Czy dieta ma wplyw na nasz nastroj

Seediscussions,stats,andauthorprofilesforthispublicationat:http://www.researchgate.net/publication/24354035
[Doesdietaffectourmood?Thesignificanceof
folicacidandhomocysteine].
ARTICLEinPOLSKIMERKURIUSZLEKARSKI:ORGANPOLSKIEGOTOWARZYSTWALEKARSKIEGO·MARCH2009
Source:PubMed
CITATIONS
READS
13
771
6AUTHORS,INCLUDING:
HannaKarakula
MaciejDomański
MedicalUniversityofLublin
PomorskiUniwersytetMedyczny
34PUBLICATIONS75CITATIONS
17PUBLICATIONS87CITATIONS
SEEPROFILE
SEEPROFILE
Availablefrom:HannaKarakula
Retrievedon:17December2015
136
H. Karakuła i wsp.
PRACE POGLĄDOWE
Czy dieta ma wpływ na nasz nastrój? Znaczenie kwasu
foliowego i homocysteiny
HANNA KARAKUŁA1, ANETA OPOLSKA2, ANNA KOWAL2, MACIEJ DOMAŃSKI2, ANIELA PŁOTKA3,
JANUSZ PERZYŃSKI1
1
Uniwersytet Medyczny w Lublinie, Katedra i Klinika Psychiatrii, kierownik: prof. dr hab. med. M. Masiak; 2Szpital Neuropsychiatryczny im.
M. Kaczyńskiego w Lublinie, dyrektor: mgr E. Lewczuk; 3Uniwersytet Medyczny w Lublinie, Zakład Pielęgniarstwa Psychiatrycznego, kierownik: dr hab. med. B. Łoza
Czy dieta ma wpływ na nasz nastrój? Znaczenie kwasu
foliowego i homocysteiny
Does diet affect our mood? The significance of folic acid
and homocysteine
Karakuła H.1, Opolska A.2, Kowal A.2, Domański M.2, Płotka A.3,
Perzyński J.1
Karakuła H.1, Opolska A.2, Kowal A.2, Domański M.2, Płotka A.3,
Perzyński J.1
1
Uniwersytet Medyczny w Lublinie, Katedra i Klinika Psychiatrii,
e-mail: [email protected]; 2Szpital Neuropsychiatryczny w Lublinie, e-mail: [email protected]; 3Uniwersytet Medyczny w
Lublinie, Zakład Pielęgniarstwa Psychiatrycznego
1
Medical University of Lublin, Poland, The Department of Psychiatry, e-mail: [email protected]; 2Neuropsychiatric Hospital in
Lublin, Poland, e-mail: [email protected]; 3Medical University in Lublin, Poland, The Department of Psychiatric Nursing Faculty
of Nursing and Health Sciences
W ciągu ostatnich kilkunastu lat coraz więcej badań dotyczy związku między dietą a możliwością zachorowania na różne choroby psychiczne, a także między niedoborami takich witamin, jak: kwas foliowy, witamina B12, B6 i inne (np. omega-3 nienasyconych kwasów
tłuszczowych) oraz zwiększonym stężeniem homocysteiny w surowicy krwi a funkcjonowaniem ludzkiego mózgu i powstawaniem zaburzeń, np.: otępienia, chorób naczyniowych OUN czy też zaburzeń
depresyjnych.
Celem pracy było przedstawienie aktualnego stanu wiedzy na temat
roli kwasu foliowego i homocysteiny w organizmie człowieka, a także
znaczenia niedoborów witaminowych – głównie kwasu foliowego oraz
hyperhomocysteinemii w występowaniu zaburzeń nastroju.
Metoda. Autorzy korzystali z bazy internetowej Medline (www.pubmed.com), wpisując następujące słowa kluczowe: depresja, nastrój,
homocysteina, niedobory witamin: kwasu foliowego, B6 i B12 oraz
deskryptory czasowe: 1990-2007.
Wyniki. W przypadku depresji dla procesów biochemicznych zachodzących w OUN istotny jest niedobór takich witamin, jak: kwas foliowy, witamina B12 i B6 oraz omega-3 nienasyconych kwasów tłuszczowych.
Wnioski. Niedobory wymienionych witamin są powodem hyperhomocysteinemii (z badań wynika, że u około 45-55% chorych na depresję stwierdza się znamiennie zwiększone stężenie homocysteiny w surowicy), co powoduje zmniejszenie S-adenozylometioniny
(SAM). Konsekwencją tego jest zaburzona metylacja, a tym samym
metabolizm neurotransmiterów (np. serotoniny), fosfolipidów, mieliny i receptorów. Hyperhomocysteinemia prowadzi także do aktywacji receptorów NMDA i uszkodzenia śródbłonka naczyń oraz wpływa na stres oksydacyjny, co powoduje neurotoksyczność i przyczynia się do powstawania różnych zaburzeń, w tym depresyjnych.
Ważna jest zatem suplementacja witaminami B12 i B6, kwasem foliowym oraz omega-3 nienasyconymi kwasami tłuszczowymi u chorych, u których występują ich niedobory oraz zwrócenie uwagi na
dietę społeczeństw jako istotny czynnik profilaktyki wielu zaburzeń
OUN, w tym również zaburzeń depresyjnych.
In recent years, there has been growing interest in the association
between national diet and the possibility of developing various mental disorders, as well as between deficiency of such vitamins as, e.g.
folic acid, vitamin B12, B6, and others (e.g. omega-3 fatty acids),
elevated serum homocysteine level and the functioning of human
brain as well as the occurrence of such disorders as dementia, central nervous system vascular disorders and depression.
The aim of the study was to present the current state of knowledge
about the role of folic acid and homocysteine in the human organism
as well as the significance of vitamin deficiency, mainly folic acid
and hyperhomocysteinemy for the occurrence of mood disorders.
Method. The authors conducted the search of the Internet database
Medline (www.pubmed.com) using as key words: depression, mood,
homocysteine, vitamin deficiencies: folic acid, B6 and B12 and time
descriptors: 1990-2007.
Results. In depression, folate, vitamins B12 and B6, as well as unsaturated omega-3 fatty acids deficiency affects the biochemical processes in the CNS, as folic acid and vitamin B12, participate in the
metabolism of S-adenosylmethionine (SAM), a donator of methyl
groups, which play a decisive role in the functioning of the nervous
system; they are, among others, active in the formation of neurotransmitters (e.g. serotonin), phospholipids that are a component of
neuronal myelin sheaths, and cell receptors. The deficiency of the
vitamins in question results in hyperhomocysteinemia (the research
shows that approximately 45-55% of patients with depression develop significantly elevated serum homocysteine), which causes a decrease in SAM, followed by impaired methylation and, consequently, impaired metabolism of neurotransmitters, phospholipids, myelin, and receptors. Hyperhomocysteinemia also leads to activation
of NMDA receptors, lesions in vascular endothelium, and oxidative
stress. All this effects neurotoxicity and promotes the development
of various disorders, including depression. Vitamins B12 and B6,
folic acid and omega-3 fatty acids supplementation is thus important
in patients suffering from their deficiency; national diet as a significant factor in prevention of numerous CNS disorders, including depression, is also worth consideration.
