Tekst pełnego opracowania

BOBIK
Mgr inż. Piotr Stopyra
Hodowla Roślin Strzelce Sp. z o.o.
Grupa IHAR
ZALETY UPRAWY BOBIKU
Bobik należy do roślin bobowatych grubonasiennych (strączkowych). Jest uprawiany na nasiona w plonie głównym i wyróżnia się najwyższym potencjałem plonotwórczym w tej grupie roślin. Plony bobiku w warunkach
produkcyjnych wynoszą 3-4 tony nasion z jednego hektara, a w wyjątkowo korzystnych
warunkach nawet 5 t/ha. Nasiona bobiku zawierają 28-30% białka ogólnego o wysokiej wartości biologicznej i są komponentem do produkcji pasz. Po zbiorze bobiku na 1 ha pozostaje 4-5
ton resztek pożniwnych, zawierających około 70 kg N, 20 kg P2O5 i 40 kg K2O. Bobik stanowi
wartościowy przedplon dla roślin zbożowych, a zwłaszcza dla pszenicy ozimej.
Uprawa bobiku w Polsce ma długą tradycję. Już w 1923 r. Lucjan Kaznowski wyhodował
bobik Nadwiślański. Była to bardzo popularna odmiana, przystosowana do warunków przyrodniczych Polski. Z Krajowego Rejestru została wycofana dopiero w 2008 r. Powierzchnia uprawy bobiku w 1989 r. wynosiła 121 tys. ha. W następnych latach areał uprawy bobiku systematycznie spadał. W 2005 r. wynosił 12 tys. ha, w 2013 r. już tylko 6 tys. ha. Po uruchomieniu
specjalnej płatności obszarowej do powierzchni upraw roślin strączkowych i motylkowatych
drobnonasiennych oraz wprowadzeniu wymogu zazielenienia gwałtownie wzrosło zapotrzebowanie na materiał siewny wszystkich roślin strączkowych, w tym również bobiku. Powierzchnia
zakwalifikowanych plantacji nasiennych roślin strączkowych wzrosła z 6 455 ha w 2013 r. do
18 667 ha w 2015 r., a bobiku z 558 ha w 2013 r. do 2 095 ha w 2013 r. (tab. 1).
Tabela 1. Plantacje nasienne roślin bobowatych grubonasiennych (PIORiN)
Gatunek
Łubin wąskolistny
Groch siewny
Łubin żółty
Bobik
Wyka siewna
Łubin biały
Wyka kosmata
Ogółem
40
2010
3 208
3 011
2 357
423
373
41
10
9 422
Plantacje nasienne zakwalifikowane [ha]
2011
2012
2013
2014
2 754
2 768
2 584
3 501
2 305
1 650
1 333
1 980
1 872
1 768
1 606
1 852
442
333
558
901
268
269
342
707
13
11
31
17
0
0
0
1
7 653
6 798
6 455
8 960
Rośliny strączkowe i motylkowate drobnonasienne
wydanie 3 – styczeń 2016 r.
2015
6924
4 984
3 035
2 095
1554
70
5
18667
AGRO
SERWIS
BOBIK
Wzrosła też sprzedaż materiału siewnego i areał plantacji produkcyjnych. Jednak
w praktyce nie wszyscy rolnicy poradzili sobie z technologią uprawy. Dalszy wzrost powierzchni zasiewów i wielkości produkcji będzie zależał od rozwoju rynku, systemu obrotu
i przetwórstwa. W warunkach gospodarki rynkowej rolnicy uprawiają tylko te gatunki, których ryzyko uprawy jest najmniejsze, a wyprodukowany surowiec można sprzedać i osiągnąć oczekiwany dochód. Dlatego niezbędna jest polityka państwa wspierająca uprawę roślin
strączkowych. Od 2011 r. realizowany jest Program Wieloletni pod nazwą „Ulepszanie krajowych źródeł białka roślinnego, ich produkcji, systemu obrotu i wykorzystania w paszach”.
Pozytywne efekty programu są znaczące. Uzasadnione jest przedłużenie tego programu na
lata 2016-2020, jak również kontynuacja programu wsparcia upraw tych roślin.
Odmiany tradycyjne
Najstarszą formą uprawną jest bobik tradycyjny (niesamokończący). Posiada kwiaty
barwne, pęd zakończony liśćmi powyżej kwiatów, nasiona barwne najczęściej beżowe,
ciemniejące podczas dłuższego przechowywania wskutek utleniania tyrozyny.
