docPDF, 449.49 kB - Studia Psychologiczne
download 
Reklamacja Transkrypt
PDF, 449.49 kB - Studia Psychologiczne
Studia Psychologiczne. t. 52 (2014), z. 1, s. 21–32 PL ISSN 0081-685X DOI: 10.2478/v10167-010-0075-4 Magdalena Żemojtel-Piotrowska Jarosław Piotrowski Tomasz Baran SWPS, Poznań Uniwersytet Warszawski Uniwersytet Gdański ROSZCZENIOWOŚĆ A SATYSFAKCJA ZE ZWIĄZKU INTYMNEGO1 W artykule przedstawiono wyniki badania zrealizowanego na próbie osób pozostających w związkach (N = 225) dotyczące wpływu roszczeniowości na satysfakcję ze związku romantycznego. Uwzględniono trzy wymiary roszczeniowości: aktywną, bierną i odwetową (Piotrowski i Żemojtel-Piotrowska, 2009). Jedynie roszczeniowość odwetowa wiązała się negatywnie z zadowoleniem ze związku, przy całkowitej mediacji zależności przez spostrzegany bilans wymiany w związku. Roszczeniowość aktywna wiązała się z wyższym spostrzeganym podobieństwem i niższym rozczarowaniem ze związku, natomiast roszczeniowość bierna nie wiązała się z oceną związku. Prawidłowości te były niezależne od typu związku (partnerskiego lub małżeńskiego). Wyniki zostały omówione w odniesieniu do wcześniejszych badań nad wpływem roszczeniowości narcystycznej i relacyjnej na funkcjonowanie w związkach. Słowa kluczowe: roszczeniowość, związki romantyczne, satysfakcja, bilans wymiany społecznej - - - - - WPROWADZENIE Jedną ze sfer funkcjonowania człowieka, w której roszczeniowość odgrywa znaczącą rolę, są związki romantyczne. Związek romantyczny, który można też określić intymnym, to relacja łącząca dwie osoby oparta na zaangażowaniu uczuciowym (miłości) (por. np. MerriamWebster Dictionary). Dotychczasowe badania nad wpływem roszczeniowości na funkcjonowanie w związkach ukazują większą skłonność do odwetu u osób roszczeniowych, wysokie wymagania wobec partnera oraz koncentrację w relacji na własnym dobrostanie (Bishop i Lane, 2002; Campbell, Bonacci, Shelton, Exline i Bushman, 2004; Tolmacz i Mikulincer, 2011). Poziom roszcze- niowości pozwala także przewidzieć poziom agresji wobec partnera (Wilson i Daly, 2001; Wood, 2004) a nawet skłonności do gwałtu (Hill i Fisher, 2001). Roszczeniowość przejawiana przez osoby narcystyczne u osób po próbie samobójczej wiąże się natomiast z silniejszą skłonnością do reagowania zazdrością w związku oraz poczuciem załamania po zakończeniu związku (Overholser, Stockmeier, Dilley i Freiheit, 2002). Osobny nurt badań nad roszczeniowością w związkach dotyczy analizy reguł sprawiedliwości stosowanych w tego typu relacjach i ich wpływu na spostrzeganie związku (por. np. Desmarais i Lerner, 1994). Pomimo szeregu badań nad związkami i roszczeniowością prowadzonych na świecie, w Polsce brakuje analiz z tego zakresu. Większość z nich * Autorzy pragną podziękować zespołowi badawczemu Ariadna za pomoc w realizacji badania oraz Recenzentom za szereg trafnych i pomocnych uwag. Korespondencję dotyczącą artykułu prosimy kierować do: Magdalena Żemojtel-Piotrowska, psymzp@ ug.edu.pl 22 Magdalena Żemojtel-Piotrowska, Jarosław Piotrowski, Tomasz Baran prowadzona jest ponadto z perspektywy narcystycznej, a samo zjawisko roszczeniowości jest traktowane przeważnie jednowymiarowo. Kolejnym problemem jest brak ukazania mechanizmu psychologicznego, który tłumaczyłby negatywny wpływ roszczeniowości na satysfakcję ze związku. W prezentowanych tu badaniach zastosowano trójwymiarowy model roszczeniowości, obejmujący trzy jej aspekty: aktywną, bierną i odwetową (Piotrowski i ŻemojtelPiotrowska, 2009; Żemojtel-Piotrowska, Baran i Piotrowski, 2011). Takie ujęcie pozwala na bardziej złożone ukazanie związku roszczeniowości z satysfakcją ze związku – na ile każda z tych form rzeczywiście wiąże się z negatywnym spostrzeganiem relacji intymnej. Ponieważ roszczeniowość sprzyja koncentracji na interesie własnym i dbaniu o zaspokojenie własnych potrzeb (Campbell i in., 2004; Lewicka, 2002), postulowanym mechanizmem odpowiedzialnym za związek roszczeniowości z satysfakcją ze związku jest bilans wymiany społecznej (por. Eisenberger, Lynch, Aselange i Rohdieck, 2004; Różycka i Wojciszke, 2010) spostrzegany w relacji z partnerem. Roszczeniowość w psychologii społecznej jest definiowana w dość różnorodny sposób. Jedną z bardziej obiecujących definicji jest definicja Krężlewskiego (1990), określająca roszczeniowość jako przekonanie, że ośrodki realizacji celów jednostki znajdują się poza nią i jednocześnie jednostka wysuwa względem tych ośrodków oczekiwania co do zaspokojenia własnych potrzeb. Popularna definicja roszczeniowości psychologicznej Campbella i in. (2004) określa roszczeniowość psychologiczną jako utrwalone przekonanie o zasługiwaniu na więcej niż zwykli ludzie oraz na byciu uprawnionym do różnych przywilejów bardziej niż inni. Obecnie wielu badaczy zauważa różnorodność perspek- - - - ROSZCZENIOWOŚĆ JAKO ZJAWISKO WIELOWYMIAROWE tyw w definiowaniu i wyjaśnianiu zjawiska. Jedną z ostatnich jest propozycja Tomlinsona (2013), by odróżniać (wewnętrznie zróżnicowane) przekonania roszczeniowe od roszczeniowości jako cechy osobowości, która je warunkuje. Sam