Słowa kluczowe: depresja, nastrój, homocysteina, niedobory witamin: kwasu foliowego, B6 i B12
Key words: depression, mood, homocysteine, deficiency of vitamins: folic acid, B12, B6
Pol. Merk. Lek., 2009, XXVI, 152, 136
Pol. Merk. Lek., 2009, XXVI, 152, 136
Czy dieta ma wpływ na nasz nastrój? Znaczenie kwasu foliowego i homocysteiny
W ostatnich latach tematem wielu prac badawczych są powiązania między stylem życia, dietą i nawykami żywieniowymi a
różnymi chorobami cywilizacyjnymi. Coraz więcej badań dotyczy powiązań między niedoborami witaminowymi, w tym
kwasu foliowego i witamin z grupy B, oraz związanej z wymienionymi hiperhomocysteinemią a zaburzeniami depresyjnymi,
otępieniami, chorobą Parkinsona, schorzeniami układu krążenia oraz chorobami naczyniowymi mózgu [38, 39, 41, 43,
45, 50, 51]. Najważniejszą przyczyną niedoborów witamin z
grupy B są błędy dietetyczne oraz przyzwyczajenia kulinarne,
czyli spożywanie dużej ilości różnorodnych produktów wysoko przetworzonych w procesach technologicznych, pozbawionych wymienionych witamin. Do takich produktów należą m.in.:
biała mąka i jej przetwory, ryż łuskany oraz produkty poddane
obróbce termicznej w wysokiej temperaturze, w wyniku której
następuje utrata kwasu foliowego [55, 58].
Interesujące wydają się wyniki badań wskazujące na istnienie powiązań między dietą społeczeństw, rodzajem spożywanych produktów, niedoborami takich witamin, jak np.:
kwas foliowy, witamina B12 i B6, oraz innych elementów diety (np. kwasów nienasyconych omega-3) a funkcjonowaniem
ludzkiego mózgu oraz stanem psychicznym człowieka i jego
zachowaniem [1, 50, 51]. Podkreśla się związek między zespołem zaburzeń uwagi, depresją, chorobami otępiennymi i
schizofrenią a niezdrowym jedzeniem z fast foodów oraz brakiem podstawowych tłuszczów, witamin i minerałów w pożywieniu mieszkańców krajów uprzemysłowionych [1, 13, 16,
19, 21, 24, 39, 55, 57, 58]. Interesujący raport, zatytułowany
„Zmień dietę, zmień umysł”, opublikowała brytyjska organizacja Sustain, prowadząca kampanię na rzecz poprawy jakości jedzenia w Anglii [57]. Ostrzega ona, że wydatki służby
zdrowia na leczenie zaburzeń psychicznych będą wciąż się
zwiększać, jeśli w swojej polityce żywnościowej, rolnej, edukacyjnej i ekologicznej nie skupimy się na diecie i jej wpływie
na mózg. „Jedzenie może mieć natychmiastowy i długotrwały wpływ na zdrowie psychiczne i zachowanie człowieka z
powodu sposobu oddziaływania na strukturę i funkcje mózgu” – czytamy w raporcie [57].
Celem pracy było przedstawienie aktualnego stanu wiedzy na temat roli kwasu foliowego i homocysteiny w organizmie człowieka, a także znaczenia niedoborów witaminowych
(głównie kwasu foliowego) oraz hyperhomocysteinemii w
występowaniu zaburzeń nastroju, ze szczególnym uwzględnieniem zaburzeń depresyjnych.
METODA
Autorzy korzystali z bazy internetowej Medline (www.pubmed.com) oraz wielu artykułów opublikowanych w języku
angielskim na temat roli kwasu foliowego i homocysteiny w
różnych chorobach, ze szczególnym uwzględnieniem chorób psychicznych, wpisując następujące słowa kluczowe:
depresja, nastrój, homocysteina, niedobory witamin: kwasu
foliowego, B6 i B12 oraz deskryptory czasowe: 1990-2007.
Analizie poddano także dostępne artykuły na ten temat, opublikowane w polskich czasopismach medycznych.
KWAS FOLIOWY I JEGO ROLA W ORGANIZMIE
Spośród różnych składników pożywienia szczególne zainteresowanie budzi kwas foliowy (kwas pteroiloglutaminowy,
folacyna, witamina B9), a dokładniej – grupa folianów. Chociaż kwas foliowy otrzymano już w 1946 roku [58], to na początku wyniki badań nad jego rolą nie wzbudzały takiego zainteresowania jak w ostatnich 20-25 latach.
Foliany to ponad 40 związków, w których kwas pteroinowy wiąże się z jedną lub większą liczbą cząsteczek kwasu
L-glutaminowego [1, 35, 47, 49, 55, 58]. Kwas foliowy należy
do witamin z grupy B i jest rozpuszczalny w wodzie. Foliany
występują w produktach pochodzenia roślinnego i zwierzę-
137
cego. Najwięcej można ich znaleźć w surowych zielonych
warzywach (np.: sałacie, szpinaku, kapuście włoskiej, brukselce, brokułach), w roślinach strączkowych (np. grochu, fasoli) oraz w pełnych ziarnach zbóż, w wątrobie i drożdżach.
Są to związki nietrwałe, łatwo ulegają utlenieniu do mniej przyswajalnych pochodnych [21]. Gotowanie, promienie słoneczne oraz kwasowość środowiska powodują ich utratę, np. wysoka temperatura podczas przygotowywania posiłków niszczy 50-90% zawartości tych związków w produktach spożywczych, zatem najlepszym ich źródłem są surowe owoce i
warzywa. Aby zatrzymać w produktach jak największą zawartość kwasu foliowego, powinno się je przechowywać w
miejscach chłodnych i ciemnych [21, 35, 55, 58].
Według norm, zalecane dziennie spożycie kwasu foliowego to od około 280 do 450 mg (dla kobiet w ciąży – 400 mg,
a dla karmiących piersią znacznie więcej – 800 mg). Normy
dla witaminy B12 to około 3 µg dziennie [18, 55, 58]. Na wchłanianie folianów mają wpływ różne czynniki, m.in.: substancje
hamujące lub utrudniające wchłanianie kwasu foliowego w
jelicie, np. inhibitory reduktaz (występujące w soku pomarańczowym czy pomidorowym). Niekorzystny wpływ na przyswajanie folianów ma także alkohol, palenie papierosów, duże
ilości spożywanej kawy [47]. Niedostateczna bioprzyswajalność wiąże się również ze stosowaniem leków przeciwpadaczkowych (w tym np. karbamazepiny i kwasu walproinowego, które to leki są często stosowane nie tylko jako przeciwpadaczkowe, ale również jako stabilizatory nastroju w
chorobach afektywnych w psychiatrii) [42, 49, 50]. Z innych
leków niekorzystnie wpływających na stężenie kwasu foliowego należy wymienić: metotreksat, salicylany, barbiturany,
lit, doustne środki antykoncepcyjne, metforminę, cholestyraminę, sulfonamidy czy leki wpływające na kwaśność przewodu pokarmowego [1, 35, 55].
Głównym zadaniem kwasu foliowego w naszym organizmie jest dostarczenie reszt jednowęglowych wielu związkom, które uczestniczą w: podziale komórek (w wytwarzaniu
DNA, RNA), syntezie białek, katabolizmie histydyny do kwasu glutaminowego, przemianie aminokwasów oraz w przemianie homocysteiny do metioniny [1, 35, 47, 55]. Zatem
nawet nieduże niedobory kwasu foliowego mogą mieć istotny wpływ na funkcjonowanie naszego organizmu [50].
