Ikona w kulturze i duchowości chrześcijańskiego Wschodu

Ikona w kulturze i duchowości chrześcijańskiego Wschodu
1. Pojęcie ikony
Określenie ikona pochodzi od greckiego εἰϰών = obraz, odbicie, wyobrażenie, porównanie. Przez ikonę rozumie się obraz malowany specjalną techniką zazwyczaj na drzewie lub na ścianie. W terminologii
chrześcijańskiego Wschodu ikon jednak nie maluje się, lecz się pisze.
W szerszym znaczeniu ikoną nazywa się również obrazy haftowane
lub wykonane w metalu, marmurze, czy steatycie.
Starożytny Wschód chrześcijański określał terminem „ikona”
wszelkie wyobrażenia Chrystusa, Bogarodzicy, świętych, aniołów, a
także wydarzenia z historii biblijnej.
W zachodnim kręgu kulturowo-religijnym samo słowo „ikona” było
używane rzadko, co nie znaczy, chociaż treść tego pojęcia była znana.
Na Zachodzie mówi się raczej o świętych obrazach (sacrae imagines)
oraz o ich kulcie. Dotyczyło to głównie tych obrazów, które były szczególnie czczone i znane pod mianem obrazów cudownych lub słynących łaskami. Obrazy te nie zawsze odpowiadają wszystkim wymogom
wschodniego kanonu ikonograficznego, ale spełniały i spełniają rolę
podobną do funkcji ikon na Wschodzie. Wchodzą w życie religijne
wiernych, a nawet w publiczny kult Kościoła. Ta funkcja zachodnich
świętych obrazów zbliża je bardzo do pojęcia ikony.
2. Symbolika ikony
2.1. Ikona jako okno na świat nadprzyrodzony
Ikona jest oknem, okiem, którym chrześcijanin widzi oczyma wiary
świat nadprzyrodzony. Jest ona instrumentem, który umożliwia kontakt ze światem nadprzyrodzonym. Kontemplowana z wiarą otwiera
człowiekowi wierzącemu dostęp do rzeczywistości niedostępnej w kategoriach naturalnych.
Świat nadprzyrodzony jest jednak uchwytny w zupełnie innych kategoriach niż świat naturalny, ziemski, widzialny. Te inne kategorie
wypracowała ikonografia przy pomocy odpowiednich środków malarskich, jak: symbolika kolorów, światła, aureole świętych, oryginalne
detale anatomiczne, na przykład nieproporcjonalnie długie palce, wydłużone twarze itp. Te szczegóły mają pokazać, że ikona przedstawia
zupełnie inny świat niż ten materialny, w którym żyje człowiek. Jest to
świat należący do sfery Boga, nadprzyrodzony, transcendentny.
W tym świecie przebywa Bóg i Jego święci. Ikona pragnie więc poka-
zać świętych, którzy już w tym świecie żyją. Są to postacie inne, przemienione i otoczone nieprzemijającą chwałą.
Ikona nie jest fotografią, wiernym odbiciem, portretem, lecz symbolem. Symboliczny charakter ikony umożliwia jej dwuwymiarowa forma. Na skutek dwuwymiarowości artysta uzyskuje na ikonie przestrzeń, która niczego nie zamyka, lecz stwarza wrażenie istnienia czegoś, co się jeszcze za tą widzialną przestrzenią kryje, a czego należy
się domyślać. Tym właśnie różni się ikona od rzeźby. Rzeźba jest bowiem z natury trójwymiarowa, a więc skończona, konkretna i zamknięta. Rzeźba nie pozwala niczego domyślać się, gdyż pokazuje ona
wszystko, co artysta zamierzał przedstawić. Dlatego w rzeźbie trudniej
niż w ikonie dopatrywać się jakiejś symboliki.
2.2. Przestrzeń i czas w ikonie
Charakterystyczną cechą ikony jest obecność na niej elementów
architektury. Postacie i wydarzenia biblijne oraz historyczne umieszczone są często na tle architektury. Architektura stanowi tło ikony, na
którym wyeksponowane są postacie i wydarzenia. Obecność architektury ukazuje, że przedstawione na ikonie wydarzenia wykraczają poza
historię i geografię, są wciąż aktualne i obecne wśród nas.