autor nie wprowadza rozróżnienia na różne formy lub aspekty roszczeniowości, zauważa jednak, że przekonania te mogą przyjmować postać uprawnioną (legitimate entitlement) lub nadmierną (over-entitlement). Odróżnianie patologicznych form roszczeniowości od niepatologicznych zaczyna być zresztą powszechne w badaniu tego zjawiska (np. Gibbson-Beverly i Schwartz, 2008; Lessard, Greenberger, Chen i Farruggia, 2011; Rothman, 2012). To ujęcie jest najbliższe proponowanemu przez autorów artykułu rozumieniu roszczeniowości jako zjawiska wielowymiarowego, składającego się z trzech aspektów: roszczeniowości aktywnej, biernej i odwetowej (Piotrowski i Żemojtel-Piotrowska, 2009; Żemojtel-Piotrowska, Baran i Piotrowski, 2011). W odróżnieniu od pozostałych koncepcji trójwymiarowy model roszczeniowości zakłada różnice jakościowe między wyróżnionymi aspektami. Roszczeniowość aktywna jest tu rozumiana jako promocja interesu własnego wraz z pomijaniem interesu innych ludzi. Roszczeniowość bierna definiowana jest jako przekonanie o istnieniu obligacji innych ludzi i instytucji wobec jednostki, wyrażona w dbałości o interes własnej grupy. Roszczeniowość odwetowa przejawia się natomiast w dbałości o interes własny w sytuacji jego naruszenia wraz ze skłonnością do odwetu za poniesione krzywdy (Żemojtel-Piotrowska, Baran, Clinton, Piotrowski, Baltatescu i van Hiel, 2013). Wspólnym elementem trzech wymienionych tu wymiarów roszczeniowości jest założenie o koncentracji na interesie własnym (indywidualnym lub grupowym) wraz z oczekiwaniem, że inne osoby są zobowiązane do zaspokajania potrzeb jednostki lub dostarczenia jej określonych dóbr (formułowanie oczekiwań). Trójwymiarowy model roszczeniowości był weryfikowany w szeregu badań - - Studia Psychologiczne, t. 52 (2014), z. 1, s. 21–32 Roszczeniowość a satysfakcja ze związku intymnego krajowych (Piotrowski i Żemojtel-Piotrowska, 2009; Żemojtel-Piotrowska, Baran i Piotrowski, 2011; Żemojtel-Piotrowska, Baran i in., 2013) oraz w badaniach międzynarodowych (ŻemojtelPiotrowska, Piotrowski i in., w druku). Badania nad wpływem roszczeniowości na ocenę związków oraz funkcjonowanie w nich nie są zbyt liczne (Campbell i in., 2004; Tolmacz i Mikulincer, 2011). Campbell i in. (2004) w ramach testowania trafności tworzonej przez siebie skali roszczeniowości psychologicznej (PES) zbadali korelacje roszczeniowości psychologicznej z rozmaitymi miarami funkcjonowania w związku romantycznym. Wykazali oni, że osoby o wyższych wynikach w skali PES cechują się bardziej egoistycznym podejściem do partnera wyrażonym m.in. poprzez: mniejszą empatię, lojalność, szacunek do partnera czy umiejętność przyjmowania jego perspektywy, silniejszy związek z miłością typu ludus (miłość jako gra) i mania (miłość jako obsesyjne uzależnienie od partnera), a słabszy z agape (miłość jako troska wobec partnera i poświęcenie dla niego, por. także Wojciszke, 2009). Campbell i in. (2004) nie zajmowali się w sposób pogłębiony problemem wpływu roszczeniowości na funkcjonowanie w związkach romantycznych. Założyli po prostu, że osoby roszczeniowe są bardziej egoistyczne, co powinno wpłynąć na funkcjonowanie w związku. Bardziej wnikliwe ujęcie problemu zaproponowali Tolmacz i Mikulincer (2011), którzy wyróżnili szczególny rodzaj roszczeniowości – roszczeniowość relacyjną („relational entitlement”). Określili ją jako rodzaj oczekiwań wobec partnera bliskiego związku. Definiują ją jako „stopień, w jakim jednostka będąca w związku oczekuje od swojego partnera spełnienia własnych życzeń, potrzeb i wyobrażeń” (s. 77). Roszczeniowość relacyjna obejmuje także reak- - - - ROSZCZENIOWOŚĆ A FUNKCJONOWANIE W ZWIĄZKACH - - Studia Psychologiczne, t. 52 (2014), z. 1, s. 21–32 23 cje jednostki na sytuację, w której partnerowi nie udaje się tych oczekiwań spełnić. Tworząc miarę kwestionariuszową do pomiaru tak zdefiniowanego zjawiska przyjęli trójwymiarowość postaw roszczeniowych: roszczeniowość uprawnioną/ normalną, postawę nadmiernej roszczeniowości i brak roszczeniowości. Jednak w rzeczywistości analiza czynnikowa wykazała obecność aż pięciu czynników: (1) wyczulenie na negatywne aspekty partnera i związku; (2) wrażliwość na frustracje i wykroczenia w związku; (3) roszczeniowość asertywną; (4) oczekiwania co do uwagi i zrozumienia ze strony partnera; (5) ograniczoną roszczeniowość. Następnie badacze skoncentrowali się na związku roszczeniowości ze stylami przywiązania: bezpiecznym, lękowo-ambiwalentnym i unikającym (por. np. Mikulincer i Florian, 2000; Shaver i Mikulincer, 2002). Spośród szeregu uwzględnionych zmiennych, z jakimi Tolmacz i Mikulincer skorelowali skalę roszczeniowości relacyjnej, odrębne korelaty od pozostałych wystąpiły dla roszczeniowości asertywnej. Zarówno dla trzech pierwszych skal, które zdaniem autorów mierzyły po prostu dość złożone postawy z kręgu roszczeniowości nadmiernej, jak i dla ograniczonej roszczeniowości jej poziom wiązał się pozytywnie z przywiązaniem lękowym, wyższą neurotycznością, depresją, lękiem, niższą satysfakcją z życia i niższą samooceną (z wyjątkiem skali