencja „Pomoc socjalna ludziom starym i niepełnosprawnym”).
w Organizacja Dni Obwodu Kaliningradzkiego w województwie warmińsko-mazurskim (planowane we
wrześniu 2004 r.).
w Współorganizacja imprez inicjowanych przez samorządy gminne (np. spływ kajakowy wspólnie z gminą Sępopol, półmaraton „Gołdap–Gusiew” i „Gołdapskie Spotkania Transgraniczne” z Gołdapią).
w Pozostałe inicjatywy, w tym wspieranie inicjatywy
powstania w Kaliningradzie spółki „Dom Polski”
(spółkę zarejestrowano 13 listopada 2002 r.).
Poza wymienionymi kierunkami działań władze wojewódzkie współpracują na bieżąco z przedstawicielem obwodu kaliningradzkiego w Polsce (spotkania kilka razy
w miesiącu) oraz przyjmują delegacje z enklawy. Przedstawicielstwo w Olsztynie jest jedyną tego typu placówką w Polsce. Uroczystego otwarcia 18 kwietnia 2001 r.
dokonali Gubernator Obwodu Kaliningradzkiego oraz
Marszałek Województwa Warmińsko-Mazurskiego. Urząd
marszałkowski utrzymuje także stałe kontakty z Konsulatem Generalnym RP w Kaliningradzie.
W urzędzie marszałkowskim odbywają się spotkania
z przedstawicielami Ministerstwa Spraw Wewnętrznych
i Administracji oraz Ministerstwa Spraw Zagranicznych,
na których omawiane są problemy współpracy transgranicznej. W 2001 r. marszałek brał również udział w spotkaniu Rzecznika Praw Obywatelskich RP i Pełnomocnika
ds. Praw Człowieka FR, którego celem było omówienie
działań służących poprawie sytuacji na polsko-rosyjskich
przejściach granicznych.
Urząd marszałkowski na bieżąco interweniuje również
w rozwiązywaniu problemów przedsiębiorców z województwa warmińsko-mazurskiego działających w obwodzie kaliningradzkim (np. w sprawie wiz).
Samorząd województwa warmińsko-mazurskiego
wspólnie z partnerami z obwodu kaliningradzkiego i województwa Halland ze Szwecji realizował projekt „Służby
ochrony zabytków w procesie rozszerzania Unii Europejskiej — podwyższanie jakości administracji lokalnej i regionalnej”, na który szwedzki rząd przeznaczył 5,9 mln
koron. Działania skierowane były do przedstawicieli władz
regionalnych i lokalnych odpowiedzialnych za ochronę zabytków. W ramach projektu uczestniczyli w specjalistycznych szkoleniach. Trójstronną współpracę zainicjowały
również władze duńskiego hrabstwa Bornholm.
25)
Omawiając współpracę samorządu województwa warmińsko-mazurskiego, należy wspomnieć o Warmińsko-Mazurskiej Agencji Rozwoju Regionalnego, w której samorząd województwa jest największym udziałowcem (agencja jest spółką akcyjną). W listopadzie 2001 r. W-MARR,
w ramach promocji współpracy gospodarczej regionu
i obwodu kaliningradzkiego, zorganizowała (przy wsparciu finansowym Ministerstwa Gospodarki) w Osiece koło
Bartoszyc dwudniową konferencję dla małych i średnich
przedsiębiorstw z województwa warmińsko-mazurskiego,
obwodu kaliningradzkiego i Litwy pt.: „Współpraca w regionach przygranicznych małych i średnich polskich, rosyjskich i litewskich firm szansą dalszego ich rozwoju”.
W spotkaniu wzięło udział około 50 przedsiębiorców. Podsumowaniem wydarzenia było ukazanie się publikacji na
ten temat. Warto zaznaczyć, iż Warmińsko-Mazurska
Agencja Rozwoju Regionalnego jest także organizatorem
misji gospodarczych do obwodu kaliningradzkiego.
Przed 1999 r. współpracę transgraniczną na szczeblu
regionu prowadzili wojewodowie. W kręgach eksperckich
często wówczas podkreślano, że wojewoda jako przedstawiciel rządu w terenie nie ma właściwych instrumentów prawnych i ekonomicznych do prowadzenia polityki
regionalnej tudzież współpracy transgraniczej. Uważano, że funkcję tę powinien pełnić samorząd województwa. Wprowadzając reformę administracyjną, ustawodawca przyjął zatem: uchwalanie priorytetów współpracy zagranicznej (w tym transgranicznej) należy do wyłącznej
właściwości sejmiku województwa (ustawa o samorządzie
województwa z 5 czerwca 1998 r.).
Według założeń twórców reformy rola samorządu
województwa miała być inna od roli samorządu gminnego i powiatowego. Samorząd województwa miał tylko
w wąskim zakresie realizować zadania z zakresu administracji świadczącej, a jego najważniejsze funkcje
miały mieć charakter organizatorski, promocyjny. Formowanie samorządu terytorialnego w Polsce nie zostało jednak dokończone. W wyniku tego nowe szczeble
samorządu działają w bardzo trudnych warunkach i nie
mogą właściwie wypełniać swoich zadań. Przede
wszystkim po wprowadzeniu samorządu na szczeblu
wojewódzkim i powiatowym nie przeprowadzono reorganizacji administracji centralnej, mimo że zakres jej
zadań został w znacznym stopniu ograniczony. Rodzi to
czasami spory kompetencyjne, a nawet konkurencję
między urzędami wojewódzkimi z marszałkowskimi o to
„kto ważniejszy”. Poza tym nie dokonano gruntownej
reformy finansów publicznych, potrzebnej dla zapewnienia materialnego zabezpieczenia realizacji zadań
samorządów. Materialne zabezpieczenie realizacji idei
samorządu jest podstawowym elementem jego istoty.
Innymi słowy: bez majątku i wpływów podatkowych nie
ma samorządu25. Wszystkie wymienione niedociągnięcia
Dochody województwa samorządowego w 2001 r. wyniosły 172,6 mln zł, z czego tylko 11% stanowiły dochody własne. Dla porównania dochody Olsztyna (miasto na prawach powiatu) w tym samym roku wynosiły 349,5 mln zł.
Współpraca transgraniczna władz lokalnych i regionalnych
reformy administracyjnej nie pozostają bez wpływu na
współpracę transgraniczną.
Pomimo intencji ustawodawcy, żeby to samorząd
województwa pełnił główną rolę we współpracy transgranicznej na poziomie regionalnym, w województwie
warmińsko-mazurskim istotniejszą rolę w tym zakresie
pełni wojewoda. Przede wszystkim do kompetencji
wojewody należy zarządzanie przejściami granicznymi, które są obecnie najważniejszym elementem
współpracy na pograniczu polsko-rosyjskim. Ponadto
wojewoda kieruje służbami (policja, straż pożarna
i in.), które z racji swojego charakteru muszą współpracować ze służbami kaliningradzkimi. Wojewoda
warmińsko-mazurski, oprócz przypisanych mu wyżej
funkcji, realizuje jednak także zadania, które powinny
należeć raczej do marszałka, np. przewodniczy komisji
ds. finansów, przemysłu i handlu Polsko-Rosyjskiej
Rady ds. Współpracy Regionów Północnych RP z Obwodem Kaliningradzkim FR, czyli realizuje zadania
z zakresu gospodarki. Współpraca transgraniczna na
poziomie regionalnym jest elementem polityki rozwoju regionalnego, której podmiotem, zgodnie z ustawą, powinien być samorząd województwa. Marszałek
prowadzi natomiast przypisaną mu działalność organizatorsko-promocyjną, ale szczupłość środków, którymi dysponuje, bardzo zawęża jego możliwości, najczęściej tylko patronuje przedsięwzięciom organizowanym w regionie.
5.3. Współpraca na poziomie lokalnym
5.3.1. Współpraca samorządów powiatowych
Wojciech T. Modzelewski
Nawiązywanie kontaktów transgranicznych stymulują
uregulowania prawne i organizacyjne, które stanowią
również ich formalne potwierdzenie. Ustawa z 5 czerwca
1998 r. o samorządzie powiatowym (tekst jednolity:
Dz. U. 2001, nr 142, poz. 1592) określa zasady współpracy ze społecznościami lokalnymi innych państw oraz
przystępowania powiatów do międzynarodowych zrzeszeń. Czytamy tam, że jednostki powiatowe wykonują
określone ustawami zadania publiczne w zakresie: edukacji, promocji i ochrony zdrowia, pomocy społecznej,
transportu drogowego i dróg publicznych, kultury
i ochrony dóbr kultury, kultury fizycznej i turystyki,
ochrony środowiska itp. Wszystkie powyższe dziedziny
mogą stanowić pole współpracy z partnerami zagranicznymi. Podejmują ją jednostki organizacyjne podległe powiatom, takie jak: straż pożarna, szkoły średnie, muzea,
urzędy pracy, centra pomocy rodzinie, centra informacji
turystycznej czy powiatowe stacje sanitarno-epidemiologiczne.
Analizując obecny stan kontaktów powiatów województwa warmińsko-mazurskiego z obwodem kalinin-
| 29
gradzkim, należy przyjąć, że w dużej mierze jest on
uwarunkowany okresem funkcjonowania tych struktur
w Polsce. Niespełna 5 lat to czas zbyt krótki, aby mogły
wykształcić się jakieś znaczące formy wzajemnego
współdziałania. Dodać należy, że powiaty węgorzewski,
olecki, gołdapski i giżycki w ich obecnym kształcie istnieją od 3 lat.
Jak więc wygląda aktualny stan tej współpracy?
Przedstawiona poniżej analiza (zob. tabela 1) jest
owocem przeprowadzonych w 2003 r. badań ankietowych obejmujących wszystkie powiaty województwa,
pogłębionych studiami materiałów faktograficznych
i dokumentów źródłowych. Ponadto posłużono się wywiadem standardowym skierowanym do starostów lub
ich zastępców oraz osób odpowiedzialnych z ramienia
prezydentów miast Elbląga i Olsztyna za kontakty z obwodem kalininingradzkim. Objęto nim wszystkie powiaty, które nawiązały jakikolwiek kontakt z partnerami rosyjskimi. Pytano głównie o motywy nawiązania współpracy, jej zakres, odczuwalne po polskiej i rosyjskiej
stronie bariery oraz sposoby ich usunięcia. Proszono
o wskazanie aktualnych i potencjalnych korzyści wynikających ze współpracy transgranicznej z obwodem oraz
jej perspektyw po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej. Objęcie badaniami ankietowymi oraz wywiadami
w tym samym czasie wszystkich jednostek badawczych
zapewniło porównywalność wyników.
Na 21 jednostek powiatowych województwa 11 ma
nawiązane kontakty z partnerami w obwodzie kaliningradzkim (zob. tabela 1). Spośród 19 powiatów ziemskich
9 podjęło współpracę, jednak tylko 4 z nich (ostródzki,
bartoszycki, lidzbarski, węgorzewski) mają zawarte umowy bilateralne, przy czym kętrzyński podpisał list intencyjny. Umowy podpisały ponadto Olsztyn i Elbląg.
Prowadzenie tylko współpracy nieformalnej (niepopartej żadnymi umowami czy porozumieniami), zadeklarowało 5 powiatów: braniewski, gołdapski, giżycki,
kętrzyński i olsztyński. Całkowity brak kontaktów z obwodem kaliningradzkim sygnalizuje 6 powiatów: działdowski, iławski, mrągowski, nidzicki, piski i szczycieński — co, jak się wydaje, wynika z ich położenia poza
bezpośrednim pasem przygranicznym. Warto jednak
odnotować, że większość z nich deklaruje chęć nawiązania współpracy z samorządami w obwodzie w przyszłości.
Łącznie 10 powiatów należy do polsko-rosyjskiego
„Stowarzyszenia Samorządów Przygranicznych Euroregionu Łyna–Ława” (zob. tabela 1). Elbląg i Olsztyn oraz powiat elbląski i nowomiejski działają w ramach „Stowarzyszenia Gmin RP Euroregion Bałtyk”. Ponadto powiat ełcki
należy do „Stowarzyszenia Samorządów Polskich Euroregionu Niemen”.
Poniżej opisano kierunki współpracy dziesięciu z jedenastu jednostek powiatowych, które nawiązały bezpośrednią współpracę z obwodem kaliningradzkim (powiat
ostródzki nie udostępnił informacji na ten temat).
Rozdział II | Polsko-rosyjska współpraca transgraniczna
30 |
Powiat bartoszycki, leżący w bezpośredniej bliskości granicy państwowej, od początku swego istnienia
nawiązał kontakty z przedstawicielami władz obwodowych. Wspólne spotkania odbywały się m.in. w ramach
współorganizowanych przez powiat Międzynarodowych
Dni Regionu Bartoszyckiego oraz Międzynarodowych
Targów Pogranicza. Zostały one zwieńczone podpisaniem 16 lutego 2001 r. porozumienia o współpracy z rejonem bagrationowskim, zobowiązującym strony do
prowadzenia jej na zasadach partnerstwa i dobrowolności. Głównym jej celem jest — jak czytamy w porozumieniu — „zapewnienie zrównoważonego rozwoju gospodarczego i podnoszenie poziomu życia mieszkańców
po obu stronach granicy”. Szeroko pojęta wymiana doświadczeń dotyczy nie tylko poszczególnych dziedzin
życia gospodarczo-społecznego, ale również funkcjo-
nowania administracji lokalnej czy organizacji usług
publicznych.
Efekty podejmowanych działań są wielorakie. Bartoszycki Dom Kultury wspólnie z Centrami Kultury
w Bagrationowsku oraz Pioniersku organizuje wizyty
zespołów artystycznych oraz wernisaże artystów.
Współpraca Młodzieżowego Domu Kultury z Towarzystwem Muzycznym w Kaliningradzie zaowocowała zatrudnieniem rosyjskich instruktorów prowadzących
warsztaty muzyczne. Współpracują ze sobą biblioteki,
ośrodki pomocy społecznej, szkoły i organizacje harcerskie 26. Efektem tego są obozy młodzieżowe oraz
wspólne akcje, np. zorganizowana w Pioniersku
w styczniu 2002 r. impreza pt. „Młodzież przeciwko
narkotykom”. Poszukuje się również nowych obszarów
transgranicznego partnerstwa, takich jak współpraca
Tabela 1. Formy i partnerzy współpracy transgranicznej powiatów województwa warmińsko-mazurskiego
(stan na 1 czerwca 2004 r.)
Partnerzy współpracy
formalnej
(data zawarcia umowy)
Partnerzy współpracy
nieformalnej
1. bartoszycki
rejon bagrationowski
(16.02.2001)
Kaliningrad, Pioniersk, rejon
Stowarzyszenie Samorządów Przygranicznych
ozierski, administracja obwodowa Euroregionu Łyna-Ława
2. braniewski
•
rejon bagrationowski,
swietłowski okręg miejski,
Mamonowo
L.p. Powiaty
Przynależność do stowarzyszeń
euroregionalnych
Stowarzyszenie Samorządów Przygranicznych
Euroregionu Łyna-Ława
Stowarzyszenie Samorządów Przygranicznych
Euroregionu Łyna-Ława, Stowarzyszenie
Gmin RP Euroregion Bałtyk
3. elbląski
•
Stowarzyszenie Samorządów Polskich
Euroregionu Niemen
5. giżycki
Kaliningrad
Stowarzyszenie Samorządów Przygranicznych
Euroregionu Łyna-Ława
6. gołdapski
rejon ozierski, rejon gusiewski
Stowarzyszenie Samorządów Przygranicznych
Euroregionu Łyna-Ława
7. kętrzyński
rejon prawdiński (list intencyjny),
Stowarzyszenie Samorządów Przygranicznych
rejon bagrationowski,
Euroregionu Łyna-Ława
Żeleznodorożnyj, Kaliningrad
4. ełcki
8. lidzbarski
•
rejon bagrationowski
(20.07.2000)
Stowarzyszenie Samorządów Przygranicznych
Euroregionu Łyna-Ława
9. nowomiejski
Stowarzyszenie Gmin RP Euroregion Bałtyk
Stowarzyszenie Samorządów Przygranicznych
Euroregionu Łyna-Ława
10. olecki
11. olsztyński
administracja obwodowa
Stowarzyszenie Samorządów Przygranicznych
Euroregionu Łyna-Ława
12. ostródzki
r•ejon prawdiński (14.05.2004)
13. węgorzewski
rejon ozierski (20.09.2003),
rejon czerniachowski
(26.10.2003)
rejon prawdiński
Stowarzyszenie Samorządów Przygranicznych
Euroregionu Łyna-Ława
14. m.p. Elbląg
Kaliningrad (13.05.1994),
bałtijski okręg miejski
(1.10.1994)
administracja obwodowa
Stowarzyszenie Gmin RP Euroregion Bałtyk
15. m.p. Olsztyn
Kaliningrad (5.03.1993)
administracja obwodowa
Stowarzyszenie Gmin RP Euroregion Bałtyk
m. p. — miasto na prawach powiatu
Źródło: opracowanie własne we współpracy z E. Romanowską i B. Samojłowicz
26)
Zob. rozdz. II, Współpraca samorządów gminnych oraz rozdz. IV, Współpraca transgraniczna instytucji kultury.
Współpraca transgraniczna władz lokalnych i regionalnych
domów dziecka, szpitali, przedszkoli, organizacji pozarządowych, na przykład przedstawiciele NGO z obwodu
kaliningradzkiego odbywali staż w Bartoszyckim Centrum Wspierania Organizacji Pozarządowych, zdobywając wiedzę na temat rozwoju i funkcjonowania sektora
pozarządowego w Polsce27.
Powiat duże nadzieje wiąże z intensyfikacją kontaktów na niwie gospodarczej. W marcu 2002 r. w miejscowości Osieka zorganizowano międzynarodową konferencję poświęconą ekonomicznemu wymiarowi współpracy
przygranicznej województwa warmińsko-mazurskiego
z obwodem kaliningradzkim w kontekście integracji Polski z Unią Europejską. Od kilku lat lansuje się koncepcję
wykorzystania szerokich torów, łączących Kaliningrad
z Bartoszycami, do transportu towarów. Mimo wysiłków tutejszych władz, także powiatowych, nie doczekała się ona do tej pory realizacji. Inną ciekawą inicjatywą są starania związane z otwarciem wodnego przejścia granicznego Stopki–Bardo Ostre na rzece Łynie. We
wrześniu 2001 r. zorganizowano w tym celu I Międzynarodowy Spływ Kajakowy „Łyna łączy” z udziałem
przedstawicieli władz gminnych, powiatowych i wojewódzkich, nagłośniony w lokalnych mediach. Uruchomienie kolejnego przejścia granicznego w powiecie ma
służyć intensyfikacji wzajemnych kontaktów, a w tym
konkretnym przypadku stanie się także atrakcją turystyczno-krajoznawczą28.
Władze powiatu braniewskiego nawiązały kontakty
z samorządowcami w obwodzie kaliningradzkim, korzystając m.in. z pośrednictwa Konsulatu Generalnego RP
w Kaliningradzie. Na corocznym Festiwalu Mniejszości
Narodowych „Spotkania Pogranicza” w Głębocku oraz na
dożynkach regionalnych gościły zespoły i delegacje
z obwodu. Starostwo było współorganizatorem tych imprez lub partycypowało w kosztach. Wspólnie z rosyjskimi partnerami utworzono w 2002 r. Międzynarodowe
Centrum Edukacyjne w Braniewie, będące filią Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Podobny charakter ma powstały z inicjatywy niepublicznej Wyższej
Szkoły Humanistycznej w Pułtusku Bałtycki Ośrodek Badawczy we Fromborku29.
Spotkania z przedstawicielami władz swietłowskiego okręgu miejskiego w 1999 r. dotyczyły promocji braniewskiego biznesu, co zaprocentowało późniejszymi
wizytami w tym mieście reprezentantów niektórych
firm. Instytucjonalizacja kontaktów z rejonem bagrationowskim jest na etapie wstępnych rozmów, dotyczących podpisania umowy o partnerstwie i wzajemnej
współpracy.
Powiat giżycki nawiązał w 2002 r. nieformalną współpracę z Kaliningradem w zakresie edukacji i turystyki.
27)
28)
29)
30)
Zob. rozdz. V, Współpraca na pograniczu polsko-rosyjskim.
Zob. rozdz. II, Współpraca samorządów gminnych (gmina Sępopol).
Zob. rozdz. IV, Współpraca szkół wyższych.
Zob. rozdz. V, Współpraca na pograniczu polsko-rosyjskim.
| 31
Tamtejszy kurator oświaty za pośrednictwem konsulatu
polskiego i starostwa giżyckiego zaprosił reprezentację
szkół powiatowych, która dwukrotnie gościła w obwodzie. Rosyjska młodzież ze szkoły nr 40 w Kaliningradzie,
ucząca się języka polskiego, złożyła rewizytę w Polsce
w lutym 2003 r. podczas imprezy sportowo-rekreacyjnej
„Zimowe Zdobywanie Twierdzy Boyen”. Ponadto złożyli
wizytę przedstawiciele tamtejszej oświaty oraz rosyjskich firm turystycznych — z okazji Dnia Edukacji Narodowej i Międzynarodowej Konferencji „Fortyfikacje jako
atrakcje turystyczne”, współorganizowanej przez Starostwo Powiatowe w Giżycku. Doszło wówczas do spotkań
i wymiany doświadczeń m.in. z pracownikami miejscowego Powiatowego Zespołu Obsługi Szkół i Placówek
Oświatowych.
Starostwo powiatu gołdapskiego współpracuje
nieformalnie z rejonem ozierskim i gusiewskim. Inicjatywą powiatu oraz Gminnego Ośrodka Kultury w Baniach Mazurskich był I Międzynarodowy Rajd Rowerowy
Gołdap-Oziersk we wrześniu 2003 r. Jego uczestnicy
wzięli udział w odbywających się równolegle imprezach
związanych z Dniami Ozierska. Przedstawiciele tego rosyjskiego miasta oraz rejonu gusiewskiego uczestniczyli wcześniej w dożynkach gminnych w Baniach Mazurskich. Ponadto powiat partycypuje organizacyjnie i finansowo w odbywających się cyklicznie „Gołdapskich
Spotkaniach Transgranicznych”30. Warto odnotować
również kontakty miejscowej straży pożarnej ze służbami ratowniczymi w obwodzie kaliningradzkim, które
obejmują m.in. próby stworzenia wspólnego systemu
powiadamiania w obrębie Puszczy Rominckiej.
W rozbudowie przejścia granicznego Gołdap–Gusiew
oraz zlokalizowanej na terytorium powiatu podstrefy
Suwalskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej upatruje się
szansy na rozwój gospodarczy oraz intensyfikację ruchu
turystycznego w regionie. Służyć temu mają wznowione
w sierpniu 2003 r., realizowane przez prywatnych przewoźników, codzienne połączenia autokarowe pomiędzy
Gołdapią a Gusiewem.
Współpraca powiatu kętrzyńskiego z Rosją datuje
się od stycznia 2001 r. Polegała ona na wizytach delegacji władz rejonowych: Kaliningradu, Prawdińska i Bagrationowska w Kętrzynie. Przedstawiciele powiatu oraz
zespół folklorystyczny „Reszelanie” brali natomiast
udział w obchodach dni miast Prawdińska, Bagrationowska, Żeleznodorożnego. W lipcu 2001 r. podpisano
list intencyjny o współpracy powiatu kętrzyńskiego z rejonem prawdińskim, bez późniejszego sfinalizowania
stosownej umowy. Wspólne działania koncentrują się wokół lobbingu na rzecz otwarcia przejścia granicznego Michałkowo–Żeleznodorożnyj, gdzie we wrześniu 2001 r.
32 |
zorganizowano, nagłośniony w mediach, przejazd delegacji powiatu. W ramach dwustronnej współpracy w czerwcu 2002 r. odbył się Międzynarodowy Rajd Rowerowy
„Kętrzyn–Prawdińsk” o Puchar Konsula Generalnego RP
w Kaliningradzie, a w sierpniu 2002 r. zawody wędkarskie „Święto Szczupaka” w Prawdińsku. Wymiernym
efektem współpracy z polskim konsulatem były m.in.:
prezentacja na terenie placówki kętrzyńskich firm podczas Dnia Kultury Polskiej, wzajemne wizyty delegacji
polskich i rosyjskich dziennikarzy oraz przedstawicieli
biur podróży. Warto odnotować np. pobyt ekipy filmowej
z obwodu kaliningradzkiego przygotowującej materiał
o Warmii i Mazurach, która odwiedziła w tym celu powiaty: kętrzyński, węgorzewski i giżycki.
Z inicjatywy starostwa kętrzyńskiego zorganizowano
polsko-rosyjskie imprezy, tj.: sadzenie lasu w ramach „Dni
Ziemi”, seminarium dot. współpracy służb ratowniczych
oraz ćwiczenia ratownictwa transgranicznego „Kotki
2002” (wspólnie z powiatem węgorzewskim). Na rok 2004
zaplanowano m.in. organizację Międzynarodowych Zawodów Wędkarskich na Lodzie w Prawdińsku, Międzynarodowego Pleneru Plastycznego w Kętrzynie oraz podjęcie prób
rozwiązania kwestii regulacji wód płynących między powiatem kętrzyńskim a rejonem prawdińskim.
Powiat lidzbarski jako pierwszy w województwie
zawarł porozumienie z partnerem rosyjskim — 20 lipca
2000 r. z rejonem bagrationowskim. Przedstawiciele lokalnych środowisk biorą udział we wspólnych uroczystościach, takich jak Dni Lidzbarka Warmińskiego czy Dni
Bagrationowska. Powiat współuczestniczy w corocznej
organizacji konferencji naukowych i seminariów gospodarczych po obu stronach granicy. Taki charakter miało
spotkanie biznesmenów z Polski i Rosji we wrześniu
2001 r. oraz zorganizowana w październiku 2002 r. międzynarodowa konferencja pt. „Transgraniczna współpraca
gospodarcza Lidzbark Warmiński–Kaliningrad”. Poruszano
tam tematy związane z lokalną przedsiębiorczością, jej
uwarunkowaniami prawnymi oraz możliwościami rozwoju na wspólnym pograniczu. Ponadto goście rosyjscy
uczestniczyli w wyjazdach studyjnych do wybranych
przedsiębiorstw powiatu lidzbarskiego. Wspólnie z Młodzieżowym Domem Kultury zorganizowano dwukrotnie
wystawy malarskie rosyjskich artystów w salach tutejszego zamku. Planuje się wymianę grup tanecznych
i sportowych oraz międzynarodowe plenery malarskie.
Starostwo finansuje też wyjazdy nauczycieli ze szkół
średnich do Bagrationowska na coroczne konferencje
historyczne.
Powiat olsztyński, jako pierwszy polski partner, rozpoczął realizację projektu „Zlewnia Rzeki Łyny–Ławy”, dotyczącego nowoczesnego zarządzania jej dorzeczem. Łyna
charakteryzuje się bowiem wyjątkowymi właściwościami
ekologicznymi i odgrywa ważną rolę w regionie. Jest to
projekt pilotażowy, powstały z inicjatywy szwedzkiej,
31)
Zob. rozdz. IV, Współpraca transgraniczna instytucji kultury.
Rozdział II | Polsko-rosyjska współpraca transgraniczna
przy wsparciu środków Unii Europejskiej. Jego beneficjentami są regionalne i lokalne jednostki administrujące
ochroną środowiska, instytuty naukowe i organizacje pozarządowe w obwodzie kaliningradzkim, powiecie olsztyńskim oraz szwedzkim regionie Halland (przy udziale
ekspertów ze Szwedzkiej Agencji Ochrony Środowiska).
Powstały plan zarządzania dorzeczem ma stworzyć bazę
danych na temat panujących tu warunków ekologicznych
oraz będzie stanowił podstawę do dalszej współpracy
w dziedzinie ochrony środowiska na wspólnym pograniczu. Skoordynowanie kaliningradzkich i polskich programów zarządzania wodą według standardów unijnych ma
służyć docelowo: ulepszaniu funkcjonowania administracji wodnej, poprawie jakości wód oraz ułatwieniu ekologicznego i gospodarczego rozwoju zlewiska Łyny. Powiat
olsztyński, podobnie jak pozostałe powiaty leżące wzdłuż
rzeki, pełni w tym projekcie funkcje inspiratora i koordynatora działań innych, wyspecjalizowanych podmiotów.
Różne są formy transgranicznej aktywności powiatu
węgorzewskiego. Kontakty z rejonem ozierskim i czerniachowskim opierają się na umowie dwustronnej,
a z rejonem prawdińskim mają charakter nieformalny.
Tematyczny zakres współpracy z rosyjskimi partnerami
obejmuje m.in.: turystykę (wymiana informacji o miejscowej bazie turystycznej, wspólne rajdy piesze i rowerowe, projekty spływów kajakowych rzeką Węgorapą),
kulturę (wymiana dorobku artystycznego, organizacja
wystaw, wymiana doświadczeń w dziedzinie ochrony
dziedzictwa kulturowego), edukację (wakacyjna wymiana młodzieży połączona z kursami językowymi, udział
młodzieży szkolnej z obwodu w imprezach na terenie
powiatu). Goście rosyjscy uczestniczą w cyklicznych imprezach organizowanych przez Muzeum Kultury Ludowej
w Węgorzewie31, takich jak: Międzynarodowy Jarmark
Folklorystyczny, Rajd Węgorzewski, Dni Węgorzewa,
przeglądy widowisk obrzędowych „Herody” i „Święto
Wiosny” czy dożynki powiatowe. Duże nadzieje wiąże
się z planami uruchomienia znajdującego się na terenie
powiatu Kanału Mazurskiego, łączącego Krainę Wielkich
Jezior Mazurskich z systemem wodnym obwodu kaliningradzkiego. Starostwo węgorzewskie współuczestniczyło
w tworzeniu fundacji „Kanał Mazurski”, promującej
działania związane z tą arterią wodną, udzielając wsparcia organizacyjnego i pomocy prawnej. Zorganizowano
wiele spotkań przybliżających tę problematykę, również
po rosyjskiej stronie granicy. Kolejnym z lokalnych priorytetów jest budowa turystycznego przejścia granicznego Perły (Rudziszki)–Kryłowo. Prowadzone są różnorodne działania wspierające tę inicjatywę, podejmowane
przy współudziale powiatu giżyckiego, a skierowane ku
gremiom decyzyjnym w Polsce i Rosji. Konkretne posunięcia formalno-prawne polegają np. na wydawaniu pozwoleń budowlanych pod kątem tworzenia infrastruktury przyszłego przejścia.
Współpraca transgraniczna władz lokalnych i regionalnych
Miasto Elbląg ma podpisane w 1994 r. umowy partnerskie z Kaliningradem i bałtijskim okręgiem miejskim
(w drugim przypadku bez żadnych wspólnych przedsięwzięć). Transgraniczne działania koncentrują się na
dwóch priorytetach: budowie przejścia granicznego
Grzechotki–Mamonomo II oraz zapewnieniu swobodnej
żeglugi na Zalewie Wiślanym przez Cieśninę Pilawską.
Istniejące w Elblągu morskie przejście graniczne
umożliwiło połączenia turystyczne z Bałtijskiem i Kaliningradem. Docelowo przewiduje się budowę przystani
dla promów pasażersko-samochodowych obsługujących
rejsy również do innych krajów europejskich.
Podstawową formą kontaktów jest wymiana oficjalnych delegacji samorządowych (np. z okazji Dni Elbląga w Kaliningradzie) oraz wizyty robocze pełnomocników miast. Dochodzi ponadto do spotkań pracowników
służb komunalnych, zespołów kulturalnych i sportowych, wspólnego udziału w targach i wystawach organizowanych w obydwu miastach. Pod koniec lat 90.
Urząd Miasta w Elblągu zrealizował kilka projektów
transgranicznych wspólnie z partnerami rosyjskimi (ze
środków Funduszu Małych Projektów)32. Ścisłą współpracę od kilkunastu lat utrzymują Szkoła Podstawowa
nr 25 z Elbląga i Liceum nr 23 z Kaliningradu. Należy
także wspomnieć, że miasto Elbląg jest współzałożycielem „Stowarzyszenia Gmin RP Euroregion Bałtyk”, mającego tu swoją siedzibę33.
Partnerem Olsztyna jest miasto Kaliningrad, z którym podpisano 5-letnią umowę w 1993 r. (przedłużaną
w 1998 r. i w 2003 r.). Od 1995 do 2002 roku działali
przedstawiciele mera i prezydenta w obu partnerskich
miastach. Za ich pośrednictwem prowadzono współpracę
w zakresie: działalności samorządowej, oświaty (kontakty z Wydziałem Oświaty Merostwa w Kaliningradzie procentujące wymianą międzyszkolną), sportu i kultury (np.
wystawa fotograficzna „Kaliningrad 2000” w Olsztynie,
współpraca biblioteki miejskiej). W 2002 r. zawarto porozumienie między miastem Kaliningrad a Stowarzyszeniem Gmin „Polskie Zamki Gotyckie”, któremu Olsztyn
przewodniczy. Przewiduje ono przedłużenie trasy turystycznej Polskich Zamków Gotyckich na teren obwodu
i objęcie nią tamtejszych obiektów. Miasta starają się
także wspierać działania lokalnych przedsiębiorców, np.
poprzez ułatwianie przepływu informacji gospodarczej.
Prezydent Olsztyna patronuje wszystkim olsztyńskim targom i promuje je na terenie Kaliningradu.
Współpraca opiera się na długofalowych umowach,
takich jak podpisany 15 stycznia 1999 r. „Program
współpracy miast bliźniaczych Kaliningradu i Olsztyna
na lata 1999–2002”.
Analizując stan kontaktów powiatów województwa
warmińsko-mazurskiego z obwodem kaliningradzkim, nie
32)
33)
34)
Zob. rozdz. II, Współpraca euroregionalna.
