Zofia Wojciechowska, Dokumenty w średniowieczu

ZOFIA WOJCIECHOWSKA
Archiwum Paƒstwowe w Poznaniu
Dokumenty w Êredniowieczu
Nauka, zwana dyplomatykà, okreÊla terminem „dokument” ka˝de pisemne
oÊwiadczenie, nie tylko s∏u˝àce nadawaniu, udowadnianiu i wykonywaniu uprawnieƒ,
ale tak˝e majàce pewne specyficzne i okreÊlone cechy wewn´trzne i zewn´trzne.
W zale˝noÊci od formy kancelaryjnej oraz od zdolnoÊci prawnej mo˝na wyró˝niç
trzy rodzaje dokumentów:
– Dyplomy lub dokumenty w sensie Êcis∏ym, b´dàce pisemnym oÊwiadczeniem
sporzàdzonym wedle obowiàzujàcych form i s∏u˝àcym jako wiarygodne Êwiadectwo
zaistnienia faktów natury prawnej. Regulowa∏y one stosunki „wieczyste” mi´dzy
ludêmi, poniewa˝ ich treÊcià by∏y wszelkie transakcje dobrami trwa∏ymi (ziemskimi
i in.): nadania, darowizny, zamiany, akty kupna, sprzeda˝y itp. (APP, Akta miasta
Poznania, sygn. D 190).
– Listy, czyli pisma zredagowane na podobieƒstwo dokumentu, skierowane
do okreÊlonej osoby lub urz´du, zawierajàce wiadomoÊci o zasz∏ej czynnoÊci prawnej
lub o zasz∏ych wydarzeniach innego charakteru. Listy nie zaÊwiadcza∏y ˝adnych
czynnoÊci prawnych, jednak mog∏y byç przyczynà powstawania i wykonywania
uprawnieƒ. Takie zadanie pe∏ni∏ specjalny rodzaj listu: mandat, zawierajàcy polecenie wykonania okreÊlonej czynnoÊci prawnej, skierowane przez w∏adz´ zwierzchnià
do podleg∏ych jej urz´dników, zazwyczaj jednorazowo. Wa˝noÊç mandatu gas∏a
po wykonaniu zadania.
– Akty, które nie majà zewn´trznych cech dokumentu, ale mieszczà si´ w kategorii dokumentów i mandatów ze wzgl´du na swà treÊç o charakterze prawnym lub
urz´dowym. Potwierdza∏y one bowiem istniejàcy stan prawny lub przynosi∏y nowe
uprawnienia i mo˝liwoÊç ich wykonywania. Aktami sà wpisy do ksiàg sàdowych
i kancelaryjnych.
Tak rozumiany dokument pe∏ni∏ wi´c cztery istotne funkcje:
– tworzy∏ nowy stan prawny, na przyk∏ad zmienia∏ tytu∏ w∏asnoÊci (APP, Akta miasta Poznania, sygn. D 2),
– by∏ Êrodkiem dowodowym dla sàdu lub urz´du w wypadku zaistnienia wàtpliwoÊci, co do autentycznoÊci owego stanu prawnego,
– przenosi∏ uprawnienia z jednej osoby fizycznej lub prawnej na drugà, na przyk∏ad gdy wystawca przenosi∏ na odbiorc´ prawo pozyskiwania po˝ytków z ziemi,
którà uposa˝y∏ tego˝ odbiorc´,
181
Dokumenty w Êredniowieczu
Ksià˝´ Przemys∏ II odst´puje miastu Poznaƒ
okreÊlone jatki, ∏awy i kramy kupieckie
w mieÊcie (1280 r.). Akta miasta Poznania
(sygn. D 190), ze zbiorów Archiwum
Paƒstwowego w Poznaniu, fot. W. P∏óciennik.
182
– ustala∏ nowy stan prawny wynikajàcy z obowiàzujàcego prawa, ale nie obejmujàcy wszystkich, takà funkcj´ pe∏ni∏ na przyk∏ad przywilej królewski nadajàcy statut
cechowy.
ZnajomoÊç obowiàzujàcego w danej epoce prawa pozwala wyró˝niç pod wzgl´dem formy i mocy prawnej dokumenty dyspozytywne i poÊwiadczeniowe.
– Dokument dyspozytywny (prawotwórczy, ustanawiajàcy) to dokument stwarzajàcy nowy stan prawny i poÊwiadczajàcy go, je˝eli nastàpi∏ spór co do istnienia tego˝
stanu. Dokument, który stwierdza∏ specjalne prawa, odbiegajàce od prawa powszechnie obowiàzujàcego, lub te˝ wyjmowa∏ spod takiego prawa, nazywamy przywilejem. Przywilej tworzy∏ prawo przedmiotowe, którego normy istnia∏y i obowiàzywa∏y dopiero od jego wystawienia. Móg∏ byç wystawiony tylko przez w∏adz´
ustawodawczà lub urzàd upowa˝niony przez ustawodawc´. Obowiàzywa∏ na czas
okreÊlony (przywilej czasowy) albo nieokreÊlony (przywilej wieczysty). Przywilej
móg∏ byç cofni´ty tylko przez w∏adz´, która go udzieli∏a.
– Dokument poÊwiadczeniowy stwierdza∏ jedynie, ˝e jakiÊ stan prawny ju˝ istnieje,
i przypomina∏ o tym fakcie. Móg∏ byç wiarygodnym dowodem dla sàdu, gdy ten wymaga∏ potwierdzenia na piÊmie pewnych wczeÊniejszych czynnoÊci prawnych.