oczekiwań) oraz ujemnie z sumiennością i dopasowaniem w związku małżeńskim (por. Tolmacz i Mikulincer, 2011). Badania te wskazują na to, że zjawisko roszczeniowości nie może zostać potraktowane jednowymiarowo, a negatywne skutki postaw roszczeniowych są ograniczone do form patologicznych, jak koncentracja na stratach. Patologiczny może być także brak roszczeniowości relacyjnej, przejawiający się rezygnacją z formułowania i egzekwowania oczekiwań wobec partnera, na co wskazują Tolmacz i Mikulincer (2011). Ograniczona roszczeniowość wyrażała się dla przykładu w przekonaniach, że nie zasługuje się na partnera lub, że partner otrzymuje zbyt mało w relacji ze strony 24 Magdalena Żemojtel-Piotrowska, Jarosław Piotrowski, Tomasz Baran badanego. O swoistej szkodliwości ograniczonej roszczeniowości świadczą jej korelaty: korelowała ona m.in. pozytywnie z neurotycznością, lękowym oraz unikającym stylem przywiązania, lękiem czy poczuciem samotności, a negatywnie z samooceną. Natomiast roszczeniowość asertywna ma raczej adaptacyjny charakter, przynajmniej w ramach funkcjonowania w związku romantycznym, a co najmniej nie jest dla związku szkodliwa. Ponownie, znajduje to swoje odzwierciedlenie w jej korelatach: pozytywnej z wysokością samooceny i sumiennością. Jednak, co interesujące, przede wszystkim wykazuje ona brak korelacji z negatywnymi aspektami funkcjonowania jednostki, jak zadowolenie z życia, lęk społeczny, czy poczucie samotności, a także lękowy i unikający styl przywiązania (por. Tolmacz i Mikulincer, 2011). Opierając się na trójczynnikowym modelu roszczeniowości, w obecnym badaniu skoncentrowano się na ukazaniu wpływu roszczeniowości na ocenę związku, obejmującą zarówno pozytywne aspekty (ogólną satysfakcję, spostrzeganą intymność, podobieństwo) jak i negatywne (rozczarowanie partnerem w związku, por. Plopa, 2008). Kwestia koncentracji na interesie własnym wydaje się być kluczową dla zjawiska roszczeniowości (Campbell i in. 2004; Piotrowski, 2013). Z tego względu mechanizmem leżącym u podłoża wykazywanego we wcześniejszych badaniach negatywnego wpływu roszczeniowości (narcystycznej, psychologicznej i relacyjnej) na satysfakcję ze związku może być spostrzegany bilans wymiany społecznej. Osobom roszczeniowym dość powszechnie przypisuje się nie tylko egoizm, ale także problemy z empatią i przyjmowaniem cudzej perspektywy (Campbell i in., 2004). Definicyjnie w roszczeniowość wpisane są także oczekiwania wobec innych wynikające z przekonania o zasługiwaniu na specjalne traktowanie. To wszystko może prowadzić do - - - PROBLEMATYKA BADAŃ WŁASNYCH skrzywienia percepcji relacji intymnej w kierunku spostrzegania bilansu wymiany w związku jako niekorzystnego i przez to obniżać satysfakcję z niego. Jednak ten mechanizm powinien być szczególnie widoczny dla narcystycznych form postaw roszczeniowych, ponieważ narcyzm przejawia się w nadmiernej koncentracji na sobie (Bishop i Lane, 2002). W przypadku rozpatrywanych tu form roszczeniowości jedynie roszczeniowość odwetowa wykazuje silne związki z narcyzmem (Piotrowski i ŻemojtelPiotrowska, 2009), wiarą w grę o sumie zerowej (Żemojtel-Piotrowska i Piotrowski, 2012) i motywacją charakterystyczną dla osób narcystycznych (Żemojtel-Piotrowska i Piotrowski, w recenzji). Roszczeniowość aktywna, mimo że słabo skorelowana z narcyzmem (Piotrowski i Żemojtel-Piotrowska, 2009), nie wiąże się jednak z tendencją do niekorzystnego spostrzegania relacji społecznych (Żemojtel-Piotrowska, w przygotowaniu). Roszczeniowość bierna wiąże się natomiast pozytywnie z uwzględnianiem interesu innych w działaniu, na co wskazują m.in. pozytywne związki z wartościami przekraczającymi ja (Żemojtel-Piotrowska, Baran i Piotrowski, 2011). Związki intymne stanowią specyficzny typ relacji, ponieważ są one rodzajem związków opartych na wspólnocie (Fiske, 1992). W tego typach relacji nie jest monitorowany bilans wymiany społecznej, a jednostka rezygnuje z koncentracji na własnym interesie. Roszczeniowość natomiast oznacza koncentrację na interesie własnym. Z tego względu możliwe są co najmniej dwa przewidywania dla wpływu roszczeniowości na satysfakcję ze związku. Albo osoby roszczeniowe są nim rozczarowane, gdy nie spostrzegają wymiany w związku jako pozytywnego, albo roszczeniowość przejawia się w innego typu relacjach niż intymne. W tym drugim przypadku roszczeniowość nie musi oznaczać negatywnego wpływu na satysfakcję ze związku. Trójwymiarowy model roszczeniowości zakłada obecność zarówno form roszczeniowości przejawiających się w relacjach - - Studia Psychologiczne, t. 52 (2014), z. 1, s. 21–32 interpersonalnych (roszczeniowość aktywna i odwetowa) jak i w domenie bardziej publicznej – związanej z formułowaniem oczekiwań wobec państwa (roszczeniowość bierna). Tak więc także na podstawie tych różnic między roszczeniowością aktywną i odwetową a roszczeniowością bierną można spodziewać się odmiennych zależności dla tych trzech form przekonań roszczeniowych i poziomu satysfakcji ze związku. Podsumowując, można zatem założyć, że trzy wyróżnione wcześniej formy roszczeniowości będą w