Ikonę cechuje swoista interpretacja czasu. Łączy często w jedną
całość najrozmaitsze wydarzenia odległe w czasie. Czas w ikonie ma
bowiem sens symboliczny, nie mieści się w kategoriach filozoficznych.
Artysta, malarz ikony widzi wydarzenia sakralne, biblijne, czy historyczne jako jedną całość i tak je stara się przedstawić. Połączenie w
jedną całość wydarzeń odległych czasowo łączy się z pojęciem przestrzeni ikony jako bezgranicznie idealnej rozciągłości.
3. Religijna funkcja ikony
3.1. Służba wierze
Zasadniczą funkcją ikony jest służba wierze. Ikona ma prowadzić
do Boga i przybliżyć treści zawarte w Piśmie św. oraz w tradycji Kościoła. Jest ona zapisaną księgą prawd objawionych. Prawda wyrażona w ikonie nadaje jej znamię piękna. Ikona jest nie tyle piękna jako
dzieło sztuki, ile raczej ze względu na zawartą w niej prawdę.
W odniesieniu do komunikowania treści zarówno słowo, jak i obraz
spełniają identyczną funkcję pośredniczenia, przybierając charakter
znaku lub symbolu. Na poziomie teologii słowo i obraz są formami
przekazu komunikowaniu prawdy (objawienia) lub życia (łaski). W tym
sensie słowo Pisma Świętego oraz ikona posiadają tę samą funkcję. Są
jednakowo elementami znajdującymi się pomiędzy autorem słowa i
ikonopisem a adresatem ich dokonań.
2
3.2. Reprezentacja i uobecnianie
W tradycji prawosławnej podstawową funkcją ikony, którą jest
uobecnianie. Ikona reprezentuje i uobecnia wydarzenia, które przedstawia, podobnie jak księga Ewangelii uobecnia słowa i wydarzenia z
życia Jezusa. W Ewangelii to uobecnienie następuje przez słowo, natomiast w ikonie przez linie, kolory i napisy. Napis ma tu zasadnicze
znaczenie, podobnie jak imię w Biblii. Napis na ikonie nie jest tylko
zwykłym podpisem, znakiem rozpoznawczym, lecz środkiem komunikującym istotne treści. Ikona przypomina obecność Boga, Chrystusa,
Bogarodzicy i postaci świętych, uobecnia wydarzenia biblijne lub
z życia świętych.
Celem ikony jest więc wprowadzenie świadomości wierzącego w
świat ducha. Staje się ona promieniowaniem obecności, teofanią, wobec której nie można pozostawać tylko widzem, ale należy skłonić się
w akcie adoracji i modlitwy.
3.3. Funkcja liturgiczna
Ikony w Kościele bizantyjskim spełniają przede wszystkim funkcję
kultową, liturgiczną. Ikony uroczyście poświęca się, najczęściej w
związku z liturgią eucharystyczną oraz intronizuje. Rytuał Kościoła
bizantyjskiego zawiera specjalną modlitwę konsekracyjną ikony, która
włącza ikonę w jej funkcję kultową. Ikony uroczyście poświęca się i
intronizuje podczas Bożej Liturgii. Przed ikonami zapala się lampki
oliwne i liczne świece na znak czci oraz jako symbol próśb zanoszonych
do Chrystusa, Bogurodzicy czy świętych. Ikonom oddaje się pokłony i
całuje na znak czci i miłości. Podczas nabożeństw liturgicznych często
powtarza się obrzęd okadzania ikon, wiernych i całego kościoła.
Ikony są także noszone w procesjach, ikonami udziela się wiernym
błogosławieństwa. Charakterystycznym przejawem czci obrazów jest
też ustanawianie odrębnych świąt sławnych ikon, zwłaszcza ikon Bogurodzicy.