Przydatność nasion bobiku tradycyjnego w żywieniu jest ograniczona z powodu wysokiej zawartości tanin, które są głównym czynnikiem antyżywieniowym, powodując obniżenie
strawności białka i węglowodanów oraz pogorszenie smakowitości paszy. W Krajowym
Rejestrze są 4 odmiany bobiku tradycyjnego:
Ashleigh, Bobas, Oena i Sonet.
Odmiany niskotaninowe
Bobik biało kwitnący (niesamokończący)
posiada kwiaty białe, pęd zakończony liśćmi
Fot. 1. Bobik tradycyjny
AGRO
SERWIS
Fot. 2. Nasiona bobiku tradycyjnego
Rośliny strączkowe i motylkowate drobnonasienne
wydanie 3 – styczeń 2016 r.
41
BOBIK
powyżej kwiatów, nasiona szarobeżowe o bardzo małej zawartości tanin. Nasiona bobiku
biało kwitnącego nie ciemnieją podczas przechowywania.
Jest to najbardziej przydatny bobik w żywieniu zwierząt. Nasiona nie są gorzkie i mogą
być stosowane bez ograniczeń, szczególnie
w żywieniu trzody chlewnej i drobiu. Strawność białka i aminokwasów jest lepsza niż
w bobiku tradycyjnym, energia metaboliczna
jest nawet wyższa niż w poekstrakcyjnej śrucie sojowej. W Krajowym Rejestrze są 4 odmiany bobiku biało kwitnącego: Albus, Amulet, Kasztelan i Olga.
Odmiany samokończące
W bobiku samokończącym pęd jest skrócony i zakończony kwiatem, a następnie strąkiem.
Zaletą odmian samokończących bobiku
jest mała wysokość roślin, mała skłonność do
wylegania, wczesne i równomierne dojrzewanie, a tym samym łatwiejsze wykonywanie
oprysków i łatwiejszy zbiór kombajnem. Nasiona tego bobiku są takie same jak bobiku
tradycyjnego. W Krajowym Rejestrze jest tylko jedna odmiana bobiku samokończącego Fot. 3. Bobik biało kwitnący
– Granit.
Wymagania środowiskowe
Bobik jest rośliną gleb średnich i ciężkich,
dobrze uwilgotnionych. Wytwarza on silny palowy system korzeniowy, osiągający długość
110 cm. Korzenie boczne są niemal tak długie jak korzeń główny. Dobrze rozwinięty system korzeniowy bobiku drenuje glebę poprawiając jej właściwości fizyczne i chemiczne.
Bobik jest zdolny do pobierania składników
pokarmowych z trudno dostępnych związków
oraz z głębszych warstw, przez co uruchamia nieprzyswajalny dla zbóż fosfor i potas. Fot. 4. Nasiona bobiku biało kwitnącego
42
Rośliny strączkowe i motylkowate drobnonasienne
wydanie 3 – styczeń 2016 r.
AGRO
SERWIS
BOBIK
Najlepiej udaje się na glebach zwięzłych o pH zbliżonym do obojętnego. Gleby o pH poniżej 5,5 trzeba wapnować.
Nasiona bobiku kiełkują w temperaturze 3-4oC i wschodzą po 3-4 tygodniach. Pęczniejące nasiona pobierają wodę w ilości 150% swej masy. Rośliny w fazie wschodów wytrzymują przymrozki do -8oC. Wtedy też przechodzą pełną jarowizację. Bobik kiełkuje hipogenicznie, tzn. liścienie pozostają pod ziemią, a wydłuża się epikotyl (łodyżka nadliścieniowa).
Dzięki temu głęboko umieszczone nasiona nawet w zwięzłej glebie dobrze wschodzą. Wiosenne chłody przyhamowują wzrost nadziemnej części rośliny, natomiast silnie rozrasta się
system korzeniowy.Takie rośliny wytwarzają krótsze łodygi, obficie kwitną, zawiązują więcej
strąków i wcześniej dojrzewają. Przy głębokim siewie z podziemnej części łodygi wyrastają
korzenie przybyszowe. Dzięki temu bobik mniej wylega i lepiej znosi suszę.