Zob. rozdz. II, Współpraca euroregionalna.
Zob. rozdz. II, Współpraca euroregionalna.
| 33
można pominąć roli, jaką odgrywają w nich struktury wielopodmiotowe. Wymienić należy: Związek Powiatów Polskich, Konwent Powiatów Województwa Warmińsko-Mazurskiego czy formujące się Stowarzyszenie Powiatów,
Miast i Gmin Ełk–Gołdap–Olecko „EGO”. W sferze współpracy transgranicznej służą one: wymianie doświadczeń,
koordynacji wspólnych projektów, łatwiejszemu pozyskiwaniu środków z zewnątrz. Są także równorzędnymi partnerami w rozmowach ze strukturami wojewódzkimi i centralnymi, pełniąc rolę opiniotwórczą. Trzeba również
wspomnieć o zarejestrowanym 4 września 2003 r. „Stowarzyszeniu Samorządów Przygranicznych Euroregion
Łyna–Ława” z siedzibą w Bartoszycach, zrzeszającym
jednostki samorządowe pogranicza polsko-rosyjskiego34.
5.3.2. Obraz współpracy transgranicznej
samorządów powiatowych na podstawie badań ankietowych
Wojciech T. Modzelewski
Przeprowadzona powyżej analiza pozwala wyróżnić
kilkanaście deklarowanych płaszczyzn polsko-rosyjskiej
współpracy, spośród których na czoło wysuwają się: kultura, oświata, turystyka, funkcjonowanie administracji
lokalnej, infrastruktura drogowa i komunikacyjna oraz
gospodarka. Przedstawiciele powiatów widzą swoją
główną rolę w inicjowaniu kontaktów, podtrzymywaniu
ich oraz w szeroko rozumianej politycznej reprezentacji.
Praktyczną współpracę transgraniczną realizują natomiast różnego typu instytucje z terenu powiatu, w tym
podległe mu jednostki organizacyjne. W większości
odbywa się ona na podstawie ustnych porozumień z rosyjskimi placówkami o podobnym profilu działania. Realizowana jest poprzez: wymianę doświadczeń i popularyzację informacji, wspólną organizację imprez oraz
wyjazdy studyjne. Wizyty robocze lub składane z okazji
różnorodnych lokalnych uroczystości wydają się stanowić najintensywniejszą formę dotychczasowych kontaktów powiatów. Najczęściej (średnio kilka razy w miesiącu) wyjeżdżają pełnomocnicy prezydentów miast Elbląga i Olsztyna ds. kontaktów z obwodem kaliningradzkim
(w Olsztynie stanowisko to istniało do 2002 r.).
Można wyróżnić dwie zasadnicze kategorie istniejących powiązań transgranicznych: zinstytucjonalizowane
oraz interpersonalne — niesformalizowane. Współpracę
rozpoczyna najczęściej składanie wzajemnych wizyt. Służą one rozpoznaniu, zaakceptowaniu i lepszemu poznaniu przyszłego partnera oraz przełamanie ewentualnych
barier. Mają na celu sprecyzowanie wzajemnych oczekiwań oraz znalezienie konkretnych dziedzin tworzących
płaszczyznę przyszłego współdziałania. Jego formalizowanie rozpoczyna podpisanie listu intencyjnego, który,
34 |
co warto podkreślić, nie zobowiązuje stron do późniejszego zawarcia umowy (może się więc na tym etapie
zakończyć). Dalszy harmonijny rozwój współpracy transgranicznej zależy głównie od stworzenia właściwego,
długofalowego planu. Staje się on podstawą opracowania programów operacyjnych oraz właściwego doboru
środków, czyli kształtowania transgranicznej zdolności
organizacyjnej. Często wynika ona z zadań zapisanych
w powiatowych strategiach, czego przykładem jest „Strategia Rozwoju Powiatu Lidzbarskiego” czy „Strategia
Zrównoważonego Rozwoju Powiatu Bartoszyckiego”.
Ważne jest zarezerwowanie w budżecie odpowiednich środków finansowych, choć jak wykazały badania,
jest to dotychczas postulat na przyszłość. Na pytanie
o wyodrębnione środki na przedsięwzięcia typu transgranicznego zdecydowana większość (9) powiatów odpowiedziała przecząco, a jedynie w 4 wskazano, iż takowe
są — stanowiąc nikłą część funduszu przeznaczonego na
promocję i reprezentację.
Wszystkie powiaty biorące udział w badaniu35 upatrują we współpracy transgranicznej szansy na przyspieszenie swego rozwoju społeczno-gospodarczego.
Ułożenie właściwych relacji z władzami obwodowymi
daje bowiem podstawy i sprzyja tworzeniu powiązań gospodarczych. Postrzegając obwód jako „okno” na Wielką
Rosję, wyraża się nadzieję, że czynnik ten zachęci kapitał z zewnątrz do inwestowania w regionie. Tym samym
może stanowić remedium na główny tutejszy problem,
jakim jest najwyższe w kraju bezrobocie.
Bliskość geograficzna determinuje nawiązanie sąsiedzkich kontaktów, co jest postrzegane jako naturalne
zjawisko („z sąsiadem zawsze trzeba współpracować
i szukać wzajemnych korzyści”). Dodatkowo w powiatach,
gdzie istnieją przejścia graniczne lub planuje się ich budowę, kwestie związane z ich funkcjonowaniem motywują do współdziałania z administracją obwodową oraz tamtejszymi strukturami samorządowymi. Potwierdzają to
badania, z których wynika, że wszystkie powiaty nadgraniczne (których północne granice stanowi granica państwa) realizują współpracę z Rosjanami, natomiast 6 powiatów niemających żadnych kontaktów z obwodem kaliningradzkim leży w południowej części województwa.
Nie bez znaczenia jest aktywność władz powiatowych
oraz miejscowych elit politycznych i biznesowych. Zdarzało się, że wcześniej nawiązane kontakty osób pracujących
w gminach miały swoją kontynuację w powiatach z momentem ich utworzenia. Kontakty ułatwia ponadto fakt zasiadania we wspólnych organach (np. w komisjach roboczych Polsko-Rosyjskiej Rady ds. Współpracy Regionów
Północnych RP z Obwodem Kaliningradzkim FR) oraz
uczestnictwo w strukturach euroregionalnych. Zdecydowana większość powiatów (11) dostrzega znaczącą rolę, jaką
odgrywa obecnie Konsulat Generalny RP w Kaliningradzie.
35)
Badanie ankietowe przeprowadzono w 13 jednostkach powiatowych.
Rozdział II | Polsko-rosyjska współpraca transgraniczna
Jego działania określane są jako: pomocne, przychylne,
tworzące dobrą atmosferę oraz inicjujące podejmowanie
współpracy. Konsulat jawi się jako organ próbujący promować oraz koordynować działania polskich podmiotów
w obwodzie kaliningradzkim. Jedynie w 2 powiatach nie
dostrzeżono żadnej roli tej instytucji w kontaktach transgranicznych.
W odpowiedzi na pytanie o bariery współpracy
transgranicznej z Rosjanami, występujące po polskiej
stronie granicy, w 8 powiatach wskazano na: bariery
prawno-administracyjne oraz brak środków finansowych. Na drugim miejscu wymieniano: ograniczony dostęp do informacji o rosyjskim partnerze (głównie słabe
rozeznanie możliwości działania tamtejszych samorządów) oraz brak wsparcia ze strony państwa polskiego
(po 7 odpowiedzi). Za największą trudność występującą
po stronie rosyjskiej zdecydowana większość uważa:
przeszkody prawno-administracyjne oraz brak wsparcia
współpracy transgranicznej ze strony władz Federacji
Rosyjskiej (po 11 odpowiedzi). W dalszej kolejności wymieniano brak środków finansowych (8 przypadków).
Reasumując, dostrzega się trzy podstawowe bariery
hamujące współpracę na pograniczu polsko-rosyjskim:
przeszkody prawno-administracyjne (niespójne prawo,
bariery celne, zawiłe procedury graniczne etc.), brak
środków finansowych (w tym słabe finansowanie projektów transgranicznych) oraz niedostateczne wsparcie
współpracy ze strony organów państwowych.
Badani oceniając obie strony, sporadycznie wskazywali na bariery natury psychologicznej (niechęć, negatywne stereotypy, ksenofobia), nie widząc także przeszkód w ewentualnej nieznajomości języka sąsiada. Na
pytanie, ile osób w starostwie mówi biegle po rosyjsku,
w 7 przypadkach podano ponad 5 osób, w 5 przypadkach
— od 2 do 5 osób, a w 1 starostwie nie było takiej osoby. Nie dostrzegano żadnych problemów komunikacyjnych, marginalizując znaczenie poprawnej znajomości
języka sąsiada („jakoś zawsze się dogadamy”). Wreszcie
na pytanie: po czyjej stronie istnieje więcej przeszkód
w rozwijaniu współpracy na pograniczu (po polskiej czy
rosyjskiej?), w 7 przypadkach wskazano stronę rosyjską,
a w pozostałych 6 określono, że leżą one po obu stronach
jednakowo. W żadnym powiecie nie wskazano wyłącznie
strony polskiej.
Wśród sposobów usunięcia powyższych barier za najważniejsze uznano udoskonalenie istniejących przepisów
oraz procedur: prawnych, administracyjnych i finansowych. Wskazano na konieczność ujednolicenia oraz
uproszczenia przepisów celnych i podatkowych tak, aby
„granica sama w sobie nie stanowiła bariery”. Odczuwalny
jest też brak jasnych uregulowań prawnych dotyczących
podejmowania i prowadzenia współpracy transgranicznej. Akcentuje się potrzebę rozbudowy infrastruktury
Współpraca transgraniczna władz lokalnych i regionalnych
granicznej i usprawnień komunikacyjnych, m.in. poprzez
większe inwestycje państwowe w drogi, przejścia graniczne czy terminale celne. Trudno też doszukać się spójnej
polityki państwa w zakresie planowej budowy nowych
przejść granicznych.
Kontakty z obwodem kaliningradzkim wymagają ponadto stworzenia odpowiedniego klimatu politycznego.
Współpraca transgraniczna jest bowiem „papierkiem
lakmusowym” stanu stosunków międzypaństwowych.
Wskazuje się na błędy lat minionych, wynikające z niedoceniania w polskiej polityce zagranicznej kierunku
wschodniego. Wszelkie napięcia polityczne na linii Warszawa–Moskwa, w opinii większości badanych (11),
znajdują odzwierciedlenie na szczeblu lokalnym, np. na
rytmie i płynności odpraw na przejściach granicznych.
Określano to następująco: im lepsze oficjalne stosunki
międzyrządowe, tym łatwiejsza współpraca lokalna. Jedynie w 2 powiatach nie dostrzeżono powyższej zależności.
Reasumując, zmiana procedur prawno-administracyjnych, pomoc merytoryczna i finansowa, a także tworzenie sprzyjającej wzajemnym kontaktom atmosfery — to
podstawowe postulaty władz samorządowych względem
państwa. Mają one warunkować aktywizację regionów
przygranicznych oraz włączać samorząd powiatowy
w szeroko rozumianą politykę zagraniczną.
Na pytanie: czy opowiadasz się za intensyfikacją
współpracy z Rosjanami? — przedstawiciele wszystkich
badanych powiatów odpowiedzieli twierdząco. Wskazywano głównie na sferę gospodarczą, dowodząc, że może się
ona stać solidnym pomostem współpracy w innych dziedzinach. Widoczną tendencję w udzielanych odpowiedziach stanowił więc motyw spodziewanych korzyści ekonomicznych. Na kolejne pytanie: jakie 3 najważniejsze korzyści powiat może odnieść ze współpracy przygranicznej
z Rosjanami? — w 9 odpowiedziach wskazywano na wynikającą stąd pomoc przedsiębiorcom w nawiązywaniu
zagranicznych kontaktów. Podobnie, w 9 przypadkach,
zaznaczono możliwość wspólnego ubiegania się o środki
pomocowe Unii Europejskiej. Ma to służyć rozwojowi lokalnej przedsiębiorczości, a w konsekwencji zwiększać liczbę
miejsc pracy i dochody lokalnej społeczności. Dostrzegano
ponadto korzyści w postaci możliwości rozwoju infrastruktury przygranicznej (8 odpowiedzi), rozwoju współpracy
kulturalnej i turystyki (8 odpowiedzi) oraz efektywniejszej
ochrony środowiska naturalnego (5 przypadków).
Uważa się, że kontakty z obwodem kaliningradzkim
służą wzajemnemu poznaniu i zbliżeniu, a tym samym zapobiegają tworzeniu niepotrzebnych barier. Po wejściu
Polski do Unii Europejskiej i uszczelnieniu granicy wschodniej pojawi się groźba ich ograniczenia. Reprezentanci powiatów zostali poproszeni o określenie, w jaki sposób
członkostwo Polski w UE wpłynie na współpracę transgraniczną z obwodem kaliningradzkim. W 7 przypadkach padła odpowiedź, że wpłynie ono korzystnie, a w 2 — że niekorzystnie. W 4 powiatach nie potrafiono jasno tego określić („trudno powiedzieć”). Często wyodrębniano dwa jego
| 35
aspekty: aktualne postrzeganie procesu przez tutejszych
mieszkańców oraz rodzącą się szansę dla regionu. Pierwszy — dotyczy ludzi utrzymujących się z handlu przygranicznego, dla których np. wprowadzenie obowiązku wizowego stanowi barierę, a cały proces traktowany jest jako
zagrożenie. W drugim — po uwzględnieniu szerszej perspektywy dostrzegano możliwe korzyści długofalowe. Argumentowano, że poprzez wejście do struktur unijnych
pozycja Polski wzrośnie i stanie się ona równoprawnym
partnerem dla Rosji. Ponadto tak jak obwód kaliningradzki we wzajemnych kontaktach traktowany jest jako
przedsionek Wielkiej Rosji, tak Warmia i Mazury mogą
stać się takim regionem dla Unii Europejskiej. Położenie
województwa warunkuje ocenę procesu rozszerzenia
w kategoriach szansy, także na większe niż dotychczas
środki pomocowe UE.
Podstawowym postulatem dla pogranicza polsko-rosyjskiego jest przeniesienie nawiązanych kontaktów
w sferę praktyki. W większym stopniu niż dotychczas za
deklaracjami powinny iść konkretne działania. Szczególnie pilna wydaje się intensyfikacja współpracy gospodarczej, opartej na solidnych podstawach prawnych
i kapitałowych. Konieczne jest kształtowanie w szerszym wymiarze nawyku wspólnego działania. Aktywność
społeczności lokalnych może w przyszłości doprowadzić
do zmiany charakteru współpracy międzynarodowej w regionie, tworząc „tętniące życiem” przyjazne pogranicze.
5.3.3. Współpraca samorządów gminnych
Ewa Kulesza, Ewa Romanowska,
Beata Samojłowicz
W województwie warmińsko-mazurskim jest 116 gmin,
z czego współpracę transgraniczną z Rosjanami deklaruje
14 (zob. tabela 2). Ponad połowa (11) z nich podpisała
umowę o współpracy.
W celu określenia zakresu współpracy w pierwszej połowie 2003 r. przeprowadzono badanie ankietowe. Wyniki
badania przedstawiamy poniżej (Olsztyn i Elbląg jako
miasta na prawach powiatu zostały omówione wcześniej;
Lidzbark Warmiński nie przedstawił informacji na temat
zakresu współpracy). W niniejszym podrozdziale opisane
zostały te przedsięwzięcia o charakterze transgranicznym, które były bądź oganizowane przez władze gminne,
bądź gmina była w nie zaangażowana.
Banie Mazurskie współpracują z rejonem ozierskim
od 2001 r. Swoje projekty adresują przede wszystkim do
młodzieży szkolnej i ośrodków kultury. Do głównych form
współpracy należy organizowanie spotkań i konferencji,
wymiana młodzieży, prace związane z otwarciem przejścia
granicznego Rapa–Oziersk. W przyszłości planowane są
działania w zakresie wymiany doświadczeń dotyczących
administracji samorządowej, oświaty, kultury i sportu.
Ponadto samorząd Bań Mazurskich stawia sobie za cel
wypromowanie miejscowych przedsiębiorców (głównie
z branży rolnej i spożywczej) na terenie Rosji, stworzenie
Rozdział II | Polsko-rosyjska współpraca transgraniczna
36 |
Tabela 2. Formy i partnerzy współpracy transgranicznej gmin województwa warmińsko-mazurskiego
(stan na 15 maja 2004 r.)*
L.p. Gmina
1. Banie Mazurskie (w)
Partnerzy współpracy formalnej
(data zawarcia umowy)
Partnerzy współpracy nieformalnej
rejon ozierski (2001)
2. Barciany (w)
Żeleznodorożnyj (list intencyjny)
3. Bartoszyce (m)
Pioniersk (2000),
rejon bagrationowski (2001)
4. Bartoszyce (w)
Pioniersk (2000),
rejon bagrationowski (2001)
5. Braniewo (m)
rejon zielonogradski (1994)
Mamonowo
6. Frombork (mw)
swietłowski okręg miejski (list intencyjny)
7. Gołdap (mw)
rejon gusiewski, rejon ozierski, rejon niestierowski
8. Górowo Iławeckie (m)
rejon bagrationowski (1996)
9. Górowo Iławeckie (w)
rejon bagrationowski (1996)
10. Kowale Oleckie (w)
rejon krasnoznamieński (2001)
11. Lidzbark Warmiński (m)
Sowietsk (2001)
12. Olsztynek (m)
rejon polesski (1998)
13. Sępopol (mw)
rejon prawdiński (1996)
14. Węgorzewo (mw)
rejon czerniachowski (1996)
w — gmina wiejska, m — gmina miejska, mw — gmina miejsko-wiejska
* Bez Olsztyna i Elbląga.
Źródło: opracowanie własne.
ich wizerunku jako wiarygodnego partnera współpracy
gospodarczej. Obok władz rejonu ozierskiego partnerem
współpracy transgranicznej Bań Mazurskich jest rejonowy
dom kultury w Oziersku.
28 lutego 2003 r. podpisano list intencyjny między
gminą Barciany a administracją Żeleznodorożnego. Strony
zadeklarowały chęć współpracy w następujących dziedzinach: samorząd lokalny, gospodarka (pomoc w organizowaniu wymiany handlowej między podmiotami gospodarczymi, organizowanie wystaw), przejścia graniczne
(otwarcie przejścia granicznego Michałkowo–Żeleznodorożnyj), kultura, ochrona zdrowia (nawiązanie współpracy
między polskimi i rosyjskimi lekarzami), sport i oświata
(wymiana młodzieży ze szkół podstawowych i gimnazjów).
W podanych grupach tematycznych utworzono komisje robocze. Władze gminy podejmują działania (trwa wymiana
delegacji) na rzecz podpisania porozumienia o współpracy
transgranicznej (planowane na początek 2004 r.).
Samorząd miasta Bartoszyce przywiązuje dużą wagę
do kontaktów z partnerami zagranicznymi, a szczególnie
z najbliższymi sąsiadami — Bagriatonowskiem i Pionierskiem z obwodu kaliningradzkiego. Znalazło to swoje potwierdzenie w „Strategii rozwoju miasta Bartoszyce”.
Współpraca prowadzona jest w następujących dziedzinach: sport, oświata, kultura i sfera socjalna. Kontakty
nieformalne (głównie wymiana delegacji) Bartoszyc z Bagriatonowskiem istniały już w latach 70. XX w. Wzmożenie współpracy nastąpiło w 1992 r. po otwarciu przejścia
36)
Zob. rozdz. IV, Współpraca transgraniczna instytucji kultury.
granicznego Bezledy–Bagrationowsk. Od tego czasu corocznie organizowane są Targi Pogranicza. Wspólnie
z gminą wiejską Bartoszyce podpisano 16 lutego 2001 r.
umowę o partnerstwie z rejonem bagrationowskim, a w listopadzie 2000 r. „Umowę o Partnerstwie Miasta i Gminy
Bartoszyce RP z Miastem Pioniersk FR”(umowa obejmuje
współpracę w sferze kultury, sportu, opieki społecznej
i gospodarki).
Współpraca transgraniczna Bartoszyc z rosyjskimi
partnerami przyjmuje różne formy:
w współpraca między Zespołem Szkół nr 1 w Bartoszycach i Szkołą nr 1 w Pioniersku (wycieczki, wzajemne odwiedziny uczniów i nauczycieli, współzawodnictwo sportowe, indywidualne kontakty, organizacja dni rosyjskich i polskich w szkołach);
w współpraca bibliotek (organizacja wieczorów poetyckich, poznawanie form pracy z czytelnikami)36;
w współpraca kulturalna (coroczne festiwale twórczości ludowej rejonów przygranicznych, wzajemne uczestniczenie delegacji w obchodach dni
miast, wymiana wystaw);
w współpraca harcerzy (wspólne obozy, np. w lipcu
2002 r. sześćdziesięcioro dzieci z powiatu bartoszyckiego i Pionierska wyjechało na wspólny obóz
w Przerwankach);
w współpraca pomiędzy ośrodkami pomocy społecznej;
w spotkania władz Bartoszyc i Bagrationowska podczas świąt państwowych;
Współpraca transgraniczna władz lokalnych i regionalnych
w przeprowadzanie corocznych turniejów sporto-
wych (piłka nożna, siatkówka) o puchar miast lub
puchar „przyjaźni”.
Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Bartoszycach
prowadzi także samodzielną współpracę z Urzędem Pracy
i Rozwoju Socjalnego Administracji Obwodu Kaliningradzkiego oraz wydziałami zajmującymi się opieką społeczną w Bagrationowsku i Pioniersku. Wzajemne wizyty
umożliwiają wymianę doświadczeń w zakresie pomocy
społecznej. Partnerzy od dwóch lat biorą udział w Regionalnym Przeglądzie Małych Form Artystycznych Środowiskowych Placówek Wsparcia. Współpraca transgraniczna umożliwia Miejskiemu Ośrodkowi Pomocy Społecznej ubieganie się o środki z funduszy pomocowych
Unii Europejskiej, głównie za pośrednictwem Stowarzyszenia Gmin RP Euroregion „Bałtyk”. Łącznie w latach
2001-2002 MOPS uzyskał dofinansowanie w wysokości
18,6 tys. euro.
Dzięki kontaktom z władzami Pionierska bartoszycki
samorząd nawiązał kontakty z miastem Emmaboda
w Szwecji. Strony dążą do podpisania trójstronnego porozumienia.
Pierwsze kontakty miasta Braniewa z Zielonogradskiem zostały nawiązane w 1989 r. Odbywały się wówczas cykliczne spotkania władz oraz przedsiębiorców.
Zaowocowało to pierwszymi kontaktami handlowymi
(wymiana barterowa). W latach 1995–2002 kontakty
z Rosjanami zostały praktycznie zawieszone. Jednym
z nielicznych polsko-rosyjskich działań w tym okresie
był projekt „Zielony ogród wokół szkoły” zrealizowany
w 2001 r. przez Szkołę Podstawową nr 6 w Braniewie
oraz Średnią Szkołę Ogólnokształcąca w Mamonowie,
obejmujący zawody sportowe, plener malarski i warsztaty teatralne (dofinansowany ze środków Phare). Na początku 2003 r. władze miasta ponownie nawiązały kontakt z władzami Zielonogradska, a także z samorządem
Kaliningradu. Pośrednikiem i organizatorem spotkań był
Konsul RP w Kaliningradzie. W wyniku tych działań
w październiku 2003 r. odbyło się w konsulacie spotkanie kombatantów z Braniewa i obwodu (wcześniej podobne spotkania odbywały się przy okazji składania
wieńców na cmentarzu żołnierzy rosyjskich w Braniewie). Na początek 2004 r. zaplanowano wyjazd delegacji
z Braniewa do Zielonogradska mający na celu omówienie działań służących rozwojowi współpracy.
Kluby Seniora „Wrzos” oraz „Tęcza” z Braniewa utrzymują kontakty z podobnym klubem z Mamonowa.
Władze Fromborka i swietłowskiego okręgu miejskiego zobowiązały się w liście intencyjnym do nawiązania
i rozwijania współpracy w następujących dziedzinach:
doskonalenie metod zarządzania na szczeblu administracji terytorialnej, organizacje pozarządowe, gospodarka
37)
38)
Zob. rozdz. IV, Współpraca transgraniczna instytucji kultury.
Zob. rozdz. V, Współpraca na pograniczu polsko-rosyjskim.
| 37
(w tym wspieranie współpracy przedsiębiorców), kultura,
edukacja (w tym wymiany młodzieży), turystyka, sport,
ochrona zdrowia, opieka społeczna oraz ekologia. 10 października 2003 r. odbyło się spotkanie robocze mające na
celu określenie kierunków współpracy w poszczególnych
sferach (uruchomienie bezpośredniego połączenia morskiego miedzy Fromborkiem i Swietłym, rozwój szkolnej
i pozaszkolnej wymiany młodzieży, wspólne towarzyskie
mecze sportowe).
Pierwsze kontakty pomiędzy władzami Gołdapi
a Rosjanami z obwodu kaliningradzkiego nawiązano
w 1990 r. Wtedy także rozpoczęto starania o uruchomienie przejścia granicznego Gołdap–Gusiew, które nastąpiło w lipcu 1995 r. (w 2002 r. udało się zmienić status
przejścia z przeznaczonego dla obywateli RP i FR na
międzynarodowe oraz dopuścić ruch samochodów ciężarowych do 7,5 ton masy całkowitej). Samorząd gołdapski należy do najaktywniejszych podmiotów współpracy transgranicznej. Obecnie utrzymuje kontakty z rejonami niestierowskim, ozierskim i gusiewskim (wszystkie
niesformalizowane). Aktywność władz samorządowych
przejawia się w dużym stopniu na niwie kultury i sportu,
o czym świadczą liczne imprezy organizowane w mieście:
„Przystanek Gołdap”, „Jesienne Dni Literatury”, „Biegi
Jadźwingów”, maraton Gołdap–Gusiew. W Gołdapi odbywają się biesiady samorządowe, na których goszczą również Rosjanie. Władze gminy dążą do tego, aby kontakty
między samorządami przełożyły się na współpracę innych
podmiotów w gminie. Organizowane są między innymi
spotkania lokalnych przedsiębiorców. Istnieje plan utworzenia strefy wolnocłowej przy granicy. Ważną rolę w rozwoju stosunków między społecznościami Polski i Rosji
odgrywają Dom Kultury w Gołdapi37 oraz Fundacja Rozwoju Regionu Gołdap38, realizujące projekty transgraniczne.
Inicjowana jest współpraca w dziedzinie turystyki (oznakowano szlaki turystyczne w Puszczy Rominckiej po obu
stronach granicy) i ochrony środowiska (czynione są starania ustanowienia międzynarodowego rezerwatu biosfery na pograniczu polsko-rosyjsko-litewskim).
Główne pole współpracy transgranicznej Górowa Iławeckiego stanowi kultura. Organizowana jest wymiana
zespołów artystycznych w czasie świąt poszczególnych
miast. Członkowie Izby Rzemieślniczej uczestniczą
w spotkaniach i targach odbywających się w obwodzie.
W 1996 r. zawarto trójstronną umowę o partnerstwie
powiatu i miasta Verden, miasta i gminy Górowo Iławeckie oraz rejonu bagrationowskiego, czego owocem
są polsko-rosyjsko-niemieckie projekty, m.in. w zakresie
wymiany młodzieżowej, np. wspólne obozy, działania na
rzecz aktywizacji bezrobotnej młodzieży (2001). Urząd
Miasta zrealizował projekt „Integracja i aktywizacja
młodzieży w ramach międzynarodowych warsztatów teatralnych i zawodów sportowych w Górowie Iławeckim
38 |
i Bagrationowsku” (przy wsparciu środków pomocowych UE).
Chociaż Kowale Oleckie podpisały umowę z administracją rejonu krasnoznamieńskiego w 2001 r., to współpraca odbywała się tam już od lat 90. ubiegłego wieku.
Przede wszystkim rozwijano kontakty kulturalne (występy zespołów artystycznych) i prowadzono wymianę młodzieży uczącej się języka sąsiada. Organizowano również
spotkania polskich i rosyjskich przedsiębiorców. Umowa
obejmuje następujące dziedziny: ochrona środowiska naturalnego, handel, usługi, produkcja, transport, opieka
społeczna, rozwój demokracji lokalnej, kultura, oświata,
sport i turystyka. „Program współpracy na lata 19992000+” zakłada m.in. wymianę doświadczeń w zakresie
funkcjonowania samorządu terytorialnego oraz zakładów
gospodarki komunalnej, określenie problemów w zakresie
ochrony środowiska naturalnego i sposobów ich rozwiązania, wyznaczenie sfery wzajemnego interesu ekonomicznego i jej wspieranie oraz sprzyjanie bezpośrednim
kontaktom młodzieży, zespołów ludowych, organizacji
sportowych oraz instytucji kultury.
Gmina Olsztynek prowadzi współpracę z rejonem polesskim od 1998 r. Działania są adresowane do młodzieży, organizacji pozarządowych, mediów oraz osób i organizacji związanych z kulturą. Dotychczasowa współpraca
zaowocowała realizacją kilku interesujących projektów.
Projekt „Poznajmy się — promocja gmin partnerskich
narzędziem rozwoju regionalnego” (1999) został sfinansowany z Funduszu Małych Projektów Euroregionalnych
(dofinansowanie z Euroregionu „Bałtyk” na kwotę 7,2
tys. euro, ogólny koszt projektu 10,9 tys. euro). Na projekt składały się spotkania, seminaria, zbieranie danych
do folderu „Poznajmy się” oraz występy zespołów z Polski i Rosji w czasie obchodów dni miasta. W 2000 r. zrealizowano w ramach programu Phare CREDO projekt „Organizacje pozarządowe w rozwoju i utrwalaniu współpracy międzynarodowej gmin partnerskich” (dofinansowanie
24,0 tys. euro, łączna wartość projektu 29,7 tys. euro).
W ramach projektu zrealizowano szkolenia dla polskich
i rosyjskich liderów NGO na temat zarządzania organizacją, pozyskiwania środków i współdziałania oraz międzynarodową konferencję „Rola sektora pozarządowego
w kreowaniu współpracy międzynarodowej gmin partnerskich”, a przedstawiciele NGO z gmin partnerskich Rosji,
Polski i Niemiec podpisali deklarację współpracy „Bliżej
siebie”. W tym samym roku miał miejsce „Wakacyjny pilotaż”, program wymiany dzieci i młodzieży Olsztynek–Polessk (w ramach środków własnych Zespołu Szkolno-Przedszkolnego z Waplewa i Liceum Ogólnokształcącego w Olsztynku). W ramach działań dwustronnych promowano również współpracę w sferze małej przedsiębiorczości, czego wyrazem była realizacja w 2001 r.
projektu „Bliskie spotkania — targi gospodarcze gmin
partnerskich” (FMP, Euroregion „Bałtyk”, dofinansowanie
39)
Zob. rozdz. IV, Współpraca transgraniczna instytucji kultury.
Rozdział II | Polsko-rosyjska współpraca transgraniczna
wynosiło 5 tys. euro przy koszcie ogólnym 7,6 tys. euro). Odbyły się wówczas warsztaty i seminaria dla
przedsiębiorców, wizyty studyjne, targi gospodarcze,
wydano również folder z cyklu „Poznajmy się” pt. „Mała
przedsiębiorczość”. Miejski Klub Sportowy „Olimpia”
zrealizował w 2001 r. projekt pod tytułem „Sport łączy
nas jak Bałtyk”. W ramach projektu odbyły się turnieje
sportowe piłki nożnej oraz warsztaty i seminaria dla
sportowców młodzików z Polski i Rosji (FMP, Euroregion
„Bałtyk”, dofinansowanie 5,2 tys. euro, ogólna wartość
projektu 7 tys. euro). W tym samym roku Zespół Szkolno-Przedszkolny w Waplewie zrealizował projekt „Przyjaźń niejedno ma imię” dofinansowany z FMP (Euroregion „Bałtyk”, dofinansowanie w wysokości 3 tys. euro,
ogólny koszt 4,1 tys. euro). W ramach projektu zorganizowano festyn w Waplewie oraz integracyjny obóz dla
20 dzieci z Polesska oraz 20 dzieci z Waplewa, połączony z zajęciami edukacyjnymi i wycieczkami. W 2002 r.
kontynuowano działania sportowe oraz wymianę dzieci
i młodzieży. W 2003 r. realizowano projekt kulturalny
„Artyści i Promocja”, wspierano turystykę i współpracę
gospodarczą oraz organizowano plenery malarskie
(działania finansowane z FMP w ramach Euroregionu
„Bałtyk” w wysokości 17,5 tys. euro, przy łącznym
koszcie 24 tys. euro)39.
Porozumienie o współpracy transgranicznej pomiędzy
Sępopolem i rejonem prawdińskim obejmuje popularyzację wiedzy o zaprzyjaźnionych regionach, wymianę doświadczeń na temat demokracji lokalnej (szkolenia, seminaria), rozwój stosunków gospodarczych (próby organizacji strefy bezcłowej), ekologię, oświatę, kulturę,
turystykę (w tym organizacja spływów kajakowych),
sport, ochronę zdrowia, bezpieczeństwo publiczne oraz
wspieranie organizacji pozarządowych. Zarówno władze
Sępopola, jak i leżącego kilkanaście kilometrów od granicy Prawdińska dostrzegają w przygranicznym położeniu szansę na rozwój gospodarczy. Wiążą ją przede
wszystkim z utworzeniem sezonowego przejścia rzecznego towarowo-pasażerskiego Stopki–Ostre Bardo. To
przedsięwzięcie pozwoliłoby wykorzystać zasoby krajobrazowe wzdłuż rzek Łyny i Guber dla aktywizacji funkcji
turystyczno-wypoczynkowych (międzynarodowe spływy
kajakowe, międzynarodowa żegluga pasażerska). Mogłoby
też przyczynić się do rozwoju produkcji rolniczej oraz
przetwórstwa rolno-spożywczego poprzez rozszerzenie
rynków zbytu na obszar obwodu kaliningradzkiego. Władze regionalne chcą dokończyć budowę Kanału Mazurskiego, który połączyłby Wielkie Jeziora Mazurskie z Pregołą i stworzył drogę wodną aż do Bałtyku.