Jego niedobór u kobiet w ciąży może być powodem wad
cewy nerwowej u płodu [37, 48, 52, 58], u pozostałych osób
zaś – rozwoju procesów miażdżycowych oraz związanych z
nimi schorzeń: choroby niedokrwiennej serca [37, 40, 43, 48],
zawału serca [37, 40, 43], udaru mózgu [37, 40], podatności
komórek na niekontrolowane zmiany i w konsekwencji rozwoju procesów nowotworowych. Przyczynia się do niedokrwistości makrocytarnej, osteoporozy, problemów dermatologicznych, a także – co pozostaje przedmiotem zainteresowania
autorów niniejszej pracy – do zaburzeń pracy mózgu w postaci pogorszenia funkcji poznawczych (badana jest rola niedoboru kwasu foliowego i innych witamin w patogenezie choroby Alzheimera) [23, 36, 43, 49]. Niedobór kwasu foliowego
odgrywa także rolę w mechanizmach zaburzeń lękowych, agresji i nadpobudliwości oraz ma niewątpliwy związek z zaburzeniami nastroju – z depresją [1, 3, 4, 6, 12, 13, 32, 33, 35]. W
badaniach obejmujących chorych, u których stwierdzono chorobę afektywną jednobiegunową, a także dwubiegunową w
fazach depresji, stwierdzono istotne zmniejszenie stężenia
folianów w surowicy oraz w erytrocytach [3, 4, 6, 12, 31, 32,
33, 39, 49]. Przeprowadzono ponadto badania populacyjne
mające na celu poszukiwanie związków między niedoborami
witaminowymi (kwasu foliowego oraz witamin z grupy B) a
podatnością na zachorowanie na depresję oraz zaburzenia
lękowe [24, 45]. W badaniach populacyjnych, na przykład w
USA, odnotowano częstsze występowanie mniejszego stężenia folianów, jednocześnie zwiększonych wartości homocysteiny (Hcy) we krwi u tych osób, u których stwierdzono jednocześnie objawy depresji, jak również zaburzenia funkcji poznawczych [23, 24, 41]. Natomiast badania osób chorujących
na depresję ujawniają, że u ponad 40% pacjentów występują
138
niedobory kwasu foliowego. Niektórzy badacze uważają, że
odsetek ten może sięgać nawet 50-55% badanych [4, 5, 6,
26]. Im odnotowywano mniejsze wartości stężenia kwasu foliowego, tym obserwowano cięższe objawy depresji i gorszą
odpowiedź na leczenie przeciwdepresyjne [32, 33].
Na niedobory folianów są narażone najczęściej kobiety w
ciąży, osoby starsze, które zażywają leki mogące wpływać
na metabolizm kwasu foliowego, osoby stosujące niewłaściwą dietę, z zaburzeniami wchłaniania witamin, nadużywające alkoholu, palące oraz pijące duże ilości kawy, a także dzieci
i młodzież w okresie intensywnego wzrostu [47]. Najczęściej
niedobory kwasu foliowego i witamin B6 oraz B12 są związane z niewłaściwymi posiłkami lub niedożywieniem towarzyszącym takim stanom chorobowym, jak przewlekłe stany
zapalne przewodu pokarmowego z zaburzeniami wchłaniania, choroby o podłożu autoimmunologicznym, czy np. zakażenia przewodu pokarmowego Helicobacter pylori [4, 47].
Ciekawym, dopiero badanym zagadnieniem jest znaczenie niewłaściwych nawyków żywieniowych u dzieci i młodzieży, związanych ze zbyt małym spożyciem warzyw i owoców
oraz ryb i produktów pełnozbożowych [30]. Stawiane hipotezy
dotyczą powiązań współczesnych nawyków żywieniowych i
stylu życia z większą zapadalnością na depresję, agresję, zaburzenia lękowe oraz nadpobudliwość psychoruchową u dzieci
i młodzieży. Weryfikacja tych hipotez wydaje się być szczególnie ważna w kontekście zauważanych w krajach wysoko uprzemysłowionych zmian proporcji spożywanych węglowodanów,
tłuszczów, białka i witamin [21, 51, 54, 55]. Czy zatem niekorzystna dieta może mieć wpływ na nasz nastrój? Naukowcy
starają się dowieść, że „jesteśmy tym, co jemy”. Jeśli organizm ludzki nie otrzyma odpowiednich składników z pożywieniem lub będą one dostarczane w nieadekwatnych proporcjach,
nie będzie w stanie wytworzyć z nich właściwych substancji w
zadowalającej ilości, niezbędnej do funkcjonowania naszego
mózgu. Tak się dzieje choćby w przypadku niedoborów kwasu
foliowego i witamin z grupy B: B6 i B12, co skutkuje zaburzeniem szlaków biochemicznych takich neuroprzekaźników, jak
np. serotonina czy dopamina, które mają podstawowe znaczenie dla naszego nastroju [9, 35, 41, 46]. Inne związki, które
mają fundamentalne znaczenie dla funkcjonowania naszego
mózgu, to nienasycone kwasy omega-3. Stanowią one znaczny składnik osłonek mielinowych neuronów (około 60% naszego mózgu to kwasy omega-3). Zaburzona podaż tych związków może prowadzić do zwiększonego ryzyka rozwoju depresji, zaburzeń lękowych oraz stanów agresji lub powodować
różne powikłania, np. naczyniowe [46, 49].
HOMOCYSTEINA
Homocysteina (Hcy) jest aminokwasem endogennym zawierającym siarkę, będącym produktem cyklu biochemicznego
metylacji, który jest istotny nie tylko dla procesu powstawania,
ale także usuwania homocysteiny [4, 37, 54, 55]. W reakcjach
metylacji jest wykorzystywana S-adenozylometionina (SAM)
jako dawca grup metylowych. Po odłączeniu i wykorzystaniu
grup metylowych powstaje S-adenozylohomocysteina (SAH),
a ta jest wewnątrz komórek szybko zamieniana w homocysteinę (Hcy) przez SAH – hydrolazę. W tym cyklu metylacji, na
różnych etapach, potrzebne są witaminy: kwas foliowy, witamina B12 i B6 [4, 5, 47]. Kwas foliowy i witamina B12 biorą
bowiem udział w metabolizmie S-adenozylometioniny (SAM),
która jest donatorem grup metylowych, a te z kolei pełnią decydującą rolę w funkcjonowaniu układu nerwowego, m.in. są
wykorzystywane do budowy takich związków, jak: neuroprzekaźniki (np. serotonina, katecholaminy), fosfolipidy wchodzące w skład osłonek mielinowych neuronów, kreatynina, DNA,
RNA i receptory komórkowe [4, 6, 16, 19, 47].
Obserwuje się zwiększenie całkowitego stężenia Hcy w
osoczu wraz z wiekiem osób badanych [4, 19, 26, 39] oraz
różnice wartości tego stężenia ze względu na płeć [4, 26, 37,
45, 54]. U mężczyzn odnotowuje się większe stężenie Hcy w
H. Karakuła i wsp.
porównaniu z kobietami. Różnice te wynoszą średnio około
2 mmol/l, ale zacierają się wraz z wiekiem oraz po przekroczeniu wartości normy (w większości ośrodków laboratoryjnych wynosi ona 12 mmol/l) [6, 12, 26, 37, 38, 54, 55].