odmienny sposób wiązały się z funkcjonowaniem w związku. Roszczeniowość aktywna powinna wiązać się pozytywnie z satysfakcją w związku, ponieważ ta forma roszczeniowości jest oparta na asertywnej ochronie własnego interesu. Jednak satysfakcja ta powinna być uwarunkowana spostrzeganiem bilansu wymiany w związku jako pozytywnego. Roszczeniowość odwetowa z kolei, z racji jej związku z szeregiem negatywnych aspektów funkcjonowania społecznego, powinna wiązać się z satysfakcją ze związku negatywnie. Roszczeniowość bierna z racji korelowania z nastawieniem prospołecznym i wartościami pozaosobistymi powinna sprzyjać satysfakcji ze związku, choć możliwy jest także brak wpływu na relacje intymne z racji jej znaczenia dla funkcjonowania w relacjach bardziej formalnych (stosunek do państwa czy pracodawców). Przedmiotem badania stała się zatem analiza związków roszczeniowości z satysfakcją w związku, mierzoną przy pomocy zmodyfikowanej drabiny Cantrilla (M. Kaźmierczak, informacja osobista, 19 lipiec 2013) i Kwestionariusza Dobranego Małżeństwa (KDM-2) Plopy i Rostowskiego (Plopa, 2008). Zastosowano dwie alternatywne miary satysfakcji ze związku z uwagi na ich uzupełniające się znaczenie. Kwestionariusz Plopy i Rostowskiego jest typową miarą kwestionariuszową, dotyczącą spostrzegania różnych aspektów związku. Drabina Cantrilla jest natomiast prostą i popularną metodą pomiaru ogólnej satysfakcji z życia, stosowaną zwłaszcza w badaniach klinicznych (por. - - - Roszczeniowość a satysfakcja ze związku intymnego - - Studia Psychologiczne, t. 52 (2014), z. 1, s. 21–32 25 np. Mazur, Małkowska-Szkutnik, Oblacińska i Kołoło, 2009; Ravens-Sieberer i in., 2009). W celu zbadania znaczenia spostrzeganego bilansu wymiany w związku dla relacji roszczeniowość-satysfakcja z relacji z partnerem, zastosowano zmodyfikowaną skalę bilansu wymiany społecznej (Eisenberger i in., 2004; Różycka i Wojciszke, 2010). METODA Osoby badane Badanie zrealizowano na panelu badawczym ARIADNA. W badaniu udział wzięło 267 osób, jednak dwie osoby nie wypełniły kwestionariusza roszczeniowości. Z tego względu ich wyniki nie były brane pod uwagę w dalszej analizie. W analizowanej próbie znalazły się 143 kobiety i 122 mężczyzn. Wiek badanych zawierał się od 18 do 67 lat (M = 30.78). 118 osób było w związku partnerskim (45% mężczyzn), 107 w małżeńskim (44% mężczyzn), 40 osób nie było w żadnym związku (50% mężczyzn). Średnia długość trwania związku wyniosła 84 miesiące (od 1 miesiąca do 41 lat). 9,4% badanych miało wykształcenie podstawowe i zasadnicze, 52,8% średnie, a 37,8% wyższe (licencjat lub wyższe magisterskie). 23,2% zamieszkiwało tereny wiejskie, 8,2% pochodziło z małego miasta do 20 tys. mieszkańców, 26,2% zamieszkiwało w mieście o wielkości między 20 tys. a 100 tys. mieszkańców, 19,5% w mieście o liczbie ludności między 100 tys. a 500 tys., natomiast 22,8% z wielkich miast, powyżej 500 tys. mieszkańców. Badanie zrealizowano on-line, kolejność pytań w kwestionariuszach była rotowana w ramach każdej metody. Uczestnicy zostali wylosowani spośród zarejestrowanych członków panelu badawczego, głównym kryterium było pozostawanie w związku. Zadbano też o zbliżoną liczbę osób pozostających w związku małżeńskim i partnerskim, a w obrębie obu tych grup – o zrównoważenie liczby kobiet i mężczyzn. 26 Magdalena Żemojtel-Piotrowska, Jarosław Piotrowski, Tomasz Baran Rotację pytań zastosowano w celu uniknięcia efektu kontekstu (wpływu odpowiedzi udzielanych na początkowe pytania na sposób odpowiadania na kolejne pozycje kwestionariuszy). Rotacja samych metod była nieuzasadniona ze względu na ich niewielką liczbę, więc nie zastosowano jej w badaniu. Uczestnicy za udział w badaniu otrzymywali punkty w programie lojalnościowym związanym z panelem badawczym, które następnie mogli wymienić na nagrody rzeczowe. Kolejność metod w badaniu była następująca: pytania dotyczące danych demograficznych (płeć, wiek, wielkość miejsca zamieszkania, wykształcenie, subiektywny status ekonomiczny rodziny na skali od 1 – zdecydowanie poniżej przeciętnej do 7 – zdecydowanie powyżej przeciętnej), pytanie o pozostawanie w związku z możliwymi wyborami: pozostawanie w związku małżeńskim, pozostawanie w związku partnerskim, brak związku. Osoby, które zadeklarowały pozostawanie w związku, pytano o długość trwania tego związku – proszono zarówno o zaznaczenie odpowiedzi na narzuconej skali, jak i podanie dokładnej długości trwania związku (w latach i miesiącach). Następnie badani byli proszeni o wypełnienie Kwestionariusza Dobranego Małżeństwa, wersja 2, Plopy i Rostowskiego (Plopa, 2008), zaznaczeniu stopnia satysfakcji ze związku na zmodyfikowanej drabinie Cantrilla (M. Kaźmierczak, informacja osobista, 19 lipiec 2013), odpowiedzi na pytania Skali Bilansu Wymiany w Związku utworzonego na potrzeby badania, oraz Kwestionariusza Roszczeniowości (Piotrowski, Żemojtel-Piotrowska, 2009). Osoby nie pozostające w związku wypełniały jedynie Kwestionariusz Roszczeniowości. Kwestionariusz Dobranego Małżeństwa (KDM-2) Plopy i Rostowskiego (Plopa, 2008) zawiera 32 twierdzenia. W