Rozpatrujàc prawny walor dokumentu jako Êrodka dowodowego w sàdzie, mo˝na
podzieliç dokumenty na publiczne i prywatne.
– Dokument publiczny to taki dokument, którego walorów prawnych nie mo˝na by∏o naganiç bez zarzucenia mu nieautentycznoÊci, czyli stwierdzenia, ˝e jest on podrobiony. AutentycznoÊç dokumentu stwierdza∏a autentyczna piecz´ç, której u˝ywaç
móg∏ monarcha (w Êredniowieczu tylko król i cesarz) oraz papie˝, biskupi i kapitu∏y katedralne, a tak˝e notariusze publiczni mianowani przez cesarza lub papie˝a we W∏oszech. Walor dokumentu publicznego przed sàdem ksià˝´cym w Polsce dzielnicowej
mia∏ tak˝e dokument ksià˝´cy, mimo ˝e nie by∏ on dokumentem monarszym wed∏ug
poj´ç zachodnioeuropejskich. Wystarczy∏o jednak, ˝e ksià˝´ by∏ jednoczeÊnie s´dzià.
– Dokument prywatny to z kolei taki dokument, którego autentycznoÊç treÊci
mo˝na by∏o kwestionowaç bez podwa˝ania formalnej autentycznoÊci. By∏ to ka˝dy
dokument nie opatrzony autentycznà piecz´cià tych osób (w∏adców), które równoczeÊnie by∏y s´dziami.
Król Kazimierz Wielki sprzedaje wójtostwo
poznaƒskie Janowi mincerzowi (1358 r.).
Akta miasta Poznania (sygn. D 2),
ze zbiorów Archiwum Paƒstwowego w Poznaniu.
Dokument wczesnoÊredniowieczny wywodzi si´ z tradycji prawa rzymskiego, a jego charakter ukszta∏towa∏ si´ pod wp∏ywem oddzia∏ywaƒ zarówno cesarstwa zachodniego, jak i cesarstwa wschodniego, bizantyjskiego. Prawo rzymskie pos∏ugiwa∏o si´
tylko dokumentem poÊwiadczeniowym, przyznajàc mu rol´ Êrodka dowodowego
w procesie sàdowym, nie zna∏o natomiast dokumentu dyspozytywnego, zak∏adajàc,
˝e czynnoÊç prawna nie wymaga ˝adnych uzupe∏nieƒ. Pe∏nà fidem publicam mia∏y dokumenty poÊwiadczeniowe sporzàdzane przez urz´dowych pisarzy. Po upadku cesarstwa zachodniego i powstaniu paƒstw barbarzyƒskich dokument poÊwiadczeniowy
w tej formie, czyli prywatny, zanik∏, z wyjàtkiem Italii. Prawa barbarzyƒskie nie dopuszcza∏y bowiem Êwiadectwa z dokumentu przed sàdem. Takie funkcje móg∏ spe∏niaç jedynie ˝yjàcy Êwiadek, a dowód z dokumentu dopuszczano tylko wtedy, gdy dokument ten wylicza∏ Êwiadków, których mo˝na by∏o powo∏aç przed sàd. Wykszta∏ci∏
si´ natomiast dokument dyspozytywny królewski, stosowany zw∏aszcza w paƒstwie
karoliƒskim, a nast´pnie dokument dyspozytywny cesarski – oba uzupe∏niane nazwiskami Êwiadków i autentycznymi piecz´ciami. Taki sam charakter utrzyma∏ dokument papieski.
Rzymski dokument poÊwiadczeniowy przetrwa∏ natomiast w kr´gach koÊcielnych.
We W∏oszech przerodzi∏ si´ w instrument notarialny, czyli w dokument poÊwiadczeniowy zatwierdzany przez uprawnionego urz´dnika. Na pó∏noc od Alp dokument poÊwiadczeniowy zaczà∏ z kolei od X wieku upodabniaç si´ do dokumentu królewskiego,
uzyskujàc piecz´ç jako znak uwierzytelnienia. Takim uwierzytelnionym dokumentem
ju˝ na prze∏omie X i XI wieku pos∏ugiwali si´ tam przede wszystkim biskupi, za nimi
klasztory, a nast´pnie panowie Êwieccy: ksià˝´ta i grafowie.
Ogólna recepcja dokumentu w Polsce nastàpi∏a po przyj´ciu chrzeÊcijaƒstwa
w X wieku. Duchowieƒstwo przynios∏o tu bowiem pismo, a dzi´ki nawiàzaniu kontaktów dyplomatycznych z zachodem Europy zacz´∏y docieraç do Polski dokumenty cesarskie i papieskie. Najbardziej znanym i zachowanym do dziÊ importem dokumentowym jest wspó∏czesna kancelaryjna kopia naÊladowcza bulli papie˝a Innocentego II
z 1136 roku, zatwierdzajàca posiad∏oÊci KoÊcio∏a gnieênieƒskiego. Znany jest tak˝e
dokument wychodzàcy z Polski – jest nim podstawa dla tekstu Dagome iudex, b´dàca przypuszczalnie dokumentem Mieszka I z lat mi´dzy 985 a 992, oddajàcym Polsk´
183
Rycerz Zbilut, Polonie civis funduje miejsce w ¸eknie dla
konwentu cystersów (1153 r.). Klasztor Cystersów w ¸eknie
(sygn. D 1), ze zbiorów Archiwum Paƒstwowego w Poznaniu.
pod protekcj´ Stolicy Apostolskiej,
wzorowanym prawdopodobnie na
przywileju Ottona I dla papiestwa
z 962 roku. O tym, ˝e w ciàgu ca∏ego XI wieku w Polsce dokument by∏
u˝ywany jedynie w stosunkach zewn´trznych, a nie wewn´trznych, decydowa∏ charakter w∏adzy ksià˝´cej
w monarchii piastowskiej. Ksià˝´ by∏
bowiem jedynym dysponentem zdolnym stworzyç nowy stan prawny i sam
osàdza∏ autentycznoÊç tego˝ stanu;
móg∏ wi´c obchodziç si´ bez dokumentu. Ksià˝´ by∏ tak˝e prywatnym
w∏aÊcicielem ca∏ej ziemi, niezale˝nie
od jej aktualnego u˝ytkownika, nie potrzebowa∏ wi´c potwierdzania dokumentami swego stanu posiadania.