Obecnie można zauważyć tendencję do zmniejszania
normy nawet do 10 mmol/l. Zaobserwowano bowiem, że im
mniejsze stężenie Hcy w surowicy, tym mniejsze ryzyko wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych [37, 38, 54, 55].
Wartości 12-30 mmol/l to przedział odpowiadający łagodnie
umiarkowanej hiperhomocysteinemii, powyżej 30 do 100
mmol/l – umiarkowanej (znacznej), powyżej 100 mmol/l – ciężkiej hiperhomocysteinemii. Przedział 10-12 mmol/l to graniczny zakres – wskazana jest w tym przypadku profilaktyka dietetyczna, a u osób z zaburzeniami krążenia oraz z grup podwyższonego ryzyka – suplementacja witaminowa. Wartości
poniżej 10 mmol/l są prawidłowe [37, 54, 55].
Z przeprowadzonych badań wynika, że zmniejszenie Hcy
o 3 mmol/l jest związane z mniejszym ryzykiem wystąpienia
choroby niedokrwiennej serca o 11-16%, udaru o 19-22% i o
25% zakrzepicy żylnej [37, 38, 53]. Zatem im mniejsze wartości Hcy stwierdzimy w surowicy, tym mniejsze jest ryzyko
zachorowania na chorobę niedokrwienną serca, zawał i udar,
a także mniejsza jest śmiertelność z powodu chorób naczyniowych [37, 53].
HYPERHOMOCYSTEINEMIA
Niedobory wymienionych witamin prowadzą do hyperhomocysteinemii, co powoduje zmniejszenie SAM. Konsekwencją
tego są zaburzone procesy metylacji, a tym samym metabolizm neuroprzekaźników i fosfolipidów, synteza białek mieliny oraz wydzielanie peptydów amyloidowych [4, 16, 36].
Hyperhomocysteinemia powoduje także aktywację receptorów NMDA, uszkodzenia śródbłonka naczyń oraz zmniejszenie stężenia tlenku azotu (NO), co zaburza funkcje wazomotoryczne naczyń. Ponadto wpływa na stres oksydacyjny
oraz może pobudzać wzrost komórek mięśni gładkich w ścianie naczynia [11, 16, 37, 54, 55]. Nadmiar Hcy w surowicy
niekorzystnie wpływa na włókna elastyny w błonie wewnętrznej tętnic [54, 55], czego konsekwencją jest przyspieszenie
włóknienia i uwapnienia naczyń. Hcy jako utleniacz uaktywnia cholesterol LDL i przyspiesza narastanie blaszki miażdżycowej. Hyperhomocysteinemia prowadzi do reakcji zapalnych
w ścianie naczynia oraz do pogrubienia mięśniówki gładkiej
tętnic, co sprzyja nadciśnieniu tętniczemu i miażdżycy [37,
43, 53, 54, 55]. Wpływa także na procesy krzepnięcia [37,
54, 55], zwiększając przyleganie płytek krwi do śródbłonka.
W konsekwencji jest to powodem procesów cyto- i neurotoksycznych [2, 4, 37, 54, 55].
Przyczyną hyperhomocysteinemii mogą być także mutacje, polimorfizm genów ważnych dla syntezy enzymów biorących udział w cyklu homocysteiny, jak również istotniejsze
i częstsze niedobory pokarmowe witamin B12, B6 i kwasu
foliowego [3, 4, 21, 36, 37, 54].
Styl życia także znacząco wpływa na stężenie homocysteiny w surowicy. Palenie papierosów, duże spożycie kawy i alkoholu, mało ruchu oraz dieta uboga w zielone warzywa i owoce,
a także w zboża, otręby i ryby sprzyjają hyperhomocysteinemii
[4, 37]. Wyniki badań dowodzą, że około 2/3 przypadków hyperhomocysteinemii jest spowodowane dużym spożyciem białka: nabiału, serów, mięsa (zwłaszcza produktów bogatych w
aminokwas – metioninę), przy jednoczesnym niedoborze w diecie witamin B12 i B6 oraz kwasu foliowego [16, 54, 55]. Gdy
spożywamy dużo białka dziennie, powinniśmy zbilansować powstały nadmiar Hcy kwasem foliowym (przynajmniej dawką 400
mg/l dziennie), a także pozostałymi witaminami z grupy B.
Do innych przyczyn zwiększonego stężenia Hcy we krwi,
poza niedoborami witaminowymi i wspomnianymi czynnikami związanymi ze stylem życia, zaliczamy: choroby nerek,
cukrzycę, łuszczycę, niedoczynność tarczycy, stany niedożywienia w przebiegu nowotworów oraz przyjmowane leki
Czy dieta ma wpływ na nasz nastrój? Znaczenie kwasu foliowego i homocysteiny
(fenytoinę, metotreksat, tiazydy, karbamazepinę). Należy także podkreślić znaczenie różnych defektów genetycznych –
mutacji związanych z enzymami uczestniczącymi w szlakach
metabolicznych Hcy – dla zwiększonego stężenia tego aminokwasu [4, 16, 37, 54, 55], np. wrodzonych zaburzeń związanych z polimorfizmem genów kodujących takie enzymy,
jak reduktaza metylenotetrahydrofolianowa (MTHFR) czy
syntetaza beta-cystationinowa (CBS). Najczęściej występującym defektem genetycznym jest mutacja punktowa zmieniająca cytozynę na tyminę w pozycji 677 genu kodującego
reduktazę metylenotetrahydrofolianową. Enzym będący homozygotycznym termolabilnym wariantem TT reduktazy
MTHFR jest aż o 70% mniej aktywny, zwłaszcza przy niedoborze kwasu foliowego, co powoduje znaczne zwiększenie
stężenia niewykorzystanej w szlakach metabolicznych Hcy
[3, 4, 36, 47, 54, 55].
Hyperhomocysteinemia wiąże się ze zwiększoną zapadalnością na choroby naczyniowe – z miażdżycą (chorobą
niedokrwienną serca, zawałami, udarami, zakrzepicą) [11, 16,
23, 37], a także z nowotworami, np. przewodu pokarmowego, rakami hormonozależnymi lub chorobami zapalnymi jelit
[55], jak również z komplikacjami w ciąży [37, 48, 52, 54, 55],
wadami płodu [37, 48, 52, 54, 55], osteoporozą [54, 55] oraz
zaburzeniami psychicznymi: depresją [3, 4, 6, 12, 13, 41],
otępieniami [16] i schizofrenią [7]. Nadmiar Hcy niekorzystnie wpływa na procesy rozrodcze – zmniejsza szanse zapłodnienia, oddziałuje na embriogenezę, może powodować
poronienia, wady płodu (cewa nerwowa), powikłania zakrzepowo-zatorowe oraz nadciśnienie ciążowe [37, 48, 54, 55].
Zauważono również, że kobiety, u których występuje większe stężenia Hcy w ciąży, statystycznie częściej rodzą dzieci, które chorują na schizofrenię w późniejszym życiu [7].
Hyperhomocysteinemia sprzyja rozwojowi chorób neurodegeneracyjnych (choroby Alzheimera, choroby Parkinsona),
co wiąże się z właściwościami cyto- i neurotoksycznymi Hcy.