Jednym z najważniejszych celów podpisania umowy
o współpracy pomiędzy Węgorzewem i rejonem czerniachowskim było przyspieszenie działań związanych z uruchomieniem przejścia granicznego Perły–Kryłowo. Strony
chciały także rozwijać współpracę gospodarczą (wymiana
Współpraca transgraniczna władz lokalnych i regionalnych
płodów rolnych i wyrobów przemysłu rolno-spożywczego)
podmiotów gospodarczych z rejonu czerniachowskiego
i Węgorzewa oraz kontakty kulturalne (wymiana zespołów
dziecięcych, prezentacja dokonań artystycznych) i sportowe. 23 grudnia 1996 r. Węgorzewo i Czerniachowsk stały
się miastami bliźniaczymi. Obecnie główną formą kontaktów jest wymiana delegacji samorządowców oraz zespołów artystycznych (folklorystycznych, rockowych).
Współpracę transgraniczną na pograniczu polsko-rosyjskim prowadzi również Komunalny Związek Gmin
Nadzalewowych. Zalew Wiślany jest akwenem, który
przecina granica państwa (po stronie rosyjskiej jego nazwa brzmi Zalew Kaliningradzki). Po polskiej stronie
otoczenie lądowe Zalewu Wiślanego stanowią gminy
miejskie: Braniewo, Elbląg i Krynica Morska, gminy
miejsko-wiejskie: Frombork, Nowy Dwór Gdański i Tolkmicko oraz gminy wiejskie: Braniewo, Elbląg i Sztutowo.
Tworzą one (bez miasta Braniewa) powołany w 1996 r.
Komunalny Związek Gmin Nadzalewowych. Jego celem
jest prowadzenie spójnej, kompleksowej polityki rozwoju w obszarze Zalewu Wiślanego. Od 1998 r. związek
prowadzi współpracę transgraniczną, która zaowocowała realizacją następujących projektów:
w „Aktywizacja gospodarczo-turystyczna gmin w zlewni Zalewu Wiślanego poprzez promocję w Internecie” (1999);
w warsztaty — wypracowanie strategii rozwoju obszarów nadzalewowych (1999);
w „Międzynarodowa trasa rowerowa wokół Zalewu
Wiślanego i Kaliningradzkiego” (2001); efektem
projektu było wydanie informatora „Rowerem wokół Zalewu Wiślanego”;
w koncepcja sieci przystani dla potrzeb turystyki
wodnej nad Zalewem Wiślanym i Kaliningradzkim
(2001); jednym z jego rezultatów było wydanie
informatora „Turystyka wodna na Zalewie Wiślanym i obszarach przyzalewowych”.
W 2003 r. przeprowadzono oznakowanie tras rowerowych na obszarze nadzalewowym. W ramach kolejnego
projektu realizowanego przez Związek trwa opracowanie
koncepcji sieci stacji edukacyjno-poznawczych chronionych zasobów przyrodniczych na obszarach nadzalewowych Polski i Federacji Rosyjskiej. Opisane projekty realizowane były ze środków: Phare FMP (ok. 177 tys. zł),
gmin członkowskich (67 tys. zł), Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (16 tys. zł).
Pomimo zrealizowania kilku projektów w kooperacji
z administracją bałtijskiego okręgu miejskiego oraz administracją obwodu kaliningradzkiego związek ocenia
dotychczasową współpracę z partnerem rosyjskim jako
niezadowalającą: „duża wstrzemięźliwość w podejmowaniu wspólnych tematów; może dlatego że nie idą za
tym środki finansowe, a wymagają od partnera konkretnych długofalowych działań”. Jednym ze sposobów zdynamizowania współpracy, według przedstawicieli związku,
| 39
może być powołanie po stronie rosyjskiej podmiotu o podobnym charakterze, prowadzone są więc rozmowy z Mamonowem i Bałtijskiem.
Podsumowując, należy stwierdzić, że stosunkowo dużo
gmin jest zainteresowanych rozwijaniem kontaktów z Rosjanami. Jeśli chodzi o efekty tych działań, to zwraca
uwagę intensywna współpraca kulturalna (Bartoszyce,
Gołdap, Olsztynek, Węgorzewo). Unia Europejska przykłada dużą wagę do tej płaszczyzny kontaktów. Korzyści, które z nich wynikają, nie da się zmierzyć, ale ich znaczenie
jest niepodważalne. Poszanowanie odrębności kulturowej
społeczności zamieszkującej po drugiej stronie granicy
jest koniecznym warunkiem wyzbycia się uprzedzeń, a jej
poznawanie — źródłem cywilizacyjnego rozwoju i lepszego zrozumienia samych siebie. W tym kontekście istotna
jest również wymiana młodzieży, która nie powinna budować obrazu sąsiada, opierając się na niedobrych doświadczeniach swoich rodziców. Polska młodzież jest obecnie
zorientowana na zachód Europy, ważne jest więc, aby poznawała również kulturę wschodnich sąsiadów. Kontakty
kulturalne pomagają lepiej poznać się ludziom po obu
stronach granicy i tworzą dobry fundament pod współpracę gospodarczą. Warto w tym miejscu przytoczyć słowa J.
Monneta, jednego z głównych twórców idei integracji europejskiej, który powiedział, że gdyby mógł rozpocząć
wszystko od początku, zacząłby od kultury.
Warto zauważyć, że relacje między przedstawicielami
polskich i rosyjskich władz układają się wyjątkowo dobrze. Czasami przeradzają się nawet w przyjaźń. Wśród
polskich samorządowców panuje opinia, że Rosjanie są
bardzo serdeczni, otwarci i życzliwi (określa się ich czasami mianem słowiańskie dusze).
Dla kilku gmin ważny powód podejmowania współpracy z Rosjanami stanowiło utworzenie przejścia granicznego na ich terenie (Sępopol, Barciany, Węgorzewo,
Banie Mazurskie). Do tej pory jedyną gminą, której udało się osiągnąć ten cel, jest Gołdap. Ważne znaczenie
odegrała tutaj determinacja władz gminy. O otwarcie
przejścia zabiegano u wielu polityków szczebla centralnego, z premierem włącznie. W przejściach granicznych
gminy upatrują ważnego czynnika rozwoju gospodarczego. Niestety, w dużej mierze dzięki przemytowi. W odczuciu licznych samorządowców przemyt nie jest zjawiskiem negatywnym, ponieważ pozwala utrzymać rodzinę
wielu bezrobotnym.
Do tej pory nie ma znaczących osiągnięć w sferze
ochrony środowiska, za co winą obarcza się najczęściej
stronę rosyjską. Jak wiadomo, przyroda nie zważa na podziały administracyjne i dlatego ciągle ponawia się próby współpracy w dziedzinie jej ochrony (Park Krajobrazowy Puszczy Rominckiej, Komunalny Związek Gmin Nadzalewowych).
Jeden z głównych tematów rozmów przedstawicieli
kilku polskich gmin z Rosjanami stanowi również rozwój
turystyki (Gołdap, Sępopol, Bartoszyce). Gołdap jest coraz
częściej miejscem odpoczynku Rosjan, turystykę należy
40 |
jednak w dalszym ciągu uznać za niewykorzystaną szansę (co prawda powstają projekty współpracy, ale nie dochodzi do ich realizacji). Jedną z przyczyn mogą być
wysokie ceny za usługi turystyczne po obu stronach
granicy, chociaż po polskiej stronie zauważalna jest już
powoli zmiana w podejściu do turystów.
Gminy starają się również wspierać miejscowych
przedsiębiorców poszukujących kontaktów handlowych
z Rosjanami (m.in. organizują targi, zapraszają przedsiębiorców na wspólne wyjazdy do obwodu kaliningradzkiego). W dwóch gminach czynione są starania o otwarcie
wolnych obszarów celnych (Gołdap, Sępopol).
Brak kooperacji występuje w zakresie gospodarki komunalnej i planowania przestrzennego.
Inicjatorem współpracy transgranicznej jest przeważnie strona polska. Nie oznacza to bynajmniej, że
Rosjanie nie chcą współpracować, ale że ich potencjał
jest bardzo skromny. Dla przykładu w 2001 r. wydatki
budżetowe w Bartoszycach zaplanowano na poziomie
33,8 mln zł, tj. około 8 mln USD (około 300 USD na
mieszkańca, według kursu dolara obowiązującego w Polsce), a w Pioniersku 45,7 mln rubli, tj. około 1,5 mln
USD (około 125 USD na mieszkańca według kursu dolara
obowiązującego w Rosji). Nawet uwzględniając różnice
kursowe, budżet Bartoszyc przewyższał pionierski około 5 razy (na jednego mieszkańca ponad 2 razy). Inną
przyczyną tego, że polscy samorządowcy są bardziej
aktywni we współpracy transgranicznej, jest większe
doświadczenie w zakresie samorządności. Wydaje się,
że wynika to nie tylko z dłuższego okresu funkcjonowania samorządu gminnego w Polsce, ale także z jego
większej samodzielności.
Najważniejszym motywem podpisywania umów
o współpracy transgranicznej w ostatnich latach jest
stworzenie podstaw do ubiegania się o środki pomocowe UE. Na etapie niezbyt zaawansowanej współpracy,
jaka ma miejsce na pograniczu polsko-rosyjskim, sformalizowanie kontaktów wcale nie jest potrzebne (dowodzi tego zwłaszcza przykład Gołdapi). Na uwagę zasługuje aktywność Olsztynka w zakresie pozyskiwania środków unijnych na współpracę transgraniczną.
Po polskiej stronie granicy zauważalne jest niekorzystne zjawisko zamierania współpracy lub zmiany partnera po
kolejnych wyborach samorządowych. Pewnym wytłumaczeniem może być to, że wraz ze zmianami na najwyższych
szczeblach władzy samorządowej (burmistrz, wójt) zmieniają się także urzędnicy niższego szczebla, kontakty trzeba więc budować od początku. Tymczasem doświadczenie
pokazuje, że potrzeba dość dużo czasu, aby kontakty z Rosjanami zaowocowały wspólnymi projektami.
Polityka na szczeblu centralnym obu państw nie pozostaje całkowicie bez wpływu na współpracę na poziomie lokalnym. Rosjanie dawali Polakom odczuć zwłaszcza
40)
41)
Zob. rozdz. III, Osobowe przejścia graniczne.
Zob. rozdz. II, Współpraca euroregionalna.
Rozdział II | Polsko-rosyjska współpraca transgraniczna
niezadowolenie z powodu przystąpienia naszego kraju do
NATO, ale także do UE.
Wśród barier polsko-rosyjskiej współpracy transgranicznej na poziomie lokalnym ciągle wymienia się niską
przepustowość przejść granicznych. Pomijając kwestie wiz,
ciągle występują problemy z przekroczeniem granicy opisane w raporcie Biura Rzecznika Praw Obywatelskich RP40.
Niewielka część barier współpracy samorządów
gminnych ma charakter społeczno-kulturowy. Ważnym
problemem na polskim pograniczu z Rosją jest mentalność części jego mieszkańców, w dużej części pracowników byłych PGR-ów. Ich bierność i roszczeniowy stosunek do państwa utrudniają samorządom lokalnym wdrażanie nowych pomysłów w gminie, również w zakresie
współpracy transgranicznej.
6. Znaczenie środków pomocowych
Unii Europejskiej w rozwoju
polsko-rosyjskiej współpracy
transgranicznej
Ewa Kulesza
Pomijając Fundusz Małych Projektów Euroregionalnych
(omówiony wcześniej)41, znaczenie pozostałych środków
unijnych w rozwoju dotychczasowej polsko-rosyjskiej
współpracy transgranicznej nie było duże.
Od 1994 r. projekty transgraniczne z udziałem Polaków
mogą liczyć na wsparcie z programu Phare CBC, ale zdecydowana część funduszu (ponad 75%) przeznaczona jest na
rozwój współpracy polsko-niemieckiej. Linia budżetowa
Polska-Region Morza Bałtyckiego, w tym na współpracę
polsko-rosyjską, wynosi około 3-4 mln euro rocznie, z czego 1 mln stanowi wspomniany Fundusz Małych Projektów.
O środki na współpracę w Regionie Morza Bałtyckiego
mogą ubiegać się podmioty z trzech województw: zachodniopomorskiego, pomorskiego i warmińsko-mazurskiego. Beneficjentami są głównie samorządy terytorialne, instytucje non-profit, dyrekcje dróg, szkoły.
W przypadku współpracy bałtyckiej Unia Europejska
kładzie główny nacisk na ochronę środowiska naturalnego (uzdatnienie ścieków, utylizacja odpadów, gospodarka
zasobami naturalnymi, promocja turystyki zgodnej z wymogami ekologii). Na dofinansowanie mogą liczyć również projekty z zakresu infrastruktury komunalnej (dostawy wody, gazu, energii), rozwoju gospodarczego (współpraca gospodarcza, usługi dla małych i średnich przedsiębiorstw, przekazywanie technologii, turystyka) i zasobów
ludzkich (oświata, szkolenia, zatrudnienie, zdrowie).
Sposób wyboru projektów realizowanych w ramach
omawianego programu ewoluował. Na początku (1994)
Współpraca transgraniczna władz lokalnych i regionalnych
większość decyzji miała charakter uznaniowy. Obecnie
projekt przechodzi trzy etapy: ocenę formalną (zgodnie
z tzw. siatką ocen), ocenę techniczną i w końcu polityczną. O ostatecznym wyborze projektu decyduje Bałtycki
Komitet Koordynujący, w którego skład wchodzą przedstawiciele marszałków, wojewodów, euroregionów i Władzy Wdrażającej. Decyzje podejmowane są na zasadzie
consensusu. Za wykonanie programu odpowiada przed
Komisją Europejską Ministerstwo Spraw Wewnętrznych
i Administracji. Ważnym kryterium oceny składanych projektów jest tzw. efekt transgraniczny, tzn. korzyści z jego
realizacji muszą wystąpić po obu stronach granicy.
W ramach omawianego programu realizowano przede
wszystkim projekty służące ochronie środowiska naturalnego, kilka pochodziło z terenu obecnego województwa
warmińsko-mazurskiego: modernizacja oczyszczalni ścieków we Fromborku (1997-1998), modernizacja oczyszczalni ścieków i kanalizacji sanitarnej w Starych Juchach
(1997), modernizacja systemu ciepłowniczego w Gołdapi
(1997). Ze środków Phare CBC zrekonstruowano także kamienice na elbląskiej starówce (1995).
Phare CBC jako część pomocy przedakcesyjnej wygaśnie w 2006 r. Unia Europejska prosiła jednak o zakończenie kontraktowania projektów przed naszą akcesją,
ponieważ po rozszerzeniu będą dla nas dostępne fundusze strukturalne. W roku 2006 będą już zatem dokonywane tylko ostatnie płatności.
Przy okazji omawiania środków unijnych na współpracę transgraniczną warto kilka słów powiedzieć o programie Phare Granica Wschodnia. Z tego funduszu jest
finansowana budowa i modernizacja przejść granicznych
i powiązanej z nimi infrastruktury komunikacyjnej oraz
projekty uszczelniania granicy (wzmacnianie służb granicznych, celnych, policyjnych). Roczny budżet programu
wynosi kilkadziesiąt milionów euro, na przykład w 2002 r.
wyniósł 54 mln euro. Z omawianego funduszu dofinansowano rozbudowę przejścia Gołdap–Gusiew (2 mln euro
w 2002 r.) oraz budowę przejścia Grzechotki–Mamonowo
(6,5 mln euro w 2002 r. i 5 mln euro w 2003 r.).
Po przystąpieniu naszego państwa do Unii Europejskiej polskie regiony przygraniczne będą mogły korzystać
ze wsparcia finansowego INTERREGu. Program powstał
w lipcu 1990 r. i był pierwszą inicjatywą wspólnotową
ukierunkowaną na rozwój kontaktów przygranicznych
w obrębie państw Unii. Polskie regiony będą mogły ubiegać się o środki w ramach siedmiu komponentów programu (łączny budżet w latach 2004-2006 wynosi 196,1 mln
euro), z których jeden skierowany jest na rozwój polsko-rosyjsko-litewskiej współpracy transgranicznej. W porównaniu z Phare CBC (linia Polska-Region Morza Bałtyckiego) środki na omawianą współpracę zwiększą się około
dwukrotnie. W latach 2004-2006 przeznaczono na nią
24,1 mln euro (w 2004 r. — 6,7 mln euro, w 2005 r. —
7,6 mln euro, w 2006 r. — 9,8 mln euro).
O wsparcie projektów będą mogły starać się podmioty z trzech województw: warmińsko-mazurskiego,
| 41
podlaskiego i częściowo z pomorskiego. Przewiduje się
(w chwili opracowywania raportu program operacyjny
nie został ostatecznie zatwierdzony), że większość funduszu (około 70%) zostanie przeznaczona na infrastrukturę techniczną, a 25% na rozwój współpracy między społecznościami lokalnymi. Oczywiście w projektach będzie musiał być wykazany efekt transgraniczny
(korzyści po obu stronach granicy).
Komitet Sterujący i sekretariat omawianego komponentu będzie znajdował się na Litwie. Zasiadać w nim mają przedstawiciele trzech państw. Stronę polską reprezentować będą przedstawiciele marszałków, wojewodów, euroregionów i Ministerstwa Gospodarki, Pracy i Polityki
Społecznej (zarządzającego w Polsce INTERREGiem). Decyzje o wyborze projektów będą podejmowane jednomyślnie. W urzędach marszałkowskich będą ponadto
funkcjonować tzw. punkty kontaktowe, które organizacyjnie wesprą Wspólny Sekretariat Techniczny na Litwie
(będzie tam można składać wnioski).
Realizacja programu INTERREG III w latach 2004–
–2006 będzie papierkiem lakmusowym zdolności polskich
i rosyjskich podmiotów do współpracy w zakresie zagospodarowania środków unijnych na inicjatywy transgraniczne.
7. Wnioski
Analizując polsko-rosyjską współpracę transgraniczną na poziomie lokalnym i regionalnym, można wysunąć
następujące wnioski:
1. Pomimo stworzenia prawnych fundamentów współpracy na poziomie lokalnym i regionalnym napotyka
ona ciągle na bariery formalnoprawne. W wielu kwestiach dotyczących współpracy transgranicznej (np.
podpisywania umów) władze samorządowe w obwodzie są uzależnienie od władz regionalnych. Podobny problem (zależność od władz federalnych) występuje na szczeblu regionalnym.
2. Współpracę hamują również problemy finansowe
władz lokalnych i regionalnych po obu stronach
granicy. Należy jednak podkreślić, że po rosyjskiej
stronie sytuacja jest trudniejsza niż po polskiej.
3. Polsko-Rosyjska Rada ds. Współpracy Północnych
Regionów RP z Obwodem Kaliningradzkim FR
w niewielkim stopniu przyczynia się do rozwoju
współpracy transgranicznej. Przede wszystkim ma
ona niewielki wpływ na stosunki polsko-rosyjskie
na szczeblu rządowym, a tym samym nie spełnia
swojej podstawowej roli.
4. Euroregiony stymulują polsko-rosyjską współpracę transgraniczną poprzez finansowanie wspólnych projektów. Inicjatorami współpracy są
przede wszystkim Polacy. Rola Rosjan, głównie
ze względów finansowych, nierzadko sprowadza
się do biernego uczestnictwa.
Rozdział II | Polsko-rosyjska współpraca transgraniczna
42 |
5. Rola samorządu województwa w rozwoju współpracy transgranicznej nie jest duża, polega głównie na patronowaniu różnym przedsięwzięciom
w regionie. Wynika to przede wszystkim z bardzo
ograniczonych możliwości finansowych omawianego szczebla samorządu.
6. Działania wojewody skupione są przede wszystkim
na rozwoju infrastruktury przygranicznej. W ostatnich latach wiele uczyniono w tym kierunku.
7. Gminy, zwłaszcza te nadgraniczne, są najaktywniejszymi podmiotami omawianej współpracy.
Wymienić tu należy zwłaszcza Bartoszyce, Gołdap i Węgorzewo. Wynika to, po pierwsze, z 13letniej tradycji funkcjonowania tego szczebla samorządu w Polsce; po drugie, samorządy gminne
są stosunkowo najsilniejszym szczeblem samorządu terytorialnego. Wyraża się to i w wysokości
dysponowanych środków, jak i ich charakterze
(niewielkim udziałem dotacji w dochodach).
8. Współpraca transgraniczna gmin rozwinęła się
przede wszystkim w dziedzinie kultury, oświaty
i sportu. Przyczyniło się to do znacznego postępu w rozwoju stosunków międzyludzkich na pograniczach obu krajów. Zakres współpracy gospodarczej jest jednak wąski.
9. Działalność powiatów ziemskich polega przede
wszystkim na wspieraniu inicjatyw transgranicznych podległych jednostek organizacyjnych
oraz współorganizowaniu imprez inicjowanych
przez gminy. Trudna sytuacja finansowa znacznie ogranicza ich możliwości w omawianym zakresie.
10. Zarówno w przypadku gmin, jak i powiatów najważniejszym motywem podpisywania umów
o współpracy transgranicznej w ostatnim okresie jest możliwość starania się o środki pomocowe UE na współpracę transgraniczną (Phare
CBC, a w przyszłości INTERREG). W takim zakresie współpracy, jak ma to miejsce na granicy
polsko-rosyjskiej, umowa nie jest niezbędna
(można wskazać przykłady aktywnie współpracujących jednostek niemających umów).
1. Sytuacja ekonomiczna
województwa warmińsko-mazurskiego i obwodu
kaliningradzkiego
Ewa Kulesza
Rozdział III
Transgraniczna
współpraca gospodarcza
1)
2)
Poziom rozwoju gospodarczej współpracy transgranicznej determinuje potencjał ekonomiczny kooperujących regionów, który po obu stronach granicy polsko-rosyjskiej jest bardzo słaby.
Najczęściej stosowanym wskaźnikiem określającym
poziom rozwoju gospodarczego regionu jest PKB na
1 mieszkańca. W 2000 r. w województwie warmińsko-mazurskim wyniósł on jedynie 13,2 tys. zł, przy średniej krajowej 17,7 tys. zł. W regionie wytworzono zaledwie 2,8% PKB w Polsce (z czego w subregionie olsztyńskim — 48,9% regionalnego PKB, w elbląskim —
34,7%, w ełckim — 16,4%). Udział poszczególnych
działów w wartości dodanej brutto w województwie
warmińsko-mazurskim wynosił: usługi rynkowe —
46,0% (Polska 49,1%), przemysł — 23,0% (Polska
26,0%), usługi nierynkowe — 16,7% (Polska 13,4%),
budownictwo — 7,5% (Polska 7,7%) oraz rolnictwo,
łowiectwo i leśnictwo, rybołówstwo i rybactwo — 6,8%
(Polska 3,8%). Miarą niedorozwoju gospodarczego jest
wysoki udział rolnictwa i niski usług rynkowych w PKB1.
Największym problemem województwa warmińsko-mazurskiego jest wysokie bezrobocie. Stopa bezrobocia
zarejestrowanego w II kwartale 2003 r. wyniosła 27,9%.
Szczególnie wysokie bezrobocie występuje na północnych terenach regionu, gdzie duża część mieszkańców
pracowała przed 1992 r. w PGR-ach. Jest ono uważane za
podstawową przyczynę uprawianego na szeroką skalę
przemytu towarów akcyzowych na tych terenach.
Województwo warmińsko-mazurskie nie cieszy się dużym zainteresowaniem inwestorów zagranicznych. Pod
koniec 2001 r. w regionie działało 287 spółek z udziałem
kapitału zagranicznego (zarejestrowanych było trzy razy
więcej), przy czym w 175 liczba zatrudnionych nie przekraczała 9 osób. Kapitał podstawowy omawianych spółek
wynosił 1230,8 mln zł, z czego 49% stanowił kapitał zagraniczny. Tylko w 26 spółkach wartość kapitału zagranicznego przekraczała 1 mln USD. Udział przychodów ze
sprzedaży wyrobów i usług na eksport był jednak wysoki
i wynosił 33,9% przychodów ogółem2. Wśród państw pochodzenia kapitału przewodziła Holandia (120,1 mln zł),
Dania (105,7 mln zł) i Niemcy (93,2 mln zł). W omawianym roku w województwie warmińsko-mazurskim prowadziło działalność gospodarczą tylko 13 spółek z udziałem
kapitału rosyjskiego, z czego w 10 liczba zatrudnionych
nie przekraczała 9 osób.
Najważniejszą funkcją gospodarczą województwa warmińsko-mazurskiego jest rolnictwo i szerzej gospodarka
Produkt Krajowy Brutto według województw, GUS, Katowice 2002.
Działalność gospodarcza spółek z udziałem kapitału zagranicznego w 2001 r., GUS, Warszawa 2002.
44 |
żywnościowa. Produkty rolne z Warmii i Mazur są postrzegane za granicą jako dobre, wolne od zanieczyszczeń chemicznych i jednocześnie coraz częściej jako estetycznie
opakowane. Należy jednak zauważyć, że region nie jest
jednolity pod względem warunków dla rozwoju rolnictwa.
Obszarem wyjątkowo predysponowanym do tego celu są
północno-wschodnie powiaty (elbląski, braniewski, lidzbarski, bartoszycki, kętrzyński). To głównie im przystąpienie Polski do Unii Europejskiej oraz objęcie polskiego
rolnictwa Wspólną Polityką Rolną (dotacjami) stworzy
szansę na rozwój eksportu żywności.
Kolejną ważną gałęzią gospodarki województwa
warmińsko-mazurskiego jest turystyka. Ze względu na
wybitne walory przyrodniczo-krajobrazowe upatruje się
w niej szansy na awans gospodarczy regionu, zwłaszcza
powiatów: ostródzkiego, olsztyńskiego, mrągowskiego,
piskiego i giżyckiego.
Przemysł województwa warmińsko-mazurskiego jest
słabo rozwinięty. Wśród gałęzi przemysłu dominuje
spożywczy (z dużym udziałem mięsnego) i drzewny
(głównie produkcja mebli i stolarka budowlana). Zakłady produkcyjne wymienionych branż stanowią około
40–50% ogółu. Przemysł włókienniczy i skórzany obejmuje około 10–20% liczby wszystkich zakładów produkcyjnych. Wśród pozostałych gałęzi należy wymienić:
przemysł chemiczny, metalowy i materiałów budowlanych oraz maszynowy3.
Zakłady przemysłowe skoncentrowane są przede
wszystkim w większych ośrodkach miejskich, w małych
miastach dominuje handel i drobne usługi, dotyczy to
w szczególności miejscowości nadgranicznych.
Z przedstawionej krótkiej charakterystyki gospodarki województwa warmińsko-mazurskiego wynika, że najbardziej predysponowanymi kierunkami gospodarczej
współpracy transgranicznej są eksport produktów żywnościowych i przemysłu drzewnego oraz turystyka.
Według szacunków ekspertów PKB na 1 mieszkańca
w obwodzie kaliningradzkim stanowi zaledwie 75%
ogólnorosyjskiego i około 50% w Polsce.
W latach 1988–1998 w obwodzie kaliningradzkim
doszło do spadku wartości produktu krajowego brutto,
który był o wiele głębszy niż średniorosyjski (w 1998 r.
wartość PKB w enklawie stanowiła tylko 40% jego wartości z 1990 r., a w Rosji 50%)4. Recesja objęła wszystkie
ważne gałęzie kaliningradzkiej gospodarki: przemysł rybny, przemysł maszynowy, przemysł celulozowo-papierniczy, rolnictwo, budownictwo, transport.
W 1999 r. odnotowano poprawę sytuacji gospodarczej obwodu kaliningradzkiego. Po raz pierwszy od 10
lat wzrosła produkcja przemysłowa o 6,7%. W następnych latach ta pozytywna tendencja utrzymała się, na
Rozdział III | Polsko-rosyjska współpraca transgraniczna
przykład w 2002 r. wzrost wyniósł 8,5%, a w 2003 r. —
14,5%. Według rosyjskich statystyk regionalny PKB
w 2003 r. wzrósł aż o 9% Najważniejszą rolę odgrywają
gałęzie przemysłu spożywczego (w tym produkcja spirytusu), paliwowo-energetycznego, maszynowego i obróbki metali, drzewnego (w tym celulozowo-papierniczego).
W obwodzie istnieje bardzo silna koncentracja przemysłu: ponad 82% produkcji przemysłowej wytwarzane jest
w Kaliningradzie. Ważniejszą rolę odgrywa ponadto Sowietsk (przemysł celulozowo-papierniczy).
Obok wzrostu produkcji przemysłowej w ostatnich latach poprawiły się również inne wskaźniki ekonomiczne:
poziom inwestycji (także zagranicznych), zakres usług
transportowych i budowlanych. Poprawa sytuacji ekonomicznej nie objęła rolnictwa.
Wskaźniki określające poziom życia ludności w enklawie są bardzo niepokojące (wysoka umieralność, duża
liczba osób zarażonych wirusem HIV, niskie dochody).
Według oficjalnych statystyk około 1/3 mieszkańców żyje
poniżej granicy ubóstwa. Co istotne, omawiane wskaźniki
są przeważnie gorsze od ogólnorosyjskich, na przykład
w 2002 r. (dane z 1 września) średnie miesięczne wynagrodzenie w obwodzie kaliningradzkim wynosiło 3710,9
rubli, co stanowiło 82,2% średniej w Rosji5. Ustosunkowując się do tych danych, należy zwrócić uwagę na dwie
rzeczy. Po pierwsze, w związku z wyraźną dominacją Kaliningradu nad pozostałą częścią enklawy warunki życia
w stolicy regionu są lepsze niż poza nią. Po drugie, oficjalne statystyki nie uwzględniają szarej strefy, którą szacuje się na 60–70% (niekiedy za górną granicę przyjmuje
się nawet 100%) kaliningradzkiej gospodarki. W efekcie
poziom życia w enklawie, chociaż niewysoki, przewyższa
jednak średni poziom życia w Rosji. Ponadto bardzo wysoka (o wiele wyższa niż w Polsce) jest rozpiętość w dochodach mieszkańców.
Otwarcie granic obwodu kaliningradzkiego i jednocześnie rozpad długoletnich powiązań gospodarczych
wewnątrz ZSRR spowodowały wzrost wymiany handlowej
regionu z zagranicą. Do 1994 r. saldo obrotów handlowych z zagranicą było dla enklawy dodatnie, ale już od
1995 r. obserwuje się wzrost importu nad eksportem.
Pod względem wartości importu obwód kaliningradzki
jest w samej czołówce rosyjskich regionów. Jedną
z ważniejszych przyczyn jest duże uzależnienie gospodarki kaliningradzkiej (przemysłu) od importu surowców, paliw i energii elektrycznej. W 2003 r. import stanowił 2,14 mld USD, a eksport 0,55 mld USD.
Polska należy do najważniejszych partnerów handlowych obwodu kaliningradzkiego. Wzajemne obroty przedstawia tabela nr 1. Od 2001 r. Polska ma dodatni bilans
z obwodem (w poprzednich latach import przewyższał
Województwo warmińsko-mazurskie. Plan zagospodarowania przestrzennego. Diagnoza prospektywna, Zarząd Województwa WarmińskoMazurskiego, Olsztyn 2000.
4)
A. Хлопецкий, Калининград как „зона свободы”: взгляд изнутри, Kaliningrad 2000, s. 31.
5)
„Rynek — Wschodni Partnerzy” 2003, nr 1, s. 29.
3)
Transgraniczna współpraca gospodarcza
eksport). W 2003 r. eksport naszego kraju od obwodu wyniósł 346,7 mln USD, a import 45,4 mln USD.
Tabela 1. Obroty handlowe obwodu
kaliningradzkiego z Polską
w latach 1994-2003
1994
Wysokość obrotów (w mln USD)
64
1995
126
1996
191
1997
325
1998
292
1999
210
2000
294
2001
278
2002
370
2003
392
Rok
Źródło: Konsulat Generalny RP w Kaliningradzie.
W obwodzie kaliningradzkim jest zarejestrowanych
około 500 przedsiębiorstw z udziałem kapitału polskiego, działa ich jednak o wiele mniej. Zdecydowana większość ma charakter handlowo-pośredniczący i nie zaangażowała w obwodzie większego kapitału. Według danych z 1 lipca 2001 r. wkład polskich uczestników
w fundusz założycielski spółek z ich udziałem wynosił
zaledwie 10,6 mln rubli, co stanowiło 1,09% ogólnej
ilości wkładów zagranicznych inwestorów.
Restrukturyzacja gospodarki kaliningradzkiej wymaga dużych nakładów kapitałowych, czego w enklawie
brakuje. Poziom inwestycji zagranicznych, który miał
być kołem zamachowym gospodarki, nie tylko daleko
odbiega od oczekiwań, ale w przeliczeniu na mieszkańca jest o wiele niższy od średniego poziomu w Rosji. Poziom skumulowanych inwestycji zagranicznych w latach
1993–2001 wyniósł 81,9 mln USD. Jednym z czynników
podejmowania współpracy transgranicznej przez Rosjan
jest właśnie chęć przyciągnięcia kapitału do obwodu,
np. w sferze turystyki. Ponadto Rosjanie są żywo zainteresowani programami pomocowymi z krajów Europy Zachodniej (oraz innych części świata), które polscy partnerzy zdążyli już poznać i teraz mogliby podzielić się
swoim doświadczeniem.