Zresztà utrzymujàca si´ jeszcze
w XII wieku rodowa wspólnota majàtkowa uniemo˝liwia∏a wszelkie alienacje ziemi. Z kolei duchowni byli wówczas, podobnie jak na zachodzie
Europy, urz´dnikami ksi´cia i pozostawali na wy∏àcznym jego utrzymaniu
– nie tylko szeregowy kler, ale tak˝e biskupi i klasztory. Zainteresowanie duchowieƒstwa recepcjà dokumentu nastàpi∏o w momencie, gdy KoÊció∏
zaczà∏ dà˝yç do uzyskania samodzielnoÊci gospodarczej, a proces ten zosta∏
przyspieszony przez post´pujàcy rozk∏ad silnej dotàd i scentralizowanej
w∏adzy paƒstwa. Rozk∏ad piastowskiego centralizmu spowodowa∏, ˝e nie
tylko duchowieƒstwo, ale tak˝e inne
grupy spo∏eczne zainteresowa∏y si´
mo˝liwoÊcià utwierdzenia swych praw
Êrodkami mocniejszymi, ni˝ dawa∏o
polskie prawo zwyczajowe.
Zabiegi kr´gów koÊcielnych o ugruntowanie na piÊmie stanu posiadania
rozpocz´∏y si´ od sporzàdzania prostych notycji, informujàcych, od kogo
i jaki majàtek pochodzi. Notycje te
sta∏y si´ potem podstawà do uzyskiwania dokumentów stwierdzajàcych ex post stan
prawny uposa˝enia albo do fa∏szerstw. Ugruntowanie si´ dokumentu w Polsce przyspieszy∏ te˝ dekret papie˝a Aleksandra III (1159–1181) nakazujàcy uwierzytelnianie czynnoÊci prawnych przez Êwiadectwo pisane: dokument. Na fali reform koÊcielnych poczàtku XIII wieku i osiàgni´tej dzi´ki nim zmianie stanu prawnego oraz sytuacji spo∏ecznej
i gospodarczej KoÊcio∏a w Polsce biskupi nie tylko zabiegali o dokumenty u w∏adcy i papie˝a, ale tak˝e sami zacz´li je wystawiaç (oczywiÊcie jako dokumenty prywatne).
Dla wieku XII w Polsce charakterystyczny jest tak˝e fakt sporzàdzania dokumentów nie przez wystawc´, ale przez odbiorc´, szczególnie gdy odbiorcà tym by∏y klasztory (g∏ównie cystersów i kanoników regularnych), których skryptoria naÊladowa∏y
wypracowane ju˝ formy dokumentu papieskiego. (APP, klasztor Cystersów w ¸eknie,
sygn. D 1). Wzory te, przenoszone na grunt polski z francuskich i niemieckich Êrodowisk koÊcielnych, zdecydowanie zawa˝y∏y na rozwoju dokumentu polskiego.
W rezultacie dokument uzyska∏ trwa∏à pozycj´ w ˝yciu spo∏eczeƒstwa, wypierajàc
w sàdzie dowód ze Êwiadków. Niemniej obie formy (czyli dowód z dokumentu i dowód ze Êwiadków) wspó∏istnia∏y doÊç d∏ugo, a wymownym Êladem tego wspó∏istnienia jest XIII-wieczna legenda piotrowiƒska z ˝ywota Êw. Stanis∏awa, wedle której
biskup wskrzesi∏ swego kontrahenta, aby stawiç go przed sàdem królewskim jako
Êwiadka zaistnienia transakcji.
Od poczàtku XIII wieku, w okresie ugruntowanego rozbicia dzielnicowego przypiecz´towanego upadkiem w∏adzy senioralnej, dokument zyska∏ rang´ Êrodka dowodowego – pe∏noprawnego, samodzielnego i wystarczajàcego w procesie sàdowym
oraz w prawie prywatnym.
W XIII wieku rozwin´∏y si´ w Polsce trzy typy dokumentu:
– Dokument ksià˝´cy, b´dàcy dla ówczesnych ludzi emanacjà w∏adzy ksià˝´cej.
Zdoby∏ on szybko zaufanie, a nawet ujawni∏ tendencje monopolistyczne, stajàc si´
dla sàdu jedynym wystarczajàcym dowodem. Wielka by∏a te˝ rola piecz´ci ksià˝´cej, która sprawi∏a, ˝e dokument raz wydany nigdy nie traci∏ swych walorów prawnych. Piecz´ç ksià˝´ca sta∏a si´ wÊród innych piecz´ci (biskupich, wojewodziƒskich,
kasztelaƒskich) jedynà dysponujàcà wszelkimi walorami i cieszàcà si´ uznaniem
w oczach prawa polskiego.