Zaburzona jest oprócz tego, na skutek zmniejszenia stężenia folianów, synteza neuroprzekaźników: serotoniny i dopaminy oraz noradrenaliny. Na to mogą nakładać się zmiany
miażdżycowe. Ma to duże znaczenie w przypadku rozwoju
zmian otępiennych i parkinsonizmu [16, 23, 36, 37, 39, 54].
Podobny niekorzystny wpływ hyperhomocysteinemia wywiera na wytwarzanie neuroprzekaźników w depresji, prowadząc do uszkodzenia komórek nerwowych przez stres
oksydacyjny i swoje właściwości utleniające. Aktywuje także
receptory NMDA [4, 6, 12, 13, 37].
KWASY NIENASYCONE OMEGA-3 I OMEGA-6
Innym zagadnieniem jest wpływ nienasyconych kwasów
omega-3 na pracę OUN oraz ich związki z zaburzeniami nastroju. Parker i wsp. w 2006 roku [34] opublikowali wyniki
swoich badań, w których stwierdzili w zaburzeniach depresyjnych znacząco mniejszą koncentrację kwasów omega-3
w osoczu oraz większy wskaźnik kwasów omega-6 do omega-3 w estrach cholesterolu i fosfolipidach błon komórkowych.
Autorzy ci sugerują, że depresja jest związana z niedoborami kwasów omega-3 oraz kompensacyjnym zwiększeniem
stężenia kwasów omega-6 w fosfolipidach. Kwasy omega-3,
w przeciwieństwie do omega-6, ograniczają wytwarzanie prozapalnych cytokin, takich jak: interleukina-1 beta, IL-2, IL-6,
interferon gamma oraz TNFa (tumor necrosis factor alpha),
które uczestniczą w procesie chorobowym, jakim jest depresja [34]. Kwasy omega-3 wywierają ponadto wpływ, przez swoją
obecność w fosfolipidach błon komórek nerwowych, na receptory, enzymy i kanały jonowe, a zatem oddziałują na sygnalizację komórkową. W wielu ośrodkach są prowadzone badania nad związkiem kwasów omega-3 z powstawaniem różnych
chorób, np. z: depresją, ADHD, zaburzeniami lękowymi, otępieniami, otyłością, cukrzycą, miażdżycą i chorobami serca,
udarami, stanami zapalnymi, alergią, problemami dermatologicznymi i hormonalnymi, a nawet nowotworami [34, 46, 57].
139
DIETA, NIEDOBORY WITAMINOWE I ICH WPŁYW
NA ZABURZENIA NASTROJU
Ostatnio na świecie odnotowuje się coraz większą liczbę
zachorowań na zaburzenia depresyjne, co wiąże się ze zwiększeniem liczby badań nad patogenezą tego schorzenia.
Depresja jest uważana za zaburzenie polietiologiczne.
Wśród przyczyn jej powstawania rozważa się także powiązania zaburzeń nastroju z nawykami żywieniowymi, a wśród
nich udział czynników tzw. zewnętrznych pod postacią niedoborów w diecie takich witamin, jak: kwas foliowy oraz witamina B12 i B6 [1, 4, 12, 13, 24, 35, 39, 49, 57]. Podkreśla się
ich znaczenie w powstawaniu nie tylko zaburzeń depresyjnych, lecz także stanów maniakalnych, chorób otępiennych
czy ostrych stanów psychotycznych [12, 13, 31, 49, 50, 51].
Wyniki wielu badań wskazują na istotną rolę kwasu foliowego i witaminy B12 w rozwoju depresji, zarówno epizodów
depresji, jak i zaburzeń depresyjnych nawracających, a także epizodów depresyjnych w zaburzeniach afektywnych dwubiegunowych [4, 6, 12, 24, 32, 35, 39, 49]. Najwięcej badań
poświęcono depresji jednobiegunowej, natomiast stosunkowo mało doniesień dotyczy niedoborów witaminowych w poszczególnych fazach zaburzeń afektywnych dwubiegunowych, a jeszcze mniej w innych zaburzeniach psychicznych,
np. w schizofrenii [13, 25, 26, 29, 31]. Stężenie takich witamin, jak: kwas foliowy i witamina B12 znajduje swoje odzwierciedlenie w morfologii krwi, w niektórych jej parametrach, np.
MCV (średnia objętość krwinki czerwonej), a ich niedobory
wiążą się z niedokrwistością megaloblastyczną. W chorobie
afektywnej dwubiegunowej MCV często bywa podwyższony
[25, 29, 49], co jest wiązane z niedoborami kwasu foliowego
w surowicy [49]. Może to mieć związek, podobnie jak w innych zaburzeniach depresyjnych, z niewłaściwą dietą pogłębiającą te niedobory i wpływającą na narastanie objawów klinicznych depresji, a także ze stosowaniem takich leków normotymicznych, jak: karbamazepina, kwas walproinowy czy
lit [14, 15, 20, 49]. W schizofrenii wartości MCV lub stężenia
Hcy nie są już tak znacznie zwiększone jak u chorych na
depresję [25, 26, 27, 28, 29, 49].
Istnieje coraz więcej dowodów wskazujących na powiązania między nieprawidłową dietą a nastrojem i zachowaniem człowieka, w tym z zachowaniami agresywnymi [56,
57]. Wyniki badań przeprowadzonych w więzieniach na Wyspach Brytyjskich wskazują, że niedobory pokarmowe mają
związek z aktami przestępczymi, wpływają na podniesienie
poziomu agresji, choć nie są dość dobrze poznane mechanizmy tego powiązania [56].
W krajach o niewielkiej konsumpcji ryb, warzyw i produktów z pełnego ziarna, z przewagą żywności wysoko przetworzonej, bogatej w duże ilości metioniny i tłuszczów nasyconych, obserwuje się więcej przypadków depresji (od 10 do
30% w populacjach Europy czy USA), natomiast w krajach,
w których spożywa się dużo ryb, „owoców morza” bogatych
w nienasycone kwasy omega-3 oraz zielonych warzyw i owoców (kwas foliowy i witaminy z grupy B), tj. w Japonii, Tajlandii, Hong Kongu, na Tajwanie, zapadalność na depresję jest
stosunkowo mała (około 5%) [22].
Obserwacje dotyczące stężenia Hcy u osób, u których rozpoznano choroby układu krążenia z towarzyszącą depresją,
wskazują na częste występowanie hyperhomocysteinemii w
tej grupie badanych [37, 46]. U pacjentów ze schorzeniami
kardiologicznymi obserwuje się zwiększone ryzyko wystąpienia zaburzeń depresyjnych. Bardzo prawdopodobny jest związek depresji z procesami zapalnymi występującymi w organizmie człowieka, w których wywołaniu uczestniczą różnego
rodzaju cytokiny, podobnie jak związek chorób układu krążenia z patologiczną odpowiedzią zapalną śródbłonka naczyń
występującą w miażdżycy [11]. Poszukiwano także powiązań
między zwiększonym stężeniem homocysteiny i zmniejszonym
stężeniem kwasu foliowego w surowicy a gorszą odpowiedzią
na leczenie przeciwdepresyjne [32, 33]. Chorzy na depresję z
hyperhomocysteinemią, w porównaniu z chorymi na depresję
140
o prawidłowym stężeniu Hcy w surowicy, osiągali wyższe wyniki w skalach służących do pomiaru ciężkości depresji, gorzej reagowali na leczenie przeciwdepresyjne, a objawy kliniczne ustępowały znacznie wolniej [32, 33].