skład KDM-2 wchodzą cztery skale główne, służące pomiarowi czterech aspektów oceny jakości związku: intymności, samorealizacji, podobieństwa i roz- - - - Materiały i procedura czarowania. Trzy pierwsze dotyczą aspektów pozytywnych. Intymność (8 pozycji) służy do pomiaru zadowolenia z bycia w bliskiej relacji z partnerem, samorealizacja (7 pozycji) – satysfakcję z funkcjonowania w roli małżonka/ partnera drugiej osoby, podobieństwo (7 pozycji) mierzy spostrzeganą zbieżność między małżonkami co do ważnych celów realizowanych w małżeństwie, natomiast rozczarowanie (10 pozycji) dotyczy spostrzeganych negatywnych cech związku, związanych z ograniczeniem autonomii osoby będącej w związku, tendencje do unikania i wycofywania się ze związku ze strony jej partnera. Na potrzeby obecnego badania pytania dostosowano w ten sposób, by dotyczyły także związków partnerskich (w instrukcji do skali podano, by traktować twierdzenia jako dotyczące aktualnego związku). Badani udzielają odpowiedzi na skali od 1 (zdecydowanie się nie zgadzam) do 5 (zdecydowanie się zgadzam). W obecnym badaniu rzetelności poszczególnych skal wyniosły: dla skali intymności α = 0,92; samorealizacji α = 0,88, podobieństwa α = 0,86, a dla rozczarowania α = 0,89. Ogólna satysfakcja ze związku. Do pomiaru ogólnej satysfakcji ze związku posłużyła zmodyfikowana drabina Cantrilla (1965) według procedury M. Kaźmierczak (informacja osobista, 19 lipiec 2013). Badany zaznacza na skali od 0 (najgorszy związek, jaki mógłbym sobie wyobrazić) do 10 (najlepszy związek, jaki mógłbym sobie wyobrazić), jak ogólnie ocenia aktualny związek z partnerem/małżonkiem. Bilans wymiany w związku romantycznym. Do pomiaru tej zmiennej zastosowano zmodyfikowaną skalę bilansu wymiany społecznej (por. Różycka i Wojciszke, 2010). W wersji zastosowanej w obecnym badaniu wykorzystano 9 z 10 oryginalnych twierdzeń zastępując zwroty „ludzie” zwrotem: partner w związku (np. oryginalne twierdzenie: Ludzie chcą ode mnie więcej dostać niż dać zastąpiono twierdzeniem; Mój partner chce więcej ode mnie dostać niż dać). Badani udzielali odpowiedzi na skali od 1 (zdecydowanie się nie zgadzam) do 7 (zdecydowanie - - Studia Psychologiczne, t. 52 (2014), z. 1, s. 21–32 Roszczeniowość a satysfakcja ze związku intymnego się zgadzam). Wynik wyższy oznacza bardziej pozytywny bilans wymiany. Zmodyfikowana skala wykazała się wysoką rzetelnością (α = 0,91). Kwestionariusz Roszczeniowości (Piotrowski i Żemojtel-Piotrowska 2009). Metoda zawiera 36 pytań, o zakresie odpowiedzi od 1 (zdecydowanie się nie zgadzam) do 6 (zdecydowanie się zgadzam). Służy pomiarowi trzech wymiarów roszczeniowości rozumianej jako koncentracja na interesie własnym wraz ze skłonnością do formułowania oczekiwań wobec innych. Narzędzie posiada potwierdzoną trafność i rzetelność (Piotrowski i Żemojtel-Piotrowska, 2009), trójczynnikowa struktura narzędzia była potwierdzona m.in. w próbie ogólnopolskiej (Żemojtel-Piotrowska, Baran i Piotrowski, 2011). W obecnym badaniu rzetelność skali roszczeniowości aktywnej wyniosła α = 0,84, biernej α = 0,85 i odwetowej α = 0,89. WYNIKI Korelacje zmiennych zastosowanych w badaniu Wzajemne skorelowanie miar zastosowanych w badaniu ukazuje Tabela 1. 27 Poziom roszczeniowości a pozostawanie w związku W celach kontrolnych sprawdzono, czy osoby przebywające aktualnie w związku (partnerskim i małżeńskim) różnią się pod względem poziomu roszczeniowości od osób nie przebywających w momencie badania w związku. W tym celu przeprowadzono analizę MANOVA dla trzech form roszczeniowości i statusu badanych. Analiza wykazała brak różnic w poziomie roszczeniowości w zależności od statusu badanych, F(6, 520) = 0,62, λ Wilksa = 0,99, n.i. Związek roszczeniowości z satysfakcją ze związku W celu zbadania wpływu roszczeniowości na satysfakcję w związku przeprowadzono hierarchiczne analizy regresji dla każdego z aspektów satysfakcji ze związku osobno. Uwzględniono jedynie wyniki osób pozostających w związku. W kroku pierwszym wprowadzono dane dla zmiennych demograficznych (wraz z długością trwania związku w miesiącach), w drugim – dane dla trzech wymiarów roszczeniowości, a w kroku trzecim interakcje poziomu roszczeniowości z płcią (por. Tabela 2). Tabela 1. Skorelowanie zmiennych uwzględnionych w badaniu Intymność SAM POD ROZ SAT Bilans RA RB .72*** .87*** –.72*** .76*** .71*** .12 .16** –.18** .69*** –.69*** .54*** .47*** .07 .22*** –.18** –.69*** .71*** .69*** .17** .20*** –.17** –.76*** –.72*** –.15* –.15*** .19** .70*** .05 .09 –.15* .15* .20** –.22*** .34*** .19*** Samorealizacja Podobieństwo Rozczarowanie Satysfakcja (drabina Cantrilla) Bilans wymiany w związku - Roszczeniowość aktywna RO - r. bierna SAM – samorealizacja; POD – podobieństwo; ROZ – rozczarowanie; SAT – satysfakcja; RA – roszczeniowość aktywna; RB – roszczeniowość bierna; RO – roszczeniowość odwetowa. - *** p < 0,001; ** p < 0,01; * p < 0,05. - Studia Psychologiczne, t. 52 (2014), z. 1, s. 21–32 - –.19*** 28 Magdalena Żemojtel-Piotrowska, Jarosław Piotrowski, Tomasz Baran Tabela 2. Roszczeniowość jako predyktor