kolejny etap upowszechniania i rozszerzania uprawy soi w

kolejny etap upowszechniania i rozszerzania uprawy soi w

SOJA
Dr Lech Boros
Mgr inż. Anna Wawer
Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin – PIB
w Radzikowie
KOLEJNY ETAP
UPOWSZECHNIANIA
I ROZSZERZANIA UPRAWY
SOI W WARUNKACH POLSKI
Znaczenie soi i światowy areał uprawy
Soja (Glycine max. L. Merrill) jest rośliną jednoroczną. Nasiona soi zawierają 35-40% białka i około 20% tłuszczu. Ze
względu na wysoką zawartość lizyny i tryptofanu białko soi
dobrze uzupełnia białko roślin zbożowych ubogich w te aminokwasy, dając produkt o wysokiej wartości biologicznej białka. Soja dostarcza także cennego z żywieniowego punktu
widzenia tłuszczu, który zawiera około 50% niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych (NNKT), mających wpływ
na obniżenie poziomu cholesterolu we krwi. Ponadto w nasionach soi występują znaczne ilości błonnika, składników
mineralnych (potas, wapń, magnez, fosfor, żelazo, miedź,
cynk, siarka) i witamin, zwłaszcza z grupy B. Uprawa soi niesie za sobą szereg korzyści, wśród których najczęściej wymienia się wnoszenie do gleby azotu atmosferycznego, poprawę struktury gleby, zwiększenie
pojemności sorpcyjnej kompleksu gleby oraz zawartości próchnicy poprzez pozostawienie dużej masy resztek pożniwnych, zmniejszenie rozprzestrzenienia patogenów chorobotwórczych,
a także ograniczenie występowania niektórych gatunków chwastów. Wymienione czynniki wpływają także na uzyskanie wyższych plonów w uprawie roślin następczych. Soja jest bardzo ważną rośliną dla gospodarstwa rolnego, które ją produkuje i wykorzystuje w żywieniu zwierząt, jak
również dla przemysłu spożywczego, chemicznego, farmaceutycznego, kosmetycznego itd.
Soja to najważniejsza roślina oleista na świecie, a powierzchnia jej uprawy systematycznie
rośnie. Areał przeznaczony pod uprawę soi wynosi około 111,3 mln ha, a jej średni plon 2,2
t·ha-1z roczną produkcją 276,4 mln ton. Największy udział w produkcji soi mają Stany Zjednoczone Ameryki (30,7 mln ha), Brazylia (27,9 mln ha), Argentyna (19,4 mln ha), Indie (12,2 mln
ha) i Chiny (6,6 mln ha). W Unii Europejskiej areał uprawy soi to 0,417 mln ha z produkcją na
poziomie 1,1 mln ton, zaś spożycie 13,2 mln ton (FAOSTAT 2014).
Soja w warunkach naszego kraju
Zainteresowanie soją w Polsce ma 150-letnią historię, a atrakcyjność tego gatunku przechodziła różne koleje. Otrzymane w okresie między- i powojennym polskie odmiany soi nie
AGRO
SERWIS
Rośliny strączkowe i motylkowate drobnonasienne
wydanie 3 – styczeń 2016 r.
47
SOJA
weszły do praktycznej uprawy ze względu na
niski potencjał plonowania oraz długi okres wegetacji. Brak postępu w pracach z soją przez
cały ten okres spowodowany był niską różnorodnością genetyczną materiałów wyjściowych
do hodowli. Dopiero kompleksowe badania na
rzecz hodowli i jej zapoczątkowanie w latach
70. minionego wieku doprowadziło do wytworzenia odmian charakteryzujących się odpowiednią wczesnością, plennych i przystosowanych do zmechanizowanej uprawy. W warunkach klimatycznych Polski do uprawy przydatne są odmiany wczesne „000” i „00” (suma
efektywnych temperatur w okresie wegetacji
<1500oC, zero fizjologiczne 6oC,120-130 dni
wegetacji), dojrzewające na przełomie sierpnia
i września. W owym czasie w Instytucie Hodowli i Aklimatyzacji Roślin we współpracy z ośrodkiem akademickim w Rzeszowie opracowano
technologię uprawy soi, a z SGGW – receptury wykorzystania w żywieniu człowieka. We
współpracy z WODR popularyzowano wyniki
badań oraz wdrożenia do uprawy wyhodowa- Soja kwitnienie
Soja, koniec kwitnienia dwóch genotypów
48
Rośliny strączkowe i motylkowate drobnonasienne
wydanie 3 – styczeń 2016 r.