W depresji istotny dla procesów biochemicznych zachodzących w OUN jest niedobór kwasu foliowego, witaminy B12
i B6 oraz nienasyconych kwasów tłuszczowych omega-3, jak
również szczególna genetyczna predyspozycja niektórych
osób do tych niedoborów – 10-15% białej populacji amerykańskiej lub europejskiej to osoby z genotypem TT (homozygotyczna postać) enzymu MTHFR-reduktazy metylenotetrafolianowej uczestniczącej w metabolizmie folianów [4, 37, 47,
54, 55]. Najczęściej występującym defektem genetycznym
jest wspomniana wcześniej mutacja punktowa zamieniająca
cytozynę na tyminę w pozycji 677 genu kodującego reduktazę metylenotetrahydrofolianową. Osoby te mają zwiększone
zapotrzebowanie na kwas foliowy i witaminę B12 w diecie, a
tym samym łatwiej dochodzi u nich do tego typu niedoborów,
a w konsekwencji do różnych schorzeń spowodowanych
zwiększonym Hcy, w tym także do zwiększonej skłonności
do depresji [3, 4, 36, 37, 54, 55].
Możliwość wykonywania badań związanych z genem
MTHFR doskonale wpisuje się w nurt dyskusji związanej z
nutrigenetyką. Badania mające na celu poszukiwanie powiązań między ludzkim genomem, rodzajem diety i występowaniem niektórych chorób podejmowano już w chwili wprowadzenia w 1963 roku testu wykrywającego fenyloketonurię. Były
kontynuowane w ramach Projektu Poznania Ludzkiego Genomu (Human Genome Project). Utorowało to drogę do rozwoju medycyny spersonalizowanej, opierającej się na założeniu, że zróżnicowana reakcja poszczególnych osób na pewne
pokarmy, leki, słońce, wysiłek fizyczny, alergeny i inne czynniki – to skutek odmienności w zapisie genetycznym. I tak badania próbujące ustalić korelację między obecnością konkretnego wariantu genu MTHFR a dużym stężeniem Hcy mogą w
przyszłości doprowadzić do personalizacji dietetyki i medycyny. Teoretycznie rzecz biorąc, rutynowe wykonanie takiego
testu pozwoliłoby na ustalenie osób ze zmniejszoną aktywnością enzymu oraz zalecenie im działań kompensujących, pomagających w zmniejszeniu stężenia Hcy, np. przez zwiększenie podaży witaminy B, a dzięki temu na zapobieganie na
przykład zawałom serca czy też występowaniu depresji. Mało
jest nadal badań określających związki między występowaniem takich chorób, jak otępienia czy depresja a polimorfizmem
genu MTHFR i suplementacją witaminową [3, 36, 37]. Wątpliwości naukowców nie powstrzymują jednak firm od sprzedaży
testów na MTHFR, czego przykładem jest brytyjska Sciona,
która wprowadziła na rynek test Cellf, dostępny na stronie internetowej http://www.mycellf.com/products.aspx, określający
warianty genu MTHFR oraz innych 18 genów. Zarówno FDA,
jak i Center for Disease Control and Prevention zwracają uwagę
na brak dowodów na możliwość podejmowania bezpiecznych
i skutecznych decyzji żywieniowych tylko na podstawie testów
DNA, które polegają najczęściej na oznaczaniu pojedynczego
wariantu genu, bez uwzględnienia trudnego do przewidzenia
efektu wielogenowej interakcji w bardzo wielu chorobach [17].
PODSUMOWANIE
Małe stężenie kwasu foliowego i witaminy B12 w surowicy
krwi oraz towarzyszące zwiększone stężenie Hcy są traktowane jako czynnik zarówno ryzyka rozwoju depresji, jak i długiego jej trwania.
Wiele badań wskazuje, że nawet około 45-55% chorych
na depresję ma znamiennie zwiększone stężenie Hcy w surowicy [4, 6, 26]. U tych pacjentów stwierdzono także zmniejszone stężenie kwasu foliowego i witaminy B12. Zatem Hcy
może być wykorzystywana jako czuły metaboliczny wskaźnik omawianych niedoborów witaminowych.
Wyniki badań wskazują na korzystne efekty suplementacji kwasem foliowym w przypadku leczenia przeciwdepresyj-
H. Karakuła i wsp.
nego trzech grup pacjentów z zaburzeniami depresyjnymi: w
grupie osób starszych, w grupie osób z niezadowalającą
odpowiedzią terapeutyczną, a także u chorych na depresję i
współistniejące zaburzenia kardiologiczne [4, 6, 8, 9, 12, 33].
Z punktu widzenia klinicysty ważne jest zatem zwrócenie
uwagi na te parametry laboratoryjne, m.in. stężenie homocysteiny, które są odbiciem metabolizmu oraz niedoborów wymienionych witamin. Może to mieć wpływ na zapobieganie
nawrotom lub wystąpieniu pierwszego epizodu depresji oraz
na skuteczność leczenia zaburzeń afektywnych.
Należy rozważyć możliwość zastosowania w leczeniu
przeciwdepresyjnym jako dodatku kwasu foliowego oraz witaminy B12, a także witaminy B6 w niektórych przypadkach
depresji, np. sezonowej, która często wiąże się z niedoborami witaminowymi w diecie (jesień, zima, wiosna), lub przy
jednoczesnym stosowaniu leków stabilizujących nastrój, które
powodują zwiększone zapotrzebowanie organizmu na te witaminy i tym samym szybciej dochodzi do ich niedoborów i
hyperhomocysteinemii [8, 9].
Szczególne znaczenie kwasu foliowego i jego pochodnych
dla prawidłowego funkcjonowania organizmu jest podkreślane w niektórych krajach, np. w USA i Kanadzie, co przekłada
się na działania prewencyjne. Jego wpływ na układ nerwowy
człowieka pozostaje niezaprzeczalny, czego dowodem są
wyniki akcji zapobiegających wadom cewy nerwowej u płodów kobiet planujących ciążę. W tych krajach kwas foliowy
jest dodawany do mąki, a wraz z nią znajduje się w wielu
produktach spożywczych. Wprowadzone w 1998 roku w USA
wzbogacanie żywności kwasem foliowym przyniosło duże korzyści nie tylko kobietom w ciąży, ale całej populacji, zmniejszając zachorowalność na choroby sercowo-naczyniowe i
związaną z nimi śmiertelność, a także częstość występowania schorzeń OUN, w tym np. depresji i otępienia [10, 14, 44].
W przyszłości należy rozważyć możliwość suplementacji
kwasem foliowym, a być może także innymi witaminami i kwasami tłuszczowymi omega-3 niektórych leków, np. z grupy
SSRI, by poprawić ich skuteczność. Natomiast obecnie należy stosować suplementację witaminami B12, B6 i kwasem
foliowym u osób z niedoborami i zwiększonym stężeniem Hcy
oraz u chorych na depresję, zwłaszcza oporną na leczenie,
lub w przypadku równoczesnego stosowania stabilizatorów
nastroju (np. karbamazepiny czy kwasu walproinowego) [15,
20].
