pobierz artykuł

Wojciech Giza
Akademia Ekonomiczna w Krakowie
Kwestia społeczna w koncepcji
Zofii Daszyńskiej-Golińskiej
1. Wprowadzenie
Problem kwestii społecznej na gruncie teorii ekonomii pojawił się wraz
z rozwojem XIX-wiecznej gospodarki rynkowej. Początkowo stanowił on przedmiot sporu pomiędzy przedstawicielami szkoły klasycznej, propagującymi postulat leseferyzmu w sferze polityki gospodarczej, a ich krytykami, wyrażającymi sprzeciw wobec niektórych następstw procesu industrializacji. Od połowy
XIX w. spory dotyczące kwestii społecznej podejmowane były coraz częściej
w ramach dyskusji naukowych1.
W Polsce za prekursorów polityki społecznej można uznać następujących
myślicieli: Stanisława Staszica, Fryderyka Skarbka, Józefa Supińskiego, Augusta
Cieszkowskiego. Gwałtowny rozwój tej nauki nastąpił jednak po odzyskaniu
przez Polskę niepodległości w 1918 r. Szczególne osiągnięcia w tym zakresie są
udziałem ośrodka warszawskiego, gdzie wśród licznych ekonomistów ogromny
1
Argumentem potwierdzającym przenikanie do teorii ekonomii problemu kwestii społecznej
jest poszukiwanie przez J.S. Milla optymalnego podziału dochodu, różnego od tego, jaki zapewnia
dystrybucja poprzez mechanizm rynkowy. Z kolei na gruncie niemieckim podejmowane są działania
zmierzające do wyodrębnienia polityki społecznej jako oddzielnej dyscypliny naukowej. Wyrazem
tego jest pojawienie się w 1854 r. pojęcia „polityka socjalna”, wprowadzonego przez W.H. Riehla,
oraz powstanie w 1872 r. Związku Polityki Socjalnej, którego celem było naukowe opracowanie
reformy socjalnej.
162
Wojciech Giza
wkład w rozwój tej dyscypliny naukowej wniosła Zofia Daszyńska-Golińska
(1866–1934)2.
Celem niniejszego opracowania jest próba przedstawienia kwestii społecznej
w poglądach Zofii Daszyńskiej-Golińskiej w kontekście jej poglądów ekonomicznych. Autorka, reprezentując stanowisko szkoły historycznej, dążyła do
wypracowania optymalnego modelu polityki społecznej. Jej teoria oparta jest na
bogatym materiale empirycznym, jak również własnym doświadczeniu w zakresie praktycznych działań na rzecz poprawy położenia ekonomicznego najgorzej
sytuowanych warstw społecznych.
2. Kwestia społeczna
Poszukując optymalnego modelu polityki społecznej należy wyjść od fundamentalnego dla tej nauki problemu, tj. kwestii społecznej.
Termin „kwestia społeczna” może być rozpatrywany zarówno w szerokim,
jak i w wąskim znaczeniu. W szerokim znaczeniu używany jest dla „oznaczenia
ogółu skutków niedopasowania życia społecznego do indywidualnych i zbiorowych potrzeb. Lub też dla oznaczenia sytuacji, w której podstawowe procesy
nabierają cech patologicznych; w węższym znaczeniu – kwestia społeczna jest
konkretnym problemem społecznym o najwyższym stopniu dotkliwości generującym sytuacje krytyczne w życiu jednostek i całych zbiorowości, a zarazem
powodujące trwałe zakłócenia w funkcjonowaniu społeczeństwa, np.: bezdomność, bezrobocie, ubóstwo”3. Przytoczona definicja kwestii społecznej wymaga
doprecyzowania w kontekście konkretnych warunków społeczno-gospodarczych.