AGRO
SERWIS
SOJA
Soja, dojrzałość do zbioru
nych odmian soi. Za całokształt tych prac zespół kierowany przez prof. Jerzego Szyrmera uzyskał w 1987 r. nagrodę Przewodniczącego Komitetu ds. Nauki i Postępu Technicznego Rady
Ministrów za „Wyhodowanie i wprowadzenie do uprawy i spożycia polskich odmian soi”.
W Rejestrze było osiem krajowych odmian soi, z których Aldana, Jutro, Progres, Polan
i Mazowia wyhodowane w IHAR w Radzikowie oraz Nawiko, Gaj i Augusta hodowli AR Poznań. Wysokie walory użytkowe polskich odmian soi hodowli IHAR zostały potwierdzone
w badaniach COBORU, Bundessortenamt – rejestracja odmiany Jutro 1995 r., DEFRA – UK
rejestracja odmiany Progres i Aldana w 2002 r. Odmiany krajowej hodowli w latach 2001-2010
w doświadczeniach COBORU plonowały średnio na poziomie 25-32 dt/ha, co jak na soję
uprawianą w naszym klimacie jest bardzo dobrym wynikiem. W warunkach produkcyjnych
w rejonie południowo-wschodnim Polski plony soi były niższe od uzyskiwanych w doświadczeniach COBORU. Wahały się od 15 do 25 dt/ha, w zależności od rejonu i warunków klimatycznych danego roku. Pomimo istotnego postępu w hodowli odmian soi przystosowanych do
uprawy w warunkach Polski, gwarantujących dobry poziom plonowania, opracowanych technologii i instrukcji uprawowych oraz wykorzystania nasion do bezpośredniego spożycia i na
pasze, nie miało to przełożenia na rozszerzenie uprawy tego gatunku. Główne przyczyny to
brak rynkowej struktury organizacyjnej i logistycznej w zakresie obrotu i wykorzystania nasion
roślin strączkowych, w tym również soi, co ułatwiłoby zbyt oraz stworzyło możliwości współpracy z zakładami paszowymi w zakresie dostaw surowców wysokobiałkowych do produkcji
pasz oraz dostępność importowanej śruty sojowej. W ostatnich latach import śruty sojowej
osiągnął poziom ponad 2 mln ton. Importowana do Polski śruta sojowa pochodzi w ponad
90% z upraw genetycznie modyfikowanych.
AGRO
SERWIS
Rośliny strączkowe i motylkowate drobnonasienne
wydanie 3 – styczeń 2016 r.
49
Soja, zbiór rozmnożeń kombajnem poletkowym
Odmiany i plonowanie
Znaczny w ostatnich dwóch latach wzrost cen śruty sojowej, zmieniające się warunki klimatyczne, dobre wyniki plonowania soi u wieloletnich jej producentów, rozwój rolnictwa ekologicznego i krajowe zapotrzebowanie na białko roślinne spowodowały ponowny wzrost zainteresowania tym gatunkiem (zarówno hodowli oraz uprawy). Powierzchnia uprawy soi w Polsce w kilkunastu ostatnich latach, (do roku 2012), wynosiła około 200-300 ha. Istotny wzrost
areału nastąpił dopiero w 2012 r., kiedy soją obsiano ponad 2000 ha. O wzroście zainteresowania uprawą świadczy też znaczne zwiększenie liczby i powierzchni kwalifikowanych plantacji nasiennych. Jeżeli w 2009 r. było tylko 2 ha plantacji polskich odmian Augusty i Aldany,
to w 2013 r. było to już 597 ha siedmiu odmian soi, w 2014 r. – 2075 ha trzynastu odmian,
a w 2015 4164 ha osiemnastu odmian (PIORIN 2015). Wzrost powierzchni uprawy nastąpił
głównie dzięki ukraińskiej odmianie Annushka promowanej przez firmę AgroYoumis PL i austriackiej odmiany Merlin z firmy Saatbau Linz. Wzrósł również znacząco areał upraw nasiennych odmian polskich.
Aktualnie w Rejestrze figuruje pięć odmian, dwie krajowej hodowli Aldana i Augusta,
Mawka i Madlen firmy AgroYoumis PL oraz Aligator firmy Euralis Semences. Charakterystykę ważniejszych cech użytkowych zamieszczono w tabeli. Odmiany polskie są odmianami wczesnymi o najniższych wymaganiach cieplnych za okres wegetacji, osiągających dojrzałość po około 120 dniach od siewu do zbioru (pierwsza dekada września), plonując niżej
w stosunku do odmian o długim okresie wegetacji.