cząstkowych satysfakcji ze związku – wyniki hierarchicznej regresji liniowej (N = 225) Intymność β Krok 1 Podobieństwo ΔR2 ΔR2 β Samorealizacja β ΔR2 Rozczarowanie β ΔR2 .01 .02 .03* .03 .04*** .06** .06** .07** Zmienne demograficznea Krok 2 r. aktywna .09 .15* .06 –.17* r. bierna .09 .11 .14 –.05 –.16* –.16* –.17* r. odwetowa Krok 3 .00 .01 .22** .01 .02 r. aktywna .07 .16 –.00 –.21* r. bierna .05 .04 .07 .01 –.20 –.25* –.25* RA x płeć .01 –.03 .08 .09 RB x płeć .05 .11 .10 –.10 RO x płeć .06 .13 .11 –.24* r. odwetowa .39*** Zmienne demograficzne: wiek (standaryzowany), płeć, poziom wykształcenia, wielkość miejsca zamieszkania, subiektywny status ekonomiczny rodziny (1–7), długość trwania związku (w miesiącach). RA – roszczeniowość aktywna; RB – roszczeniowość bierna; RO – roszczeniowość odwetowa. Wyniki wykazały, że poziom roszczeniowości pozwala istotnie przewidzieć poziom satysfakcji cząstkowych ze związku, nawet po uwzględnieniu szeregu zmiennych demograficznych i stażu związku. Najważniejszym predyktorem okazała się roszczeniowość odwetowa, która wiązała się ze wszystkimi aspektami satysfakcji mierzonymi przez KDM-2 (czyli negatywnie z postrzeganym podobieństwem, intymnością i samorealizacją oraz pozytywnie z poziomem rozczarowania). Roszczeniowość aktywna natomiast wiązała się jedynie pozytywnie ze spostrzeganym podobieństwem w związku i negatywnie z poziomem rozczarowania. Sama siła zależności była stosunkowo słaba, jednak poziom roszczeniowości pozwalał lepiej przewidywać satysfakcje cząstkowe ze związku niż wszystkie uwzględnione zmienne demograficzne. Uwzględnienie interakcji poziomu roszczeniowości z płcią nie pozwalało na przewidzenie istotnie wyższego poziomu wariancji zmiennej wyjaśnianej (zmiana F nieistotna, por. Tabela 2). Analogiczną analizę regresji wykonano dla satysfakcji ogólnej ze związku. W tym celu obliczono wynik ogólny KDM-2 poprzez zsumowanie wyników trzech skal dotyczących oceny pozytywnych aspektów związku i zrekodowanych wyników dla rozczarowania. Następnie wynik ogólny KDM-2 oraz ogólną ocenę związku dokonaną na zmodyfikowanej drabinie Cantrilla uśredniono (po uprzedniej standaryzacji). Zmienne demograficzne nie pozwalały na wyjaśnienie poziomu ogólnej satysfakcji ze związku, (F zmiany (6, 205) = 0,77, p = 0,595). Spośród uwzględnionych wymiarów roszczeniowości, jedynie roszczeniowość odwetowa - - - *** p < 0,001; ** p < 0,01; * p < 0,05. - - Studia Psychologiczne, t. 52 (2014), z. 1, s. 21–32 Roszczeniowość a satysfakcja ze związku intymnego pozwalała istotnie objaśnić poziom satysfakcji ze związku, β = –0,18, t(202) = –2,48, p = 0,016. Ponownie, uwzględnienie interakcji poziomu roszczeniowości z płcią nie podnosiło istotnie procentu wariancji zmiennej wyjaśnianej (zmiana F nieistotna). Analiza mediacji: Wpływ roszczeniowości odwetowej na satysfakcję ze związku a bilans wymiany w związku W celu weryfikacji założenia, że roszczeniowość odwetowa wiąże się negatywnie z satysfakcją w związku poprzez wpływ (negatywnego) bilansu wymiany społecznej, wykonano analizę mediacji z wykorzystaniem makra SPSS Preachera i Hayesa (2008). Wpływ roszczeniowości odwetowej na poziom satysfakcji okazał się całkowicie mediowany przez bilans wymiany w związku (Z = –3,24, p = 0,001, IE = –0,21, SE = 0,06, 95% CI = [–0,35, –0,08]). DYSKUSJA Wykazane w badaniu związki roszczeniowości z percepcją związku i satysfakcją z niego okazały się być uwarunkowane rodzajem roszczeniowości. Zgodnie z wynikami uzyskanymi przez Tolmacza i Mikulincera (2011) jedynie te 29 formy roszczeniowości, w których dominowała koncentracja na ja (czyli roszczeniowość odwetowa) wiązała się negatywnie z satysfakcją ze związku (niezależnie od jego formy) i rozczarowaniem nim. Negatywny związek roszczeniowości odwetowej i satysfakcji ze związku był całkowicie mediowany przez spostrzegany negatywny bilans wymiany w związku. Jest to zgodne z założeniem co do natury roszczeniowości odwetowej – jako przejawiającej się w pilnowaniu równowagi bilansu wymiany w związku i tendencją do spostrzegania go jako negatywnego. O tym ostatnim świadczy ujemna korelacja między roszczeniowością odwetową i bilansem wymiany w związku stwierdzona w badaniu. Natomiast w przypadku wymiaru roszczeniowości biernej, związanej z oczekiwaniami wobec państwa i innych instytucji, nie wiązała się ona z satysfakcją ze związku (zwłaszcza po skontrolowaniu czynników demograficznych). Najwidoczniej ta forma roszczeniowości łączy się z oczekiwaniami wobec dalszych innych i nie oznacza eksploatacyjnego nastawienia wobec partnera związku romantycznego. Natomiast wyższemu poziomowi roszczeniowości aktywnej, wynikającej z pozytywnej i stabilnej samooceny, towarzyszyło wyższe spostrzegane podobieństwo w związku i mniejsze rozczarowanie nim. Ten wynik jest spójny z wynikami uzyskanymi przez Tolmacza i Mikulincera (2011) dla roszczeniowości asertywnej. Bilans wymiany w związku –.22*** –.20** (–.04) Satysfakcja ze związku - Roszczeniowość odwetowa .75*** - *** p < 0,001; ** p < 0,01 - Rys. 1. Mediacja związku roszczeniowości odwetowej i