W pierwszej połowie XIX w. rozpatrywano problem kwestii społecznej
w kontekście napięć powodowanych rozwojem industrializacji oraz gospodarki
rynkowej. Na gruncie angielskiej ekonomii klasycznej panowało przekonanie,
wywodzące się od Adama Smitha, o harmonii społecznej cechującej gospodarkę
rynkową. Kontrastowało ono z opisem warunków pracy i egzystencji najniższych warstw społecznych4. W tym czasie działania zmierzające do poprawy
2
J. Auleytner używa określenia „warszawska szkoła polityki społecznej”, zaliczając do niej
oprócz Z. Daszyńskiej-Golińskiej także L. Krzywickiego, K. Krzeczkowskiego i S. Rychlińskiego.
Zob. J. Auleytner, Polska polityka społeczna. Kreowanie ładu społecznego, Wydawnictwo Wyższej
Szkoły Pedagogicznej TWP, Warszawa 2005, s. 25–29.
3
Nowa encyklopedia powszechna PWN, t. 3, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997,
s. 644.
4
Szerzej na temat warunków życia ludności w okresie powstawania ekonomii klasycznej zob.
R. Heilbroner, Wielcy ekonomiści. Czasy, życie, idee, PWE, Warszawa 1993, s. 37–39.
Kwestia społeczna w koncepcji Zofii Daszyńskiej-Golińskiej
163
warunków pracy i egzystencji robotników oraz chłopów miały głównie na celu
zapewnienie spokoju społecznego w sytuacji radykalizacji ich postaw. Podejmowane ówcześnie reformy w znacznej mierze wynikały z obaw przed konsekwencjami ewentualnej rewolucji. W wielu krajach Europy wprowadzano je,
mając na celu złagodzenie najbardziej dotkliwych skutków procesu industrializacji. W tamtym okresie uwagę skupiano głównie na kwestii warunków pracy
i życia robotników. W Wielkiej Brytanii w 1833 r. powołano państwowe inspekcje fabryczne, których celem było badanie stanu sanitarnego fabryk i bezpieczeństwa pracy. Wprowadzono również zakaz zatrudniania dzieci poniżej 9 roku
życia, a młodzież poniżej 18 lat mogła pracować najwyżej 12 godzin na dobę.
Przepisami tymi, mimo że początkowo dotyczyły one zatrudnienia w przemyśle
włókienniczym, w 1842 r. objęto także pracę w kopalniach. Postulowano również ograniczenie długości dnia roboczego do 10 godzin, co udało się osiągnąć
w 1874 r.5 Na ziemiach niemieckich Franz Josef Ritter von Buss przedstawił
w parlamencie Badenii w 1837 r. swój program reform społecznych, domagając
się od państwa wprowadzenia ubezpieczenia chorobowego i od następstw wypadków, ograniczenia czasu pracy (zwłaszcza dzieci), zakazu pracy w niedzielę
oraz nadzoru lekarzy nad fabrykami 6.
Z czasem jednak rozwiązywanie kwestii społecznej zaczęto postrzegać nie
jako środek zaradczy mający neutralizować napięcia społeczne, ale jako warunek harmonijnego rozwoju społeczeństwa. Celowi temu miała służyć realizacja
określonego modelu polityki społecznej. Podejście, w ramach którego rozwiązanie kwestii traktowano jako warunek harmonijnego rozwoju społecznego, pojawiło się pod koniec XIX w. i dominuje do dzisiaj.
Analizując sposoby podejścia do kwestii społecznej, należy uwzględnić specyfikę doktryn ekonomicznych dominujących w XIX w. i na początku XX stulecia. Sposób interpretacji funkcjonowania gospodarki rynkowej implikował odmienne podejście do kwestii społecznej. Szczególnie jest to widoczne, gdy
porównujemy założenia metodologiczne, jak również systemy wartości leżące
u podstaw głównego nurtu, tworzonego przez ekonomię klasyczno-neoklasyczną
z niemieckim historycyzmem, będącym przykładem ekonomicznej heterodoksji.