W sprawowaniu całego kultu Kościoła najważniejsza jest Osoba
Chrystusa, Arcykapłana. Wskazuje na to tematyka i rozmieszczenie ikon
na ścianach świątyni, a przede wszystkim na ikonostasie. Ikona Chrystusa z arcykapłańskimi atrybutami zajmuje najważniejsze miejsce ponad
wszystkimi innymi ikonami, które obrazują Ewangelię i żywoty świętych.
W samym ikonostasie ikona Chrystusa będzie się nawet powtarzać
kilkakrotnie w różnych jej typach.
Pierwsze miejsce po wyobrażeniu Chrystusa zajmuje ikona Matki Bożej i tworzy wraz z nim harmonijną całość. Kościół widzi w Maryi Matkę Bożą i Orędowniczkę całej ludzkości. Sławiąc Matkę Bożą, nie można nie sławić Jej Syna. Tajemnica jej Bożego macierzyństwa wynika z
tajemnicy Wcielenia Boga. Ta więź utrwalona jest wyraźnie w ikono3
grafii i w liturgii. W ikonostasie umieszcza się ikonę Maryi i Chrystusa
na tej samej płaszczyźnie po obu stronach bramy królewskiej. Po prawej stronie znajduje się ikona Zbawiciela trzymającego w ręku Ewangelię – Słowo, które Bóg kieruje do człowieka. Po lewej Maryja wskazuje
Dziecię trzymane na swej lewej ręce, ukazując światu żywe Słowo Boga.
Te ikony Chrystusa i Bogurodzicy stanowią nieodłączny element liturgii eucharystycznej.
4. Interpretacja wybranych ikon
4.1. Trójca Święta Rublowa
Ikona nawiązuje do biblijnej sceny odwiedzin trzech pielgrzymów u Abrahama (Rdz 18, 1-15). Scena biblijna zostaje
jednak zinterpretowana. Zmienia się jej znaczenie. Namiot
Abrahama staje się świątynią, dąb Mamre, pod którym zasiedli – drzewem życia z Raju, cielec na półmisku ustępuje miejsca Kielichowi Eucharystycznemu.
Trzej posłańcy, o lekkich i wysmukłych postaciach, mają wydłużone ciała. Przedstawieni są w postaci aniołów. Ich skrzydła aniołów jak
również schematyczny sposób traktowania pejzażu wywołują wrażenie
czegoś niematerialnego.
4.2. Ikona Chrystusa Acheiropita
Pierwotny typ ikonograficzny, przedstawiający odbite na
chuście Oblicze Jezusa, podtrzymywanej przez Archaniołów
Gabriela i Michała. Nazwa tej ikony wywodzi się z historii.
Jest to typ ikony ἀχειροποίητος = nie ręką uczyniony, obraz
Chrystusa.
Geneza tej ikony wiąże się z przypowieścią o królu Abgarze, który
polecił swemu słudze, aby uprosił Chrystusa, żeby ten przyszedł na
dwór Abgara i wyleczył króla z choroby. Gdyby Jezus nie mógł przyjść,
sługa Abgara, miał sporządzić portret Chrystusa. Jezus wziął od sługi
chustę, przyłożył do swojej twarzy i w ten sposób powstał portret, którego kontemplacja uzdrowiła króla Abgara.
4.3. Ikona Bogurodzicy Hodegetria
Nazwa Hodegetria pochodzi od greckiego słowa ἡ ὁδός = droga. Ten typ ikony przedstawia Bogurodzicę, wskazującą
drogę. Matka Boża występuje w pozycji frontalnej, w lewej
ręce trzyma Dziecię Jezus, a prawą wskazuje na nie. Jest
ona przewodniczką, wskazującą ludziom drogę do Chrystusa. Bogurodzica prowadzi do Chrystusa i jest Matką Kościoła.
4
Dziecię ma twarz dorosłego człowieka, a złocony kolor jego szat
symbolizuje naturę Bożą. Chrystus w lewej ręce trzyma zwój lub księgę Pisma św., a prawą błogosławi. Tradycja bizantyjska wyprowadza
ten typ ikony Bogurodzicy od św. Łukasza, dlatego w kulcie maryjnym
zajmuje ona miejsce uprzywilejowane.
5