satysfakcji ze związku przez bilans wymiany w związku, F(2, 222) = 144.15, p < .001, R2 = .56. W nawiasie wartość współczynnika regresji po kontroli poziomu bilansu wymiany w związku - - Studia Psychologiczne, t. 52 (2014), z. 1, s. 21–32 Magdalena Żemojtel-Piotrowska, Jarosław Piotrowski, Tomasz Baran Uzyskane wyniki badań wskazują przede wszystkim na konieczność wielowymiarowego ujmowania roszczeniowości w analizie relacji interpersonalnych. Wskazują też na odmienne znaczenie roszczeniowości biernej, tradycyjnie uwzględnianej w badaniach polskich socjologów i psychologów (np. Krężlewski, 1990; Lewicka 2002, 2005) niż roszczeniowości będącej zwykle przedmiotem zainteresowania psychologów osobowości (np. Campbell i in., 2004; Exline i Zell, 2009). Ta pierwsza okazuje się nie wiązać zbyt silnie z funkcjonowaniem w związku i zdaje się być po prostu związana z percepcją innych niż intymne relacji międzyludzkich. Natomiast dla funkcjonowania w związku znaczenie ma roszczeniowość aktywna, mająca najprawdopodobniej wiele wspólnego z opisywaną przez Tolmacza i Mikulincera (2011) roszczeniowością asertywną lub przez Rothmana (2012) zdrową roszczeniowością (por. także Lessard i in., 2011). Natomiast za wszelkie negatywne konsekwencje funkcjonowania w związku odpowiada zapewne roszczeniowość odwetowa za pośrednictwem negatywnego bilansu wymiany w związku. Prezentowane w artykule badanie ma charakter wstępny, ukazując przede wszystkim znaczenie bardziej złożonego spojrzenia na roszczeniowość w przewidywaniu satysfakcji ze związku. Nie odpowiada jednak na pytanie o rzeczywiste funkcjonowanie w nim osób o zróżnicowanym poziomie roszczeniowości. Sprawą otwartą pozostaje na przykład nastawienie eksploatacyjne osób o podwyższonym poziomie roszczeniowości aktywnej – być może ich wyższe zadowolenie w związku wiąże się z mniejszą empatią w stosunku do partnera, a spostrzegane podobieństwo świadczy o traktowaniu partnera jako części siebie. Osoby te mogą po prostu nie dostrzegać odrębności interesów czy potrzeb partnera od własnych, a przez to nie zauważać problemów w związku i wykazywać wyższy poziom satysfakcji idealizując związek. Co prawda, jak wspomniano wcześniej, roszczeniowość aktywna słabo wiąże się z narcyzmem (por. Piotrowski i Żemojtel-Piotrowska, 2009), jednak jest to być może kwestia stopnia nasilenia problemu – osoby narcystyczne mogą być bardziej egoistyczne niż osoby aktywno-roszczeniowe, co nie oznacza braku związku między roszczeniowością a nastawieniem na własny interes w relacji intymnej. LITERATURA CYTOWANA Bishop, J. i Lane, R. C. (2002). The dynamics and dangers of entitlement. Psychoanalytic Psychology, 19, 739–758. Campbell, K. W., Bonacci, A. M., Shelton, J., Exline, J. J. i Bushman, B. J. (2004). Psychological entitlement: Interpersonal consequences and validation of selfreport measure. Journal of Personality Assessment, 83, 29–45. Cantrill, H. (1965). The pattern of human concerns. New Brunswick, NJ: Rutgers University Press. Desmarais, S. i Lerner, M. J. (1994). Entitlement in close relationships: A justice motive analysis. W: M.J. Lerner i G. Mikula (red.), Entitlement and the affectional bond (s. 43–64). New York: Plenum Press. Eisenberger, R., Lynch, P. Aselange, J. i Rohdieck, S. (2004). Who takes the most revenge? Individual differences in negative reciprocity norm endorsement. Personality and Social Psychology Bulletin, 30, 787–799. Exline, J. J. i Zell, A. L. (2009). Empathy, self-affirmation, and forgiveness: The moderate roles of gender and entitlement. Journal of Social and Clinical Psychology, 28, 1071–1099. Fiske, A. P. (1992). The four elementary form of sociality: Framework for a unified theory of social relations. Psychological Review, 99, 689–723. Gibson-Beverly, G. i Schwartz, J. P. (2008). Attachment, entitlement, and the impostor phenomenon in female graduate students. Journal of College Counseling, 11, 119–132. Hill, M. S. i Fisher, A. R. (2001). Does entitlement mediate the link between masculinity and rape-related variables? Journal of Counselling Psychology, 48, 39–50. Krężlewski, J. (1990). Społeczne uwarunkowania przedsiębiorczych i roszczeniowych zachowań ludzi. W: J. Reykowski, K. Skarżyńska i M. Ziół- - - - 30 - - Studia Psychologiczne, t. 52 (2014), z. 1, s. 21–32 kowski (red.), Orientacje społeczne jako element mentalności (s. 159–181). Poznań: Nakom. Lessard, J., Greenberger, E., Chen, C. i Farruggia, S. (2011). Are youth feelings of entitlement always ‘bad’? Evidence for a distinction between exploitive and non-exploitive dimensions of entitlement. Journal of Adolescence, 34, 521–529. Lewicka, M. (2002). Daj czy wypracuj? Sześcienny model aktywności. W: M. Lewicka, J. Grzelak (red.), Jednostka i społeczeństwo. Podejście psychologiczne (s. 83–102). Gdańsk: GWP. Lewicka, M. (2005). Kura czy jajko, czyli socjaldemokratyczny czy liberalny model mechanizmów oczekiwań społecznych wobec państwa? Psychologia Jakości Życia, 4(2), 227–252. Mazur, J., Małkowska-Szkutnik, A., Oblacińska, A. i Kołoło, H. (2009). Drabina Cantrila w badaniach