W pierwszym przypadku rola państwa sprowadza się do roli „stróża nocnego”,
a zatem przestrzeń dla kreowania polityki społecznej przez państwo jest mniejsza niż w przypadku niemieckiej szkoły historycznej, gdzie państwo odgrywa
znaczącą rolę w sferze gospodarczej i społecznej.
5
Zob. J. Szpak, Historia gospodarcza powszechna, PWE, Warszawa 1999, s. 137–140.
Zob. U. Brügmann, Kościoły i kwestia socjalna, http://www.kns.gower.pl/knp/uwe.htm.
Niemieckojęzyczna wersja tego artykułu znajduje się w pracy: 2000 Jahre Christentum. Illustrierte
Kirchengeschichte in Farbe, hrgs. Günter Stemberger, Salzburg 1989, s. 878–881.
6
164
Wojciech Giza
Źródeł polityki społecznej można szukać zarówno w sferze teoretycznej,
wskazując na konieczność zaangażowania się w tych obszarach, w których pojawiają się tzw. błędy rynku, jak również w sferze działań praktycznych. W tym
drugim przypadku głównym motywem podejmowania działań są nie przesłanki
doktrynalne, ale wypływająca z praktyki potrzeba rozwiązania najbardziej palących problemów społecznych.
Kazimierz W. Frieske, mówiąc o dwóch tradycjach w zakresie polityki społecznej, określił je mianem kontynentalnego Soziale Frage i anglosaskiego Public
Policy7. Zdaniem tego autora odmienne warunki społeczno-gospodarcze panujące na wyspach brytyjskich i kontynencie miały wpływ nie tyko na różne rozwiązania w sferze praktycznej, ale także na różne podejścia w zakresie teorii. Widać
to szczególnie wyraźnie przy omawianiu przez autora dokonań dwóch niezwykle
ważnych organizacji powołanych w celu badania i realizacji określonych rozwiązań kwestii społecznej. K.W. Frieske, omawiając działalność założonego
w 1872 r. Verein für Sozialpolitik, wskazuje na główne cele tego stowarzyszenia,
przedstawione przez Gustava von Schmollera, tj.: zajęcie się głębokim podziałem wewnątrz niemieckiego społeczeństwa, konfliktem przedsiębiorców i robotników oraz właścicieli i klas pozbawionych własności, groźbą rewolucji społecznej. Z kolei George Bernard Shaw, wpływowy działacz powstałego w 1884 r.
Fabian Society, jako główny cel postrzegał przekonanie Anglików do demokratycznej konstytucji i takiej zmiany w gospodarce, która pozwoli życie codzienne
uniezależnić od prywatnego kapitalizmu. Te dwa stowarzyszenia mimo podobnych celów różniły się jednak zasadniczo, prowadząc do wykrystalizowania się
dwóch tradycji. Działacze Verein für Sozialpolitik wywodzili się ze społeczności
akademickiej oraz członków administracji państwowej. Dążyli oni do odgórnych
reform wykorzystując, jak to ujął G. Schmoller, dwustuletnią tradycję pruskiej
administracji. Z kolei członkami Fabian Society były osoby, które budowały
swój autorytet poza ramami społeczności akademickiej i administracji. Panował
wśród nich większy pluralizm w zakresie idei, jak również działań praktycznych8.
Problem podejścia do kwestii społecznej zawsze budził i nadal budzi wiele
kontrowersji. Wynika to ze zmienności samej kwestii społecznej. Dodatkowo
występuje wiele sposobów podejścia do tego problemu. Możemy rozważać problem kwestii społecznej na płaszczyźnie teoretycznej, jak również ujmować ją
w sferze działań praktycznych. Konstruując określone modele polityki społecznej możemy wychodzić od różnych doktryn ekonomicznych i politycznych.
7
Zob. K.W. Frieske, Dwie tradycje Soziale Frage i Public Policy [w:] Teoretyczne problemy
nauki o polityce społecznej. Materiały z konferencji w Warszawie 27–29 XI 1997 r., pod red.
J. Auleytnera i J. Daneckiego, Komitet Nauk o Polityce Społecznej PAN, Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP, Warszawa 1999, s. 26–33.