2. Polsko-rosyjski ruch graniczny
Przepustowość przejść granicznych jest jednym z najważniejszych czynników rozwoju gospodarczej współpracy
transgranicznej, a w przypadku współpracy polsko-rosyjskiej w szczególności. Determinuje ona bowiem zakres nielegalnego handlu towarami akcyzowymi, jak do tej pory
najważniejszej formy transgranicznych kontaktów ekonomicznych. Szacuje się, że około 90% osób przekraczających
| 45
omawianą granicę w latach 90. zajmowała się przemytem.
Każda najmniejsza zmiana w warunkach przekraczania
granicy (np. wzrost ceny ubezpieczenia OC) miała stosunkowo duży wpływ na liczbę przekroczeń, a tym samym na
wymianę handlową.
2.1. Osobowe przejścia graniczne
Ewa Kulesza, Andrzej Maciejewski
Od początku otwarcia granic obwodu kaliningradzkiego dla cudzoziemców aż do roku 1997 obserwowano
stały wzrost liczby osób przekraczających granicę polsko-rosyjską (zob. tabela nr 2). W 1998 r., kiedy w Rosji
miał miejsce poważny kryzys ekonomiczny (niekorzystny
dla polskich eksporterów oraz Rosjan zaopatrujących się
w Polsce wzrost ceny dolara), nastąpiło załamanie tej
tendencji. W 1999 r. liczba osób przekraczających granicę co prawda wzrosła, jednak nie osiągnęła poziomu
sprzed kryzysu. W latach 2000–2001 liczba osób przekraczających granicę lekko zmalała, by w 2002 r. osiągnąć poziom zbliżony do poziomu z 1999 r. Znaczne
ograniczenie liczby podróżnych nastąpiło dopiero
w 2003 r. (o ponad 774 tys. w stosunku do 2002 r.). Po
pierwsze, 2 września 2003 r. Rosjanie podnieśli
znacząco opłaty za ubezpieczenie samochodów osobowych (wcześniej wynosiły około 2–3 USD). Przy wjeździe do obwodu kaliningradzkiego za samochód o pojemności silnika 1100 cm3 żądano 17 USD za 15 dni pobytu, 26 USD za 30 dni, 60 USD za 180 dni. Po drugie,
od 1 października 2003 r. na granicy polsko-rosyjskiej
obowiązują wizy. Dla mieszkańców Warmii i Mazur udających się do obwodu kaliningradzkiego i Rosjan z enklawy przybywających do województwa warmińsko-mazurskiego są one bezpłatne, jednak przy korzystaniu
z usług biur turystycznych pośredniczących w uzyskaniu
wiz podróżni ponoszą koszt rzędu 50 zł. Za uzyskanie
wizy w ciągu kilku dni należy wnieść dodatkową opłatę
(w ciągu jednego dnia równowartość 100 USD, dwóch
— 40 USD, trzech — 20 USD, czterech — 10 USD).
Pewnym utrudnieniem przy ubieganiu się o wizę do obwodu jest konieczność złożenia oryginału paszportu,
a przy wizie wielokrotnej — także aktualnego wyniku
badania na HIV. Według danych Urzędu Celnego
w okresie październik–grudzień 2003 r. granicę przekroczyło 757,9 tys. osób, a w tym samym okresie 2002 r. —
936,1 tys., czyli liczba przekroczeń zmalała o 19%. Ponadto można przypuszczać, że starania Polski o przystąpienie do Układu z Schengen przyniosą kolejne obostrzenia przepisów regulujących przyznawanie wiz
(bardziej dokładne sprawdzanie podróżnych, czyli dłuższy czas oczekiwania na wizy, konieczność składnia dodatkowych dokumentów i in.), a tym samym dalsze
zmniejszenie liczby podróżujących przez granicę polsko-rosyjską.
Obecnie na granicy Polski z Rosją funkcjonuje 9 przejść
granicznych, w tym 7 ma status przejść osobowych
Rozdział III | Polsko-rosyjska współpraca transgraniczna
46 |
Tabela 2. Ruch graniczny na granicy polsko-rosyjskiej w latach 1994–2002 (w tys. osób)
Gronowo (drogowe)
i Braniewo (kolejowe)
razem
Bezledy
(drogowe)
Polacy
Cudzoziemcy
Polacy
Gołdap
(drogowe)
Cudzoziemcy
Polacy
Rosja - razem
Cudzoziemcy
Polacy
Cudzoziemcy
przekraczający granicę w kierunku
z Polski
do Polski
z Polski
do Polski
25
24
468
477
447
430
220
149
132
25
25
10
9
759
725
679
673
1996
632
606
659
664
476
440
262
248
81
81
25
24
1189
1128
946
936
1997
744
720
577
560
743
674
385
402
119
119
24
22
1606
1513
986
984
1998
524
507
369
337
279
261
346
286
90
92
16
13
893
1999
585
596
547
566
402
402
395
426
100
97
64
68
2000
483
512
585
639
425
414
461
461
121
119
97
110
2001
398
424
451
507
428
430
413
430
133
132
106
105
2002
580
588
361
381
340
346
339
358
212
211
116
114
do Polski
56
232
z Polski
60
532
do Polski
406
520
z Polski
422
480
do Polski
do Polski
421
502
z Polski
z Polski
408
1995
do Polski
do Polski
1994
z Polski
z Polski
Lata
—
—
—
—
860
731
636
1087 1095
1006
1060
1029
1045
1143
1210
959
986
970
1042
1132
1145
816
853
Źródło: GUS.
Tabela 3. Drogowe i kolejowe przejścia graniczne na granicy polsko-rosyjskiej (stan na 1 września 2003 r.)
Przejście po stronie
polskiej
Przejście po stronie
rosyjskiej
Rodzaj
przejścia
Rodzaj ruchu
Godziny
otwarcia
Gołdap
Gusiew
drogowe
osobowy, towarowy (do 7,5 tony masy
całkowitej)
całą dobę
Gronowo
Mamonowo I
drogowe
osobowy, towarowy (RP i FR, do 6 ton
masy całkowitej)
całą dobę
Bezledy
Bagrationowsk
drogowe
osobowy, towarowy (RP i FR – bez
ograniczeń, międzynarodowy –
z obciążeniem do 8 ton na oś)
całą dobę
Bartoszyce
Bagrationowsk
kolejowe
towarowy
całą dobę
Skandawa
Żeleznodorożnyj
kolejowe
towarowy
całą dobę
Braniewo
Mamonowo
kolejowe
osobowy, towarowy
całą dobę
Źródło: Urząd Celny w Olsztynie.
(3 przejścia drogowe, 1 kolejowe, 2 morskie i 1 lotnicze).
Na żadnym z przejść drogowych nie jest dopuszczony
ruch pieszych (brak zgody Rosjan), co należy ocenić negatywnie z punktu widzenia rozwoju współpracy transgranicznej. Tylko w Gołdapi możliwe jest przekroczenie
granicy rowerem.
Liczba osób przekraczających granicę koleją (przejście kolejowe Braniewo–Mamonowo) jest niewielka
i w 2002 r. stanowiła zaledwie 1% liczby zmotoryzowanych (w poprzednich latach dane były podobne).
Polsko-rosyjskie przejścia graniczne mają lokalny
charakter, tzn. służą mieszkańcom polskich gmin, na
których terenach się znajdują oraz gmin sąsiadujących,
a także Rosjanom z obwodu kaliningradzkiego. W 2002 r.
6)
ponad 95% osób przekraczających omawianą granicę
mieszkało nie dalej niż 100 km od granicy, jednocześnie
38% Polaków i 52% cudzoziemców nawet nie dalej niż
20 km (podobnie sytuacja przedstawiała się w poprzednich latach).
Największą przepustowość na granicy z Rosją ma
obecnie przejście drogowe w Bezledach. W 2002 r. granicę państwa przekroczyło tam 1 910 tys. osób6 (odprawiono 688,1 tys. pojazdów). Bezledy są najlepiej wyposażonym polsko-rosyjskim przejściem drogowym po polskiej stronie granicy. Na początku 2004 r. kończono budowę obiektu dla służb weterynaryjnych i fitosanitarnych i planowano rozpocząć budowę budynku dla służb
celnych i dodatkowych pasów odpraw dla samochodów
Liczba osób przekraczających granicę według GUS różni się nieznacznie od danych Urzędu Celnego w Olsztynie. W raporcie przytaczane
są dane GUSu.
Transgraniczna współpraca gospodarcza
ciężarowych. Po stronie rosyjskiej kilka dodatkowych
pasów ruchu oddano już we wrześniu 2003 r. Do omawianego przejścia prowadzi droga krajowa nr 51
(zobacz mapa).
Drogowe przejście graniczne w Gronowie zlokalizowane jest przy drodze wojewódzkiej nr 508 Elbląg–Braniewo–granica państwa. W 2002 r. na przejściu granicznym
w Gronowie odprawiono 1 335,2 tys. osób oraz 588,9 tys.
pojazdów osobowych.
Do przejścia drogowego w Gołdapi prowadzi droga nr
657, biegnąca z Ełku przez Olecko i Gołdap do rosyjskiego
| 47
Gusiewa. Jest to przejście o najmniejszej przepustowości na granicy polsko-rosyjskiej. W 2002 r. przekroczyło
je 653 tys. osób (odprawiono 216 tys. środków transportu). DPG Gusiew jest najnowocześniejszym z omawianych przejść po rosyjskiej stronie granicy, w dużym
stopniu jednak niewykorzystanym, na przykład obiekty
dla celników przeznaczone są dla 300 osób, a pracuje
tam zaledwie 60. Rosjanie rozbudowali (przy wsparciu
środków unijnych) opisywane przejście z myślą o słynnym już planie korytarza z obwodu kaliningradzkiego
na Białoruś, jednak, jak wiadomo, Polska nie wyraziła
Schemat połączeń komunikacyjnych na granicy polsko-rosyjskiej
Źródło: E. Kulesza, Współpraca transgraniczna jako czynnik rozwoju lokalnego (na przykładzie gmin polskiego pogranicza z Rosją), Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2003.
48 |
zgody na ów plan. Obecnie również po polskiej stronie
granicy rozpoczęto prace modernizacyjne. Po zakończeniu I etapu rozbudowy infrastruktura przejścia zwiększy
się dwukrotnie (po polskiej stronie granicy powstanie
obiekt lustrzano podobny do rosyjskiego). Planowana
jest ponadto budowa pasów do odpraw towarowych.
Jednocześnie powstać ma obwodnica Gołdapi z przeznaczeniem dla ruchu towarowego.
W 2003 r. zakończono prace modernizacyjne (rekonstrukcje mostów) na tzw. berlince (droga łącząca
Kaliningrad z Elblągiem). W 2004 r. planuje się poprawę nawierzchni drogi. Po zakończeniu prac zakłada się
uruchomienie kolejnego przejścia granicznego: Grzechotki–Mamonowo II (wojewoda warmińsko-mazurski ogłosił
już przetarg na budowę przejścia)7. Nowe przejście zajmować będzie powierzchnię 30 ha i będzie przygotowane na odprawę 1,8 miliona aut osobowych, 300 tys. ciężarowych i 30 tys. autobusów rocznie. Chociaż polski
rząd zapowiada otwarcie przejścia w 2005 r., to istnieją
poważne obawy, czy stronie rosyjskiej uda się dotrzymać
tego terminu, realny może więc okazać się rok 2007.
Jak już wspomniano, obecnie trwają prace nad rozbudową przejścia granicznego w Bezledach. Pomimo że za kilka lat główny ruch towarowy będzie prawdopodobnie odbywał się przez przejście Grzechotki–Mamonowo II, to przez
najbliższe lata Bezledy–Bagrationowsk pozostaną głównym
przejściem towarowym i muszą być dostosowane do tej roli. Inwestycja jest współfinansowana przez Unię Europejską. Unia długo nie wyrażała zgody na otwarcie przejścia
w Grzechotkach, co poskutkowało przeznaczeniem pieniędzy na modernizację DPG Bezledy–Bagrationowsk.
Koordynacji działań w zakresie polsko-rosyjskich
przejść granicznych nie można uznać za satysfakcjonującą. Rosjanie rozbudowali po swojej stronie przejście
w Gusiewie, a Polacy — w Bezledach. Rosjanie odbudowali berlinkę już w pierwszej połowie lat 90., a Polska
podjęła prace modernizacyjne dopiero w 2001 r. Dziś
polska strona jest już bardzo zaawansowana w przygotowaniach do otwarcia DPG Grzechotki–Mamonowo II, ale
po rosyjskiej stronie są duże opóźnienia. Problemy związane z przejściami granicznymi polegały przede wszystkim na braku jednomyślności strony polskiej i rosyjskiej,
ale także polskiej i unijnej (przykład Grzechotek–Mamonowa II).
Władze innych gmin przygranicznych (np. Barciany
w Michałkowie, Węgorzewo w Perłach) także starają się
o otwarcie przejść granicznych na swoim terenie, obecnie istnieją jednak niewielkie szanse na realizację tych
planów.
Oprócz wymienionych przejść drogowych funkcjonują ponadto dwa przejścia morskie: w Elblągu i we
Rozdział III | Polsko-rosyjska współpraca transgraniczna
Fromborku. Oba mają status przejść międzynarodowych: w Elblągu dla żeglugi osobowej, towarowej
i sportowo-żeglarskiej, a we Fromborku tylko osobowej
i sportowo-żeglarskiej. Znaczenie przejścia w Elblągu
jest obecnie marginalne. W 2002 r. odprawiono na nim
56 osób i 38 jednostek pływających. Władze miasta
wiążą duże nadzieje z otwarciem Cieśniny Pilawskiej
dla statków pływających pod banderą państw trzecich,
które pobudzi rozwój handlu i turystyki. Na przejściu
morskim we Fromborku obsługiwani są głównie turyści
płynący wodolotem do Bałtijska i Swietłego oraz statki
turystyczne pływające po Zalewie Wiślanym. W 2002 r.
odprawiono na nim 58,1 tys. osób i 520 jednostek pływających.
Obecnie prowadzone są również starania o otwarcie
przejścia granicznego na rzece Łynie (gmina Sępopol)8.
W 1996 r. w Szymanach (9 km od Szczytna) otwarto
lotnisko. W 2002 r. w Szymanach odprawiono 907 osób
(132 samoloty), przejście praktycznie nie jest jednak
wykorzystane dla ruchu pomiędzy Polską i obwodem kaliningradzkim. Do Kaliningradu kursują natomiast samoloty z Warszawy.
O przepustowości granicy nie decyduje wyłącznie
liczba i wyposażenie przejść granicznych. Przykładem są
problemy przy przekraczaniu granicy z obwodu kaliningradzkiego do Polski (w drugą stronę problemy takie
występują rzadko). Zespół ekspertów będących przedstawicielami Pełnomocnika ds. Praw Człowieka Federacji
Rosyjskiej oraz Rzecznika Praw Obywatelskich w Polsce
dokonał w sierpniu 2000 r. wizytacji wspólnych przejść
granicznych, czego wynikiem był raport o warunkach
ich przekraczania przez obywateli Polski i Rosji. Autorzy
raportu doszli do następujących wniosków9:
w Po stronie rosyjskiej przy obsłudze ruchu granicznego uczestniczyło wiele podmiotów: straż przygraniczna, służby celne, ale również milicja, przedstawiciele administracji lokalnej, służby porządkowe, ekologiczne i in. Działały one niezależnie i w sposób
nieskoordynowany, co powodowało, że przekraczanie
granicy było bardzo skomplikowane. Niejasny zakres
uprawnień poszczególnych służb sprawiał, że znacznie przekraczały one swoje kompetencje i nie było
przy tym możliwości ich zaskarżenia.
w Zaobserwowano niejednakowe traktowanie Polaków
i Rosjan przez rosyjskie służby graniczne; organizowane były oddzielne kolejki dla obywateli RP i Rosjan (przy czym ta druga odprawiana była szybciej).
Rosyjskie służby graniczne stosowały ponadto system przepustek uprawniających do przekraczania
granicy bez konieczności stania w kolejkach. Według
polskiej straży granicznej w obwodzie wydano około
Umowę o budowie przejścia granicznego Grzechotki–Mamonowo II podpisano w Olsztynie 18 lutego 2004 r.
Zob. rozdz. II, Współpraca na poziomie lokalnym.
9)
Informacja dotycząca wizytacji przejść granicznych między Rzeczpospolitą Polską a Obwodem Kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej z udziałem
przedstawicieli Biura Pełnomocnika ds. Praw Człowieka Federacji Rosyjskiej, oprac. T. Gellert, Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 2000.
7)
8)
Transgraniczna współpraca gospodarcza
kilkuset przepustek stałych, wiadomo jednak, że za
odpowiednią opłatą (od 5 do 30 dolarów) jednorazową przepustkę można było otrzymać od pogranicznika, milicjanta lub cywilnego pośrednika.
w Podróżni zamierzający wyjechać z Rosji do Polski
przez przejście Bagrationowsk–Bezledy zatrzymywani byli jeszcze przed przejściem na parkingu
(tzw. patelni). Czas oczekiwania na otrzymanie
zezwolenia (tzw. kartoczki) na dojazd do przejścia
granicznego był różny dla obywateli polskich i rosyjskich. Ci ostatni czekali zdecydowanie krócej:
od 3 do 4 godzin, Polacy — od 12 do 30 godzin
(sporadycznie nawet do 3 dni). Zmniejszenie czasu oczekiwania było przy tym możliwe po uiszczeniu stosownej opłaty (od 5 do 15 dolarów).
w Rosyjska milicja często była bardzo restrykcyjna
względem polskich obywateli. Kierowców karano
wysokimi mandatami za popełnione, ale również
domniemane przestępstwa. Mandaty przy tym musiały być czasami płacone w dolarach.
w Według informacji osób często przekraczających
granicę polsko-rosyjską w rejonie wszystkich drogowych przejść granicznych po stronie rosyjskiej zdarzały się przypadki wymuszania haraczu przez zorganizowanie grupy przestępcze (i to zarówno od
Polaków, jak i Rosjan) za przekroczenie granicy.
2.2. Towarowe przejścia graniczne
Ewa Kulesza, Andrzej Maciejewski
Na granicy polsko-rosyjskiej funkcjonuje 6 towarowych
przejść granicznych: trzy drogowe (Gronowo–Mamonowo I,
Bezledy–Bagrationowsk, Gołdap–Gusiew) i trzy kolejowe
(Braniewo–Mamonowo, Bartoszyce–Bagrationowsk, Skandawa–Żeleznodorożnyj). Wśród przejść drogowych zdecydowanie przewodzi przejście Bezledy–Bagrationowsk. W 2002
r. odprawiono na nim 72 544 samochody ciężarowe, podczas gdy w Gronowie 640, a w Gołdapi 524. Rosjanie są
zainteresowani wzrostem ruchu towarowego przez przejście Gołdap–Gusiew, co wiąże się ze wspomnianą wcześniej nowoczesną infrastrukturą przejścia po stronie rosyjskiej.
Wiele wskazuje na to, że w niedalekiej przyszłości
najważniejszym przejściem towarowym na granicy polsko-rosyjskiej będzie Grzechotki–Mamonowo II. Po
pierwsze, będzie ono najbardziej wysunięte na zachód,
a tym samym najwygodniejsze dla ruchu towarowego
skierowanego właśnie w tym kierunku. Po drugie, zarówno po polskiej, jak i rosyjskiej stronie drogi dojazdowe
są w lepszym stanie technicznym niż drogi prowadzące
do przejścia Bezledy–Bagrationowsk.
Wśród trzech kolejowych przejść granicznych dwa
— Bartoszyce i Skandawa — są praktycznie niewykorzystane. Niewielki ruch towarów odbywa się na przejściu
w Braniewie, w 2002 r. odprawiano na nim 1 943 składy
towarowe.
| 49
W ostatnich latach obserwuje się wzrost ruchu towarowego na granicy polsko-rosyjskiej. W 2001 r. odprawiono na niej 68,3 tys. samochodów ciężarowych, w 2002 r.
73,7 tys., a w 2003 r. już 89,4 tys.
Większość problemów, które występowały do tej pory
w ruchu towarowym na omawianej granicy (i o których
było głośno w mediach, np. długie kolejki TIR-ów na
granicy, protesty kierowców), tkwiło po stronie rosyjskiej. Po stronie polskiej organizacja odpraw przebiega
sprawnie, ponieważ większość formalności dokonywanych jest w Oddziałach Celnych rozmieszczonych na terenie całego województwa (najwięcej w oddziałach olsztyńskim i iławskim), a tylko część na samej granicy.
Do tej pory odprawy po stronie rosyjskiej trwały
znacznie dłużej, jednak 1 stycznia 2004 r. wszedł w życie
nowy kodeks celny Federacji Rosyjskiej, który znacznie
uprościł procedury. Obecna współpraca polskich i rosyjskich służb celnych przebiega bardzo dobrze, jednak pomimo tego szanse na wprowadzenie wspólnej kontroli
granicznej są niewielkie. Wynika to z dużej liczby służb,
oprócz celnych, funkcjonujących na granicy rosyjskiej
(zob. raport Rzecznika Praw Obywatelskich).
3. Nielegalny handel towarami
akcyzowymi
Ewa Kulesza, Andrzej Maciejewski
Nielegalny przewóz i handel wyrobami tytoniowymi
oraz napojami alkoholowymi był w latach 90. i po roku
2000 zjawiskiem o zbyt dużej skali, by go pominąć,
omawiając polsko-rosyjską współpracę przygraniczną.
W 2002 r. tylko 99 tys. Polaków, tj. około 9%, przekraczających granicę polsko-rosyjską, pozostawało za
nią ponad 1 dzień (odpowiednio cudzoziemców w Polsce: 82 tys., tj. 10%). Odsetek osób przebywających za
granicą 1 dzień (około 90%) oddaje w przybliżeniu procent osób zajmujących się przemytem.
W 2002 r. liczba Polaków przekraczających granicę
była wyższa niż cudzoziemców (wnioskując z odległości
zamieszkania — Rosjan), jednak nie była to przewaga
bardzo duża: Polacy stanowili blisko 58%. W poprzednich
latach liczba Polaków i cudzoziemców odprawianych na
granicy z Rosją była zbliżona. Zarówno liczba osób przekraczających granicę, jak i czas ich pobytu za granicą
wskazują, że Rosjanie nie ustępują znacznie Polakom
w nielegalnym handlu. Ponadto z lokalnego charakteru
przejść wynika, że przemytem zajmują się głównie mieszkańcy miejscowości nadgranicznych.
Istnieją dwie główne przyczyny tak powszechnego charakteru przemytu: duże różnice cen wyrobów tytoniowych
i napojów alkoholowych w Polsce i Rosji oraz wysoki poziom bezrobocia po obu stronach granicy.
Według szacunków Konsulatu Generalnego RP w Kaliningradzie wartość przemyconego towaru w 2000 r.
Rozdział III | Polsko-rosyjska współpraca transgraniczna
50 |
wynosiła około 200 mln USD, a liczba osób zajmująca
się takim handlem 15 tys.
Przemytnicy uprawiając swój proceder, szybko dostosowywali się do zmieniających się warunków handlu. Na
przykład w 2000 r. gwałtownie wzrosła liczba osób przekraczających granicę koleją (z 30–40 dziennie do
300–400), co było związane ze zmianami w polskim kodeksie karnym. W 2002 r. zaobserwowano spadek przemytu alkoholu i jednocześnie wzrost przemytu wyrobów
tytoniowych (mierzone liczbą zatrzymań towaru na granicy). Było to konsekwencją spadku akcyzy na napoje alkoholowe w Polsce.
W związku z wprowadzeniem wiz „handel mrówek”
prawdopodobnie zmaleje, nie należy jednak oczekiwać,
że zniknie zupełnie. Pomysłowość i determinacja przemytników, o czym wspomniano wyżej, zaskakiwały już
wielokrotnie. Z punktu widzenia Warszawy liczba osób,
która straci dochody z tytułu ograniczenia przemytu,
jest niewielka (15 tys. rodzin)10. Zgoła inny punkt widzenia reprezentują jednak mieszkańcy gmin przygranicznych. Uniemożliwienie przemytu i jednoczesny brak
działań rządu na rzecz wyjścia z zapaści gospodarczej
opisywanych terenów powoduje u nich wzrost poczucia
deprywacji11. Trudno przewidzieć, jakie to może przynieść konsekwencje w przyszłości, wydaje się jednak, że
nie należy tych nastrojów lekceważyć.
4. Obecność firm z województwa
warmińsko-mazurskiego
na rynku kaliningradzkim
Bariery współpracy
Monika Bielińska, Ewa Kulesza
W 2002 r. eksport Polski do Rosji wyniósł 1331,8 mln
USD (3,2% polskiego eksportu), zaś import 4407,4 mln
USD (8,0% polskiego importu)12. Według rosyjskiej statystyki w tym samym roku eksport naszego kraju do obwodu kaliningradzkiego wyniósł około 250 mln USD. Statystyki polskie i rosyjskie w zakresie obrotu towarowego nie
zawsze są zgodne, można jednak przyjąć, że około 1/5
polskiego eksportu do Rosji trafia do obwodu kaliningradzkiego.
Zgodnie z danymi Centrum Informatyki Handlu Zagranicznego w pierwszym półroczu 2003 r. towary z Rosji
importowało 1 860 firm z Polski, z czego 135 (7,3%) pochodziło z województwa warmińsko-mazurskiego. Eksportowało do Rosji natomiast 3 980 przedsiębiorstw,
w tym 250 (6,3%) z Warmii i Mazur. Według informacji
uzyskanych w Urzędzie Celnym w Olsztynie w tym samym
czasie firmy z omawianego województwa stanowiły 27%
wszystkich podmiotów uczestniczących w procedurach
przywozowych i około 13% w procedurach eksportowych
na granicy polsko-rosyjskiej. Porównując dane CIHZ
i Urzędu Celnego, można dostrzec, że położenie przygraniczne odgrywa dość istotną rolę w wymianie handlowej
z obwodem kaliningradzkim i firmy z województwa warmińsko-mazurskiego stanowią ważną cześć przedsiębiorstw współpracujących z obwodem.
Powołując się ponownie na dane Urzędu Celnego,
można stwierdzić, że w pierwszym półroczu 2003 r. liczba podmiotów gospodarczych z Warmii i Mazur, które
ponad 3-krotnie dokonywały odpraw importowych na
granicy polsko-rosyjskiej (z obwodu kaliningradzkiego),
wyniosła 30. Tyle samo odpraw eksportowych wykonało
129 podmiotów z regionu.
Wśród towarów importowanych z obwodu kaliningradzkiego do omawianego województwa dominowały surowce i artykuły słabo przetworzone: węgiel (w tym
drzewny), nawozy mineralne i chemiczne, torf, drewno surowe, gaz węglowy, gaz wodny (gazy nie z ropy naftowej),
niepowlekany papier i tektura (w zwojach lub arkuszach,
niepoddane dalszej obróbce), różnego rodzaju pojemniki
i artykuły do transportu lub pakowania towaru (ze stali:
cysterny, beczki, bębny, skrzynki, puszki; drewniane:
skrzynie, pudła, klatki, bębny do kabli; ze szkła: butle,
słoje, dzbany, fiolki, ampułki; korki, pokrywki, kapsle i inne zamknięcia z tworzyw sztucznych). Niewielką część importu w badanym okresie stanowiły ryby świeże i mrożone
(z wyjątkiem filetów rybnych), surowe skóry i skórki bydlęce, meble do siedzenia [kategoria celna — przyp.
red.], części i akcesoria do pojazdów samochodowych,
maszyny do obróbki gumy lub tworzyw sztucznych.
Ważną grupę towarów eksportowanych do enklawy
stanowiły owoce i warzywa: jabłka, gruszki, pigwy,
ziemniaki, kapusta, kalafior, kalarepa, cebula, czosnek,
por, marchew, rzepa, buraki, seler, rzodkiewka, ogórki.
Wśród artykułów żywnościowych eksportowane było
mięso (przewożono również trzodę chlewną żywą) i jadalne podroby z drobiu, kiełbasy, piwo, wódki, likiery.
Dużo sprzedawano kwasów nieorganicznych, wodoru,
gazów szlachetnych oraz mebli (także oprawy, okucia
i inne wyroby z metalu nieszlachetnego nadające się do
mebli, drzwi, schodów, okien, żaluzji). Do obwodu kaliningradzkiego wywożono również: gips i wyroby z gipsu, cement i wyroby z cementu, wapno, obrobione kamienie budowlane, płyty wiórowe oraz różnego rodzaju
pojemniki i artykuły do transportu lub pakowania towaru ze stali, drewna, szkła, tworzyw sztucznych (zob. import wyżej). Niewielką część eksportowanych towarów
B. Cichocki, K. Pełczyńska-Nałęcz, A. Wilk, Obwód kaliningradzki w kontekście rozszerzenia Unii Europejskiej, „Prace OSW”, nr 2/2001, s. 27.
J. Kurczewska, H. Bojar, Konsekwencje wprowadzenia układu z Schengen — wyniki badań społeczności pogranicza wschodniego, Instytut
Spraw Publicznych, Warszawa 2002, s. 37.
12)
Handel zagraniczny styczeń-grudzień 2002, GUS, Warszawa 2003.
10)
11)
Transgraniczna współpraca gospodarcza
stanowiły naczynia stołowe, artykuły gospodarstwa domowego z tworzyw sztucznych, ciągniki.
Szacuje się, że około 30% polskich firm działających w obwodzie kaliningradzkim pochodzi z Warmii
i Mazur. W VIII edycji targów POLEXPORT uczestniczyło 280 przedsiębiorców z Polski, ale tylko 13 z województwa warmińsko-mazurskiego. Tłumaczy się to
jednak zadomowieniem firm z omawianego regionu
w enklawie i brakiem potrzeby szukania kontaktów poprzez targi.
W celu określenia barier oraz czynników polsko-rosyjskiej transgranicznej współpracy gospodarczej przeprowadzono badanie ankietowe (czas badania: IX–X 2003 r.)
wśród 35 przedsiębiorców z Warmii i Mazur. Zdecydowana większość, tj. 31 firm, tylko eksportowała towary do
obwodu kaliningradzkiego i nie zaangażowała żadnego
kapitału w enklawie. W badanej grupie piętnastu respondentów (43%) prowadziło działalność również w innych
regionach Rosji.
Najważniejszą przyczyną decyzji o eksporcie do obwodu były ograniczone możliwości ekspansji na rynku
krajowym i chęć poszerzenia rynku zbytu. Odpowiedziało tak 25 przedsiębiorców, z czego pięciu było zdania,
że kaliningradzki rynek jest bardzo chłonny. W 7 przypadkach o nawiązaniu współpracy zadecydowało zamówienie ze strony rosyjskiej. Wydaje się, że ważne znaczenie miało tu zatem przygraniczne położenie badanych firm. Tyle samo przedsiębiorców odpowiedziało, że
istotnym czynnikiem była wiara kierownictwa w atrakcyjność eksportu. Nie miały natomiast dużego znaczenia zachęty dla eksporterów (2 odpowiedzi).
Najczęściej wymienianą barierą współpracy gospodarczej była zbyt mała liczba i niska przepustowość przejść
granicznych. Zastrzeżenia miało tutaj 37% przedsiębiorców. Szczególnie narzekano na długi czas odpraw w polskich urzędach celnych. Następna grupa problemów wiąże się z windykacją należności od rosyjskich partnerów,
wskazało na nią 29% ankietowanych. W związku z tym
częstym postulatem było zwiększenie dostępu do ubezpieczeń transakcji handlowych (35%), które w obecnej
chwili są bardzo drogie. 20% respondentów narzekało na
biurokrację w rosyjskich urzędach (część z nich wiązało ją
z korupcją). Inną bolączką przedsiębiorców były częste
zmiany przepisów prawa, przy czym w dwóch przypadkach odnosiły się one do Polski, a w pięciu — do Rosji.
Cztery razy jako barierę podano niekorzystny lub zmienny
kurs walutowy. Tylko jeden z ankietowanych wskazał wysoką przestępczość w obwodzie kaliningradzkim. Warto
zauważyć, że pięciu przedsiębiorców odpowiedziało, że
nie ma żadnych barier.
Wśród postulowanych działań na rzecz wsparcia eksportu najczęściej wymieniano ulgi podatkowe dla eksporterów (39%). Ważne znaczenie ma także zapewnienie
13)
„Polityka” z 18 listopada 2000 r.
| 51
dostępu do informacji o rosyjskich dystrybutorach i potencjalnych klientach oraz uproszczenie procedur administracyjnych związanych z eksportem (35% ankietowanych w obu przypadkach). Ten ostatni postulat wiąże się
ze wspomnianą wcześniej barierą długotrwałych odpraw
eksportowych. Około 1/4 respondentów uważa, że dużą
rolę mogłaby odegrać agresywna, zbiorcza reklama polskich produktów, a 19% — że dopłaty i subwencje do
eksportu. Dwóch eksporterów poruszyło temat zwiększenia dostępności targów dla przedsiębiorców (np. zbyt
późno docierała do nich informacja).
Na pytanie „Jaki wpływ na polsko-rosyjską wymianę handlową będzie miało przystąpienie Polski do Unii
Europejskiej?”, jeden z respondentów nie potrafił
udzielić odpowiedzi, a wśród pozostałych brakowało
jednomyślności: 10 odpowiedziało, że ją zwiększy,
12 — zmniejszy, a następnych 12 — nie będzie miało
na nią wpływu.
5. Wpływ granicy na rozwój
gospodarczy województwa
warmińsko-mazurskiego —
wnioski
Analizując znaczenie polsko-rosyjskiej gospodarczej
współpracy transgranicznej dla rozwoju ekonomicznego
województwa warmińsko-mazurskiego, należy wyróżnić
jej dwie formy: uprawiany na szeroką skalę przemyt towarów akcyzowych i legalną działalność handlową. Biorąc
pod uwagę szacunkowe dane o wielkości przemytu (około
200 mln USD rocznie), ta pierwsza forma „współpracy”
miała w latach 90. ubiegłego wieku większe znaczenie
dla gospodarki województwa niż ta druga.