Bobik ma małe wymagania termiczne i duże wymagania wodne, szczególnie w okresie kwitnienia, zawiązywania strąków i wypełniania nasion. Niedobór wody w fazie kwitnienia zwiększa opadanie kwiatów. Zwiędłe rośliny w fazie intensywnego wzrostu strąków
mają skłonność do łamliwości łodyg. Do uprawy bobiku nadają się rejony, gdzie suma opadów rocznych wynosi 700-800 mm, a suma opadów od marca do sierpnia osiąga 320 mm.
Fot. 5. Bobik samokończący
AGRO
SERWIS
Fot. 6. Bobik samokończący – łodyga zakończona strąkiem
Rośliny strączkowe i motylkowate drobnonasienne
wydanie 3 – styczeń 2016 r.
43
BOBIK
Tradycyjnymi rejonami uprawy bobiku w Polsce są tereny nadmorskie, Żuławy, Warmia
i Mazury, tereny nadwiślańskie, Dolny Śląsk i pogórze. Najmniej przydatne do uprawy bobiku są rejony Polski Centralnej i Wielkopolski.
Zasady agrotechniki
Bobik powinno się uprawiać w stanowisku po zbożach w 3-4 roku po oborniku. Wówczas
skutecznie eliminuje on niekorzystny wpływ uprawy zbóż po sobie, hamując rozprzestrzenianie się chorób grzybowych, a szczególnie chorób podstawy źdźbła. Po sobie może być uprawiany co 4-5 lat.
Wapnowanie gleby najczęściej wykonuje się po zbiorze zbóż. Wapno wysiewa się na
ściernisko, a następnie miesza z glebą gruberem. Potrzeby wapnowania określają Okręgowe
Stacje Chemiczno-Rolnicze na podstawie analiz próbek gleby. Dawki wapna podawane są
w tonach CaO/ha, np. dla gleby średniej w przedziale pH 5,1-5,5 dawka wynosi 2,5 t CaO/ha.
Stosując wapno zawierające 45% CaO + 15%Mg0 należy wysiać około 3,6 t/ha.
Pole pod bobik powinno być zaorane przed zimą. Wiosną, gdy tylko wilgotność gleby
umożliwi wjazd na pole, wysiewa się nawozy w ilości 60-80 kg/ha P2O5, 80-120 kg/ha K2O
i 30 do 60 kg N/ha. Przedsiewne nawożenie azotem jest potrzebne, ponieważ najintensywniejsza asymilacja azotu przez bakterie brodawkowe jest na początku pąkowania. Do tego
czasu azot pobierany jest z nasion, a następnie z gleby.
Wiosenna uprawa roli powinna wymieszać nawozy z glebą i umożliwić głęboki siew nasion. Stosując siewniki do siewu bezpośredniego lub agregaty uprawowo-siewne z redlicami
talerzowymi, często uprawa nie jest potrzebna. Żeby wysiać nasiona siewnikiem zbożowym
na głębokość 8-10 cm, trzeba głęboko uprawić glebę, a redlice dodatkowo dociążyć.
Zalecana obsada wynosi 40-45 roślin na 1 m2 dla odmian o tradycyjnym typie wzrostu
i 55-60 roślin na 1 m2 dla odmian samokończących. Ilość wysiewu nasion w kg/ha wylicza się
mnożąc zalecaną obsadę x masę 1000 nasion w g, a następnie dzieląc przez zdolność kiełkowania w %. Orientacyjna ilość wysiewu wynosi 220-240 kg/ha dla bobiku tradycyjnego i biało
kwitnącego oraz 240-260 kg/ha dla bobiku samokończącego. Rozstawa rzędów powinna wynosić 20-25 cm. Nie należy przekraczać zalecanej obsady, gdyż rośliny bobiku przy nadmiernym zagęszczeniu w łanie nie zawiązują strąków na dolnych, a często i środkowych piętrach,
pomimo dobrych warunków do wzrostu i rozwoju. Ponadto nadmiernie wyrastają i wylegają.
Materiał siewny powinien być wysokiej jakości i zaprawiony środkami grzybobójczymi.
Wskazane jest również zastosowanie szczepionki zawierającej bakterie brodawkowe Rhizobium. Szczepienie nasion wykonuje się bezpośrednio przed siewem, żeby bakterie jak najkrócej były narażone na działanie światła i utratę wilgotności.