Oprócz odmian zarejestrowanych, w obrocie nasiennym i w uprawie są również odmiany
zarejestrowane we Wspólnotowym Katalogu Odmian (CCA), jak popularna odmiana ukraińska Annushka o wczesności i poziomie plonowania odmiany Aldana, czy z hodowli austriac50
Rośliny strączkowe i motylkowate drobnonasienne
wydanie 3 – styczeń 2016 r.
AGRO
SERWIS
SOJA
kiej Saatbau Linz odmiany Merlin i Lissabon o wymaganiach cieplnych, długości wegetacji
oraz plonowaniu na poziomie odmian Aligator, Mawka czy Madlen. Duże wymagania cieplne
odmian zagranicznych przemawiają za uprawą tych odmian w rejonach o korzystniejszych
warunkach termicznych sezonu wegetacyjnego.
Charakterystyka odmian soi wg COBORU
Porejestrowe doświadczalnictwo odmianowe, wyniki 2012- 2014
/www.coboru.pl/dr/charaktodmiany.aspx
Plon
Zawart. Zawart.
Wyleg.
Odmiana nasion
białka tłuszczu
(sk. 1-9)
(dt/ha)
(% sm) (% sm)
Aldana
27,7
7,8
33,7
24,5
Aligator *
35,1
7,7
33,8
24,3
Augusta
25,3
6,0
34,0
23,3
Madlen *
29,4
5,1
34,1
21,7
Mavka
31,1
7,1
33,4
24,7
* Wyniki dwuletnie 2013-2014
MTN
(g)
173
180
137
166
187
Wysokość
roślin
(cm)
82
87
81
76
99
Osadz.
strąka
(cm)
9,9
12,1
10,7
11,1
12,5
Wegetacja
(dni)
121
132
121
128
130
Rejony uprawy
Najbardziej odpowiednie rejony uprawy soi istnieją w południowo-wschodniej części kraju, na terenach północno-wschodniej części woj. dolnośląskiego, północnym rejonie opolskiego oraz środkowo-południowej części woj. lubuskiego. Soja, szczególnie odmiany wczesne,
może być uprawiana w innych rejonach kraju, z wyjątkiem terenów północnych i podgórskich.
Elementy agrotechniki
Soja wymaga gleb żyznych, utrzymanych w dobrej kulturze o odczynie zbliżonym do obojętnego. Właściwym stanowiskiem dla soi jest pole w trzecim roku po oborniku, po zbożach
jarych lub ozimych. Uprawa roli oraz nawożenie fosforowo-potasowe są podobne jak pod inne
rośliny strączkowe. Na stanowiskach o średniej zasobności w składniki pokarmowe zaleca się
50-70 kg P2O5 oraz 80-100 kg K2O, najlepiej pod orkę zimową. Przy prawidłowej symbiozie
z bakteriami brodawkowymi (Bradyrhizobium japonicum) soja zabezpiecza swoje potrzeby
nawozowe w odniesieniu do azotu w około 60%. Dla pełnego wykorzystania jej możliwości
produkcyjnych niezbędne jest nawożenie azotem mineralnym dawką startową w ilości 20-30
kg N/ha i na początku kwitnienia około 30 kg N/ha. Soja korzystnie reaguje na nawożenie niektórymi mikroelementami, m.in. borem, molibdenem i manganem. Nasiona soi przed siewem
należy zaprawić zaprawą nasienną oraz zaszczepić nitraginą. Siew soi zaleca się wykonywać
w terminie od 25 kwietnia do 5 maja. Nasiona wysiewamy w świeżo uprawioną glebę na głębokość 3-4 cm, w rozstawie rzędów 15-20 cm lub szerszą z możliwością uprawy międzyrzędowej. Obsada roślin powinna wynosić 80-100 szt./m2.
Soja należy do roślin bardzo wrażliwych na zachwaszczenie. Wynika to z jej słabej konkurencyjności (z racji powolnego wzrostu, głównie w początkowym okresie) w stosunku do
chwastów. Na dzień dzisiejszy do odchwaszczania soi są zarejestrowane 4 herbicydy. Pierwszym preparatem zarejestrowanym w kraju do odchwaszczania soi był Sencor Liquid 600 SC.
Preparat ten zawiera metrybuzynę i zalecany jest do zwalczania chwastów dwuliściennych.