Przemyt nie dotyczy w jednakowym stopniu wszystkich gmin w województwie. Zjawisko to obserwuje się
głównie w gminach znajdujących się w pobliżu przejść
granicznych (Braniewo, Bartoszyce, Gołdap). Z badań
przeprowadzonych przez ośrodki badań opinii publicznej
Pentor i Almares na zlecenie Krajowego Stowarzyszenia
Przemysłu Tytoniowego wynika, że pod koniec lat 90.
89% papierosów sprzedawanych w Bartoszycach pochodziło z przemytu13. Dokładne znaczenie przemytu, z racji
swojego charakteru, dla sytuacji ekonomicznej terenów
nadgranicznych jest trudne do zbadania. Brakuje danych
statystycznych opracowywanych według gmin bądź powiatów, mówiących o poziomie życia (sytuacji materialnej) mieszkańców, a tym samym chociaż pośrednio określających jego rolę w omawianym zakresie. Dochody uzyskane z przemytu stanowiły czasami kapitał pierwotny
dla legalnie prowadzonej działalności.
52 |
Jak wykazano wcześniej, położenie przygraniczne
nie pozostaje bez wpływu na obroty handlowe między
województwem warmińsko-mazurskim i obwodem kaliningradzkim (udział firm z Warmii i Mazur stanowi
istotną część polskich przedsiębiorców prowadzących
wymianę z tym rosyjskim regionem). Znaczenia omawianych firm dla sytuacji ekonomicznej całego województwa nie można jednak przeceniać. W pierwszym
półroczu 2003 r. aktywne na tym polu (ponad trzy odprawy na granicy) były 159 firmy, podczas gdy w województwie zarejestrowanych było ponad 105 tys. podmiotów gospodarczych. W 2001 r. w województwie
działało tylko 13 spółek z udziałem kapitału rosyjskiego, z czego w 10 liczba zatrudnionych nie przekraczała
9 osób.
Sytuację gospodarczą województwa określa przede
wszystkim jego słaby potencjał gospodarczy. Liczne badania dowodzą, że najszybciej i najlepiej do nowych
warunków systemowych dostosowały się regiony wielofunkcyjne, mające duże zakłady przemysłowe i wykwalifikowaną siłę roboczą. Niekorzystny wpływ na obecną
sytuację Warmii i Mazur mają ponadto wieloletnie za-
Rozdział III | Polsko-rosyjska współpraca transgraniczna
niedbania infrastrukturalne. Polityka gospodarcza prowadzona w latach 90. szczególnie negatywnie wpłynęła
na sytuację gospodarczą gmin popegeerowskich i przyczyniła się do lawinowego wzrostu bezrobocia. Wymienione czynniki miały decydujące znaczenie dla sytuacji
ekonomicznej województwa warmińsko-mazurskiego.
Podsumowując, chociaż polsko-rosyjska transgraniczna współpraca gospodarcza stanowi ważne źródło
dochodów pewnej części firm w województwie, to prowadzona jest w zbyt wąskim zakresie, aby wyznaczać
trendy w regionalnej gospodarce. Obwód kaliningradzki
wydaje się być zbyt słabym ekonomicznie partnerem,
aby współpraca z nim zasadniczo wpłynęła na poprawę
sytuacji gospodarczej województwa warmińsko-mazurskiego. Pewne nadzieje można wiązać z przystąpieniem
naszego kraju do Unii Europejskiej; objęcie polskiego
rolnictwa Wspólną Polityką Rolną może zwiększyć eksport produktów żywnościowych z Warmii i Mazur do enklawy. Unia wymusi prawdopodobnie zmiany jakościowe
we współpracy: utrudniony zostanie przemyt towarów
akcyzowych, ale wspierane będą inicjatywy mieszczące
się w ramach prawa.
1. Współpraca szkół wyższych
Marcin Chełminiak, Wojciech Kotowicz
Rozdział IV
Współpraca województwa
warmińsko-mazurskiego
z obwodem kaliningradzkim
w sferze nauki i kultury
Jedną z istotnych sfer współpracy pomiędzy regionami przygranicznymi jest kooperacja w zakresie nauki
i edukacji. Charakterystyczną cechą takiej współpracy
jest jej zdecydowanie zdecentralizowany charakter,
dzięki któremu kontakty między uczelniami wyższymi
oraz ośrodkami naukowymi rozwijają się w sposób spontaniczny i naturalny1.
Uczelnie województwa warmińsko-mazurskiego,
zarówno publiczne jak i niepubliczne, od wielu lat prowadzą współpracę zagraniczną, która obejmuje również
szkoły wyższe z obwodu kaliningradzkiego. Wiodącym
pod tym względem ośrodkiem akademickim jest Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie (UWM). Powstał on w 1999 r. w wyniku połączenia trzech olsztyńskich uczelni: Akademii Rolniczo-Technicznej, Wyższej
Szkoły Pedagogicznej oraz Warmińskiego Instytutu Teologicznego. UWM prowadzi współpracę z Kaliningradzkim Uniwersytetem Państwowym oraz z Kaliningradzkim Państwowym Uniwersytetem Technicznym.
Geneza współpracy naukowej pomiędzy UWM a Kaliningradzkim Uniwersytetem Państwowym sięga początku
lat 90. W 1992 r. Kaliningradzki Uniwersytet Państwowy
podpisał umowę o współpracy z Wyższą Szkołą Pedagogiczną w Olsztynie. Na początku ostatniej dekady XX w.
pojawiła się inicjatywa utworzenia międzynarodowego
Uniwersytetu Europejskiego, w którego skład miały wejść
następujące uczelnie: Kaliningradzki Uniwersytet Państwowy, Akademia Rolniczo-Techniczna, Wyższa Szkoła
Pedagogiczna w Olsztynie oraz Wyższa Szkoła Policji
w Szczytnie2. Idea powołania polsko-rosyjskiego uniwersytetu była na pewno interesującym pomysłem, ale do
dziś nie udało się jej wprowadzić w życie.
Obecnie współpraca między uczelniami opiera się na
porozumieniu zawartym 19 czerwca 2001 r. Strony porozumienia ustaliły, że będą współpracować m.in. w zakresie: realizacji projektów dotyczących praktycznych
form kształcenia wykładowców i studentów, obejmujących filologię polską, rosyjską, germańską i angielską
oraz biologię, pedagogikę i historię; wspólnej działalności naukowo-badawczej w dziedzinach i specjalnościach
naukowych reprezentowanych w obu uczelniach; realizacji wspólnych projektów związanych z przygotowywaniem prac dyplomowych i magisterskich.
Współpracę z Kaliningradzkim Uniwersytetem Państwowym prowadzi m.in. Wydział Humanistyczny. Do jej
efektów należy zaliczyć udział pracowników Instytutu Słowiańszczyzny Wschodniej UWM w międzynarodowych konferencjach naukowych organizowanych przez Wydział Slawistyki i Dziennikarstwa Kaliningradzkiego Uniwersytetu
Państwowego oraz trzytygodniowe praktyki językowe,
M. Mazińska: Współpraca międzynarodowa Polski w dziedzinie edukacji. „Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej 1997”,
http://www.qdnet.pl/warecka/rocznik/1997.
2)
Protokół z obrad Polsko-Rosyjskiego Okrągłego Stołu w Olsztynie i Kaliningradzie, grupa robocza nr 9: Współpraca w dziedzinie kształcenia,
kultury i sportu: utworzenie Uniwersytetu Europejskiego, Olsztyn 1993 (za: P. Luczek, Królewiec dziś i jutro, „Athenaeum 7”, s. 51).
1)
Rozdział IV | Polsko-rosyjska współpraca transgraniczna
54 |
które odbywają w kaliningradzkiej uczelni studenci filologii wschodniosłowiańskiej oraz filologii rosyjskiej. Warto
także wspomnieć o współpracy Instytutu Historii i Stosunków Międzynarodowych UWM z Wydziałem Historycznym Kaliningradzkiego Uniwersytetu Państwowego w zakresie wspólnej organizacji konferencji i seminariów, wydawnictw historycznych i wymiany grup studenckich.
Efektem tej kooperacji był udział pracowników instytutu
w konferencji zorganizowanej przez stronę kaliningradzką
na temat stosunków międzynarodowych w regionie bałtyckim w XVIII-XX w. Od 2001 r. pracownicy Instytutu Nauk Politycznych UWM prowadzą wieloaspektowe badania
dotyczące rzeczywistości społeczno-politycznej obwodu
kaliningradzkiego oraz jego otoczenia międzynarodowego.
W ramach tych badań odbyło się kilka wyjazdów studyjnych do Kaliningradu, gdzie nawiązano kontakty z przedstawicielami Katedry Regionu Bałtyku. Przedstawiciele
strony rosyjskiej w czerwcu 2001 r. wzięli udział w zorganizowanej przez instytut konferencji naukowej pt. „Unifikacja i różnicowanie się współczesnej Europy” oraz umożliwili publikacje artykułów pracownikom instytutu w naukowych periodykach kaliningradzkich. Warto także wspomnieć o współpracy, jaką prowadzi Instytut Socjologii,
którego zarówno pracownicy, jak i studenci (skupieni
w Kole Naukowym Socjologów) od kilku lat wymieniają
doświadczenia naukowe z przedstawicielami kaliningradzkiej uczelni.
Współpracę z Kaliningradzkim Uniwersytetem Państwowym prowadzi także Wydział Matematyki i Informatyki UWM. W ramach tej współpracy polscy i rosyjscy naukowcy od kilku lat biorą udział w konferencjach i sympozjach organizowanych zarówno w Kaliningradzie, jak
i Olsztynie.
Do końca lat 90. z Kaliningradzkim Uniwersytetem
Państwowym współpracował także Wydział Biologii
UWM. Efektami tej kooperacji były m.in. wymiany studentów, badanie torfowisk na terytorium obwodu oraz
organizowanie wspólnych konferencji, wydawanie publikacji. Obecnie współpraca ta — przede wszystkim
z braku zainteresowania strony rosyjskiej — nie jest
kontynuowana.
Drugą uczelnią z obwodu współpracującą z UWM jest
Kaliningradzki Państwowy Uniwersytet Techniczny. Kooperacja ta rozpoczęła się od podpisania w 1998 r. porozumienia o współpracy między Akademią Rolniczo-Techniczną w Olsztynie a Kaliningradzkim Państwowym
Uniwersytetem Technicznym. Porozumienie to zostało
uzupełnione już po utworzeniu UWM — 14 lipca 2002 r.
Dotyczy ono współpracy w dziedzinie badań naukowych
w zakresie: podwyższania efektywności eksploatacji maszyn i urządzeń, zastosowania nowych materiałów i procesów technologicznych oraz zwiększenia trwałości części maszyn i urządzeń. W dziedzinie dydaktyki obejmuje
3)
4)
ono: wymianę opracowań dydaktycznych, skryptów i innych wydawnictw; wspólną pracę nad podręcznikami;
wzajemne zapraszanie nauczycieli akademickich.
W dziedzinie wymiany informacji naukowo-technicznej
dotyczy: wymiany zeszytów naukowych i materiałów
konferencyjnych oraz publikowania materiałów naukowych. Uczelnie zobowiązały się także do rozwijania
współpracy we wszelkich sferach badań ekonomicznych.
W ramach tej współpracy Wydział Techniczny UWM
oraz Wydział Budowy Okrętów i Energetyki Kaliningradzkiego Państwowego Uniwersytetu Technicznego opublikowały w 1999 r. zbiór materiałów pokonferencyjnych
pt. „Efektywność eksploatacji systemów technicznych”,
a w 2002 r. wydano wspólnie książkę pt. „Procesy naprawy maszyn. Teoria i praktyka”, będącą efektem kilkuletniej współpracy naukowo-technicznej pomiędzy uczelniami. W jej wyniku podpisano także w 2002 r. porozumienia w sprawie wymiany kadry naukowej i studenckiej
między Wydziałem Zarządzania a Wydziałem Rolnictwa
i Ochrony Środowiska. Praktyki naukowe dotyczyć mają
zastosowania ekonomiki rolnej oraz produkcji rolnej
i ekonomicznej3. W maju 2003 r. jeden z pracowników
Wydziału Zarządzania UWM wziął udział w konferencji,
która odbyła się w Kaliningradzie. Była ona elementem
działalności UWM w Sieci Uniwersytetów Bałtyckich.
Od kilku lat Wydział Geodezji i Gospodarki Przestrzennej UWM prowadzi współpracę z Zachodnim Oddziałem Instytutu Ziemskiego Magnetyzmu, Jonosfery
i Propagacji Fal Radiowych Rosyjskiej Akademii Nauk
w Kaliningradzie (Obserwatorium Satelitarne w Lamkówku). Jest ona ukierunkowana na wykorzystywanie
wyników obserwacji GPS do badania dynamiki jonosfery
oraz jej wpływu na rezultaty wyznaczeń geodezyjnych.
Kolejnym podmiotem w polsko-kaliningradzkiej
współpracy naukowej jest utworzone w maju 2002 r.
Międzynarodowe Centrum Edukacyjne w Braniewie, będące jednostką funkcjonującą w strukturach Uniwersytetu
Warmińsko-Mazurskiego. Placówka powstała jako rezultat współpracy UWM w Olsztynie, Kaliningradzkiego Uniwersytetu Państwowego oraz Uniwersytetu w Turku
w Finlandii. Ma być ośrodkiem spotkań naukowców,
twórców kultury krajów regionu Morza Bałtyckiego,
a także organizatorów życia naukowego instytucji zrzeszonych w Sieci Uniwersytetów Regionu Morza Bałtyckiego, do której należą uniwersytety z Finlandii, Estonii,
Łotwy, Polski i Rosji4. Centrum zajmuje się kształceniem
studentów, podejmuje także badania nad dziedzictwem
duchowym i materialnym ziem nadbałtyckich. W roku
akademickim 2002/2003 w braniewskim centrum kształciło się ponad dwustu studentów, w tym 21 Rosjan z obwodu kaliningradzkiego, w roku 2003/2004 studia rozpoczęło
20 studentów z obwodu. Podobnie jak na Viadrinie —
Uniwersytecie Europejskim działającym od 1991 roku we
Współpraca coraz lepsza, „Wiadomości Uniwersyteckie UWM”, 2002, nr 2, s. 11.
Sprawozdanie ze współpracy z zagranicą za rok 2002, Olsztyn marzec 2003, s. 8.
Współpraca województwa warmińsko-mazurskiego z obwodem kaliningradzkim w sferze nauki i kultury
Frankfurcie nad Odrą studenci kształcą się na kierunkach
związanych z bliskością granicy, tj.: filologii rosyjskiej
z językiem angielskim, stosunkach międzynarodowych,
pedagogice pogranicza kulturowego i towaroznawstwie
— organizacji krajowego i międzynarodowego obrotu towarów. Na ostatnim kierunku zajęcia zostały dobrane
tak, by ich absolwenci mogli pracować jako celnicy5.
Studenci z obwodu kształcą się na razie tylko na kierunku filologia rosyjska z językiem angielskim. Obecnie
największym problemem centrum są trudności finansowe. Inicjatorzy braniewskiego ośrodka zakładali, że pieniądze będą pochodzić m.in. ze środków Unii Europejskiej wspierającej ideę budowania „przyjaznego sąsiedztwa” z obwodem kaliningradzkim, jednak, jak na razie,
wysiłek organizacyjny i finansowy ponosi tylko UWM
w Olsztynie. Rektor uniwersytetu w Kaliningradzie twierdzi ponadto, iż dalszy rozwój tej inicjatywy jest uzależniony nie tylko od decyzji na poziomie uniwersytetów,
ale również od stanu stosunków na poziomie rządów Polski i Rosji6.
We współpracy naukowej między województwem
warmińsko-mazurskim a obwodem kaliningradzkim
uczestniczą także olsztyńskie wyższe uczelnie niepubliczne.
Spośród olsztyńskich uczelni taką kooperację prowadzi Wyższa Szkoła Informatyki i Ekonomii Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Olsztynie, która w sierpniu 1998 r. podpisała umowę o współpracy z Wydziałem
Ekonomicznym
Kaliningradzkiego
Uniwersytetu
Państwowego. Umowa przewidywała organizację wspólnych konferencji naukowych, wymianę kadr i doświadczeń oraz inicjowanie dialogowych spotkań studenckich7. Celem współpracy było przygotowanie strategii
przygranicznej współpracy województwa warmińsko-mazurskiego z obwodem kaliningradzkim oraz opracowanie
wskazówek, ocen i określenie wszelkich uwarunkowań
wpływających na pogranicze polsko-rosyjskie w kontekście integracji Polski i innych państw wschodnich z Unią
Europejską8. Pracownicy uczelni wielokrotnie poruszali
tematykę związaną z potrzebą podniesienia poziomu
integracji województwa z obwodem.
W ramach współpracy naukowej Wyższej Szkoły Informatyki i Ekonimii TWP w Olsztynie a Kaliningradzkim Uniwersytetem Państwowym zorganizowano
7 konferencji międzynarodowych (m.in. „Problemy
ekonomiki transgranicznej”, Olsztyn 9-10.04.1999 r.;
„Rola i wpływ wyższej uczelni na rozwój przedsiębiorczości”, Kaliningrad 27-28.07.2000 r.; „Region Warmii
i Mazur bliżej Unii Europejskiej a współpraca z sąsiadami”, Olsztyn 05.04.2002 r.). Efektem kooperacji było
również wydanie 3 publikacji książkowych (W. Bilczak,
W. Zacharow „Ekonomika regionalna”, Kaliningrad 1999;
W. Bilczak „Ekonomika przygraniczna, Kaliningrad 2001;
W. Bilczak „Cross-Border Economics”, Olsztyn 2002) oraz
51 oryginalnych artykułów naukowych. Warto również
wspomieć o doktoracie pracownika WSIiE TWP w Olsztynie obronionym na Wydziale Ekonomii Kaliningradzkiego
Uniwersytetu Państwowego9.
Drugą uczelnią niepubliczną współpracującą z Kaliningradem jest Olsztyńska Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania im. Prof. Tadeusza Kotarbińskiego.
11 czerwca 2002 r. uczelnia podpisała porozumienie
z Kaliningradzkim Państwowym Uniwersytetem Technicznym, obejmujące wspólne prowadzenie badań naukowych, organizowanie konferencji i wykładów, wymianę
studentów, doktorantów i naukowców, opracowywanie
podręczników, przygotowanie i realizację projektów finansowych z funduszy Unii Europejskiej. Realizowane projekty badawcze i będące ich rezultatem materiały dotyczyć
mają możliwości rozwoju współpracy gospodarczej obu
regionów. W tym celu przeprowadzono badania ankietowe wśród lokalnych podmiotów gospodarczych (również
kalinigradzkich) na temat stanu, problemów i możliwości współpracy transgranicznej. Wyniki badań zostaną
opublikowane w 2004 roku, mają być pomocne w inicjowaniu wspólnych przedsięwzięć gospodarczych zarówno
przez przedstawicieli biznesu, jak i władz regionalnych.
Drugim pod względem wielkości miastem województwa warmińsko-mazurskiego jest Elbląg. Działają w nim
trzy uczelnie wyższe: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa (PWSZ) oraz niepubliczne Elbląska Uczelnia Humanistyczno-Ekonomiczna (EUH-E) i Wydział Zamiejscowy
Szkoły Wyższej im. Bogdana Jańskiego. Żadna z nich nie
ma jednak podpisanej umowy z partnerami z obwodu.
Uczelnią, która w największym stopniu jest zainteresowana nawiązaniem ściślejszej współpracy z obwodem
kaliningradzkim, jest Elbląska Uczelnia Humanistyczno-Ekonomiczna. Przedstawiciele uczelni prowadzą ze stroną rosyjską zaawansowane rozmowy, których efektem ma
być podpisanie w 2004 r. dwóch porozumień o współpracy. Jednego z Uniwersytetem Międzynarodowym — Filią
w Kaliningradzie, a drugiego z Międzynarodowym Instytutem Humanistycznym w Kaliningradzie. Będą one obejmować wspólne przedsięwzięcia badawcze, wymianę pracowników naukowo-dydaktycznych oraz studentów w celu konfrontacji doświadczeń naukowych. Na elbląskiej
Międzynarodowe Centrum Edukacyjne w Braniewie. Informator, Olsztyn 2003.
Wystąpienia Karii Hypponena i Andrieja Klemeszewa, „Gazeta Inauguracyjna UWM”, 2002, s. 13.
7)
Diariusz wydarzeń — rok 1998, „Silva Rerum”, 2000, nr 2, s. 30.
8)
T. C. Malec, Wkład Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w upowszechnianie wiedzy o Unii Europejskiej a współpraca przygraniczna, w: Strategia
rozwoju współpracy przygranicznej województwa warmińsko-mazurskiego w kontekście integracji z Unią Europejską, Olsztyn b. r. w., s. 39.
9)
Pismo R/31/2004, Dokonania Wyższej Szkoły Informatyki i Ekonomii TWP w Olsztynie w ramach współpracy z Obwodem Kaliningradzkim,
Wyższa Szkoła Informatyki i Ekonomii TWP w Olsztynie, Olsztyn 18.03.2004, s. 1-3.
5)
6)
| 55
56 |
uczelni pracuje obecnie kilku pracowników naukowych
z Bałtyckiego Instytutu Ekonomii i Finansów w Kaliningradzie oraz Bałtyckiej Państwowej Akademii w Kaliningradzie. W roku akademickim 2003/2004 planuje się zorganizowanie dwóch konferencji z udziałem gości — pracowników naukowych z Kaliningradu.
W roku 2001 Wydział Zamiejscowy Szkoły Wyższej
im. Bogdana Jańskiego zorganizował międzynarodową
konferencję „Perspektywy rozwoju przedsiębiorczości
w regionie elbląskim w obliczu koniecznych zmian
w Obwodzie Kaliningradzkim FR”. Kontakty uczelni ze
stroną rosyjską to głównie nieformalne, indywidualne
kontakty z przedstawicielami kaliningradzkiego środowiska naukowego.
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Elblągu
nie prowadzi współpracy z uczelniami kaliningradzkimi.
Współpracę naukową z partnerami z obwodu prowadzi także Bałtycki Ośrodek Badawczy we Fromborku. Jest to jednostka organizacyjna Wyższej Szkoły
Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku.
Ośrodek został założony w maju 2001 r. Jego celem
jest prowadzenie prac badawczych nad historycznymi
kontaktami Mazowsza i Warmii oraz rozwijanie współpracy z instytucjami naukowymi i edukacyjnymi w regionie Bałtyku. Ośrodek ten ma podpisane porozumienie z Kaliningradzkim Uniwersytetem Państwowym
w zakresie m.in. wspólnego prowadzenia badań naukowych, organizowania konferencji, wymiany kadry naukowej i doktorantów. Wynikiem wspólnych przedsięwzięć było podpisanie 10 czerwca 2003 r. przez Rektora Wyższej Szkoły Humanistycznej im. Aleksandra
Gieysztora i Rektora Kaliningradzkiego Uniwersytetu
Państwowego porozumienia o powołaniu Wspólnej Komisji Naukowej „Zalew Wiślany”. Celem Komisji jest
stworzenie podstaw działalności edukacyjnej i wspólnych przedsięwzięć służących rozwojowi obszaru Zalewu Wiślanego z wykorzystaniem bogactwa przyrody,
a także osiągnięć w dziedzinie historii i kultury
z uwzględnieniem znaczenia tego obszaru w perspektywie współpracy europejskiej10.
Analiza współpracy transgranicznej w sferze nauki
pozwala na wysunięcie następujących wniosków:
1. Współpraca między uczelniami województwa warmińsko-mazurskiego oraz obwodu kaliningradzkiego jest prowadzona w szerokim zakresie. Większość
warmińsko-mazurskich szkół wyższych prowadzi
sformalizowaną bądź niesformalizowaną współpracę z partnerami z obwodu kaliningradzkiego.
2. Najbardziej rozpowszechnioną formą kooperacji
jest organizowanie wspólnych konferencji, seminariów oraz innych spotkań o charakterze naukowym.
Istotna jest także wymiana pracowników naukowych, którzy w czasie swoich zagranicznych poby10)
11)
Rozdział IV | Polsko-rosyjska współpraca transgraniczna
tów prowadzą własne badania. Jest to doskonały
sposób wymiany doświadczeń oraz konfrontacji
wyników badań prowadzonych w Kaliningradzie
i Olsztynie.
3. Najaktywniejszym podmiotem omawianej współpracy jest Uniwersytet Warmińsko-Mazurski.
Większość z 14 wydziałów uczelni utrzymuje kontakty z ośrodkami kaliningradzkimi. Uczelnia ta
była inicjatorem utworzenia Międzynarodowego
Centrum Edukacyjnego w Braniewie, które ma
szansę stać się w przyszłości ważną płaszczyzną
wymiany doświadczeń i zbliżenia między studentami i pracownikami naukowymi pogranicza polsko-rosyjskiego. Na razie jednak nasuwają się
wątpliwości związane z funkcjonowaniem tego
ośrodka. Dotyczą one przede wszystkim zasadności studiowania przez Rosjan w Polsce filologii rosyjskiej, a nie kierunków, które w większym
stopniu pozwoliłyby im poznać polską kulturę
oraz język. Wydaje się więc, iż strona polska nie
wykorzystuje do końca możliwości, jakie stwarza
ten projekt.
4. Trzeba podkreślić, iż kontakty z partnerami zagranicznymi uzależnione są, z jednej strony od
ich inicjatywy, a z drugiej od możliwości finansowych11. Jest to istotne zwłaszcza w kontekście
współpracy z uczelniami rosyjskimi, które —
w przeciwieństwie do uczelni zachodnich — mają bardzo ograniczone możliwości finansowe.
Zdarza się także, iż polskie uczelnie — dysponujące teoretycznie większymi środkami finansowymi — nie są postrzegane przez stronę rosyjską
jako interesujący partner. Uczelnie z Kaliningradu często preferują bowiem współpracę z zamożniejszymi uniwersytetami zachodnimi.
2. Ośrodek Badań Naukowych
im. Wojciecha Kętrzyńskiego
w Olsztynie
Anna Gojło
Od 1994 r. współpracę z obwodem prowadzi Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego
w Olsztynie. W ramach działalności OBN rokrocznie odbywają się seminaria o tematyce politycznej, ekonomicznej, kulturalnej i społecznej poświęcone obwodowi
kaliningradzkiemu z udziałem polskiego Konsula Generalnego RP w Kaliningradzie oraz zainteresowanych
przedstawicieli Ministerstwa Spraw Zagranicznych
i Ośrodka Studiów Wschodnich. OBN prowadzi współpracę z Wydziałem Historii Państwowego Uniwersytetu
http://www.wsh.edu.pl
M. Mazińska: Współpraca międzynarodowa..., http://www.qdnet.pl/warecka/rocznik/1997.
Współpraca województwa warmińsko-mazurskiego z obwodem kaliningradzkim w sferze nauki i kultury
w Kaliningradzie, czego efektem są gościnne wykłady
i publikacje w języku polskim tamtejszych profesorów.
Przedstawiciele ośrodka czynnie uczestniczą w przedsięwzięciach naukowych i kulturalnych w obwodzie kaliningradzkim, np. brali udział w międzynarodowej sesji naukowej z okazji 50-lecia powstania obwodu kaliningradzkiego, zorganizowanej przez Kaliningradzki
Uniwersytet Państwowy, uczestniczyli w uroczystości
50-lecia powstania Kaliningradzkiej Służby Archiwalnej, organizowanej przez Kaliningradzkie Archiwum
Państwowe. Przedstawiciele Ośrodka brali także udział
w obchodach Dni Kultury Polskiej w obwodzie kaliningradzkim.
Od 1994 r. ośrodek wydaje biuletyn „Obwód Kaliningradzki. Przegląd faktów, wydarzeń, opinii”, który
jest jedynym tego typu wydawnictwem w Polsce. Znajdują się w nim szczegółowe informacje dotyczące sytuacji społeczno-gospodarczej, politycznej i militarnej
obwodu kaliningradzkiego. Miesięcznik zawiera przegląd prasy rosyjskiej, często także niemieckiej i litewskiej. W biuletynie znaleźć można także informacje na
temat stosunków międzynarodowych obwodu kaliningradzkiego (podrozdziały, jak: Kaliningrad-Świat, Kaliningad– –Polska, Kalinigrad–Litwa czy Kaliningrad–Niemcy). Prezentowane materiały nie są opatrzone
komentarzem. Redakcja biuletynu przygotowuje tylko
artykuł wstępny będący krótkim omówieniem głównych tematów prezentowanych w publikacji. W maju
2004 roku uroczyście obchodzono dziesięciolecie biuletynu.
Współpraca OBN jest w znacznym stopniu ograniczona przez czynnik finansowy i w zależności od zasobów finansowych ożywia się okresowo.
3. Współpraca transgraniczna
instytucji kultury
Anna Gojło
Instytucje kultury jako osoby prawne są odrębnymi
w stosunku do gminy czy powiatu podmiotami prawa,
z własnym majątkiem, środkami trwałymi, przychodami
i kosztami, samodzielnie także gospodarują w ramach
posiadanych środków. W związku z tym, chociaż organizacyjnie podlegają samorządom terytorialnym, wymagają osobnego omówienia.
Początki współpracy kulturalnej województwa warmińsko-mazurskiego z obwodem kaliningradzkim sięgają połowy lat 50. Okresem martwym pod tym względem
były lata 1948-1955, kiedy to nie funkcjonowało żadne
przejście graniczne. Nie istniała współpraca przygraniczna poza współdziałaniem wojsk granicznych. Można
we współpracy w latach późniejszych na tym obszarze
wyodrębnić dwa okresy. Aktywność instytucji kultury
do 1989 r. oraz po tymże roku różni się od siebie jako-
| 57
ścią i częstotliwością podejmowanych inicjatyw kulturalnych.
Współpraca kulturalna do 1989 r. nie była inicjowana przez poszczególne jednostki, lecz była uzależniona od ogólnokrajowego zamysłu współpracy ze
Związkiem Radzieckim. Wiązała się ściśle ze stosunkami polsko-radzieckimi. Rozwijała się głównie na płaszczyźnie tzw. kultury wysokiej. Współpracowały ze sobą
teatry, orkiestry, filharmonie, muzea, archiwa, galerie.
Pozytywnym czynnikiem tej współpracy stało się nawiązanie kontaktów między elitami kulturalnymi Polski
i Rosji. Aprobata władz obu krajów towarzysząca
współpracy kulturalnej służyła rokrocznej intensyfikacji działań i zwiększaniu liczby wydarzeń kulturalnych,
znacznie ułatwiała ich realizację pod względem technicznym i organizacyjnym.
Zmiany w sytuacji społeczno-politycznej przełomu
lat 80. i 90. przyczyniły się także do zmiany jakości
współpracy kulturalnej. Nowa ekipa rządząca straciła
zainteresowanie utrzymywaniem kontaktów w takiej
formie jak dotychczas. Uwagę skierowano raczej na
intensyfikację współpracy gospodarczej. Podmioty,
które prowadziły współpracę kulturalną z partnerami
wschodnimi przy pomocy władz, pozbawione ich finansowego wsparcia, stanęły przed przeszkodą nie do
pokonania, jaką stał się brak funduszy. Czynnik finansowy znacząco wpłynął na ograniczenie kontaktów
kulturalnych inicjowanych zarówno przez stronę polską, jak i rosyjską.
Kolejną barierą, utrudniającą wymianę wystaw stanowi, od roku 1989, znaczny wzrost biurokracji po
stronie rosyjskiej. Dotychczas inicjator wystawy ze
strony polskiej miał za zadanie jedynie dostarczyć eksponaty do granicy państwowej, od której były one pilotowane przez stronę rosyjską.
Obecnie całe wystawy są na granicy szczegółowo
sprawdzane, każdy eksponat musi być obejrzany przez
odpowiednie służby celne (towarzyszy temu sporządzanie obszernej dokumentacji, co jest niezwykle czasochłonne i zniechęcające).
Jedną z pierwszych instytucji, które zapoczątkowały współpracę z partnerami z obwodu kaliningradzkiego
na długo przed 1989 r. i nadal ją kontynuują, jest Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie. Współpraca muzeum
z obwodem kaliningradzkim rozwija się na czterech
płaszczyznach: wymiana wystaw i ekspozycji, staże dla
pracowników, bezpośrednie kontakty pomiędzy dyrekcjami placówek oraz działalność w ramach Stowarzyszenia Muzeów i Zamków Morza Bałtyckiego.
W latach 70. nawiązano kontakt z Muzeum Historycznym w Kaliningradzie, mającym status muzeum obwodowego, a w latach 90. z Galerią Sztuki Współczesnej
w Kaliningradzie. W obu przypadkach współpraca jest
kontynuowana. W ramach porozumienia zawartego pomiędzy Muzeum Warmii i Mazur i Muzeum Historycznym
w Kaliningradzie odbywa się co najmniej raz do roku
58 |
wymiana wystaw12. Cenną inicjatywą na przełomie lat
80. i 90. było wzajemne fundowanie staży dla pracowników obu instytucji, umożliwiających skorzystanie z dorobku i zasobów partnera13. Wizyty zaowocowały nawiązaniem kontaktów personalnych pomiędzy specjalistami
z różnych dziedzin kultury.