– Dokument w∏adz koÊcielnych, g∏ównie biskupi. Z powodu wielkiej roli dokumentu ksià˝´cego spe∏nia∏ funkcje dowodowe tylko wobec prawa koÊcielnego, kanonicznego. Z tego powodu regulowa∏ on tylko stosunki wewn´trzne organizacji koÊcielnej, nie
b´dàc Êrodkiem dowodowym dla prawa polskiego, chyba ˝e uzyska∏ potwierdzenie
ksià˝´ce przez przywieszenie autentycznej piecz´ci.
– Dokument prywatny, b´dàcy Êrodkiem dowodowym o niewielkim zasi´gu,
zw∏aszcza czasowym. Przechowywa∏ on bowiem obecnoÊç Êwiadków przy powstajàcej
czynnoÊci prawnej, co pozwala∏o powo∏aç ich przed sàd, jeÊli jeszcze ˝yli.
Nowe, sprzyjajàce warunki dla ugruntowania si´ i rozwoju dokumentu stworzy∏a
monarchia stanowa, powstajàca wraz ze zjednoczeniem paƒstwa polskiego
w poczàtkach XIV wieku. Centralizacja zarzàdzania paƒstwem wymusi∏a rozbudow´
administracji i tworzenie nowych urz´dów, partycypujàcych we w∏adzy królewskiej
(g∏ównie urz´du starosty oraz urz´dów ziemskich). W zwiàzku z tym wykszta∏ci∏y si´
te˝ nowe typy dokumentu.
185
Dokumenty w Êredniowieczu
W∏adze miasta Poznania nadajà
mieszczaninowi poznaƒskiemu plac
pod budow´ m∏yna (1417 r.).
Akta miasta Poznania (sygn. D 358),
ze zbiorów Archiwum Paƒstwowego
w Poznaniu.
186
– Rola dokumentu królewskiego w stosunku do dokumentu ksià˝´cego zmala∏a
o tyle, ˝e wraz z rozbudowà administracji wzros∏a te˝ liczba podmiotów, których
dokumenty by∏y respektowane jako Êrodki dowodowe zarówno w sàdzie prawa polskiego, jak i w sàdach innych praw, dopuszczonych przez króla, na przyk∏ad prawa
niemieckiego. Uwierzytelnienie dokumentu królewskiego dokonywa∏o si´ poprzez
przywieszenie autentycznej piecz´ci królewskiej, w zwiàzku z czym z niektórych typów dokumentów znik∏a lista Êwiadków. Król wydawa∏ jeszcze dokumenty dyspozytywne, ale rozwój prawa stanowionego, cieszàcego si´ zaufaniem spo∏eczeƒstwa, powodowa∏, ˝e ju˝ w ciàgu XV wieku by∏o ich coraz mniej, a konstytucja piotrkowska
z 1504 roku poÊrednio zabroni∏a królowi ich wystawiania, w zwiàzku z zakazem rozdawania dóbr królewskich i rozwojem poglàdu, ˝e król nie mo˝e uczyniç nic, co by∏oby niezgodne z prawem stanowionym. Od tego czasu przywileje królewskie wydawane w formie dokumentu dyspozytywnego nie tworzy∏y ju˝ nowego stanu
prawnego, ale tylko przenosi∏y niektóre postanowienia prawa stanowionego na nieobj´te nim do tej pory przedmioty prawa albo te˝ wyjmowa∏y owe przedmioty prawa spod przepisów prawa stanowionego, tworzàc prawo przedmiotowe. Form´ dokumentu królewskiego nadawano tak˝e wyciàgom z Metryki Koronnej.
– W XIV wieku wraz z powo∏aniem urz´du starosty pojawi∏ si´ nowy typ dokumentu – dokument staroÊciƒski. Poczàtkowo, aby podnieÊç jego wiarygodnoÊç, opatrywano go wieloma piecz´ciami, zw∏aszcza urz´dników paƒstwowych towarzyszàcych jego wystawianiu. Od po∏owy XIV wieku pe∏ne prawa uzyska∏ dokument
opatrzony ju˝ tylko piecz´cià starosty, b´dàcego przedstawicielem w∏adzy królewskiej. Zw∏aszcza w Wielkopolsce dokument staroÊciƒski rozstrzyga∏ wiele spraw w ramach prawa prywatnego niespornego. Szeroki zakres kompetencji administracyjnych
i sàdowych starostów zmusi∏ ich do tworzenia sta∏ych kancelarii, w których wnet pojawi∏a si´ ksi´ga wpisów. Kancelarie staroÊciƒskie (od XVI w. zwane grodzkimi) sta∏y
si´ agendami w∏adzy w systemie zarzàdu paƒstwem stanowym.
– W XIV wieku walor pe∏noprawnego Êrodka dowodowego uzyska∏ te˝ rozpowszechniajàcy si´ wówczas dokument sàdów ziemskich, opatrywany piecz´ciami s´dziego i pods´dka. RównoczeÊnie w kancelariach sàdów ziemskich pojawi∏a si´ ksi´ga
sàdowa, w której poczàtkowo utrwalono czynnoÊci sàdowe, a wkrótce przekszta∏ci∏a
si´ w ksi´g´ wpisów, która z kolei z czasem sta∏a si´ Êrodkiem dowodowym wa˝niejszym nawet ni˝ sam dokument, a szczególnie dokument prywatny. Charakter dokumentu w procesie ziemskim na zawsze utrzyma∏ pozew sàdowy.
– Ju˝ w koƒcu XIII wieku pojawi∏ si´ dokument w∏adz i sàdów miejskich, który podobnie jak dokument sàdowy ziemski zosta∏ z czasem zastàpiony przez ksi´g´ sàdowà. Mia∏ on zastosowanie tylko w prawie miejskim (APP, Akta miasta Poznania,
sygn. D 358). Wi´kszych prerogatyw mog∏o mu nadaç jedynie potwierdzenie go
przez króla i opatrzenie piecz´cià królewskà.