WNIOSKI
· U około 45-55% chorych na depresję stwierdza się istotnie zwiększone stężenie homocysteiny w surowicy, przy
równoczesnym zmniejszeniu stężenia kwasu foliowego i
witaminy B12, co wiąże się z występowaniem cięższych
epizodów depresji oraz gorszą i opóźnioną odpowiedzią
na leczenie przeciwdepresyjne.
· Zaleca się w leczeniu przeciwdepresyjnym suplementację
witaminami B12, B6 i kwasem foliowym u osób z ich niedoborami i zwiększonym stężeniem homocysteiny oraz u chorych na depresję, zwłaszcza oporną na leczenie, lub w przypadku równoczesnego stosowania leków normotymicznych,
takich jak karbamazepina czy kwas walproinowy.
· Należy rozważyć możliwość suplementacji w leczeniu
przeciwdepresyjnym przede wszystkim kwasem foliowym
w trzech grupach pacjentów z zaburzeniami depresyjnymi: u osób starszych, u osób z niezadowalającą odpowiedzią terapeutyczną, a także u chorych na depresję i współistniejące zaburzenia kardiologiczne.
· Właściwa dieta, bogata w kwas foliowy i inne witaminy z
grupy B oraz nienasycone kwasy omega-3, przy ograniczeniu spożycia wysoce przetworzonej żywności zawierającej
duże ilości węglowodanów i tłuszczów nasyconych lub kwasów omega-6, ma prewencyjny wpływ nie tylko na występowanie chorób somatycznych, np. schorzeń kardiologicznych,
ale także zaburzeń psychicznych, w tym depresji.
Czy dieta ma wpływ na nasz nastrój? Znaczenie kwasu foliowego i homocysteiny
PIŚMIENNICTWO
1. Alpert J.E., Fava M.: Nutrition and depression: the role of folate. Nutr.
Rev., 1997, 55(5), 145-149.
2. Bisschops R.H.C., van der Graaf Y., Mali W.P.T.M. i wsp.: Elevated levels
of plasma homocysteine are associated with neurotoxicity. Atherosclerosis, 2004, 174(1), 87-92.
3. Bjelland I., Tell G.S., Vollset S.E. i wsp.: Folate, vitamin B12, homocysteine, and the MTHFR 677C-T polymorphism in anxiety and depression:
the Hordaland Homocysteine Study. Arch. Gen. Psychiatry, 2003, 60(6),
618-626.
4. Bolander-Gouaille Ch., Bottiglieri T.: Homocysteine, related vitamins and
neuropsychiatric disorders. 2003, Springen-Verlag, New York, LLC.
5. Bottiglieri T.: S-Adenosyl-L-methionine (SAMe): from the bench to the
bedside – molecular basis of a pleiotrophic molecule. Am. J. Clin. Nutr.,
2002, 76(5), 1151S-1157S.
6. Bottiglieri T., Laundy M., Crellin R. i wsp.: Homocysteine, folate, methylation, and monoamine metabolism in depression. J. Neurol. Neurosurg.
Psychiatry, 2000, 69(2), 228-232.
7. Brown A.S., Bottiglieri T., Schaefer C.A. i wsp.: Elevated prenatal homocysteine levels as a risk factor for schizophrenia. Arch. Gen. Psychiatry,
2007, 64(1), 31-39.
8. Coppen A., Bailey J.: Enhancement of the antidepressant action of fluoxetine by folic acid: a randomised, placebo controlled trial. J. Affect.
Disord., 2000, 60(2), 121-130.
9. Coppen A., Bolander-Gouaille C.: Treatment of depression: time to consider folic acid and vitamin B12. J. Psychopharmacol., 2005, 19(1), 59-65.
10. Dietrich M., Brown C.J., Block G.: The effect of folate fortification of cereal-grain products on blood folate status, dietary folate intake, and dietary
folate sources among adult non-supplement users in the United States.
J. Am. Coll. Nutr., 2005, 24(4), 266-274.
11. Durga J., van Tits L.J., Schouten E.G. i wsp.: Effect of lowering of homocysteine levels on inflammatory markers: a randomized controlled trial.
Arch. Intern. Med., 2005, 165(12), 1388-1394.
12. Fava M., Borus J.S., Alpert J.E. i wsp.: Folate, vitamin B12 and homocysteine in major depressive disorders. Am. J. Psychiatry, 1997, 154(3),
426-428.
13. Folstein M., Liu T., Peter I. i wsp.: The homocysteine hypothesis of depression. Am. J. Psychiatry, 2007, 164(6), 861-867.
14. Ganji V., Kafai M.R.: Demographic, health, lifestyle, and blood vitamin
determinants of serum total homocysteine concentrations in the third
National Health and Nutrition Examination Survey, 1988-1994. Am. J.
Clin. Nutr., 2003, 77, 826-833.
15. Gidal B.E., Tamura T., Hammer A. i wsp.: Blood homocysteine, folate and
vitamin B12 concentrations in patients with epilepsy receiving lamotrigine or sodium valproate for initial monotherapy. Epilepsy Res., 2005, 64(3),
161-166.
16. Graban A., Ryglewicz D.: Zaburzenia metabolizmu homocysteiny a choroby układu nerwowego. Czyn. Ryz., 2004, 1/2, 33-37.
17. Hercher L.: Dietetyczne wróżby z DNA. Scientific American. Świat Nauki.
2008, 2(198), 54-59.
18. Institute of Medicine. Dietary reference intakes for thiamin, riboflavin, niacin, vitamin B6, folate, vitamin B12, pantothenic acid, biotin, and choline.
National Academy Press, Washington 1998.
19. Jacques P.F., Bostom A.G., Wilson P.W.F. i wsp.: Determinants of plasma
total homocysteine concentration in the Framingham Offspring cohort.
Am. J. Clin. Nutr., 2001, 73, 613-621.
20. Karabiber H., Sonmezgoz E., Ozerol E. i wsp.: Effects of valproate and
carbamazepine on serum levels of homocysteine, vitamin B12, and folic
acid. Brain Dev., 2003, 25(2), 113-115.
21. Kozłowska-Wojciechowska M.: Jak zapobiegać hiperhomocysteinemii?
Naturalne źródła folianów i witamin z grupy B w polskiej diecie. Czyn.
Ryz., 2005, supl. 11, 25-26.
22. Lee S., Wing YK., Fong S.: A controlled study of folate levels in Chinese
inpatients with major depression in Hong Kong. J. Affect. Disord., 1998,
49(1), 73-77.
23. Morris M.S.: Homocysteine and Alzheimer’s disease. Lancet Neurol.,
2003, 2(7), 425-428.
24. Morris M.S., Fava M., Jacques P.F. i wsp.: Depression and folate status
in the US Population. Psychother. Psychosom., 2003, 72(2), 80-87.
25. Opolska A., Karakuła H., Kowal A., Piszczek R., Polz-Dacewicz M.:
Analysis of selected laboratory parameters based on blood tests in
patients with bipolar affective disorders. Ann. UMCS Sect. D, 2006,
61(1), 547-555.
26. Opolska A., Karakuła H., Kowal A., Szymona K., Polz-Dacewicz M.: Comparison of serum homocysteine levels between patients with depression
and control group members – preliminary report. Pol. J. Environ. Stud.,
2006, 15, 2B, p. 2, 523-527.