W latach 90. muzeum nawiązało współpracę z Galerią
Sztuki Współczesnej w Kaliningradzie14. Wynikiem współpracy wymienionych placówek jest: wzajemna pomoc techniczna, konsultacje, wymiana doświadczeń, nawiązywanie
kontaktów z innymi placówkami, wspólne uczestnictwo
w wydarzeniach kulturalnych i naukowych, wymiana
wystaw. Od połowy lat 90. przedstawiciele muzeów z Olsztyna i Kaliningradu współpracują w ramach Stowarzyszenia
Muzeów i Zamków Morza Bałtyckiego. Spotkania członków
organizacji odbywają się co najmniej raz w roku, a efektem
ich pracy jest m.in. publikacja pt. „Zamki wokół Morza Bałtyckiego” oraz, będąca w przygotowaniu, książka prezentująca najciekawsze zbiory muzeów nadbałtyckich.
Wyróżniającą się instytucją na polu współpracy z obwodem kaliningradzkim jest Muzeum Kultury Ludowej
w Węgorzewie. W muzeum ma także swoją siedzibę Koło
Stowarzyszenia „Wspólnota Polska” oraz Towarzystwo
Ratowania Dziedzictwa Kulturowego Kresów Dawnych
i Obecnych „Ojcowizna”. Współpraca tych podmiotów
z obwodem kaliningradzkim datuje się od 1992 r. i obejmuje wiele różnorodnych działań (wymiana zespołów artystycznych, zwłaszcza folklorystycznych, koncerty,
przeglądy, obozy artystyczne, wymiana wystaw muzealnych, plastycznych, fotograficznych, rękodzieła i sztuki
ludowej, wymiana i wzajemna pomoc w pozyskaniu materiałów źródłowych w zakresie historii i etnografii). Placówki współorganizują badania w zakresie kultury, historii, archeologii, sztuki ludowej i folkloru pogranicza polsko-rosyjskiego. Wspólne działania obejmują także wymianę doświadczeń w sferze ochrony dziedzictwa kulturowego, wymianę grup krajoznawczych, zespołów zainteresowań, krajoznawców turystycznych. Pozytywnym
elementem współpracy jest jej intensyfikacja oraz pozyskiwanie nowych źródeł finansowania. Muzeum Kultury
Rozdział IV | Polsko-rosyjska współpraca transgraniczna
Ludowej i administracja rejonu czerniachowskiego
w 2001 r. realizowały wspólnie projekt „Poznać sąsiada”,
dofinansowany z Phare, mający na celu wzmocnienie
kulturalnej współpracy transgranicznej i polegający na
wymianie zespołów artystycznych, artystów i twórców ludowych. W czerwcu 2003 r. młodzież z obwodu kaliningradzkiego uczestniczyła w warsztatach tanecznych oraz
w Międzynarodowym Rajdzie Węgorzewskim. W sierpniu
tegoż roku na Międzynarodowym Jarmarku Folkloru gościli: Chór Wspólnoty Polskiej i Chór „Rosjiana” z Czerniachowska oraz twórcy z Czerniachowska, Kaliningradu
i Ozierska. Rokrocznie Muzeum prezentuje na terenie obwodu kaliningradzkiego swoje wystawy. W roku 2003
w Konsulacie Generalnym RP w można było obejrzeć „Obrazy Polski” i „Malarstwo Anny Dąbrowskiej”. Od września
2003 r. muzeum realizuje projekt „Za Miedzą”, dofinansowany z funduszy programu Phare, realizowane w ramach Euroregionu „Niemen”. Partnerem w projekcie jest
między innymi Fundacja na Rzecz Rozwoju Demokracji
Lokalnej z Gusiewa. Realizacja projektu przewiduje kulturalną wymianę transgraniczną oraz przeprowadzenie
cyklu szkoleń z zakresu dziedzictwa kulturowego.
Od lat 70. Wojewódzka Biblioteka Publiczna (WBP)
w Olsztynie współpracuje z Naukową Biblioteką Obwodową w Kaliningradzie. W 1987 r. podpisano umowę
o współpracy (uzupełnioną w 1994 r.). Podstawowe formy
współpracy to: wyjazdy studyjne bibliotekarzy olsztyńskich i kaliningradzkich, wymiana i ekspozycja zbiorów15,
seminaria, sesje naukowe i konferencje16.
Powyższe działania dają możliwość porównania polskich i rosyjskich systemów bibliotecznych. Szczególnym
zainteresowaniem Rosjan cieszyły się olsztyńskie dokonania
w zakresie wyposażania i organizacji bibliotek filialnych.
W styczniu 2003 r. podczas odbywającego się w Olsztynie Forum Trzech Partnerów przedstawiciele placówek kulturalnych z Polski, Rosji i Danii zapoczątkowali projekt
„Regionalna informacja w Internecie”. W ramach projektu
planowane jest stworzenie sieci internetowej popularyzującej wiedzę na temat Unii Europejskiej oraz regionów
biorących udział w projekcie.
Przykłady wystaw Muzeum Warmii i Mazur w Muzeum Historyczno-Artystycznym: „Grafika lat 80. Poszukiwanie i kontynuacje” (1994);
„Architektura gotycka Warmii i Mazur w fotografii Adalberta Guskiego” (1996); „Platery ze zbiorów Muzeum Warmii i Mazur” (1996); „Warmia i Mazury przywrócone Polsce” (1985); „Armia Czerwona na Warmii i Mazurach w 1945 r. — wystawa fotograficzna” (1989); „Monety
krzyżackie i pruskie od XIV do XX wieku”. Wystawy Muzeum Historyczno-Artystycznego w Olsztynie w Muzeum Warmii i Mazur: „Monety
i banknoty rosyjskie i radzieckie: Königsberg-Kaliningrad”. Ponadto zorganizowano wystawę fotograficzną o historii miasta Kaliningradu
oraz wystawy sztuki współczesnej artystów z obwodu kaliningradzkiego.
13)
Staże były albo dwutygodniowe (przy wyjeździe jednego pracownika), albo jednotygodniowe (dla dwóch osób).
14)
Wystawa prac Hieronima Skurpskiego. Malarstwo, grafika, rysunek (1997); Ekspozycja polska na VII Biennale Grafiki Krajów Nadbałtyckich
Kaliningrad-Königsberg 2002.
15)
Dziecięca Biblioteka Obwodowa w Kaliningradzie (1994): wystawa książek „Literatura dla dzieci i młodzieży w seriach wydawniczych” (Kaliningradzkiej Bibliotece przekazano w darze 200 woluminów polskich książek), konkurs plastyczny „Prezentujemy Region Warmii i Mazur”
nawiązujący do baśnii, legend, historii, architektury i bogactwa krajobrazowego (dwie uczestniczki konkursu w nagrodę wyjechały na otwarcie wystawy w Kaliningradzie).
16)
Dziecięca Biblioteka Obwodowa w Kaliningradzie (1996): międzynarodowe seminarium bibliotek dziecięcych poświęcone problemom
gromadzenia zbiorów. WBP w Olsztynie (1996): sesja naukowa z okazji 50-lecia działalności polskich bibliotek publicznych na Warmii i Mazurach; międzynarodowa konferencja „Biblioteki publiczne jako centra kultury i informacji” w Starych Jabłonkach (1999). Naukowa Biblioteka
Obwodowa w Kalinigradzie: seminarium „Rola uniwersalnych naukowych bibliotek w opracowaniu regionalnej polityki bibliotekarskiej” (2001).
12)
Współpraca województwa warmińsko-mazurskiego z obwodem kaliningradzkim w sferze nauki i kultury
Od roku 2001 WBP uczestniczy w międzynarodowym
projekcie PULMAN — Public Libraries Mobilising Advanced Networks, popularyzując zastosowanie nowoczesnych
technologii w Polsce, a także w krajach Europy Środkowej
i Wschodniej.
Przedstawiciele Miejskiej Biblioteki Publicznej
w Olsztynie wymieniają doświadczenia z bibliotekarzami
Miejskiej Biblioteki Publicznej w Kaliningradzie.
W kwietniu 2002 r. Miejska Biblioteka Publiczna
w Bartoszycach nawiązała współpracę z bibliotekami publicznymi obwodu kaliningradzkiego, szczególnie z miast
Pioniersk i Bagrationowsk. Wspólnie ustalono i przyjęto
plan współpracy na rok 2002, obejmujący konkurs dla
dzieci popularyzujący książki o ekologii, organizację wystaw nagrodzonych prac plastycznych, spotkanie bibliotekarzy, spotkania z miejscowymi twórcami, wystawy najpoczytniejszych książek polskich i rosyjskich17.
Przemiany polityczne nie wpłynęły negatywnie na
współpracę bibliotek, która rozwija się systematycznie od
połowy lat 80. Odmienną sytuację obserwujemy w przypadku współpracy teatrów. Zmniejszyła się znacznie częstotliwość wymiany spektakli i wizyt gościnnych olsztyńskiego Teatru im. Stefana Jaracza w obwodzie kaliningradzkim, która zapoczątkowana została już w latach 50.
Obecnie wizyty kaliningradzkich teatrów w Olsztynie są
sporadyczne. W marcu 2003 r. podczas XI Olsztyńskich
Spotkań Teatralnych goszczono Teatr Muzyczny z Kaliningradu, była to jednak jedyna tego typu wizyta w tym roku.
Zmiany ustrojowe negatywnie wpłynęły na polską
działalność wystawienniczą w obwodzie kaliningradzkim.
Jednak pomimo znacznych utrudnień technicznych i biurokratycznych olsztyńskie Biuro Wystaw Artystycznych
podejmuje próby promowania polskiej kultury w obwodzie kaliningradzkim i rosyjskiej w Polsce. W 1998 r. na
Międzynarodowym Biennale Grafiki Krajów Nadbałtyckich
w Kaliningradzie BWA prezentowało wystawę „Linoryt
i drzeworyt” ze swojej kolekcji. W 2000 r. na kolejnym
biennale dyrektor BWA była selekcjonerem ze strony polskiej, w efekcie czego swoje prace zaprezentowało 15
polskich grafików. W 2001 r. w ramach wystawy „Sztuka
bez granic” prezentowano prace artystów z miast partnerskich Olsztyna, w tym z Kaliningradu. W czerwcu
2003 r. w Konsulacie Generalnym RP w Kaliningradzie
otwarto wystawę prac Wojciecha Jerzego Bieleckiego.
Od 1992 r. Dom Kultury w Gołdapi współpracuje
z miastami Gusiew, Oziersk i Niestierow. Początkowo
współpraca polegała na realizacji jednorazowych imprez
o charakterze masowym, w ramach których zapraszano
artystów i zespoły muzyczne. Były to „Dni Miast” czy
„Prazdniki”, organizowane nie systematycznie, lecz raczej spontanicznie w zależności od zapotrzebowania. Imprezą odbywającą się corocznie od 10 lat są natomiast
Międzynarodowe Warsztaty Taneczne „Spotkanie z Tańcem”, w których uczestniczą m.in. tancerze z Rosji. Ma17)
Zob. rozdz. II, Współpraca samorządów powiatowych.
| 59
ją one na celu nawiązywanie i rozwijanie kontaktów
kulturalnych między młodzieżą z Polski, obwodu kaliningradzkiego, Litwy i Białorusi poprzez takie działania, jak:
warsztaty taneczne, pokazy, koncerty, działania integrujące młodzież i ich opiekunów. Od stycznia do października 2003 r. realizowany był projekt „Od sąsiedztwa do
współpracy” w ramach programu RITA (Region in Transition) Fundacji Edukacja dla Demokracji. Jest to przedsięwzięcie obejmujące jednostki samorządowe pogranicza
polsko-rosyjskiego (gmina Gołdap, gmina Dubeninki,
gmina Banie Mazurskie, rejon gusiewski, rejon niestierowski i rejon ozierski). Realizacja projektu służy poznaniu możliwości partnerów, wypracowaniu wspólnych, nowych, ciekawych form współpracy pomiędzy ośrodkami
poprzez wizyty studyjne, warsztaty, wystawy, koncerty,
prezentacje działalności poszczególnych ośrodków.
Ośrodek Kultury, Sportu i Rekreacji Miasta i Gminy Młynary (powiat elbląski) w 1999 r. wspólnie z władzami samorządowymi Kaliningradu zrealizował projekt „Integracje
99” — przegląd kultury mniejszości narodowych. Kolejnymi polsko-rosyjskimi przedsięwzięciami przygotowanymi
z władzami samorządowymi bałtijskiego okręgu miejskiego (2001 r.) były dwa projekty: „Plener plastyczny — Bliżej natury” mający na celu rozwój współpracy kulturalnej
między instytucjami, nawiązanie bezpośrednich kontaktów między polskimi i rosyjskimi plastykami, wymianę doświadczeń i informacji o różnych technikach twórczych,
wspólny happening „Granica nie dzieli” oraz projekt „Integracje 2001” — służący rozwojowi współpracy transgranicznej poprzez nawiązanie bezpośrednich kontaktów w czasie
koncertów, spotkań z artystami. Oba projekty zostały dofinansowane z Phare (Euroregion „Bałtyk”), koszt pierwszego wyniósł 7246,51 euro, drugiego — 6561,42 euro.
Należy także wspomnieć o działaniach Centrum Kultury i Współpracy Międzynarodowej „Światowid” (dawniej Wojewódzki Ośrodek Kultury) z Elbląga. W 2001 r.
z inicjatywy tej placówki odbyły się „Międzynarodowe
warsztaty artystyczne Kadyny — wioska sztuki” (wspólnie z partnerami z Kaliningradu i Ozierska). Warsztaty
miały na celu ożywienie i wspieranie twórczego ruchu
artystycznego, promocję sztuki regionalnej, tworzenie
więzi społecznych o zasięgu międzynarodowym na terenie Euroregionu „Bałtyk”. W tym samym roku ośrodek
zorganizował spotkania artystyczne osób niepełnosprawnych Euroregionu „Bałtyk” „Razem w Euroregionie”. Celem projektu, w którym udział wzięły organizacje
z Kłajpedy, Kaliningradu, Naestved (Dania) było nawiązanie kontaktu z organizacjami osób niepełnosprawnych, które prowadzą terapię poprzez działania artystyczne oraz wymiana doświadczeń w zakresie terapii
między instruktorami i terapeutami. Projekty zostały dofinansowane z Phare. Przedstawiciele młodzieżowego
środowiska artystycznego z obwodu kaliningradzkiego
biorą także udział w polsko-rosyjskich Europejskich
60 |
Spotkaniach Młodzieży Artystycznie Uzdolnionej „POMOSTY” (2003–2004), które mają łączyć młodych ludzi na
drodze do Unii Europejskiej. Na program składają się
wspólnie realizowane konkursy, wystawy, przeglądy.
Wspólne przedsięwzięcia kulturalne z partnerami z obwodu kaliningradzkiego realizują także Młodzieżowy Dom
Kultury w Elblągu oraz Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury
z Dobrego Miasta. Pierwszy z nich współorganizuje Międzynarodowy Konkurs Twórczości Plastycznej Dzieci i Młodzieży Szkolnej Euroregionu „Bałtyk” „Od morza jesteśmy”,
w którym biorą udział przedstawiciele Pałacu Młodzieży
z Kaliningradu. Natomiast MGOK z Dobrego Miasta — odbywające się corocznie Międzynarodowe Spotkania Rodzin
Muzykujących, w których uczestniczą także rodziny z obwodu kaliningradzkiego. Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury
w Olsztynku w 2002 r. wspólnie z Administracją Polesska
zorganizował międzynarodowe warsztaty dla dzieci uzdolnionych artystycznie „Talent nie zna granic”.
Analiza współpracy transgranicznej instytucji kultury prowadzi do następujących wniosków:
1. Przemiany polityczne przełomu lat 80. i 90. wpłynęły na zmianę charakteru współpracy kulturalnej.
Rozdział IV | Polsko-rosyjska współpraca transgraniczna
Do 1989 r. miała miejsce wymiana w sferze tzw.
kultury wysokiej (współpraca archiwów, filharmonii, muzeów, teatrów). W latach 90. została zastąpiona współpracą na polu kultury masowej
o charakterze lokalnym (działania skierowane do
społeczności poszczególnych gmin).
2. Taki charakter współpracy pozwala na zbliżenie
społeczności przygranicznych, służy wzrostowi
tolerancji i pobudzeniu aktywności społecznej
oraz gospodarczej, umacnia więzi pomiędzy sąsiadującymi społecznościami.
3. Obecnie o intensywności współpracy kulturalnej
prowadzonej przez poszczególne instytucje decyduje umiejętność pozyskiwania środków finansowych ze źródeł innych niż budżetowe.
4. Współpracy nie prowadzą olsztyńskie media. Tematyka związana z obwodem kaliningradzkim rzadko
pojawia się w lokalnych stacjach (najczęściej
w związku z incydentami na granicy, potencjałem
militarnym obwodu czy AIDS), czego efektem jest
być może funkcjonujący w świadomości mieszkańców regionu wizerunek kaliningradczyków.
1. Organizacje pozarządowe
w obwodzie kaliningradzkim
i województwie
warmińsko-mazurskim
Rozdział V
Aktywność transgraniczna
organizacji pozarządowych
Ewa Romanowska
Beata Samojłowicz
Trudno jest określić liczbę organizacji pozarządowych w obwodzie kaliningradzkim. W Wydziale Sprawiedliwości Administracji Obwodowej na koniec 2002 r.
było ich zarejestrowanych ponad 1 400. Należy jednak
zaznaczyć, że liczba ta obejmuje również związki zawodowe, oddziały partii politycznych, zrzeszenia
i związki sportowe czy towarzystwa ogrodników.
Z drugiej strony wiele aktywnie działających organizacji nie jest zarejestrowanych. Większość NGO działających na terenie obwodu kaliningradzkiego ma status
regionalny, ale działa przede wszystkim w stolicy obwodu. Organizacje mające swe siedziby w Kaliningradzie dysponują najlepszą kadrą oraz bazą techniczną.
Wiele podmiotów działających poza regionalnym centrum ma problemy z dostępem do telefonu czy internetu, a lokalne samorządy dysponują zbyt małym budżetem, by wspierać inicjatywy obywatelskie. Działalność
organizacji najczęściej opiera się na pracy wolontariackiej jej członków.
W zależności od sfery działalności organizacje pozarządowe w obwodzie kaliningradzkim można podzielić na kilka grup: organizacje kobiece, towarzystwa
kulturalne, stowarzyszenia dziecięce i młodzieżowe,
towarzystwa narodowe, organizacje przesiedleńcze, organizacje zajmujące się prawami człowieka, organizacje socjalne i stowarzyszenia osób niepełnosprawnych
oraz organizacje ekologiczne.
Działalność organizacji pozarządowych w obwodzie finansowana jest ze źródeł rosyjskich i zagranicznych. Są to zarówno środki prywatne, jak i publiczne. Najaktywniejszym sponsorem do 2003 r. był
Open Society Institute. Osobny program w regionie finansował także UNICEF. Wśród wspierających projekty
realizowane w obwodzie kaliningradzkim wymienić
należy: Fundację „Nowe Perspektywy”, Fundację „Eurazja”, National Endowment for Democracy, World Wildelife Foundation, Charities Aid Foundation, Fundację
Swobód Obywatelskich, Fundację im. Roberta Boscha,
Komisję Europejską, rządy państw m.in. Danii, Finlandii, Niemiec, Szwecji. Wspomnieć należy także o programach pomocowych prowadzonych przez Ambasadę
Kanady, Ambasadę Holandii, Konsulat Generalny Stanów Zjednoczonych. Finansowanie inicjatyw społecznych przez przedstawicieli biznesu jest wciąż słabo
rozwinięte.
Istnieją także organizacje, których działalność jest
bezpośrednio finansowana przez zagranicznych fundatorów czy partnerów, np. Oddział Niemieckiego Związku Dobroczynnego „Antropos” pomagający domom
dziecka; organizacja społeczna „Denta”, w której jako
wolontariusze pracują niemieccy lekarze stomatolodzy;
Katolickie Centrum Charytatywne „Caritas Zachód”,
Rozdział V | Polsko-rosyjska współpraca transgraniczna
62 |
które przekazuje pomoc humanitarną, udziela porad
lekarskich i prawnych1.
Z badań Stowarzyszenia KLON/JAWOR wynika, iż w województwie warmińsko-mazurskim zarejestrowanych jest
około 1,7 tys. organizacji pozarządowych. Liczba zarejestrowanych organizacji na 10 tys. mieszkańców wynosi
11,6, co stanowi dość wysoki poziom w skali kraju.
Powołując się na dane Elbląskiego Stowarzyszenia
Wspierania Inicjatyw Pozarządowych, najwięcej NGO, około 250, działa na terenie Olsztyna (170 tys. mieszkańców).
W drugim co do wielkości mieście województwa Elblągu
(130 tys. mieszkańców) jest aktywnych około 170, natomiast w Ełku (56 tys. mieszkańców) — 80 organizacji. Ponadto w kilkunastu miastach województwa, z reguły powiatowych, działalność prowadzi po kilkanaście organizacji (Braniewo, Giżycko, Gołdap, Iława, Kętrzyn, Mikołajki,
Olsztynek, Ostróda, Szczytno). Należy zauważyć, że nie
wszystkie oraganizacje są jednakowo aktywne, np. według
Departamentu Polityki Społecznej UM w Olsztynie „widocznych” jest około 90 organizacji.
Sektor pozarządowy województwa warmińsko-mazurskiego nie został poddany całościowym badaniom, dlatego też trudne jest jednoznaczne określenie specyfiki regionu w tym zakresie. Większość organizacji zajmuje się
jednak najważniejszymi problemami w regionie: bezrobociem, trudnymi warunkami życia, bierną i roszczeniową
postawą społeczeństwa, brakiem poczucia więzi z miejscem zamieszkania. Charakterystyczne dla regionu jest
istnienie organizacji mniejszości niemieckiej i ukraińskiej. W małych miejscowościach i na wsiach, oprócz parafii, często jedyną organizacją społeczną jest oddział
Ochotniczej Straży Pożarnej.
Na terenie województwa istnieją oddziały niemal
wszystkich organizacji ogólnopolskich działających przed
1989 r. (ZHP, PCK, TPD, TWP itd.)2. Ponadto Centrum Wolontariatu w Elblągu należy do ogólnopolskiej sieci wolontariatu. W sześciu miejscowościach regionu działają
Centra Aktywności Lokalnej (CAL). W regionie działa także kilka niezależnych oddziałów Polskiego Stowarzyszenia
na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym.
W województwie są trzy fundusze lokalne: Fundusz Lokalny Regionu Elbląskiego, Fundacja Rozwoju Społecznego
— Warmińsko-Mazurski Fundusz Lokalny w Lidzbarku Warmińskim „Nad Symsarną”, Nidzicki Fundusz Lokalny.
2. Współpraca na pograniczu
polsko-rosyjskim
Z badań Stowarzyszenia KLON/JAWOR wynika, że
tylko dla 6,9% polskich organizacji pozarządowych
1)
2)
współpraca międzynarodowa stanowi jedno z trzech najważniejszych pól działania, a dla 2% — główne pole
działania (dotyczy organizacji pozarządowych w węższym ujęciu, tj. fundacji i stowarzyszeń).
Zarówno po stronie polskiej, jak i rosyjskiej organizacje pozarządowe są jednym z najaktywniejszych podmiotów współpracy transgranicznej. Aktywność organizacji
w tej sferze cechuje elastyczność, szybkość podejmowania decyzji i działań, a niejednokrotnie także nowatorskie
podejście do rozwiązywania problemów. Dzięki mniej rozbudowanym strukturom międzynarodowe działania NGO
są związane z mniejszymi nakładami.
Jak wynika z badań przeprowadzonych przez autorów, w latach 1990-2003 24 organizacje z Warmii i Mazur, stanowiące 1,4% ogółu, podjęło współpracę z obwodem kaliningradzkim.
Organizacje po obu stronach granicy działają w podobnych dziedzinach, co pomaga znaleźć partnera do
wspólnego projektu. Podstawowa różnica między polem
działania organizacji warmińsko-mazurskich i kaliningradzkich polega na tym, że po rosyjskiej stronie liczną
grupę stanowią organizacje przesiedleńcze, praktycznie
niewystępujące na Warmii i Mazurach. Potencjalnie dobrym polem do przekazywania polskich doświadczeń może stać się pomoc niepełnosprawnym i upośledzonym
umysłowo (sfera bardzo słabo rozwinięta w obwodzie kaliningradzkim). Organizacje rosyjskie oczekują pomocy
polskich partnerów w rozwoju III sektora w obwodzie.
Organizacje pozarządowe z Warmii i Mazur w małym
stopniu angażują się w projekty skierowane do Ukrainy
i Białorusi. Potwierdza to tezę, o dużym wpływie bliskości
geograficznej na wybór partnera do wspólnego projektu.
Autorzy raportu dotarli do informacji na temat 68 projektów transgranicznych zrealizowanych przez organizacje
pozarządowe, z czego 42 miało charakter dwustronny
(polsko-rosyjski), a pozostałe 26 wielostronny (lista projektów znajduje się w aneksie na końcu raportu).
Najwięcej polsko-rosyjskich projektów zostało zrealizowanych przez organizacje z Elbląga, Gołdapi, Nidzicy oraz Olsztyna, z czego na szczególną uwagę zasługuje aktywność pierwszego z wymienionych miast. Więcej
niż trzy projekty zrealizowało sześć organizacji: Elbląskie Stowarzyszenie Organizatorów Pomocy Społecznej,
Elbląskie Stowarzyszenie Wspierania Organizacji Pozarządowych, Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej — Ośrodek
Samorządu Lokalnego w Olsztynie, Międzynarodowe Centrum Spotkań Młodzieży „Camp Rodowo”, Nidzicka Fundacja Rozwoju NIDA, Stowarzyszenie Wspólnota Kulturowa
„Borussia”, Towarzystwo Wiedzy Powszechnej Oddział Regionalny w Olsztynie. Warto zauważyć, że długofalowe
działania z partnerami z obwodu kaliningradzkiego prowadzą organizacje, dla których działalność międzynarodowa
Ilja Demntjew, Organizacje pozarządowe w obwodzie kaliningradzkim i możliwości współpracy z polskimi organizacjami, w: Atlas organizacji
pozarządowych obwodu kaliningradzkiego, wydanie II, Kaliningrad 2003.
Na podstawie materiału udostępnionego przez Elbląskie Stowarzyszenie Wspierania Inicjatyw Pozarządowych.
Aktywność transgraniczna organizacji pozarządowych
jest jednym z najważniejszych pól działania. Pozostałych 18 organizacji prowadzi współpracę incydentalną
(1-2 projekty).
Poszczególne działania znacząco różnią się od siebie
pod względem kierunku, skali, ale i formy. Dotychczas
zrealizowane projekty transgraniczne przybierały
najczęściej postać seminariów, konferencji, wizyt studyjnych, szkoleń, warsztatów, staży, wspólnych działań wydawniczych, plenerów, wystaw, tworzenia baz danych.
Do najważniejszych źródeł finansowania polsko-rosyjskich projektów transgranicznych dostępnych dla
organizacji pozarządowych, należą: Program RITA Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności (administrowany przez
Fundację Edukacja dla Demokracji), Kancelaria Premiera
RP, Euroregion „Bałtyk” i „Niemen” oraz Fundacja im. Stefana Batorego. Pojedyncze projekty zostały dofinansowane ze środków Ambasady Królestwa Holandii (program
MATRA KAP). Partnerów z obwodu kaliningradzkiego można także włączyć jako tzw. partnera z państwa trzeciego
w projekty realizowane ze środków Polsko-Niemieckiej
Współpracy Młodzieży. Podobną możliwość stwarza program „Młodzież” Unii Europejskiej, przy czym zauważyć
należy, że realizacja projektów w ramach wspomnianego
programu wiąże się z wypełnieniem wielu wymogów formalnych, przekraczających niejednokrotnie możliwości organizacji o małym doświadczeniu we współpracy międzynarodowej. Projekty polsko-rosyjskie na terenie województwa warmińsko-mazurskiego są również finansowane
ze środków samorządowych.
Program RITA Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności działa od 2001 r. W jego trzech edycjach w latach
2001-2003 dofinansowano 160 projektów adresowanych
łącznie do 20 krajów, z czego 18 do obwodu kaliningradzkiego: w 2001 r. — 4, w 2002 r. — 7, w 2003 r. — 7.
Wśród nich 15 zrealizowały organizacje z województwa
warmińsko-mazurskiego (pozostałe 3 z mazowieckiego,
pomorskiego, lubelskiego). Średnia wartość projektu „kaliningradzkiego” wynosiła 35 tys. zł.
Na przykładzie programu RITA widać stopniowy
wzrost zainteresowania realizacją programów wspólnie
z partnerami z obwodu kaliningradzkiego, np. w 2001 r.
zrealizowano 6 projektów z partnerami z obwodu (w tym
4 na terenie województwa warmińsko-mazurskiego),
a w 2002 r. — 12 (w tym 6 na Warmii i Mazurach).
W ramach programu „Pomoc techniczna dla państw
w drodze transformacji” Kancelaria Premiera RP dofinansowuje projekty transgraniczne zgodne z priorytetami polskiej polityki zagranicznej. Dotychczas odbyły się
dwie edycje konkursu: w roku 2001 oraz 2003. Łącznie
wsparto trzy projekty z partnerami z obwodu. Wszystkie
realizowane były na terenie Warmii i Mazur.
Znaczna część projektów transgranicznych jest realizowana ze środków Euroregionów „Bałtyk” i „Niemen”3.
3)
Zob. rozdz. II, Współpraca euroregionalna.
| 63
Grantodawcy wyznaczają obszary działań transgranicznych organizacji pozarządowych. W przypadku obwodu kaliningradzkiego ważną rolę odgrywają projekty
służące rozwojowi społeczeństwa obywatelskiego,
w tym wzmocnieniu trzeciego sektora. Wśród innych
ważnych dziedzin współpracy wymienić należy pomoc
społeczną, ochronę dziedzictwa kulturowego oraz rozwój lokalny. Poniżej opisano wybrane przykłady inicjatyw z wymienionych dziedzin.
Jednym z pierwszych kompleksowych programów
transgranicznych był zainaugurowany przez Fundację
im. Stefana Batorego w 2000 r. długofalowy projekt
„Przełamując izolację. W stronę regionalnego partnerstwa”, obejmujący: szkolenie dla liderów i działaczy
NGO z obwodu kaliningradzkiego, wizytę studyjną oraz
indywidualne staże. Przedsięwzięcie realizowane było
we współpracy z partnerem lokalnym — Wspólnotą Kulturową „Borussia” z Olsztyna, a w ostatniej fazie także
z Elbląskim Stowarzyszeniem Wspierania Inicjatyw Pozarządowych. Większość działań w ramach projektu realizowano na terenie województwa warmińsko-mazurskiego. Projektem zostało objętych około 60 osób
z obwodu.
Innym przykładem działań z tego zakresu są projekty
Fundacji Rozwoju Demokracji Lokalnej z Olsztyna. Wymienić tu należy „Atlas organizacji pozarządowych obwodu kaliningradzkiego” prezentujący organizacje działające na terenie obwodu kaliningradzkiego. Znaleźć tam
można podstawowe informacje dotyczące profilu ich działalności, doświadczenia i pól współpracy z polskimi partnerami. Dodatkowo rosyjskie organizacje wskazują na
osobę rekomendującą je w Polsce. Dotychczas ukazały się
dwie edycje wydawnictwa — w 2001 i 2003 r. (w 2004 r.
przygotowywana była kolejna edycja). Od 2001 r. FRDL
realizuje również projekt „INFRUST — Informacja i Zaufanie”, w ramach którego stworzono punkty kontaktowe
(w Olsztynie i Kaliningradzie) dla polskich i rosyjskich
podmiotów zainteresowanych współpracą, założono też
stronę internetową (www.infrust.org). Do końca lipca
2003 r. z punktem zetknęło się 116 podmiotów z obu krajów (56% z Polski i 44% z Rosji) z czego 80% stanowiły
NGOs, 12% przedstawiciele administracji, 5% szkoły i 3%
organizacje biznesowe.
Nową inicjatywą mającą na celu wspieranie trójstronnych projektów organizacji pozarządowych, które służą
rozwojowi lokalnych inicjatyw obywatelskich w obwodzie
kaliningradzkim, włączaniu ich do ponadgranicznej
współpracy polsko-niemiecko-kaliningradzkiej oraz upowszechnianiu inicajtyw służących poprawie jakości życia
w obwodzie jest program grantowy „Partnerstwo inicjatyw społecznych. Niemcy — Obwód Kaliningradzki —
Polska” przygotowany przez Fundację im. Stefana Batorego wspólnie z Fundacją im. Roberta Boscha.
64 |
Współpraca NGO obejmuje również sferę społeczną.
Ma ona najczęściej postać konferencji, staży i wiezyt
studyjnych (działania mają miejsce głównie po stronie
polskiej). Przykładem może być projekt „Podzielmy się
swoim doświadczeniem”, w ramach którego zorganizowano staże dla 13 przedstawicieli administracji rządowej z obwodu kaliningradzkiego zaangażowanych w pomoc społeczną. W ramach staży odbyły się wizytacje
w świetlicach środowiskowych oraz domach pomocy
społecznej.
Interesującym przedsięwzięciem dotyczącym ochrony dziedzictwa kulturowego był zrealizowany przez Stowarzyszenie Animatorów Kultury na Wsi (Jonkowo) projekt „Skąd jesteśmy”. Nowatorstwo projektu polegało na
tym, że działania projektowe obejmowały małe wsie oddalone od regionalnego centrum.
Za wzorcowy projekt, przełamujący częsty schemat
„konferencja — wizyta studyjna — staże”, można
uznać „Gołdapskie spotkania transgraniczne”, realizowany przez Fundację Rozwoju Regionu Gołdap. Jego celem jest wyjście poza peryferyjność pogranicza poprzez
rozwój lokalny, uświadomienie samorządom, przedsiębiorcom i organizacjom pozarządowym, że położenie
przygraniczne może być atutem i sprzyjać rozwojowi
społeczno-ekonomicznemu. Założenia projektu realizowane są poprzez następujące działania: konferencje,
warsztaty, opracowanie mikroprojektów transgranicznych, np. wspólne działania na rzecz ochrony przyrody
na terenach przygranicznych lub wytyczenie szlaków
rowerowych, opracowywanie i wydawanie publikacji.