– Dokument koÊcielny równie˝ nie by∏ dopuszczany jako dowód w prawie polskim,
które szczególnie w sprawach obrotu ziemià traktowa∏o go jako dokument prywatny.
Niekwestionowanym Êrodkiem dowodowym by∏ on natomiast w dziedzinie prawa koÊcielnego, kanonicznego. U schy∏ku XIII wieku zrodzi∏a si´ nowa forma dokumentu koÊcielnego, czyli instrument notarialny. Decydujàcy wp∏yw na jego upowszechnienie
mia∏o zapo˝yczenie instytucji notariatu publicznego, rozpowszechnionego we W∏oszech i po∏udniowej Francji, gdzie dokument sporzàdzony przez notariusza upowa˝nionego przez papie˝a lub cesarza i zaopatrzony jego znakiem odr´cznym mia∏ wszystkie walory publiczne i prawne. Upowszechnienie notariatu w Polsce dokona∏o si´
dzi´ki kontaktom duchowieƒstwa polskiego z kurià papieskà w Awinionie. Podstawà
uprawnieƒ notariuszy polskich by∏y nostryfikacje nominacji zagranicznych, przeprowadzane przez upowa˝nionych do tego biskupów. Prawo mianowania notariuszy uzyska∏a od papie˝a póêniej tak˝e Akademia Zamojska.
Notariat polski cechowa∏ wysoki poziom fachowoÊci i standardy moralne, pilnie
strze˝one przez biskupów. Dokument notarialny w Polsce zachowa∏ charakter poÊwiadczeniowy i nigdy nie znalaz∏ zastosowania poza kancelariami koÊcielnymi.
– Charakter poÊwiadczeniowy mia∏ i zachowa∏ tak˝e dokument prywatny, chocia˝
nigdy nie sta∏ si´ on pe∏noprawnym Êrodkiem dowodowym. Sprawdzenie jego autentycznoÊci by∏o bowiem mo˝liwe jedynie przez powo∏anie przed sàd Êwiadków, stàd
mia∏ on niewielkie znaczenie. Mo˝liwoÊç wniesienia go do ksi´gi wpisów nadawa∏a
mu moc publicznà, ale poniewa˝ do ksi´gi wpisów mo˝na by∏o w formie zeznania
wnieÊç czynnoÊci zwiàzane z przeprowadzeniem transakcji w ramach niespornego
prawa ziemskiego, dokument prywatny okaza∏ si´ nieprzydatny w codziennym ˝yciu.
Wi´kszego znaczenia móg∏ nabraç jedynie w wyniku potwierdzenia go przez króla
i opatrzenia piecz´cià królewskà.
Etapy wystawiania dokumentu
Wystawienie dokumentu wymaga∏o zazwyczaj udzia∏u co najmniej trzech stron:
sprawcy, czyli osoby fizycznej lub prawnej, powodujàcej zaistnienie stanu prawnego
opisanego w dokumencie; wystawcy, czyli osoby, która wystawia∏a dokument
pod swoim imieniem i stwierdza∏a zaistnienie stanu prawnego; odbiorcy, czyli osoby,
na rzecz której dokument zosta∏ sporzàdzony i której zosta∏ wr´czony. Wystawca dokumentu najcz´Êciej pos∏ugiwa∏ si´ pisarzem i kancelarià.
Odbiorca chcàcy uzyskaç dokument zwraca∏ si´ o jego wystawienie, po czym nast´powa∏a narada wystawcy z jego konsyliarzami, której przedmiotem by∏a legalnoÊç
czynnoÊci skutkujàcej spe∏nieniem proÊby. Z kolei nast´powa∏o uroczyste oÊwiadcze-
187
nie woli wystawcy, a nast´pnie ogl´dziny, je˝eli dokument mia∏ dotyczyç nadania czy
darowizny. Je˝eli by∏a to ziemia, dokonywano objazdu granic owej darowizny, wytyczajàc jà – czynnoÊç t´ nazywano ujazdem. Nast´pnie kancelaria otrzymywa∏a polecenie sporzàdzenia odpowiedniego dokumentu. Polecenie odbiera∏ kierownik kancelarii (kanclerz, podkanclerzy), który z kolei zleca∏ pisarzowi czy notariuszowi
sporzàdzenie minuty, czyli brudnopisu. Tekst dokumentu, sk∏adajàcy si´ ze stosownych formu∏, nazywano dyktatem dokumentu, a pisarz sporzàdzajàcy minut´ nosi∏
miano dyktatora. Dyktat powstawa∏ albo przez przepisanie formu∏ znajdujàcych si´
w jakimÊ wzorcowym dokumencie, albo by∏ czerpany z formularzy zawierajàcych
zbiór odpowiednich wzorów, móg∏ te˝ pochodziç ze stosownych podr´czników
(ars dictandi). Formularze dotar∏y do Polski ju˝ w ciàgu XIII i XIV wieku prawdopodobnie z Francji, a w XV wieku pojawi∏y si´ ju˝ formularze polskie.
Po skontrolowaniu treÊci minuty z wolà wystawcy i naniesieniu poprawek i uzupe∏nieƒ przechodzi∏a ona do ràk mundatora, czyli ingrosatora, który sporzàdza∏
czystopis. Do czystopisu przywieszano piecz´ç stwierdzajàcà autentycznoÊç lub sk∏adano podpisy wystawcy i Êwiadków.