Pielęgnacja
Zwalczanie chwastów jest podstawowym zabiegiem decydującym o powodzeniu uprawy
bobiku. Najgroźniejsze są chwasty dwuliścienne, a głównie komosa biała i samosiewy rzepaku.
44
Rośliny strączkowe i motylkowate drobnonasienne
wydanie 3 – styczeń 2016 r.
AGRO
SERWIS
BOBIK
Do zwalczania chwastów dwuliściennych w bobiku aktualnie zarejestrowany jest Aflex
Super 450 SC, Nuflon 450 SC i Afalon Dyspersyjny 450 SC w mieszaninie zbiornikowej
z preparatem GoldenClomazon 480 EC. Te preparaty stosuje się na glebę bezpośrednio
po siewie. Oprysk na wilgotną glebę zwiększa skuteczność zastosowanych preparatów. Do
5 dni po siewie można stosować Boxer 800 EC. Do nalistnego zwalczania chwastów najpóźniej 3 dni przed wschodami bobiku zarejestrowany jest Roundup Max 2. Do zwalczania
chwastów jednoliściennych i samosiewów zbóż w bobiku zarejestrowany jest Fusilade Forte
150 EC. Stosuje się go po wykształceniu przez bobik 2-3 liści.
Z preparatów owadobójczych zarejestrowane są dwa: Bulldock 025 EC i Tekapo 025 EC.
Wschodzące rośliny bobiku mogą być uszkadzane przez oprzędziki. Żerują dorosłe chrząszcze, wygryzając na brzegach liści ząbki. W przypadku masowego wystąpienia konieczny jest
oprysk, gdyż uszkodzenia są duże, a wylęgłe larwy żerują potem na brodawkach korzeniowych.
Od połowy maja do końca kwitnienia bobiku występują naloty mszyc, głównie trzmielinowo-burakowej. Mszyce bardzo szybko się namnażają, dlatego należy je zwalczać, gdy przed
kwitnieniem zauważymy pojedyncze owady na kilkunastu roślinach, a w czasie kwitnienia
– początek kolonii na kilku roślinach. Mszyce mogą zniszczyć plantację w 100%. Ponadto są
wektorami chorób wirusowych. Zwalczanie mszyc nie jest trudne, jeżeli stosujemy się do zaleceń podawanych przez producentów preparatów.
Groźnymi szkodnikami są strąkowce: bobowy i bobikowy. Chrząszcze nalatują na kwitnący bobik. Samice składają jaja na zawiązujących się strąkach. Wylęgłe larwy wgryzają się
do nasion i uszkadzają wnętrze. Strąkowce mogą uszkodzić nawet kilkadziesiąt procent nasion. Zwalczanie strąkowców jest trudne, gdyż skutecznie można zwalczyć tylko dorosłe owady. Pierwszy oprysk należy wykonać w okresie przekwitania pierwszego piętra kwiatów, lecz
przed zawiązaniem pierwszych strąków, drugi 7-10 dni później.
Najgroźniejszą chorobą bobiku jest askochytoza, ponieważ poraża liście, łodygi, strąki
i nasiona. Askochytoza przenosi się przez nasiona i opanowane przez grzyb resztki roślinne.
Zalecane jest opryskiwanie zapobiegawcze lub natychmiast po wystąpieniu pierwszych objawów choroby w postaci plam na liściach. Ponadto na bobiku występuje plamistość czekoladowa i rdza bobu. Do zwalczania askochytozy i plamistości czekoladowej zarejestrowany
jest Gwarant 500 SC.
Zbiór
Dobrze prowadzona plantacja bobiku nie wymaga desykacji. Bobik zbiera się kombajnem
jednofazowo, gdy wszystkie strąki są czarne, a nasiona suche (13-14% wilgotności). Wczesne odmiany nadają się do zbioru zaraz po żniwach zbożowych. W latach wilgotnych zbiór się
opóźnia, a nasiona wymagają dosuszenia. Jeśli na plantacji wystąpi zachwaszczenie wtórne,
to dla ułatwienia zbioru dobrze jest zastosować Reglone 200 SL. Zebrane nasiona powinny
być wstępnie oczyszczone. Zapobiega to butwieniu nasion podczas przechowywania.
AGRO
SERWIS
Rośliny strączkowe i motylkowate drobnonasienne
wydanie 3 – styczeń 2016 r.
45