W projekcie uczestniczą powiat gołdapski, rosyjskie rejony: gusiewski, niestierowski i ozierski oraz litewskie:
Sakiai i Wisztitys. Do jego efektów należy zaliczyć wydanie dwujęzycznych publikacji: „Gołdapskie spotkania
transgraniczne” oraz „Polsko-rosyjska wspólna przedsiębiorczość” (poradnik dla przedsiębiorców mających
zamiar inwestować w obwodzie kaliningradzkim), a także przygotowanie materiałów do publikacji „Od Bań
Mazurskich do Balwierzyszki”, zawierającej opis osobliwości historycznych i turystycznych polsko-rosyjskolitewskiego pogranicza. Podjęto próbę utworzenia
w Gusiewie odpowiednika Centrum Promocji Regionu
Gołdap oraz wytyczono szlaki rowerowe po obu stronach Puszczy Rominckiej.
Organizacje pozarządowe z Warmii i Mazur włączają
się także w działania informacyjne na temat Unii Europejskiej (projekty realizowane przez Regionalne Centrum
Informacji Europejskiej i Turystycznej z Elbląga).
Wśród projektów realizowanych na pograniczu
polsko-rosyskim dominują przedsięwzięcia bilateralne,
chociaż coraz częściej przełamywana jest ta tendencja.
Za przykład mogą posłużyć trójstronne projekty młodzieżowe realizowane przez WK „Borussia” czy polsko-rosyjsko-litewski projekt „Łączy nas demokracja” Elbląskiego
Stowarzyszenia Wspierania Inicjatyw Pozarządowych.
W ramach ostatniego miały miejsce wizyta studyjna
Rozdział V | Polsko-rosyjska współpraca transgraniczna
w organizacjach Sieci Wspierania Organizacji Pozarządowych Województwa Warmińsko-Mazurskiego „HEROLD” oraz w ich organizacjach partnerskich, staże
i konferencja.
Za najskuteczniejsze należy uznać te działania, które są ścisłą realizacją misji organizacji, ponieważ zakładają stabilność działań oraz dają gwarancję ich kontynuacji. Potwierdzeniem tego faktu jest działalność
Wspólnoty Kulturowej „Borussia”, która od początku lat
90. prowadzi wymianę młodzieży z obwodu kaliningradzkiego, województwa warmińsko-mazurskiego oraz
Niemiec, doprowadzając do spotkania przedstawicieli
narodów historycznie związanych z ziemiami dawnych
Prus Wschodnich.
Do najczęściej wymienianych barier utrudniających
współpracę należą problemy związane z przekraczaniem
granicy (długi okres oczekiwania, korupcja w służbach
mundurowych, problemy związane z wprowadzeniem
wiz), biurokracja po stronie rosyjskiej, słabe zrozumienie filozofii zrównoważonego rozwoju i roli organizacji
pozarządowych, brak znajomości języka sąsiada. Działacze organizacji podkreślają także trudności związane
z uzyskaniem środków na prowadzenie współpracy
transgranicznej. Wynika to zarówno z niewielkiej liczby
dostępnych programów grantowych, jak i niedostatecznego przygotowania organizacji do ubiegania się
o środki na realizację projektów. Wciąż dostrzegalna
jest asymetria w rozwoju III sektora po polskiej i rosyjskiej stronie granicy. Organizacje polskie mają większe
doświadczenie oraz dysponują lepszym zapleczem technicznym. Współpracę międzynarodową podejmują nieliczne organizacje, które osiągnęły już pewien stopień
rozwoju instytucjonalnego (spełniają standardy techniczne i kadrowe: własna siedziba, pracownicy etatowi,
odpowiednie wyposażenie techniczne), a takich jest
jeszcze niewiele nawet po polskiej stronie granicy. Inną
barierą jest brak procedur przepływu informacji między
samymi organizacjami oraz między poszczególnymi sektorami w zakresie prowadzonych inicjatyw transgranicznych. Nieliczne projekty na pograniczu polsko-rosyjskim
realizowane są w oparciu o współpracę samorządu, organizacji pozarządowych, przedsiębiorców. Celowe wydaje się także wypracowanie jednolitej polityki grantowej w oparciu o analizę sytuacji na pograniczu polsko-rosyjskim. Z prowadzonych badań wynika, że w dużej
mierze to właśnie grantodawcy wpływają na charakter
realizowanych projektów.
Podsumowując współpracę w omawianym obszarze,
można sformułować następujące wnioski:
1. Mimo że istnieje wiele potencjalnych obszarów
współpracy z partnerami z obwodu kaliningradzkiego, na tle innych działań prowadzonych przez
organizacje z Warmii i Mazur projekty o charakterze transgranicznym stanowią niewielki procent.
2. Od 2000 roku stopniowo zwiększa się liczba organizacji realizujących projekty polsko-rosyjskie,
Aktywność transgraniczna organizacji pozarządowych
jest to ściśle związane z pojawieniem się nowych
źródeł finansowania.
3. Najwięcej realizowanych projektów ma na celu
wsparcie formowania się społeczeństwa obywatelskiego w obwodzie kaliningradzkim.
4. Do najpopularniejszych form działań projektowych
zaliczyć należy: wizyty studyjne, staże, seminaria
i konferencje. Działania o takim charakterze bar-
| 65
dzo często w nieznacznym stopniu angażują partnera rosyjskiego.
5. Do głównych barier utrudniających współpracę
należą: problemy związane z przekraczaniem granicy, biurokracja po stronie rosyjskiej, trudności
związane z uzyskaniem środków na prowadzenie
współpracy transgranicznej oraz brak procedur
przepływu informacji.
1. Współpraca województwa
pomorskiego z obwodem
kaliningradzkim
Rozdział VI
Współpraca województwa
pomorskiego oraz
podlaskiego z obwodem
kaliningradzkim
Marcin Chełminiak
Wojciech Kotowicz
Województwo pomorskie położone jest w północnej,
nadbałtyckiej części Polski. Zajmuje powierzchnię ponad 18 tys. km2, co stanowi około 6% powierzchni Polski. Zamieszkuje w nim 2,2 mln mieszkańców, z czego
zdecydowana większość przypada na skupiska miejskie.
W wyniku reformy administracyjnej państwa, wprowadzonej 1 stycznia 1999 r., powstało województwo pomorskie, w skład którego weszły dawne województwa:
gdańskie, słupskie oraz części województw elbląskiego
i bydgoskiego. Województwo pomorskie graniczy z obwodem kaliningradzkim na Mierzei Wiślanej na krótkim
odcinku liczącym ok. 2 km. Obwód kaliningradzki, położony nad wspólnym akwenem Zatoki Gdańskiej, jest
jedynym partnerem współpracy regionalnej, z którym
sąsiaduje województwo pomorskie.
Głównymi partnerami współpracy ze strony województwa pomorskiego są wojewoda pomorski, sejmik
samorządowy województwa pomorskiego, gminy trójmiejskie oraz Starogard Gdański i Krynica Morska.
Geneza współpracy między województwem pomorskim
a obwodem kaliningradzkim sięga początku lat 90.
W 1992 r. podpisano porozumienie między województwem
gdańskim a obwodem kaliningradzkim. Tekst dokumentu
przewidywał współpracę w dziedzinie gospodarki, handlu,
rolnictwa, bankowości, transportu morskiego, komunikacji międzynarodowej, ochrony środowiska, kultury oraz
nauki i turystyki. W 1993 r. została nawiązana współpraca między Wojewódzkim Urzędem Pracy w Gdańsku a Kaliningradzkim Regionalnym Centrum Pracy, a w 1997 r.
zawarto porozumienie między sejmikiem województwa
gdańskiego a Kaliningradzką Dumą Obwodową, które dotyczyło m.in. dalszego rozwoju współpracy gospodarczej
między regionami. Jednym z efektów tej kooperacji było
otwarcie w 1995 r. przedstawicielstwa rosyjskiej enklawy
na terenie województwa gdańskiego — w Rumi.
Reforma administracyjna państwa polskiego oraz
utworzenie województwa pomorskiego sprawiły, że konieczne stało się podpisanie porozumienia między nową
jednostką terytorialną a administracją obwodu. Jednym
z dokumentów podkreślających związki województwa
pomorskiego z obwodem kaliningradzkim było uchwalone 25 czerwca 2001 r. „Porozumienie o współpracy pomiędzy Sejmikiem Województwa Pomorskiego a Kaliningradzką Dumą Obwodową”. Porozumienie to stworzyło
podstawę zinstytucjonalizowanej współpracy obu regionów. Zakładało kooperację w zakresie funkcjonowania
samorządu terytorialnego poprzez: wymianę doświadczeń z zakresu samorządności; wymianę informacji
o ustawodawstwie regionalnym i lokalnym, m.in. w takich dziedzinach, jak: działalność gospodarcza, handel
i turystyka; wspólne organizowanie szkoleń dla urzędników samorządowych; wzajemną pomoc w kształtowaniu
społeczeństwa obywatelskiego.
68 |
Kolejne porozumienie między województwem pomorskim i obwodem zostało podpisane 28 lutego 2002 r.
i dotyczyło współpracy w zakresie: gospodarki i przemysłu; rolnictwa; transportu; ochrony środowiska; ochrony
zdrowia i pomocy społecznej; kultury, nauki i sztuki;
sportu i turystyki; rozwoju społeczeństwa obywatelskiego; wymiany informacji na temat przeciwdziałania klęskom żywiołowym oraz usuwania ich skutków.
Istotną platformą współpracy transgranicznej województwa pomorskiego z obwodem kaliningradzkim jest
udział w pracach Euroregionu „Bałtyk”, utworzonego
w 1998 r. głównie w celu przygotowania i realizacji
wspólnych planów i projektów rozwoju terenów przygranicznych, likwidacji barier we wzajemnej współpracy
oraz pobudzenia rozwoju społeczno-gospodarczego1.
Kolejną formą współpracy województwa pomorskiego i obwodu kaliningradzkiego jest udział w pracach
Subregionalnej Współpracy Państw Morza Bałtyckiego
(BSSSC), która powstała w 1993 r. na mocy Deklaracji
ze Stavanger i obejmuje cały obszar Morza Bałtyckiego,
zrzeszając 193 regiony z 10 państw bałtyckich2. Do
priorytetów działalności tej organizacji należy aktywizacja współpracy ekonomicznej, gospodarczej (m.in.
żeglugi), prawnej, społecznej i kulturalnej pomiędzy
mikroregionami krajów obszaru Morza Bałtyckiego.
Przykładem wspólnych działań między województwem
pomorskim a obwodem kaliningradzkim w ramach
BSSSC była konferencja, zorganizowana w Kaliningradzie w marcu 2001 r., podczas której zgłoszono kilkadziesiąt projektów współpracy, m. in. w następujących
dziedzinach: pomoc w rozwoju społecznym, służba
zdrowia, ochrona środowiska.
Ważną rolę w rozwoju współpracy między województwem pomorskim a obwodem odgrywa również założone w 1992 r. Bałtyckie Forum Gospodarcze. Spotkania Forum były organizowane m.in. przez Sopot
(1994–1998) oraz Gdańsk (2000–2002). Skupia ono
przedstawicieli środowisk gospodarczych, finansowych
oraz członków władz centralnych, regionalnych oraz lokalnych z Polski i Federacji Rosyjskiej. Celem tych spotkań była m.in. dyskusja na temat przełamywania barier utrudniających wymianę handlową między partnerami z Polski i Rosji, a także nawiązywanie kontaktów
oraz wymiana doświadczeń.
W dziedzinie kontaktów kulturalnych głównym organizatorem współpracy na poziomie regionalnym jest
w województwie pomorskim Nadbałtyckie Centrum Kultury w Gdańsku, które od 1993 r. organizuje międzynarodowe spotkania, konferencje i festiwale, obejmując
swoimi działaniami również obwód kaliningradzki. Wymienić tu można festiwale muzyki, sztuki (m.in. Triennale Grafiki Krajów Nadbałtyckich) organizowane wspól1)
2)
Rozdział VI | Polsko-rosyjska współpraca transgraniczna
nie z Państwową Galerią Sztuki w Kaliningradzie czy
folkloru (np. Festiwal Folkloru Ludów Północy) z udziałem artystów z Kaliningradu. Istotnym elementem rozwoju współpracy kulturalnej jest organizowane od 1995
r. Bałtyckie Forum Teatralne, będące spotkaniem twórców, animatorów teatru, krytyków i reżyserów, także
z Kaliningradu.
Ważnym obszarem współpracy województwa pomorskiego z obwodem kaliningradzkim są kontakty między
uczelniami z obu regionów. W 2002 r. podpisano umowę
o współpracy między Kaliningradzkim Uniwersytetem
Państwowym a Uniwersytetem Gdańskim (UG). Aktywną
rolę w tej kooperacji odgrywa, m.in. Katedra Geografii
i Rozwoju Regionalnego Wydziału Biologii, Geografii
i Oceanologii UG. Pracownicy katedry razem z przedstawicielami Kaliningradzkiego Uniwersytetu Państwowego
zorganizowali kilka konferencji. Ostatnia z nich pt.
„Geoeconomic and Geopolitical Problems of Co-operation between Kaliningrad Oblast and north-east Polish
regions” odbyła się w dn. 20–21 maja 2003 r. Instytut
Transportu i Handlu Morskiego UG współpracuje z Wydziałem Ekonomii Bałtyckiej Państwowej Akademii Floty
Rybackiej z Kaliningradu. Współpraca obejmuje przede
wszystkim prowadzenie wspólnych badań naukowych
oraz uczestnictwo w konferencjach organizowanych
przez oba ośrodki. Kontakty z Kaliningradzkim Uniwersytetem Państwowym utrzymuje również Wydział Filologiczno-Historyczny UG. Politechnika Gdańska w ramach umów dwustronnych współpracuje z wieloma placówkami naukowo-badawczymi, w tym także z Kaliningradzkim Instytutem Technicznym Przemysłu Rybnego.
Kooperacja ta obejmuje szeroko rozumianą współpracę
naukowo-badawczą i dydaktyczną między uczelniami.
W grudniu 1994 r. politechnika zaangażowała się w prace dotyczące przygotowania koncepcji odbudowy śródmieścia Kaliningradu. Wymianę doświadczeń naukowo-dydaktycznych prowadzi także Wyższa Szkoła Morska
w Gdyni z Bałtycką Państwową Akademią Floty Rybacko-Przemysłowej z Kaliningradu.
Warto wspomnieć o współpracy w ramach Sieci Uniwersytetów Regionu Morza Bałtyckiego, którą w lutym
2000 r. powołali do życia przedstawiciele 16 uczelni,
w tym m.in. Kaliningradzkiego Uniwersytetu Państwowego oraz placówek z Trójmiasta: Uniwersytetu Gdańskiego, Politechniki Gdańskiej oraz Akademii Medycznej.
Głównym celem tego porozumienia są: wspólne badania
dotyczące regionu bałtyckiego, pogłębianie integracji
europejskiej, wymiana kadry naukowej.
O znaczeniu województwa pomorskiego dla współpracy regionalnej w basenie Bałtyku (w tym także
z obwodem kaliningradzkim) może świadczyć fakt, iż
w Gdańsku mieszczą się sekretariaty takich organizacji,
Zob. rozdz. II, Współpraca euroregionalna
Danii, Estonii, Finlandii, Niemiec, Łotwy, Litwy, Norwegii, Szwecji, Polski (województwa: zachodniopomorskie, pomorskie i warmińsko-mazurskie) i Rosji (obwód kaliningradzki).
Współpraca województwa pomorskiego oraz podlaskiego z obwodem kaliningradzkim
jak: Subregionalna Współpraca Państw Morza Bałtyckiego, Związek Miast Bałtyckich, Komisja Turystyki Morza
Bałtyckiego oraz VASAB 2010.
Współpraca województwa pomorskiego i obwodu
kaliningradzkiego to także kooperacja między miastami
z obu regionów. Pięć ośrodków miejskich z obwodu
współpracuje z miastami z województwa pomorskiego
w ramach Związku Miast Bałtyckich (ZMB). Związek został założony na konferencji w Gdańsku (19–20 września
1991 r.) jako pierwsze subregionalne forum skupiające
władze lokalne z państw nadbałtyckich. Wśród 32 miast
założycielskich były także Gdańsk i Gdynia. Obecnie do
ZMB należy ponad 100 miast, w których mieszka ok. 84
mln ludzi. Według statutu głównym zadaniem ZMB są
wszelkie działania mające na celu rozwój regionu poprzez tworzenie warunków do współpracy ekonomicznej
(organizacja spotkań, wystaw i seminariów naukowych;
prace badawcze i upowszechnianie ich efektów; promowanie historii regionu bałtyckiego oraz jego kulturalnego i ekologicznego dziedzictwa; wymiana mieszkańców
miast członkowskich oraz współpraca z rządami państw
nadbałtyckich i organizacjami międzynarodowymi
w rozwiązywaniu problemów dotyczących rozwoju gospodarczego).
W ramach ZMB nawiązano współpracę między miastami siostrzanymi z obwodu i województwa pomorskiego. Kooperację z Kaliningradem podjęły Gdynia oraz
Gdańsk, a z Bałtijskiem — Krynica Morska.
Porozumienie o współpracy między Gdynią a stolicą
obwodu zostało podpisane 27 października 1994 r.
W lipcu 1997 r. zostało zastąpione nową umową, nawiązującą do koncepcji miast siostrzanych.
W dokumencie tym mówi się o współdziałaniu w nawiązywaniu bezpośrednich kontaktów między organizacjami państwowymi, społecznymi, handlowymi oraz
przedsiębiorstwami obu miast w sferze produkcji, handlu, a także kultury, nauki oraz ochrony środowiska.
Do efektów tej współpracy należy zaliczyć przede
wszystkim:
w nawiązanie współpracy pomiędzy World Trade Center Gdynia a Wyższą Szkołą Zarządzania w Kaliningradzie;
w uczestnictwo Kaliningradu w targach „Sąsiedzi
'94” oraz w Międzynarodowej Wystawie Gospodarczej Regionu Morza Bałtyckiego „Interbaltic '95”;
w wymianę uczniów szkół podstawowych;
w zacieśnienie kontaktów między Izbami Przemysłowo-Handlowymi obu miast;
w organizację pomocy charytatywnej, m.in. dla
dzieci z przedszkoli, szpitali czy domów dziecka.
Warto także wspomnieć o udziale przedstawicieli
władz Gdyni w wielu wizytach w rosyjskiej enklawie,
m.in. na uroczystościach związanych z przyznaniem Kaliningradowi Honorowej Flagi Rady Europy (1999 r.)
oraz w obchodach „Dni Kaliningradu” (2000 r.). W cza-
| 69
sie kryzysu w Rosji w 1998 r. mieszkańcy Kaliningradu
otrzymali od Gdyni pomoc na łączną kwotę ponad 26
tys. euro. Jednym z ostatnich projektów w ramach
współpracy Gdyni i Kaliningradu było seminarium pt.
„Zjednoczeni przeciw narkotykom”, w którym uczestniczyli urzędnicy, policjanci, przedstawiciele organizacji
pozarządowych z Polski, Rosji, Szwecji i Litwy. W ocenie ekspertów, Gdynia — biorąc pod uwagę liczbę realizowanych projektów — jest najaktywniejszym podmiotem we współpracy z Kaliningradem w województwie
pomorskim.
Praktyczną realizacją współpracy subregionalnej
Gdańska z Kaliningradem w ramach ZMB było m.in. ich
wspólne przewodnictwo w Komisji ds. Transportu. W jej
ramach zorganizowano II Konferencję Ministrów Transportu Regionu Morza Bałtyckiego (24–25 lutego 1994 r).
Wzięli w niej udział ministrowie z 13 państw oraz przedstawiciele organizacji międzynarodowych z Unii Europejskiej, ONZ i OECD. Jednym z jej końcowych postulatów było podkreślenie konieczności usprawnienia procedur granicznych na przejściach rosyjsko-polskich oraz
rosyjsko-litewskich. Komisja poparła także realizację
projektów budowy tras Via Baltica i Via Hanseatica
przez Sankt Petersburg i Kaliningrad.
Kooperacja Starogardu Gdańskiego z Kaliningradem
polega na wzajemnych wizytach nauczycieli i uczniów,
urzędników samorządowych oraz na cyklicznych spotkaniach w Starogardzie pt. „Ekonomiczne Forum Starogard
Gdański–Kaliningrad”.
Jednym z elementów mogących odegrać ważną rolę
w dalszej współpracy regionalnej województwa pomorskiego z obwodem kaliningradzkim będzie budowa trasy
Via Hanseatica, przebiegającej przez Hamburg, Szczecin, Gdańsk, Elbląg oraz Kaliningrad. Władze województwa pomorskiego, w ramach programu VASAB 2010 Plus,
zabiegają o rozwój tego korytarza transportowego. Ma
on bowiem zasadnicze znaczenie dla współpracy w ramach projektu tzw. Łuku Południowego Bałtyku, który
zakłada m.in.:
w poprawę integracji transnarodowej, zwłaszcza
w stosunku do rosyjskiej enklawy;
w wspólne działanie uczestniczących w programie na
rzecz rozwoju regionalnego;
w wspieranie Via Hanseatica jako połączenia transportowego, skoordynowanego z rozwojem infrastruktury portowej.
2. Współpraca województwa
podlaskiego z obwodem
kaliningradzkim
Najbardziej aktywne we współpracy transgranicznej
z rosyjską enklawą są dwa bezpośrednio graniczące z nią
województwa: warmińsko-mazurskie oraz pomorskie.
70 |
Należy jednak wspomnieć o innych regionach i ośrodkach
miejskich, które od lat współpracują z obwodem kaliningradzkim. Na szczególną uwagę zasługuje województwo
podlaskie położone w północno-wschodniej Polsce. Od
północy graniczy na odcinku 102 km z Litwą, a od wschodu na odcinku 240 km z Białorusią. Wprawdzie nie ma
bezpośredniej granicy z obwodem, ale przebiegają przez
nie szlaki komunikacyjne ze wschodu na zachód i z północy na południe (linia tranzytowa z Berlina przez Warszawę, Grodno, do Sankt Petersburga oraz przyszła trasa
szybkiego ruchu Via Baltica z Warszawy, przez republiki
nadbałtyckie do Helsinek).
W 1993 r. zostało podpisane porozumienie między
Białymstokiem i Kaliningradem (przedłużone w czerwcu
2002 r.). Zakłada ono kooperację w zakresie inicjowania
przedsięwzięć gospodarczych, infrastruktury i gospodarki komunalnej oraz ochrony środowiska. Ważną rolę mają również odgrywać kontakty w sferze kultury, edukacji
i sportu. Efektem tej współpracy były m.in.: misje gospodarcze białostockich przedsiębiorców w obwodzie;
wymiana doświadczeń w dziedzinie funkcjonowania infrastruktury miejskiej, transportu publicznego oraz wodociągów miejskich, a także organizacja imprez kulturalnych (m.in. wystawa malarstwa rosyjskiego, występ
Teatru Mody Tamary Bieleckiej, zorganizowane w Białymstoku).
Istotną rolę w pracach związanych z kooperacją
transgraniczną, także z obwodem kaliningradzkim, odgrywało Biuro Planowania Regionalnego przy Centralnym Urzędzie Planowania w Białymstoku, które kierowało m.in. pracami aktywizacji gospodarczej obszarów
graniczących wówczas z obwodem.
Podobnie jak w przypadku województwa pomorskiego należy wspomnieć o współpracy transgranicznej województwa podlaskiego z obwodem kaliningradzkim
w ramach szerszych struktur, w tym wypadku Euroregionu „Niemen”.
Ważnym wydarzeniem w rozwoju współpracy województwa podlaskiego oraz pomorskiego z obwodem kaliningradzkim było rozpoczęcie w październiku 2002 r.
projektu (razem z East West Institute) pod nazwą „Euroregion Network”, mającego na celu koordynację działań
trzech euroregionów: „Niemen”, „Bałtyk” i „Szawle”
oraz założenie Funduszu Małych Przedsiębiorstw dla tego regionu. Projekt przewiduje wizytę studyjną w Fundacji Karpackiej (Koszyce), publikacje na temat europejskich doświadczeń w działalności euroregionalnej
oraz lokalnych doświadczeń we współpracy transgranicznej pomiędzy Rosją a Europejskimi Regionami Granicznymi, a także seminarium koordynacyjne w Kaliningradzie, którego celem będzie wypracowanie wspólnego
planu działań, transgranicznej strategii kooperacyjnej
dla obwodu kaliningradzkiego.
Obecnie trwają rozmowy na temat dalszej współpracy między województwem podlaskim a obwodem. W dn.
14--15 kwietnia 2003 r. w Białymstoku gościła rosyjska
Rozdział VI | Polsko-rosyjska współpraca transgraniczna
delegacja z gubernatorem obwodu Władimirem Jegorowem na czele. W jej skład wchodzili także przedstawiciele administracji, samorządów rejonowych oraz kół
biznesu. Podczas spotkania roboczego w Podlaskim
Urzędzie Wojewódzkim podpisano protokół intencyjny
dotyczący dalszej kooperacji. Zakłada on współpracę
pomiędzy regionami m.in. w takich obszarach, jak: budownictwo, rolnictwo i przetwórstwo rybne. W ramach
rozwoju turystyki planowane jest utworzenie linii autobusowej z Kaliningradu do Białegostoku.
Jedną z najaktywniejszych instytucji w dziedzinie
promowania współpracy gospodarczej z obwodem jest
Polsko-Litewska Izba Gospodarcza (PLIG) z Suwałk. Powstała ona w 1992 r. z inicjatywy środowisk litewskich
oraz polskich. PLIG jako dwustronna organizacja samorządu gospodarczego pełni rolę opiniotwórczą, prowadzi lobbing na rzecz swoich członków zainteresowanych podjęciem i prowadzeniem współpracy gospodarczej z państwami nadbałtyckimi, obwodem kaliningradzkim oraz Białorusią. Działalność izby obejmuje:
szkolenia i seminaria, serwis informacyjny oraz usługi
bazy danych, pomoc prawną, badania marketingowe,
raporty branżowe, organizację misji handlowych i wystaw. Obecnie izba zrzesza blisko 392 członków z obu
państw i zajmuje się m.in. przygotowywaniem ekspozycji polskich wystawców w Kaliningradzie.
W 1994 r. Polsko-Litewska Izba Gospodarcza rozpoczęła realizację kompleksowego programu eksportu na
Wschód pod nazwą POLEXPORT. Jego efektem są organizowane co roku targi i wystawy handlowe, m.in. w Augustowie, Suwałkach i Kaliningradzie. Spośród wielu
inicjatyw i spotkań, które zorganizowała izba, warto
wspomnieć o kolejnym już XI Forum Gospodarczym Rynków Wschodnich, które odbyło się w dniach 26–28 lutego 2003 r. w Mikołajkach. Uczestniczyło w nim prawie
500 przedsiębiorców z kilku państw, w tym 68 z Rosji (z
Kaliningradu, Sankt Petersburga, Jekaterynburga, Jarosławia oraz Moskwy).
Ważną rolę w rozwoju współpracy między województwem podlaskim a obwodem kaliningradzkim odgrywa Podlaski Klubu Biznesu w Białymstoku, który
skupia głównie przedstawicieli środowisk gospodarczych i finansowych. Celem działania klubu jest zacieśnianie kontaktów gospodarczych z potencjalnymi
partnerami handlowymi oraz wejście na rosyjski rynek
z produktami wytwarzanymi na Podlasiu. W czerwcu
2003 r. odbyło się spotkanie klubu, podczas którego
gośćmi byli mer Kaliningradu Jurij Sawienko oraz jego
zastępca. Rozmowy dotyczyły przede wszystkim rozwoju wzajemnych stosunków gospodarczych. Sawienko
oświadczył, że enklawa jest zainteresowana rozwojem
obecnej współpracy regionalnej oraz nawiązaniem bliższych kontaktów z firmami z Podlasia. Wskazał na
przedsiębiorstwa, które zajmują się kompleksowym
oczyszczaniem miast oraz te firmy, które chciałyby zainwestować na terenie obwodu kaliningradzkiego oraz
Współpraca województwa pomorskiego oraz podlaskiego z obwodem kaliningradzkim
wejść ze swoimi produktami na rynek kaliningradzki3.
Podlascy przedsiębiorcy złożyli propozycję organizowania szkoleń czeladniczych dla pracowników z rosyjskich firm motoryzacyjnych i budowlanych. Władze Kaliningradu zachęcały podlaskich biznesmenów do inwestowania w branżę turystyczną, a przede wszystkim
do budowy moteli, restauracji i punktów gastronomicznych.
Podlaska Fundacja Rozwoju Regionalnego oraz Podlaskie Centrum Euro Info współorganizowały misję wyjazdową do Kaliningradu we wrześniu 1998 r., przedstawiciele
tych organizacji uczestniczyli w Targach Turystycznych
w Kaliningradzie w kwietniu 2001 r., podczas których promowane były białostockie targi „Aktywne Wakacje”.
Poza województwem pomorskim i podlaskim warto
jeszcze wspomnieć o podmiotach z innych regionów
Polski, które podjęły współpracę z obwodem kaliningradzkim. Kooperacja ta odbywa się przede wszystkim
na poziomie miast.
Ze stolicą rosyjskiej enklawy współpracuje — na
podstawie odnowionej w marcu 2002 r. umowy o partnerstwie — Łódź. W przypadku tego miasta istotną rolę odgrywa współpraca handlowa z Kaliningradem. Wizytom delegacji zarządu miasta często towarzyszą
przedstawiciele łódzkich firm, dla których jest to szansa na nawiązanie kontaktów z przedstawicielami firm
rosyjskich.
W 1998 r. została podpisana także umowa partnerska
między Zabrzem a Kaliningradem. Współpraca ta dotyczy
przede wszystkim takich dziedzin, jak: kultura (w jej ramach odbyły się w Kaliningradzie koncerty Filharmonii
Zabrzańskiej, a w Zabrzu występowały rosyjski chór „Credo” oraz Orkiestra Kameralna Filharmonii Kaliningradzkiej), nauka (zorganizowano konferencję „Środkowoeuropejskie dziedzictwo kulturowe św. Wojciecha”) oraz sport
(coroczny turniej piłkarski o Puchar Prezydenta Miasta
Zabrze, z udziałem młodzieży z Kaliningradu).
Współpracę z Kaliningradem prowadzą także m.in.
województwo zachodnio-pomorskie, miasta Szczecin,
Toruń, Racibórz, Ruda Śląska, Środa Śląska oraz powiat
nowosądecki.
Kończąc omawianie współpracy województwa pomorskiego i podlaskiego z obwodem kaliningradzkim,
można wysunąć następujące wnioski:
1. Współpraca województwa pomorskiego oraz podlaskiego z obwodem kaliningradzkim odbywa się
na różnych poziomach i dotyczy wielu dziedzin,
tj. handlu, edukacji, infrastruktury transportowej, kultury, turystyki oraz sportu. Historia kontaktów często sięga I połowy lat 90. XX w. Aktywność tych województw wynika przede wszystkim
z ich położenia geograficznego, które predesty3)
| 71
nuje je do utrzymywania ściślejszych więzi z Obwodem Kaliningradzkim FR.
2. Kooperacja niejednokrotnie sprowadza się do poziomu deklaracji z obu stron oraz wzajemnych wizyt
kończących się podpisaniem kolejnych porozumień
i umów. Lokalni politycy często powtarzają, iż ich
zadaniem jest tworzenie ogólnych ram współpracy,
budowanie dalekowzrocznej polityki prorozwojowej dla regionu, a konkretne przedsięwzięcia powinny realizować podmioty gospodarcze, organizacje kulturalne czy społeczne. Nie negując tych form
kooperacji, trzeba jednak podkreślić wagę praktycznych działań, które prowadzą m.in. organizacje pozarządowe oraz ośrodki akademickie.
3. Dla pozostałych regionów Polski obwód nie jest
już tak atrakcyjnym partnerem. Przedstawiciele
innych nadgranicznych województw, powiatów
i gmin preferują — co zrozumiałe — współpracę
z partnerami z państw z nimi sąsiadujących oraz
z regionami Europy Zachodniej. W tym przypadku
istotną rolę odgrywa również czynnik finansowy.
Kontakty ze stroną rosyjską często wymagają dużo większego zaangażowania środków pieniężnych ze strony polskiej niż w przypadku kooperacji z zamożniejszymi regionami Unii Europejskiej.
Literatura:
w Andreasen H., Poland, Local Co-operation and Ka-
w
w
w
w
w
w
w
liningrad, w: Russian Participation in Baltic Sea
Region-Building: A Case Study of Kaliningrad, red.
P. Holtom, F. Tassinari, Gdańsk-Berlin 2002
Gójska-Gdula G., Co-operation in the Baltic Sea Region, w: Yearbook of Polish Foreign Policy 2001,
red. B. Wizimirska, Warszawa 2001
Grzelak G., Pomorze i obwód kaliningradzki —
współpraca międzynarodowa 1992–2002, „Gdańskie Studia Międzynarodowe” 2002, nr 2
Kaliningrad Region Plans Closer Integration with Poland, Rosbalt, 17.04.2003, http://www.rosbalt.ru
Malendowski W., Ratajczak M., Euroregiony. Polski
krok do integracji, Wrocław 2000
„Obwód Kaliningradzki. Przegląd faktów — wydarzeń — opinii”, 2003, nr 4
Otwarci na propozycje, „Gazeta Współczesna”,
23.06.2003
Palmowski T., New Baltic Bipolar Pattern, w: Possibilities for Co-operation between Kaliningrad
Region of Russia and Northern Poland within The
EU-Enlargement Process, red. G. Fedorov, V. Korneeva, T. Palmowski, Kaliningrad 2003
Obecnie dwa przedsiębiorstwa z województwa podlaskiego podjęły już konkretną współpracę z firmami z Rosji. PU-A Astwa Sp. z o.o.
z Białegostoku jest zainteresowana otwarciem swojej siedziby w Kaliningradzie (prowadzone są rozmowy w tej sprawie). Również firma
Exclusive z Białegostoku zadeklarowała rozpoczęcie jesienią 2003 r. sprzedaż butów na rynek rosyjski.