AGRO
SERWIS
Rośliny strączkowe i motylkowate drobnonasienne
wydanie 3 – styczeń 2016 r.
51
SOJA
Należy go stosować do 3 dni po siewie w dawce 0,55 l/ha. Kolejny środek to Afalon Dysprersyjny 450 SC zawierający linuron (związek z grupy pochodnych mocznika), przeznaczony jest
do zwalczania rocznych chwastów dwuliściennych. W uprawie soi zaleca się go stosować
bezpośrednio po siewie w dawce 1,25-1,5 l/ha. O soję poszerzona została etykieta rejestracyjna herbicydu Boxer 800 EC, zawierającego prosulfokarb (związek z grupy karbaminianów)
służący do selektywnego zwalczania niektórych chwastów jednoliściennych i dwuliściennych.
W przypadku soi, Boxer 800 EC należy stosować doglebowo do 3 dni po siewie. Zalecana
dawka to 3-4 l/ha. Ostatnio powiększył się, m.in. o soję, zakres upraw, w których można stosować herbicyd Stomp Aqua 455 CS. W uprawie soi preparat ten stosuje się najpóźniej do 5
dni po siewie. Zalecana dawka to 1,5 l/ha.
Niestety póki co nie został rozwiązany problem z powschodowym odchwaszczaniem soi.
Brakuje herbicydów do powschodowego ograniczania chwastów, zwłaszcza jednoliściennych, które mogą przysporzyć problemów plantatorom soi. W innych krajach Unii Europejskiej
zarejestrowane są między innymi Basagran 480 SL (na chwasty dwuliścienne), Agil 100 EC,
Fusilade Forte 150 EC czy Targa Super 05 EC (chwasty jednoliścienne, samosiewy zbóż).
Dojrzałość roślin poznaje się po opadnięciu praktycznie wszystkich liści. Strąki są żółto-brązowe, a nasiona nabierają żółtej barwy i osiągają pełną twardość. W rejonach centralnej
i południowej Polski jest to pierwsza dekada września dla odmian Aldana, Augusta czy Annushka oraz co najmniej dwa tygodnie później dla odmian o dłuższym okresie wegetacji i wyższych wymaganiach cieplnych z Krajowego Rejestru czy uprawianych odmian pochodzących
z CCA. Zbiór wykonuje się jednofazowo kombajnem, a zebrane nasiona należy dosuszyć do
12% wilgotności.
Perspektywy soi w Polsce
Od momentu wejścia Polski w struktury Unii Europejskiej wprowadzane są różne formy
wsparcia celem poprawy opłacalności i konkurencyjności produkcji rolniczej, w tym roślin
strączkowych. Uwzględniając dopłaty ARiMR i ARR soja staje się rośliną konkurencyjną ekonomicznie w stosunku do innych upraw polowych.
Rozszerzono prace hodowlano-badawcze nad soją w IHAR-PIB, Hodowli Roślin Strzelce, na Uniwersytecie Przyrodniczym w Poznaniu. Hodowlę soi rozpoczęła DANKO Hodowla
Roślin. Ponadto w IHAR-PIB w Radzikowie prowadzone są badania nad przydatnością genotypów soi o różnej wczesności dojrzewania, w tym odmian grupy wczesności „000” i „00” do
uprawy ekologicznej w warunkach Polski. Powstały dwa Konsorcja naukowo-badawcze: poznańskie i krakowskie, mające na celu ocenę odmian, badań z zakresu agrotechniki i wykorzystania soi w żywieniu człowieka i zwierząt.
Rozpropagowanie idei uprawy soi w Polsce w ostatnich latach z dobrym skutkiem prowadzi Stacja Doświadczalna Oceny Odmian w Głubczycach, wspólnie z Top Farms Głubczyce,
wspomagane akcjami marketingowymi hodowców zagranicznych firm Saatbau Polska czy
AgroYoumis PL.
Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi w styczniu 2014 r. podpisał deklarację „Soja Naddunajska”, której celem jest zapewnienie w Europie zaopatrzenia w białko wysokiej jakości
w związku z popytem konsumenckim na produkty żywnościowe oparte na soi niemodyfikowanej genetycznie.
Realizacja podjętych działań oraz ocieplenie klimatu wpłynie na rozszerzenie i upowszechnienie soi w rolniczym krajobrazie Polski.
52
Rośliny strączkowe i motylkowate drobnonasienne
wydanie 3 – styczeń 2016 r.
AGRO
SERWIS