Dokumenty w Êredniowieczu
Formy przekazu dokumentu
188
– Orygina∏ to dokument w formie niezmienionej od momentu, gdy wyszed∏
od wystawcy za jego wiedzà i z jego woli.
– Falsyfikat, czyli dokument uchodzàcy za coÊ innego ni˝ to, czym by∏ w rzeczywistoÊci. Falsyfikat, który mia∏ wprowadziç w b∏àd, by∏ fa∏szerstwem. Natomiast dokument, który potwierdza∏ istnienie legalnie zainicjowanego stanu prawnego lub ów
stan prawny inicjowa∏, ale podawa∏ fa∏szywe okolicznoÊci powstania tego stanu prawnego lub jego stwierdzenia, nosi nazw´ rzekomego orygina∏u. Z kolei orygina∏, w którym dokonano interpolacji, podskrobaƒ lub innych zmian majàcych na celu zmienienie jego treÊci, nazywa si´ orygina∏em podfa∏szowanym.
– Koncept, minuta to forma dokumentu poprzedzajàca wygotowanie jego
czystopisu.
– Kopia jest z kolei tà formà dokumentu, która nast´powa∏a po wydaniu czystopisu; kopie by∏y sporzàdzane zarówno przez wystawców, jak i przez odbiorców dokumentów. Kopia mog∏a mieç form´ luênej karty albo mog∏a byç wpisana do kopiariusza. Odr´bnà formà by∏a kopia naÊladowcza, która do z∏udzenia przypomina∏a
orygina∏, ale go nie zast´powa∏a, dzi´ki czemu nie by∏a falsyfikatem (takà kopià jest
bulla z 1136 r.).
– Dokumenty powtarzajàce, vidimus i insert, powsta∏y w trosce o oszcz´dzenie bezcennego dokumentu przechowywanego w archiwum odbiorcy lub te˝ w wyniku troski o potwierdzenie treÊci prawnej zawartej w oryginale przez sukcesora wystawcy
owego orygina∏u. Vidimus (widymat) lub transumpt to proste potwierdzenie zgodnoÊci kopii z orygina∏em przez uprawnionà do tego osob´ lub urzàd. Insert natomiast by∏
nie tylko potwierdzeniem zgodnoÊci kopii z orygina∏em, ale równie˝ treÊci orygina∏u,
przez jej powtórzenie przez sukcesora wystawcy. Insertami sà najcz´Êciej królewskie
przywileje dla miast, które zw∏aszcza przy koronacji zabiega∏y o potwierdzenie przez
nowego króla ich dotychczasowych praw (APP, Akta miasta Poznania, sygn. D1; zdj´cie w artykule J. Wiesio∏owskiego, s. 13).
Cechy formalne dokumentu mogà byç zewn´trzne i wewn´trzne.
– Cechy zewn´trzne mo˝emy poznaç, tylko oglàdajàc orygina∏, a sà nimi: materia∏ pisarski, format karty, graficzne opracowanie tekstu, sposób uwierzytelnienia
autentycznoÊci dokumentu, stan jego zachowania, sposób z∏o˝enia i napisy dorsalne znajdujàce si´ zarówno na marginesach dokumentu, jak i na jego odwrocie. Napisy te Êwiadczà mi´dzy innymi o miejscu przechowywania dokumentu, które decyduje o proweniencji.
– Na cechy wewn´trzne sk∏ada si´ natomiast wiele formu∏, wed∏ug których dokument by∏ budowany. Formularz dokumentu sk∏ada si´ z trzech zasadniczych cz´Êci:
wst´pnej, zwanej protoko∏em, treÊci w∏aÊciwej, zwanej kontekstem, i koƒcowej, zwanej eschatoko∏em. Ka˝da z tych cz´Êci sk∏ada si´ z kolei z kilku formu∏:
I.
Protokó∏ (wst´p) – w jego sk∏ad wchodzà:
1. Inwokacja – wezwanie imienia Bo˝ego dla zapewnienia powodzenia czynnoÊciom opisanym w kontekÊcie dokumentu. Inwokacja wesz∏a do dokumentu
pod wp∏ywem zwyczajów koÊcielnych. Mo˝e byç ona s∏owna (In nomine domini
amen, In nomine sanctae et individue trinitatis amen itp.) albo graficzna (symboliczna: znak krzy˝a lub chrysmon – C – pierwsza litera imienia Chrystusa albo alfa
i omega – pierwsza i ostatnia litera alfabetu greckiego jako symbol poczàtku i koƒca wszechrzeczy).
2. Intytulacja – wymienienie imienia i godnoÊci wystawcy dokumentu (a nie
sprawcy), po∏àczone zazwyczaj z formu∏à dewocyjnà, wyra˝ajàcà opini´ o pochodzeniu
w∏adzy wystawiajàcej dokument (Dei gratia, beneficio Dei, miseratione divina itp.).
3. Inskrypcja (adres odbiorcy) – podanie nazwiska i godnoÊci odbiorcy lub okreÊlenie instytucji, do której dokument by∏ kierowany. Odbiorcà dokumentu mog∏a byç
imiennie przedstawiona osoba, ale odbiorca móg∏ byç te˝ tylko ogólnie oznaczony,
gdy treÊç pisma mia∏a obowiàzywaç ca∏e spo∏eczeƒstwo lub okreÊlone jego cz´Êci
(np. omnibus nostri subiectis, omnibus praesens scriptum inspecturis, omnibus
Christi fidelibus itp.). Z adresem po∏àczona by∏a zazwyczaj formu∏a salutacyjna, zawierajàca pozdrowienie dla odbiorcy dokumentu (salutem et apostolicam benedictionem,
salutem in omnium salvatore itp.), a tak˝e formu∏a perpetuacyjna, wyra˝ajàca ˝yczenie, aby postanowienia dokumentu by∏y wiecznotrwa∏e (in perpetuum,
ad perpetuam rei memoriam itp.).