Rozdział VI | Polsko-rosyjska współpraca transgraniczna
72 |
w Palmowski T., Rola regionów transgranicznych w prow
w
w
w
w
w
cesie integracji Europy Bałtyckiej, Gdańsk 2000
Palmowski T., Szydrowski W., Pacuk M., Uwarunkowania formalno-prawne, planistyczne i programowe tworzenia strefy rozwojowej korytarza transportowego Via Hanseatica, w: Strefa południowego
Bałtyku w konkurencyjności regionów nadmorskich,
red. T. Palmowski, W. Szydrowski, Gdańsk 2003
Piotrowski B., Dziesięciolecie współpracy w regionie bałtycko-skandynawskim (1990–2000), „Przegląd Zachodni”, 2002, nr 1
Report on the Activities of the UBC (24–25.09.1993
— 8–9.12.1995), www.ubc.net
Runiewicz M., Rola organizacji pozarządowych
(NGO) we współpracy transgranicznej Polski z sąsiadami północno-wschodnimi, w: Współpraca
transgraniczna Polski z krajami bałtyckimi, Białorusią i Rosją — obwód kaliningradzki. Uwarunkowania i perspektywy rozwoju, red. W. Bieńkowski,
J. Grabowiecki, H. Wnorowski, Białystok 2002
Statute of the Union of the UBC, Gdańsk,
20.09.1991, www.ubc.net
Szczepaniak M., Utworzenie Związku Transgranicz-
w
w
w
w
nego „Euroregion Niemen”, „Polityka Wschodnia”,
1997, nr 1
Tarkowski T., Conditions and Prospects of the Development of social and economic links between cities of Kaliningrad District, Pomorskie Voivodship
and Warminsko-Mazurskie Voivodship, w: Possibilities for Co-operation between Kaliningrad Region
of Russia and Northern Poland within The EU-Enlargement Process, red. G. Fedorov, V. Korneeva, T.
Palmowski, Kaliningrad 2003
Uchwała Sejmiku Województwa Pomorskiego nr
398/XXXII/01 z 25.06.2001 r.
Wróblewska K., Kierunek Kaliningrad — debata Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową (głos
w dyskusji), „Pomorski Przegląd Gospodarczy”,
2001, nr 2
Zgrzywa S., Rola organizacji pozarządowych we
współpracy transgranicznej z krajami Północnego
Wschodu, w: Współpraca transgraniczna Polski
z krajami bałtyckimi, Białorusią i Rosją — obwód
kaliningradzki. Uwarunkowania i perspektywy rozwoju, red. W. Bieńkowski, J. Grabowiecki, H. Wnorowski, Białystok 2002
Aneks
Lista projektów zrealizowanych przez organizacje pozarządowe
na pograniczu polsko-rosyjskim
1. Projekty dwustronne
1.1. Przekazywanie wiedzy i wymiana informacji
1.1.1. Elbląskie Stowarzyszenie Organizatorów Pomocy Społecznej
w „Działania rządowe, samorządowe oraz pozarządowe w zakresie realizacji polityki społecznej ze szczególnym uwzględnieniem pomocy społecznej państw skupionych wokół Euroregionu Bałtyk” — seminarium poświęcone wymianie doświadczeń w zakresie pomocy społecznej w polskich regionach i obwodzie
kaliningradzkim, na którym zaprezentowano skuteczne formy działań służących zapobieganiu ubożeniu
społeczeństw (2001, Phare FMP).
w Udział w konferencji „Priorytetowe kierunki pracy w zakresie pomocy społecznej dla ludności obwodu
kaliningradzkiego — wyniki w roku 2001, zadania na rok 2002”, Swietłogorsk (2002).
w „Podzielmy się swoim doświadczeniem” — 13 staży w Polsce dla przedstawicieli administracji rządowej
z obwodu kaliningradzkiego zaangażowanych w pomoc społeczną; staże miały na celu prezentację
polskich doświadczeń w zakresie sposobów zaradzenia społecznie dotkliwym skutkom transformacji
gospodarczej (2001, program RITA).
1.1.2. Elbląskie Stowarzyszenie Wspierania Inicjatyw Pozarządowych
w „Trzeci sektor bez granic — nawiązywanie kontaktów organizacji pozarządowych z obwodu kaliningradzkiego, województwa warmińsko-mazurskiego oraz gmin Euroregionu Bałtyk” — staże służą
nawiązywaniu kontaktów i przekazywaniu doświadczeń w zakresie rozwoju i funkcjonowania III sektora
w Polsce oraz budowania trwałej współpracy; w ramach projektu wydano pismo „Pozarządowiec” w języku rosyjskim (2001, program RITA).
w Staż dla grupy Rosjan z obwodu kaliningradzkiego (2002, finansowane przez stronę rosyjską).
w „Przyjazne Sąsiedztwo. Staże dla przedstawicieli organizacji pozarządowych z Obwodu Kaliningradzkiego”; III etap projektu „W stronę regionalnego partnerstwa” (2002, Fundacja im. Stefana Batorego).
1.1.3. Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej — Ośrodek Rozwoju Samorządu Lokalnego (Olsztyn) oraz
Nidzicka Fundacja Rozwoju NIDA
w „Trójstronna współpraca w gminie” — przekazanie polskich doświadczeń w zakresie budowania partnerstwa publiczno-prywatnego przedstawicielom organizacji pozarządowych, biznesu oraz administracji obwodu kaliningradzkiego (2001, program RITA).
w „Szkolenie trenerów trójstronnej współpracy w gminie” (kontynuacja projektu „Trójstronna współpraca
w gminie”); celem działań było przygotowanie grupy rosyjskich trenerów z obwodu kaliningradzkiego do
prowadzenia zajęć z nawiązywania współpracy pomiędzy władzami lokalnymi, przedsiębiorcami
i organizacjami pozarządowymi; w ramach projektu opracowano m.in. przewodnik trenerski w języku
rosyjskim (2002, program RITA).
w „Fundacje lokalne — trwały model trójstronnej współpracy” (kontynuacja i jednocześnie zwieńczenie
dwóch poprzednich projektów); celem działań było wykorzystanie zasobów poprzednich projektów
i stworzenie lokalnych fundacji rozwoju, w których fundatorami byliby mieszkańcy miasta, władze
lokalne oraz lokalny biznes (2003-2004, program RITA).
1.1.4. Fundacja Rozwoju Regionu Gołdap
w „Gołdapskie spotkania transgraniczne” — na projekt składają się konferencje, warsztaty, wizyty studyjne,
opracowanie mikroprojektów transgranicznych, przygotowanie i wydawanie publikacji przy współpracy
trzech sektorów (samorządu, biznesu i organizacji pozarządowych); celem działań jest wyjście z peryferyjności pogranicza, rozwój demokracji lokalnej, zacieśnienie polsko-rosyjskiej współpracy transgranicznej, usprawnienie sposobu przepływu informacji pomiędzy regionami pogranicznymi (cyklicznie od 2002,
Phare FMP, program RITA, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Starostwo Powiatowe w Gołdapi).
1.1.5. Fundacja „Wieś w XXI” (Parkosze)
w „Sąsiedzkie spotkania” — warsztaty prowadzone przez rosyjskich instruktorów muzycznych dla nauczycieli szkół wiejskich z powiatu braniewskiego; celem projektu była także wymiana doświadczeń z zakresu
animacji kulturalnych dla dzieci i młodzieży (2003, program RITA).
74 |
Aneks | Polsko-rosyjska współpraca transgraniczna
1.1.6. Ostródzkie Stowarzyszenie Kulturowe SASINA (Ostróda)
w „Krok po kroku do współpracy — sąsiedzkie spotkania Ostróda — Gusiew — Oziersk”, którego celem był
rozwój współpracy między organizacjami pozarządowymi z powiatu ostródzkiego oraz rejonu
gusiewskiego i ozierskiego (2003, program RITA).
1.1.7. Regionalne Centrum Informacji Europejskiej i Turystycznej (Elbląg)
w „Polsko-rosyjska współpraca transgraniczna” — współorganizacja międzynarodowej konferencji mającej
na celu określenie warunków polepszenie współpracy między województwem warmińsko-mazurskim
i pomorskim a obwodem kaliningradzkim (2001).
w „Eurodemokracja Polska-Rosja” — szkolenia na temat Unii Europejskiej dla uczniów i nauczycieli
z obwodu kaliningradzkiego (2002-2003, Fundacja im. Stefana Batorego, Phare FMP).
1.1.8. Stowarzyszenie Młodzieżowe „Ulica” (Dobre Miasto)
w „Polsko-rosyjski obywatel Europy” — wymiana polskich i rosyjskich doświadczeń w budowaniu lokalnych
koalicji, w tym prezentacja możliwości współpracy władz samorządowych, instytucji oświatowych,
kościoła i środowisk biznesu na polskim przykładzie (2002, program RITA).
1.1.9. Stowarzyszenie Pomocy Społecznej „Socjal” (Braniewo)
w Spotkania mające na celu wymianę doświadczeń w zakresie pomocy społecznej (cyklicznie od 1997,
finansowane ze środków własnych i Urządu Miasta w Braniewie).
w Seminarium poświęcone międzynarodowej współpracy w zakresie pomocy społecznej, w tym polityce
społecznej krajów nadbałtyckich (1997).
1.1.10. Stowarzyszenie Rozwoju Wsi Słupy i Okolic
w „Duża edukacja w małej szkole” — przekazanie polskich doświadczeń z reformy oświaty i administracji
publicznej, a także ze współpracy organizacji pozarządowych z samorządem lokalnym; prezentacja
sposobów aktywizacji społeczności wiejskich poprzez tworzenie lokalnych organizacji i przejmowanie
przez szkoły wiejskie funkcji ośrodka edukacji wsi (2000, program RITA).
1.1.11. Stowarzyszenie Wspólnota Kulturowa „Borussia” (Olsztyn)
w Wizyta studyjna przedstawicieli różnych lokalnych środowisk z Warmii i Mazur w obwodzie kaliningradzkim (1992).
w Szkolenie „Przełamując izolację — w stronę regionalnego partnerstwa. Samoorganizacja społeczności
lokalnej. Organizacje pozarządowe w obwodzie kaliningradzkim”; I część trójfazowego projektu realizowanego z Fundacją im. Stefana Batorego (2000, program MATRA KAP Ambasady Królestwa Holandii w Polsce).
w Konferencja „Dlaczego Kaliningrad jest dla nas ważny?” (2001, Fundacja im. Stefana Batorego).
w „Przyjazne Sąsiedztwo. Staże dla przedstawicieli organizacji pozarządowych z Obwodu Kaliningradzkiego”; III etap projektu „W stronę regionalnego partnerstwa” (2002, Fundacja im. Stefana Batorego).
1.1.12. Towarzystwo Wiedzy Powszechnej Oddział Regionalny (Olsztyn)
w Szkolenie dla bezrobotnych krawcowych i projektantów z Kaliningradu w Kętrzynie (1992, na zlecenia
Burden Moden w Kaliningradzie).
w „Small business” — szkolenie dla bezrobotnych z Kaliningradu oraz Olsztyna, w tym tygodniowe
praktyki w Olsztynie oraz spotkania z lokalnymi przedsiębiorcami (1993).
w Cykl spotkań dla mieszkańców Olsztyna z przedstawicielami administracji publicznej i nauki z obwodu
kaliningradzkiego; tematyka spotkań: problemy bezrobocia w obwodzie i ich wpływ na życie społeczne
regionu, rozwój informatyki i komputeryzacji w Rosji i w obwodzie kaliningradzkim, wpływ przygranicznego handlu na stosunki naszego regionu z enklawą, księgowość w Rosji i w Polsce — różnice i podobieństwa a standardy europejskie (1994, 1995, 1999, 2000, 2001).
w Wyjazd grupy mieszkańców Olsztyna (bezrobotnych skierowanych przez Urząd Pracy) do Kaliningradu
w celu nawiązania kontaktów i współpracy gospodarczej z Rosjanami; partnerem projektu był Kaliningradzki Urząd Pracy (1993).
w „Forum Przedsiębiorców” w Kętrzynie, w którym brało udział 13 przedstawicieli obwodu kaliningradzkiego; celem projektu było zapoznanie Rosjan ze zmianami w warunkach funkcjonowania polskiego rynku,
w tym z możliwościami zakładania polsko-rosyjskich firm i podejmowania wspólnych przedsięwzięć
gospodarczych (1996).
Lista projektów zrealizowanych przez organizacje pozarządowe na pograniczu polsko-rosyjskim
| 75
w 3-tygodniowe kursy języka polskiego w Olsztynie dla naukowców z Wydziału Ekonomii Kaliningradzkiego
Uniwersytetu Państwowego; dodatkowym celem projektu było przygotowanie do współpracy środowisk
naukowych Wyższej Szkoły Informatyki i Ekonomii TWP i Kaliningrdzkiego Uniwersytetu Państwowego
(1998, 1999).
w 2 wizyty studyjne członków Rady Regionalnej TWP oraz działaczy społecznych z regionu w obwodzie
(Kaliningrad — Zielonogradsk — Swietłogorsk) w celu wymiany poglądów na temat integracji Polski
z Unią Europejską (2000, 2001).
1.2. Działalność doradcza i monitoring
1.2.1. Forum Inicjatyw Lokalnych (Kętrzyn)
w Przeprowadzenie badań ankietowych na granicy polsko-rosyjskiej w ramach projektu „Monitoring otwartości polskich granic wschodnich” Fundacji im. Stefana Batorego (2002, Fundacja im. Stefana Batorego).
1.3. Kultura, sztuka i historia
1.3.1. Elbląska Rada Konsultacyjna Osób Niepełnosprawnych
w „Polsko-rosyjski plener malarski nad wspólnym Zalewem” — celem projektu było nawiązanie kontaktów
między mieszkańcami obu pogranicz poprzez sztukę i wspólne warsztaty artystyczne, a także doskonalenie i poznanie nowych umiejętności artystycznych przez uczestników pleneru (2002, Phare FMP).
1.3.2. Stowarzyszenie Wspólnota Kulturowa „Borussia” (Olsztyn)
w Wystawa fotografii Aleksandra Sołogubowa z Kaliningradu, obrazująca codzienną rzeczywistość obwodu
kaliningradzkiego; współorganizatorem wystawy był Miejski Ośrodek Kultury w Olsztynie (1998).
w seminarium „Kaliningrad — bliżsi i dalsi sąsiedzi”; współorganizacja ze Stowarzyszeniem Regiomons
z Kaliningradu (1999).
1.3.3. Stowarzyszenie Animatorów Kultury na Wsi (Jonkowo)
w „Skąd jesteśmy” — projekt, w ramach którego przeprowadzono szkolenie i wizytę studyjną, zorganizowano 9 wystaw w obwodzie kaliningradzkim oraz przygotowano wydawnictwo multimedialne; celem
projektu była ochrona dziedzictwa kulturowego i wzmacnianie więzi w lokalnych społecznościach
(2002, Fundacja im. Stefana Batorego).
1.4. Współpraca i wymiana młodzieży
1.4.1. Stowarzyszenie Kulturalne MEM (Olsztyn)
w „Kapitał przyszłości” — warsztaty dla 10 osobowej grupy młodzieży nt. roli młodych ludzi w tworzeniu
społeczeństwa obywatelskiego; podczas warsztatów przekazywano wiedzę o projektach i działaniach
młodzieży w Polsce, zasadach funkcjonowania NGOs, działalności organizacji młodzieżowych w regionie;
II etap projektu polegał na organizacji wizyty studyjnej młodzieży rosyjskiej w Polsce w celu zapoznania
się z działalnością organizacji pozarządowych w praktyce (2003, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów RP).
1.4.2. Towarzystwo Wspierania Badań nad Dziedzictwem Kulturowym Europy (Elbląg)
w Międzynarodowe warsztaty dla młodzieży „Rola dziedzictwa kulturowego w budowaniu więzi proeuropejskich”, których celem było krzewienie w środowiskach lokalnych idei otwartości, tolerancji, współpracy
regionalnej i międzynarodowej w jednoczącej się Europie oraz nawiązanie trwałych kontaktów między
polskimi i rosyjskimi uczelniami (2001, program RITA).
1.4.3. Związek Harcerstwa Polskiego Komenda Hufca Elbląg
w „Skaut” — spotkanie harcerzy z Elbląga i Kaliningradu, podczas którego odbył się kurs dla liderów
skautowych (2003).
1.5. Ochrona środowiska
1.5.1. Stowarzyszenie Kulturalno-Ekologiczne Alternatywa (Gołdap)
w „Ekologiczna turystyka”; celem projektu było uświadomienie lokalnym grupom społecznym, że działalność turystyczna, również w alternatywnych formach, jest szansą na rozwój ekonomiczny pogranicza;
w ramach projektu odbyły się 2 turnusy szkoleniowe (na temat współpracy transgranicznej w zakresie
turystyki kwalifikowanej i koncepcji transgranicznej trasy rowerowej), zaprojektowano trasę rowerową
po polskiej i rosyjskiej stronie Puszczy Rominckiej oraz opracowano przewodnik rowerowy (2003).
Aneks | Polsko-rosyjska współpraca transgraniczna
76 |
1.6. Opracowania i bazy danych
1.6.1. Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej — Ośrodek Rozwoju Samorządu Lokalnego (Olsztyn)
oraz Nidzicka Fundacja Rozwoju NIDA
w „Atlas organizacji pozarządowych obwodu kaliningradzkiego” — wydawnictwo prezentujące NGOs
na terenie obwodu kaliningradzkiego (2001, program RITA).
w wydanie drugiej, uzupełnionej edycji „Atlasu organizacji pozarządowych obwodu kaliningradzkiego”
(2003, program MATRA KAP Ambasady Królestwa Holandii w Polsce).
w „INFRUST — Informacja i Zaufanie” — uruchomienie punktów kontaktowych dla polskich i rosyjskich
organizacji pozarządowych w Olsztynie i Kaliningradzie; celem projektu było stworzenie stabilnego
systemu wymiany informacji i budowania relacji partnerskich pomiędzy polskimi i kaliningradzkimi
organizacjami pozarządowymi (2001, program RITA).
1.6.2. Stowarzyszenie Wspólnota Kulturowa „Borussia”
w Forum Przyjaznego Sąsiedztwa — raport „Polsko-rosyjska współpraca transgraniczna“ — przygotowanie
publikacji prezentującej stan współpracy na pograniczu polsko-rosyjskim w latach 1990-2003
(2002-2004, Fundacja im. Stefana Batorego).
2. Projekty wielostronne
2.1. Przekazywanie wiedzy i wymiana informacji
2.1.1. Elbląskie Stowarzyszenie Wspierania Organizacji Pozarządowych
w „Łączy nas demokracja”; odbiorcami działań były organizacje pozarządowe z obwodu kaliningradzkiego
oraz Litwy; projekt obejmował wizytę studyjną i staże dla Litwinów oraz polsko-rosyjsko-litewską
konferencję (2001, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów RP).
w „Międzynarodowa sieć biur partnerów BALTICA” — polsko-rosyjsko-litewski projekt, którego celem było
stworzenie sieci współpracujących ze sobą organizacji pomagających w nawiązaniu kontaktów z partnerami zagranicznymi; głównym realizatorem projektu była Fundacja Regionalne Centrum Informacji
i Wspierania Organizacji Pozarządowych (2002-2003).
w Udział w konferencji w Kaliningradzie nt. przepływu osób i towarów z Rosji po rozszerzeniu UE; uczestniczyli w niej przedstawiciele NGOs z krajów europejskich, w szczególności państw nadbałtyckich
(2002).
w „Forum Przyjaznego Sąsiedztwa“ — kompleksowy program polsko-rosyjsko-litewski mający na celu
intensyfikację współpracy transgranicznej różnych środowisk: samorządów, przedsiębiorców,
instytucji kultury, placówek naukowych, organizacji pozarządowych; zacieśnienie integracji
w obrębie Bałtyku.
2.1.2. Stowarzyszenie „Club Internautów” (Elbląg)
w „Bałtyckie IRCowanie” — celem projektu była integracja mieszkańców z regionu Morza Bałtyckiego
(Polski, Rosji, Danii i Litwy) poprzez wykorzystanie usługi IRC (Internet Realy Chat); w ramach
projektu zorganizowano warsztaty letnie i konkursy, w tym wiedzy o Euroregionie Bałtyk
(2001, Phare FMP).
2.1.3. Stowarzyszenie Taneczne „Jantar” (Elbląg)
w „Europejskie spotkania taneczne POMOSTY 2001” — projekt skierowany do środowisk tanecznych
z Polski, Rosji, Niemiec oraz Norwegii miał na celu pogłębienie więzi między nimi poprzez wspólną
pracę twórczą: konkurs taneczny, warsztaty (2001, Phare FMP).
2.1.4. Stowarzyszenie Wspólnota Kulturowa „Borussia” (Olsztyn)
w Udział w międzynarodowej konferencji w Kaliningradzie poświeconej sytuacji organizacji
pozarządowych w obwodzie kaliningradzkim (2001).
2.2. Kultura i historia
2.2.1. Międzynarodowe Centrum Spotkań Młodzieży — „Camp Rodowo”
w Międzynarodowe seminarium dla studentów „Mazury — historia, teraźniejszość i przyszłość regionu
wielokulturowego”, obejmujące zagadnienia z zakresu historii, lingwistyki, politologii, socjologii
(2003, Fundacja im. Roberta Boscha).
Lista projektów zrealizowanych przez organizacje pozarządowe na pograniczu polsko-rosyjskim
| 77
2.2.2.Stowarzyszenie Wspólnota Kulturowa „Borussia” (Olsztyn)
w Seminarium „Prusy Wschodnie — dziedzictwo i nowa tożsamość” z udziałem gości z Polski, Niemiec
i obwodu kaliningradzkiego (1990, Fundacja im. Friedricha Eberta, MKiS, Urząd Wojewódzki w Olsztynie).
w Seminarium „Granice” z udziałem Polaków, Niemców, Litwinów, Rosjan, Ukraińców i Białorusinów
(1994).
2.3. Współpraca i wymiana młodzieży
2.3.1 Fundacja Pomocy Społecznej „Samopomoc” (Górowo Iławeckie)
w „Aktywizacja młodzieży bezrobotnej poprzez integrację z grupą osób niepełnosprawnych w ramach
pleneru malarskiego” z udziałem Polaków, Niemców i Rosjan (1999, Phare FMP).
2.3.2. Międzynarodowe Centrum Spotkań Młodzieży — „Camp Rodowo”
w „Prawa człowieka: Get up — stand up” — międzynarodowe warsztaty dla młodzieży z Białorusi, Polski,
Rosji (obwód kaliningradzki), Niemiec i Austrii (2003, program „Młodzież” UE).
w Cykl warsztatów i spotkań „Wolontariat bez granic” z udziałem młodzieży z obwodu kaliningradzkiego,
Litwy i Łotwy (2002-2003, Phare FMP).
2.3.3. Stowarzyszenie Wspólnota Kulturowa „Borussia” (Olsztyn)
w Międzynarodowy obóz konserwatorski w Łynie, podczas którego przeprowadzono renowację cmentarza
wojskowego z okresu I wojny światowej; w obozie uczestniczyła młodzież z Polski, Niemiec, Rosji
i Ukrainy (1995, Polsko-Niemiecka Współpraca Młodzieży).
w Obóz ekologiczno-muzyczny w Sorkwitach dla młodzieży z Polski, Niemiec, Rosji i Ukrainy
(1995, Polsko-Niemiecka Współpraca Młodzieży).
w Międzynarodowy obóz artystyczny, w ramach którego przygotowano, a następnie wystawiono spektakl
uliczny pt.: „Działalność bez przemocy”; uczestnikami była młodzież z Polski, Białorusi, Rosji i Niemiec
(1996, Polsko-Niemiecka Współpraca Młodzieży, Fundacja im. Stefana Batorego).
w Warsztaty historyczno-socjologiczne „Świadomość historyczna młodzieży Warmii i Mazur, obwodu
kaliningradzkiego i Zachodniej Litwy” dla 40 studentów z Litwy, Niemiec, Polski i Rosji; warsztaty
zakończyła trzydniowa podróż do Kaliningradu i Kłajpedy (1996, Polsko-Niemiecka Współpraca
Młodzieży, Fundacja im. Stefana Batorego).
w Warsztaty historyczno-socjologiczne dla studentów z Berlina, Kaliningradu, Kłajpedy, Olsztyna, Wrocławia i Torunia w Żywym, które miały na celu identyfikację relacji pomiędzy przedstawicielami poszczególnych narodów (1997, Polsko-Niemiecka Współpraca Młodzieży).
w „Bariery, mosty, nadzieje” — projekt skierowany do środowisk studenckich (z Olsztyna, Kaliningradu,
Kłajpedy, Berlina) służący budowaniu intelektualnych mostów oraz przełamywaniu barier poprzez
poznanie się i wymianę doświadczeń historycznych (1998, Polsko-Niemiecka Współpraca Młodzieży).
w Letnie warsztaty teatralne „Sen nocy letniej” — przygotowanie spektaklu na podstawie sztuki Szekspira
na bazie teatru ulicznego, tradycyjnej muzyki i elementów commedia dell'arte z udziałem młodych ludzi
z Polski, Niemiec i Rosji (1999, Polsko-Niemiecka Współpraca Młodzieży).
w Warsztaty teatralne w Szamocinie, „Ferie baśniowe“ (2001, Polsko-Niemiecka Współpraca Młodzieży).
w Międzynarodowy obóz ekologiczny w Szwalewie, podczas którego trzydziestoosobowa grupa młodzieży
z Polski, Rosji i Niemiec zajmowała się inwentaryzacją i monitoringiem stanu jezior, przygotowaniem
ścieżek dydaktycznych oraz badaniem nietoperzy na terenie Zespołu Parków Krajobrazowych Pojezierza
Iławskiego i Wzgórz Dylewskich (2002, Polsko-Niemiecka Współpraca Młodzieży).
w Międzynarodowy obóz ekologiczny dla 30 młodych ludzi z Polski, Niemiec i obwodu kaliningradzkiego,
którzy wykonywali prace na rzecz Parku Krajobrazowego Puszczy Rominckiej (2002, Polsko-Niemiecka
Współpraca Młodzieży).
w Warsztaty teatralne w Teatrze Stacja Szamocin, podczas których młodzież z Rosji (Teatr Nadzieżda
ze Sławska), Polski i Niemiec przygotowała spektakl teatralny (2003, Polsko-Niemiecka Współpraca
Młodzieży).
w Warsztaty plastyczno-rzeźbiarskie w Szczytnie, podczas których młodzież uczestniczyła w zajęciach
z rzeźby (2003, Polsko-Niemiecka Współpraca Młodzieży).
2.3.4. Związek Harcerstwa Polskiego Komenda Hufca Elbląg
w Zlot skautów z pięciu państw nadbałtyckich (w tym z Rosji) „By Balticum Millennium” we Fromborku
(2000, Phare FMP).
Obwód kaliningradzki
Notki o autorach
Marcin Chełminiak, politolog, absolwent Instytutu Nauk Politycznych UWM w Olsztynie. Od 2000 r. asystent
w INP UWM w Zakładzie Stosunków Międzynarodowych.
Anna Gojło, politolog, absolwentka Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, pracuje w Regionalnym Ośrodku
Wspierania Organizacji Pozarządowych w Olsztynie.
Grzegorz Gromadzki, historyk, politolog, publicysta;
zajmuje się problematyką Europy Wschodniej oraz problematyką rozszerzenia Unii Europejskiej.
Grzegorz Grzelak, doktor nauk społecznych, były przewodniczący Sejmiku Samorządowego Województwa Pomorskiego; obecnie wykładowca akademicki (Uniwersytet
Gdański), pracownik Centrum Samorządu Terytorialnego.
Wojciech Kotowicz, politolog, absolwent Instytutu Nauk Politycznych UWM w Olsztynie. Od 2002 r. asystent
w INP UWM w Olsztynie w Zakładzie Doktryn i Systemów
Politycznych.
Ewa Kulesza, doktor nauk ekonomicznych. Specjalizuje
się w problematyce samorządu terytorialnego, w szczególności współpracy transgranicznej na poziomie lokalnym i regionalnym.
Andrzej Maciejewski, doktorant Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, praca pt. „Współpraca województwa
olsztyńskiego z obwodem kaliningradzkim w latach
1956-1992”.
Wojciech T. Modzelewski, politolog, pracownik Zakładu
Stosunków Międzynarodowych INP UWM w Olsztynie,
autor publikacji dotyczących instytucjonalnej współpracy transgranicznej pogranicza północno-wschodniego
Polski z obwodem kaliningradzkim.
Ewa Romanowska, filolog wschodniosłowiański, politolog, pracuje w Stowarzyszeniu Wspólnota Kulturowa
„Borussia”, koordynatorka programu współpracy transgranicznej.
Beata Samojłowicz, filolog wschodniosłowiański, tłumaczka, współpracowniczka Stowarzyszenia Wspólnota
Kulturowa „Borussia”.
Program Forum Przyjaznego Sąsiedztwa
Forum Przyjaznego Sąsiedztwa (FPS) to otwarte miejsce spotkań osób, organizacji i instytucji, dla których idea przyjaznej egzystencji narodów ponad granicami nie jest frazesem,
i które potrafią konsekwentnie i skutecznie wdrażać ją w życie.
Program rozpoczęły na początku roku 2003 Fundacja im. Stefana Batorego i Stowarzyszenie
Wspólnota Kulturowa „Borussia” z Olsztyna. Dołączyło do nich Elbląskie Stowarzyszenie Wspierania
Inicjatyw Pozarządowych, które od września 2003 r. przejęło obowiązki koordynatora programu.
Zadaniem programu FPS jest rozwijanie współpracy transgranicznej partnerów społeczno-gospodarczych (samorządów lokalnych, instytucji, organizacji obywatelskich, biznesu) województwa warmińsko-mazurskiego oraz pomorskiego z obwodem kaliningradzkim i Litwą
w celu wykorzystania szans tkwiących we współpracy z obwodem kaliningradzkim, enklawą
Federacji Rosyjskiej wewnątrz rozszerzonej Unii Europejskiej.
Program jest inicjatywą obywatelską tworzącą płaszczyznę spotkań sektorów administracji
publicznej, biznesu i organizacji obywatelskich ze strony polskiej, rosyjskiej i litewskiej.
Problematyką rozwoju współpracy zajmowała się do tej pory administracja publiczna —
zwłaszcza urzędy marszałkowskie. Nowością programu jest to, że w obszar kreowania systemowej
współpracy wkracza sektor pozarządowy. Organizacje obywatelskie mogą zdecydowanie elastyczniej poruszać się we wszelkich sferach życia publicznego, mają większą swobodę działania. Należy podkreślić, że taką sytuację umożliwia Fundacja im. Stefana Batorego, która finansuje program.
Działania w ramach programu przewidują:
w Pracę sekretariatu Forum Przyjaznego Sąsiedztwa, w którym realizowane są działania
informacyjne i promocyjne (biuletyn, ulotki, strona internetowa), pozyskiwanie partnerów do współpracy, obsługa grup roboczych i wizyt studyjnych, przygotowanie konferencji od strony merytorycznej i logistycznej.
w Prace 7 grup roboczych w Elblągu, Olsztynie i Gdańsku, zajmujących się najistotniejszymi obszarami współpracy transgranicznej (biznes, ekologia, edukacja, kultura, sprawy
obywatelskie, administracja, turystyka, młodzież itp.).
w Tworzenie koalicji wokół idei FPS, złożonej z instytucji, organizacji, firm i osób zainteresowanych tematyką forum oraz współpracą przy organizowaniu konferencji.
w Zorganizowanie 3-5 seminariów Elblągu, Olsztynie i Gdańsku tematycznie związanych
z ideą forum.
w Ogłoszenie konkursu na najlepszy projekt transgraniczny, zrealizowany przez organizacje, instytucje lub biznes.
w Zorganizowanie międzynarodowej konferencji pod nazwą Forum Przyjaznego Sąsiedztwa,
która odbędzie się w Elblągu w październiku 2004 r. Tematem wiodącym będzie kwestia doświadczeń Polski i Litwy — będących już w Unii Europejskiej — we współpracy z obwodem
kaliningradzkim, enklawą Federacji Rosyjskiej, otoczoną przez kraje UE. Na konferencji zostaną przedstawione efekty prac grup roboczych, będą przedyskutowane najważniejsze problemy dotyczące współpracy, zostanie przyjęta Deklaracja. Podczas konferencji odbędzie się
prezentacja działań 5-10 organizacji, instytucji i biznesu.
Przewidujemy wkomponowanie w program FPS działań realizowanych przez organizacje i instytucje zainteresowane rozwojem współpracy transgranicznej, udostępnimy logo Forum Przyjaznego
Sąsiedztwa. Do współrealizacji programu zapraszamy zainteresowane instytucje, organizacje i firmy.
Arkadiusz Jachimowicz
dyrektor programu
[email protected]
tel. 605 404 972
Sekretariat Forum Przyjaznego Sąsiedztwa
Elbląskie Stowarzyszenie Wspierania Inicjatyw Pozarządowych
ul. Związku Jaszczurczego 17, 82-300 Elbląg
tel. + 48 055 235 33 88, 236 27 16
e-mail: [email protected], www.fps.elblag.pl