27. Opolska A., Karakuła H., Piszczek R., Polz-Dacewicz M.: Analiza wybranych parametrów laboratoryjnych u pacjentów z rozpoznaniem schizofrenii paranoidalnej – doniesienie wstępne. Bad. nad Schizofrenią, 2005,
t. 6, 244-259.
28. Opolska A., Karakuła H., Piszczek R., Polz-Dacewicz M.: Związek wybranych parametrów laboratoryjnych z przebiegiem choroby u pacjentów
z zaburzeniami depresyjnymi – doniesienie wstępne. Bad. nad Schizofrenią, 2005, t. 6, 382-395.
29. Opolska A., Karakuła H., Szymona K., Kowal A., Piszczek R.: Analysis of
selected laboratory parameter – MCV in patients with depressive disorders. Pol. J. Environ. Stud. 2006, 15, 2B, 2, 519-522.
141
30. Osganian S.K., Stampfer M.J., Spiegelman D. i wsp.: Distribution of
and factors associated with serum homocysteine levels in children: Child
and Adolescent Trial for Cardiovascular Health. JAMA, 1999, 281(13),
1189-1196.
31. Osher Y., Sela B.A., Levine J. i wsp.: Elevated homocysteine levels in
euthymic bipolar disorder patients showing functional deterioration. Bipolar Disord., 2004, 6(1), 82-86.
32. Papakostas G.I., Petersen T., Lebowitz B.D. i wsp.: The relationship between serum folate, vitamin B12, and homocysteine levels in major depressive disorder and the timing of improvement with fluoxetine. Int. J.
Neuropsychopharmacol., 2005, 8(4), 523-528.
33. Papakostas G.I., Petersen T., Mischoulon D. i wsp.: Serum folate, vitamin B12, and homocysteine in major depressive disorder. Part 1: predictors of clinical response in fluoxetine-resistant depression. J. Clin. Psychiatry, 2004, 65(8), 1090-1095.
34. Parker G., Gibson N.A., Brotchie H. i wsp.: Omega-3 fatty acids and mood
disorders. Am. J. Psychiatry, 2006, 163, 969-978.
35. Paul R.T., McDonnell A.P., Kelly C.B.: Folic acid: neurochemistry, metabolism and relationship to depression. Hum. Psychopharmacol., 2004,
19(7), 477-488.
36. Postiglione A., Milan G., Ruocco A. i wsp.: Plasma folate, vitamin B(12),
and total homocysteine and homozygosity for the C677T mutation of the
5,10-methylene tetrahydrofolate reductase gene in patients with Alzheimer’s
dementia. A case-control study. Gerontology, 2001, 47(6), 324-329.
37. Refsum H., Smith A.D., Ueland P.M. i wsp.: Facts and recommendations
about total homocysteine determinations: an expert opinion. Clin. Chem.,
2004, 50(1), 3-32.
38. Refsum H., Ueland P.M., Nygard O. i wsp.: Homocysteine and cardiovascular disease. Ann. Rev. Med., 1998, 49, 31-62.
39. Reynolds E.H.: Folic acid, ageing, depression, and dementia. BMJ, 2002,
324, 1512-1515.
40. Robinson K., Arheart K., Refsum H. i wsp.: Low circulating folate and
vitamin B6 concentrations: risk factors for stroke, peripheral vascular disease, and coronary artery disease. European COMAC Group. Circulation, 1998, 97(5), 437-443.
41. Sachdev P.S., Parslow R.A., Lux O. i wsp.: Relationship of homocysteine, folic acid and vitamin B12 with depression in a middle-aged community sample. Psychol. Med., 2005, 35(4), 529-538.
42. Schwaninger M., Ringleb P., Winter R. i wsp.: Elevated plasma concentrations of homocysteine in antiepileptic drug treatment. Epilepsia, 1999,
40(3), 345-350.
43. Scott C.H., Sutton M.S.: Homocysteine: evidence for a causal relationship with cardiovascular disease. Cardiol. Rev., 1999, 7(2), 101-107.
44. Selhub J., Jacques P.F., Bostom A.G. i wsp.: Relationship between plasma
homocysteine and vitamin status in the Framingham study population. Impact of folic acid fortification. Public Health Rev., 2000, 28(1-4), 117-145.
45. Selhub J., Jacques P.F., Rosenberg I.H. i wsp.: Serum total homocysteine concentrations in the third National Health and Nutrition Examination
Survey (1991-1994): population reference ranges and contribution of vitamin status to high serum concentrations. Ann. Intern. Med., 1999, 131(5),
331-339.
46. Severus W.E., Littman A.B., Stoll A.L.: Omega-3 fatty acids, homocysteine, and the increased risk of cardiovascular mortality in major depressive disorder. Harv. Rev. Psychiatry, 2001, 9, 280-293.
47. Stanger O.: Physiology of folic acid in health and disease. Current Drug
Metabolism, 2002, 3.
48. Stone D.H., McCarron P., Smith G.D.: Similarities in the epidemiology of
neural tube defects and coronary heart disease: is homocysteine the missing link? J. Epidemiol. Community Health, 1999, 53(12), 789-793.
49. Święcicki Ł.: Niedobór witaminy B12 i/lub kwasu foliowego u osób z rozpoznaniem schizofrenii, chorób afektywnych i innych zaburzeń psychicznych. Lęk i Depresja, 1996, 1(2), 144-174.
50. Taylor M.J., Carney S.M., Goodwin G.M. i wsp.: Folate for depressive
disorders: systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials. J. Psychopharmacol., 2004, 18(2), 251-256.
51. Tolmunen T., Voutilainen S., Hintikka J. i wsp.: Dietary folate and depressive symptoms are associated in middle-aged Finnish men. J. Nutr., 2003,
133(10), 3233-3236.
52. Vollset S.E., Refsum H., Irgens L.M. i wsp.: Plasma total homocysteine,
pregnancy complications, and adverse pregnancy outcomes: the Hordaland Homocysteine study. Am. J. Clin. Nutr., 2000, 71(4), 962-968.
53. Wald D.S., Law M., Morris J.K.: Homocysteine and cardiovascular disease:
evidence on causality from a meta-analysis. BMJ, 2002, 325(7374), 1202.
54. www.dach-liga-homocystein.org-modyfikacja polska – Polski Portal Farmaceutyczno-Medyczny, 2008-02-11.
55. www.farm.amwaw.edu.pl/~axzimni/biuletyn/-Biul.Wydz.Farm. AMW, 2005,
3, 2008-02-11.
56. www.guardian.co.uk/politics/2006/oct/17. Omega-3, junk food and the link
between violence and what we eat, 2007-12-11.
57. www.sustainweb.org/ (The alliance for better farming and food. It’s the
British Mental Health Foundation’s partner in the Feeding Minds Campaign.UK), 2007-12-15.
58. Ziemlański Ś., Wartanowicz M.: Kwas foliowy – niezbędny mikroskładnik
pożywienia. Medipress Gin.-Położ., 1999, 5(1), 3-9.
Otrzymano 6 marca 2008 r.
Adres: Hanna Karakuła, Klinika Psychiatrii, Uniwersytet Medyczny, 20-439
Lublin, ul. Głuska 1, tel. 081 744 09 67, faks 081 745 33 92, e-mail: [email protected]; Aneta Opolska, Szpital Neuropsychiatryczny, 20-442 Lublin, ul. Abramowicka 2, tel. 081 744 30 61, e-mail: [email protected]