8
Ibidem, s. 29.
Kwestia społeczna w koncepcji Zofii Daszyńskiej-Golińskiej
165
Wszystkie te problemy sprawiają, że wciąż trwają dyskusje dotyczące określenia
tożsamości nauki, jaką jest polityka społeczna 9. W tym kontekście postawione
zostało pytanie o podejście do kwestii społecznej Zofii Daszyńskiej-Golińskiej.
3. Zofii Daszyńskiej-Golińskiej podejście do kwestii
społecznej
Przystępując do analizy dorobku Zofii Daszyńskiej-Golińskiej warto podkreślić wielowątkowość jej zainteresowań, jak również ewolucję jej poglądów. Jej
pierwsze prace powstały jeszcze na przełomie XIX i XX w. Stefan Dziewulski,
mówiąc o tym okresie podkreśla zaangażowanie Z. Daszyńskiej-Golińskiej
w problemy społeczne, czego wyrazem były opublikowane w latach 1896–1897
artykuły i broszury poświęcone ruchowi kobiecemu. Problematyka ta obecna
była również w późniejszym okresie – od 1918 r., kiedy to Z. Daszyńska-Golińska współpracowała z tygodnikiem kobiecym „Na posterunku”10. Za niezwykle ważną, oprócz kwestii kobiecej, uważała ona walkę z alkoholizmem.
Temu problemowi poświęciła m.in. prace: Badanie nad alkoholizmem w Galicji
zachodniej (1902 r.), Alkoholizm w Galicji i jego znaczenie (1911 r.), a także
prace o charakterze publicystycznym opublikowane w wydawanym w 1906 r.
miesięczniku „Wyzwolenie”. Kolejnym polem badawczym Z. Daszyńskiej-Golińskiej były problemy demograficzne11. Zagadnieniom tym poświęciła wiele
opracowań, które ukazały się w czasopiśmie „Ekonomista” w latach 1908–191112.
W publikacjach tych zawarta została analiza zmian demograficznych zarówno
9
Problemowi tożsamości nauki o polityce społecznej poświęcony jest pierwszy rozdział pracy: Teoretyczne problemy nauki o polityce..., s. 17–20. Zob. również: R. Szarfenberg, Definicje
polityki społecznej [w:] Wokół teorii polityki społecznej. Szkice i studia dedykowane Profesorowi
Janowi Daneckiemu na jubileusz siedemdziesiątych piątych urodzin, pod red. B. Rysz-Kowalczyk
i B. Szatur-Jaworskiej, Instytut Polityki Społecznej, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2003,
s. 31–58.
10
Charakterystyka obszarów badawczych oraz głównych prac Z. Daszyńskiej-Golińskiej została przedstawiona przez S. Dziewulskiego w artykule: Działalność naukowa i społeczna Prof. dr
Zofii Daszyńskiej-Golińskiej, „Ekonomista” 1927, t. 1, s. 3–11.
11
Z. Daszyńska-Golińska interesowała się problemami demograficznymi od początku swojej
kariery zawodowej. Wyrazem tego jest jej dysertacja doktorska: Zürichs Bevölkerung im XVI Jahrhundert, obroniona w 1891 r. w Zurychu. Dane biograficzne wraz z charakterystyką rozwoju kariery naukowej Z. Daszyńskiej-Golińskiej zostały przedstawione w: Polski słownik biograficzny,
Wrocław–Kraków–Warszawa 1959, t. VIII/1, s. 223–225.
12
Szczegółowy wykaz prac Z. Daszyńskiej-Golińskiej poświęconych kwestiom demograficznym przedstawił, w dołączonej do swojego opracowania bibliografii prac polskiej ekonomistki,
S. Dziewulski, op.cit., s. 9.
166
Wojciech Giza
w Polsce, jak na i świecie. Poza kwestiami demograficznymi interesowała się
także problemami robotników, czego wyrazem są m.in. następujące prace: Robotnicy młodociani w rzemiośle i rękodziełach w Krakowie (1911 r.), Ankieta
nad położeniem robotników wykwalifikowanych w Galicji (1900 r.), Socjologiczne podstawy ośmiogodzinnego dnia pracy (1925 r.).