II. Kontekst (treÊç w∏aÊciwa, corpus) – jej cz´Êci sk∏adowe to:
1. Arenga – ogólnie zredagowany motyw wystawienia dokumentu, przybierajàcy
nieraz form´ rozwa˝aƒ lub sentencji filozoficznych, teologicznych, prawniczych,
a nawet ascetycznych, podawanych subtelnie, lecz treÊciwie. Arenga cz´sto zawiera∏a
cytaty z Pisma Âwi´tego lub z dzie∏ teologów, filozofów i prawników, a przede wszystkim powo∏ywa∏a si´ na wy˝szoÊç pisma nad s∏owem ustnym i zeznaniem Êwiadków.
2. Promulgacja (publikacja, notyfikacja) – formu∏a podajàca do wiadomoÊci
adresatowi lub ca∏emu spo∏eczeƒstwu treÊç w∏aÊciwà, a zw∏aszcza dyspozycj´ i wol´
189
wystawcy dokumentu (notum facimus praesentibus et futuris praesentium notitiam
habituris itp.).
3. Narracja (opowiadanie) – czyli przedstawienie okolicznoÊci, wydarzeƒ i czynnoÊci towarzyszàcych i wp∏ywajàcych na wyra˝enie woli przez wystawc´ i na jego polecenie spisania dokumentu, a tak˝e wyprzedzajàcych moment jego wystawienia.
WÊród tych sk∏adników wyst´powa∏a cz´sto proÊba strony (odbiorcy) o dokonanie
czynnoÊci prawnej i o wystawienie dokumentu (petycja), nazwiska osób, które interweniowa∏y w interesie odbiorcy lub uczestniczy∏y w akcji prawnej zwiàzanej z wystawieniem dokumentu, opis czynnoÊci prawnej wykonanej przez wystawc´, opis publicznego oÊwiadczenia woli wystawcy lub sprawcy itp. Narracja zawiera∏a wiele
danych o charakterze historycznym.
4. Dyspozycja, czyli treÊç w∏aÊciwa dokumentu, by∏a formà wyra˝enia woli wystawcy stworzenia nowego stanu prawnego, zwykle by∏a po∏àczona z rozkazem spisania dokumentu. W dokumentach zawierajàcych nadania nieruchomoÊci dyspozycji
cz´sto towarzyszy∏a formu∏a pertynencyjna, wyliczajàca wszystkie cz´Êci sk∏adowe
darowizny, tj. wszystkie nieruchomoÊci i ich przynale˝noÊci obj´te nadaniem i stanowiàce przedmiot alienacji.
5. Sankcja – wraz z formu∏ami penalnymi – zawiera∏a groêb´ ukarania osób, które wykroczy∏yby w przysz∏oÊci przeciw postanowieniom dokumentu. Sankcja przewidywa∏a albo kary Êwieckie (zazwyczaj pieni´˝ne), albo duchowne i koÊcielne (klàtwa,
utrata zbawienia wiecznego). Jako kary gro˝àce przeniewiercom wymieniano tak˝e
gniew Bo˝y (maledykcj´) i nie∏ask´ monarszà. Niekiedy stronie negatywnej sankcji
(komminacji) towarzyszy∏a jej strona pozytywna, czyli zapewnienie ∏aski Bo˝ej w ˝yciu wiecznym lub wzgl´dów panujàcego w ˝yciu doczesnym.
6. Koroboracja, czyli zapowiedê Êrodków, jakimi dokument ma zostaç uwierzytelniony i które majà mu nadaç moc obowiàzujàcà. Wymieniano tu najcz´Êciej samo pismo, piecz´ç, podpis wystawcy, podpisy Êwiadków lub list´ Êwiadków i osób towarzyszàcych akcji prawnej. Czasem koroboracja przewidywa∏a tylko jeden z tych
Êrodków, czasem kilka z nich u˝ytych wspólnie. Niekiedy w tym miejscu wspomniany by∏ tak˝e rozkaz sporzàdzenia dokumentu przez kancelari´.
Dokumenty w Êredniowieczu
III. Eschatokó∏ (zakoƒczenie) – w jego sk∏ad wchodzi∏y nast´pujàce formu∏y:
190
1. Podpisy (subscriptio) – mog∏y byç dwojakiego rodzaju:
a) podpis wystawcy w∏asnor´czny lub wykonany przez upowa˝nionà osob´, móg∏
byç te˝ zastàpiony specjalnym znakiem rozpoznawczym lub uwierzytelniajàcym,
takim jak monogram, komma, rota, benevalete itp.;
b) podpisy urz´dników kancelaryjnych bioràcych udzia∏ w przygotowaniu (wygotowaniu) dokumentu, na przyk∏ad rekognicja kanclerska, podpis notariusza, zapiski
kancelaryjne itp.; potwierdza∏y one, ˝e dokument powsta∏ zgodnie z regu∏ami kancelaryjnymi i obowiàzujàcymi przepisami oraz za zgodà i wiedzà wystawcy, a tak˝e gwarantowa∏y jego autentycznoÊç.