stanu zdrowia i nierówności w zdrowiu uczniów w wieku 11–18 lat. Probemyl Higieny i Epidemiologii, 90(3), 355–361. Mikulincer, M. i Florian, V. (2000). Exploring individual differences in reactions to mortality salience: Does attachment style regulate terror management mechanisms? Journal of Personality and Social Psychology, 79, 260–273. Overholser, J. C., Stockmeier, C., Dilley, G. i Freiheit, S. (2002). Personality disorders in suicide attempters and completers: Preliminary findings. Archives of Suicide Research, 6, 123–133. Piotrowski, J. (2013). The importance of self-interest in predicting the entitlement level. Referat na konferencji “Toward the good society: European perspectives”, Bukareszt, 24–26 Październik 2013. Piotrowski, J. i Żemojtel-Piotrowska, M. (2009). Kwestionariusz roszczeniowości. Roczniki Psychologiczne, 12, 151–177. Plopa, M. (2008). Więzi w małżeństwie i rodzinie. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls. Preacher, K. J. i Hayes, A. F. (2008). Asymptotic and resampling strategies for assessing and comparing indirect effects in multiple mediator models. Behavior Research Methods, 40, 879–891. Ravens-Sieberer, U., Torsheim, T., Hetland, J., Vollebergh W., Cavallo, F., Jericek, H., Alikasifoglu, M., Välimaa, R., Ottova, V. i Erhart, M. (2009). Subjective health, symptom load and quality of life of children and adolescents in Europe. International Journal Of Public Health, 54(2), 151–159. - - - Roszczeniowość a satysfakcja ze związku intymnego - - Studia Psychologiczne, t. 52 (2014), z. 1, s. 21–32 31 Rothman, A. M. (2012). Adolescent attachment and entitlement in a world of wealth. Journal of Infant, Child, and Adolescent Psychotherapy, 11, 53–65. Różycka, J. i Wojciszke, B. (2010). Skala wiary w grę o sumie zerowej. Studia Psychologiczne, 48, 33–44. Shaver, P.R. i Mikulincer, M. (2002). Attachment-related psychodynamics. Attachment and Human Development, 4, 133–161. Wilson, M. i Daly, M. (2001). The evolutionary psychology of couple conflict in registered versus de facto marital unions. W: A. Booth, A.C. Crouter i M. Clements (red.), Couples in conflict (s. 3-26). Mahwa, NJ: Erlbaum. Wojciszke, B. (2009). Psychologia miłości. Intymność, namiętność, zaangażowanie. Gdańsk: GWP. Wood, J.T. (2004). Monsters and victims. Male felons’ accounts of intimate partner violence. Journal of Social and Personal Relationships, 21, 555–576. Tolmacz, R. i Mikulincer, M. (2011). The sense of entitlement in romantic relationships – Scale construction, factor structure, construct validity, and its associations with entitlement orientations. Psychoanalityc Psychology, 28 (1), 75–94. Tomlinson, E. C. (2013). An integrative model of entitlement beliefs. Employee Responsibility and Rights Journal, 25, 67–87. Żemojtel-Piotrowska, M., Baran, T. i Piotrowski, J. (2011). Postawy roszczeniowe a system wartości w ujęciu Shaloma Schwartza. Psychologia Społeczna, 17, 146–158. Żemojtel-Piotrowska, M., Baran, T., Clinton, A., Piotrowski, J., Baltatescu, S. i Van Hiel, A. (2013). Materialism, subjective well-being, and entitlement. Journal of Social Research and Policy, 4, 2. Żemojtel-Piotrowska, M. i Piotrowski, J. (2012). Entitlement and belief in zero-sum game in the organizational context. In M. Lipowski & Z. Nieckarz (red.). Empirical aspects of psychology of managements (s. 396–429). Gdynia: WSAiB. Żemojtel-Piotrowska, M., i Piotrowski, J. (w recenzji). Agency, communion, and entitlement: Self-esteem does not matter (directly). Polish Psychological Bulletin. Żemojtel-Piotrowska, M., Piotrowski, J., Argentero, P., Baltatescu, S., Bhardwaj, G., Calogero, R., (…), i Wills-Herrera, E. (w druku). Kulturowe wymiary postaw roszczeniowych. Psychologia Społeczna. 32 Magdalena Żemojtel-Piotrowska, Jarosław Piotrowski, Tomasz Baran Magdalena Żemojtel-Piotrowska University of Gdansk Jarosław Piotrowski Tomasz Baran University of Social Sciences and Humanities, Poznan faculty Warsaw University ENTITLEMENT AND SATISFACTION FROM ROMANTIC RELATIONSHIP ABSTRACT In the article research conducted on individuals living in romantic relationship (N = 225) on entitlement and satisfaction from romantic relationship are presented. Research was based on three-dimensional concept of entitlement: active, passive, and revenge one (Piotrowski i Żemojtel-Piotrowska, 2009). Only revenge entitlement was related negatively to relationship satisfaction, and this relation was fully mediated by social exchange balance within relationship. Active entitlement was related to higher similarity to partner and lower disappointment from relationship, but passive entitlement was unrelated to assessment of relationship. All these findings was independent from the type of relationship (marriage or partnership). Results are discussed in relevance to former research on narcissistic entitlement and relational entitlement impact on functioning in romantic relationships. - - - Keywords: entitlement, romantic relationship, satisfaction, social exchange balance - - Studia Psychologiczne, t. 52 (2014), z. 1, s. 21–32