2. Testacja – podpisy Êwiadków bioràcych udzia∏ w akcji prawnej lub obecnych
przy wr´czaniu dokumentu stronie (odbiorcy). Podpisy mog∏y byç w∏asnor´czne lub
wykonane przez osoby upowa˝nione (np. sekretarzy prywatnych). Nazwiska Êwiadków mog∏y te˝ byç naniesione przez pisarza tekstu dokumentu – w takim przypadku
formu∏a podpisów zamienia∏a si´ w list´ Êwiadków, którzy w razie potrzeby mogliby
potwierdziç autentycznoÊç dokumentu.
3. Datacja – okreÊlenie miejsca i czasu powstania dokumentu. W chronologii
dokumentu u˝ywano dwóch zwrotów: actum – na okreÊlenie czasu podj´cia akcji
prawnej oraz datum – na okreÊlenie momentu wr´czenia aktu stronie (odbiorcy).
W Êredniowieczu panowa∏a jednak pod tym wzgl´dem wielka dowolnoÊç, i w praktyce terminów tych ÊciÊle nie rozró˝niano.
4. Aprekacja – to ˝yczenie koƒcowe, aby treÊç dokumentu by∏a wiecznotrwa∏a
(amen, fiat, feliciter amen, feliciter itp.)
W praktyce jednak powsta∏o niewiele dokumentów, które zawiera∏yby wszystkie
mo˝liwe cz´Êci sk∏adowe. Jedynie intytulacja, dyspozycja, koroboracja, datacja
i ewentualnie podpisy lub lista Êwiadków by∏y z regu∏y konieczne dla samej istoty dokumentu. Wyst´powanie pozosta∏ych formu∏ protoko∏u wst´pnego czy eschatoko∏u
zale˝ne by∏o od epoki i zwyczajów poszczególnych kancelarii. Stàd nieraz w cz´Êci je
opuszczano lub umieszczano w innym ni˝ wy˝ej przedstawiony porzàdku.
Rozbiór dyplomatyczny dokumentu
Archiwum Paƒstwowe w Poznaniu, Akta miasta Poznania, sygn. D 190:
Przemys∏ II, ksià˝´ wielkopolski na proÊb´ rajców poznaƒskich, Henryka de
Thuch, Girka, Zygfryda, Hermana i Gerliba, a tak˝e pragnàc pomóc miastu w jego
trudnej sytuacji gospodarczej, sprzedaje, a raczej wieczyÊcie daje poznaƒskiej gminie
miejskiej swoje w∏asne stoiska kramarzy, szewców, kuÊnierzy, jatki rzeênickie, chlebowe i winiarnie, znajdujàce si´ w domu handlowym na rynku (tj. w sukiennicach) oraz
rzeênie i dochody z nich, a tak˝e wszystkie dochody z kramów handlarzy przybywajàcych do Poznania na doroczne jarmarki, z wyjàtkiem dwóch kramów kupieckich,
które majà przypaÊç so∏tysowi.
Poznaƒ, 31 III 1280 r.
Pergamin, po piecz´ci pozosta∏ sznur z czerwonych nici jedwabnych,
KDW I, nr 494; Przywileje miasta Poznania, nr 5.
In nomine Domini amen. (inwokacja)
Humani generis actiones memoria perpetua indigentes plerumque ab hominum
noticia dilabuntur, que scripturarum seu testium munimine non renovatur.
(arenga)
Igitur nos Secundus Premizl, Dei gracia dux Polonie, (intytulacja z formu∏à
dewocyjnà)
notum facimus universis, tam presentibus, quam futuris presentem paginam
inspecturis, (promulgacja)
quod ex salutari providencia nostrorum specialium consulum civitatis
Poznaniensis, domini videlicet Henrici dicti de Thuch, Girconis, Sifridi,
Hermanni et Gerlibi, defectum nostre civitatis Poznaniensis nunc et processu
191
temporis Christo mediante, cum omni affectu et diligencia cupimus reformare.
Cum igitur iuris et consuetudinis sit per orbem universum, quod unaquaque
civitas pro suis defectibus specialitatem habeat in certis reditibus deputatis, nos
habentes maturum consilium nostrorum baronum (narracja)
omnes utilitates subsequentes iure hereditario in perpetuum optinendas civitati
nostre Poznaniensi vendidimus pro quadam summa pecunie non tantum racione
lucri, sed ut dicta civitas de die in diem semper in melius in suis defectibus
emendetur. Hec sunt utilitates, que quidquid in eiusdem civitatis ambitu nunc et
inposterum edificari vel excogitari poterit, sepedicta civitas perpetuo possideat
pacifice et quiete in theatro, quod in Theutonico cameras nuncupatur et apothecas
institorum et sutorum et pellificum, et macella carnificum et pistorum, et vini
cellaria. Insuper curia carnificum, in qua animalia occiduntur, omnem utilitatem
apothecarum hospitum ad annuale forum in Poznaniam veniencium ipsa civitas
perpetuo valeat optinere preter duas cameras mercatorum. (dyspozycja)
Ut autem nostra non tantum vendicio, sed donacio perpetuo inviolabiliter
perseveret, presentem paginam inpermutabiliter nostri sigilli munimine
confirmamus. (koroboracja)
Due camere mercatorum superius nominate sculteto pertineant civitatis. (cd.
dyspozycji)
Hii sunt testes: comes Nicolaus iudex Poznaniensis, comes Vlost castellanus de
Obritsco, dominus Janco procurator Poznaniensis. (testacja: lista Êwiadków)
o o o
o o o
Acta sunt hec anno gracie Domini M C C LX X X et data in Poznan in dominica,
qua cantatur Letare, (datacja)
per manus Thilonis notharii curie nostre (formu∏a datum per manus).