Przytoczone powyżej prace nie odzwierciedlają wszystkich obszarów badawczych, którymi zajmowała się Z. Daszyńska-Golińska13. Wskazują one jednak na główny kierunek rozwoju naukowego polskiej ekonomistki. Skupienie
uwagi na problemach społecznych, takich jak: alkoholizm, kwestia kobieca, demografia, kwestia robotnicza, skłoniło Z. Daszyńską-Golińską do zajęcia się polityką społeczną. Jej aktywność nie ograniczała się wyłącznie do rozważań teoretycznych. Swoją wiedzę wykorzystywała w praktyce, współpracując w latach
1918–1921 z Ministerstwem Pracy i Opieki Społecznej. Godne podkreślenia jest
również jej aktywne uczestnictwo w pracach Polskiego Towarzystwa Polityki
Społecznej, gdzie pełniąc funkcję wiceprezesa znacząco przyczyniła się do propagowania poglądów ekonomistów zajmujących się tą dziedziną nauki 14.
Z. Daszyńska-Golińska w swoim podejściu do polityki społecznej odwoływała się do myśli socjalistycznej, co było szczególnie widoczne w jej pracach
z przełomu stuleci15. Z czasem jednak jej poglądy zaczęły ulegać ewolucji. Ewolucja ta została następująco scharakteryzowana w Polskim słowniku biograficznym: „Prezentowany przez Golińską światopogląd łączył się ściśle z wiarą
w socjalizm i marksizm, wiarą najsilniejszą jednak zaledwie w pierwszym okresie jej działalności. W okresie późniejszym stosunek ten uległ poważnej ewolucji, warunkując zarówno zmiany w poglądach politycznych Golińskiej (przejście
poprzez rewizjonizm do zasad etatyzmu i interwencjonizmu państwowego), jak
i w jej stanowisku naukowo-metodologicznym. Odrzuciła ostatecznie wiarę
w rewolucję społeczną, kładła nacisk na stopniową ewolucję uczuć, poglądów
i przyzwyczajeń. W stosunku do socjalizmu zachowała jednak zawsze stosunek
pozytywny, lecz wypływał on jedynie z czynników natury emocjonalnej, dużej
wrażliwości na nędzę i krzywdę ludzką”16. Również Julian Auleytner zwraca
uwagę na ewolucję poglądów Z. Daszyńskiej-Golińskiej, określając je mianem
reformizmu. Podkreślając współpracę ekonomistki z Ministerstwem Pracy i Opie13
Poza wymienionymi powyżej przykładami problemów, Z. Daszyńska-Golińska interesowała się również historią doktryn ekonomicznych, teorią ekonomii i metodologią oraz problemem
pokonywania zacofania gospodarczego ziem polskich po odzyskaniu niepodległości.
14
Działalności Polskiego Towarzystwa Polityki Społecznej został poświęcony artykuł J. Auleytnera: Polskie Towarzystwo Polityki Społecznej w latach 1924–1948, „Polityka Społeczna” 2001,
nr 11–12, s. 20–24.
15
Stosunek do socjalizmu Z. Daszyńskiej-Golińskiej został przedstawiony w jej pracy: Przełom w socjalizmie, Towarzystwo Wydawnicze, Lwów 1900.
16
Polski słownik biograficzny, s. 225.
Kwestia społeczna w koncepcji Zofii Daszyńskiej-Golińskiej
167
ki Społecznej, uznaje ją za ideowego i teoretycznego przewodnika reformistycznej linii resortu17. Pod koniec swojego życia Z. Daszyńska-Golińska sympatyzowała z obozem popierającym J. Piłsudskiego, pełniąc w latach 1928–1930
funkcję senatora z ramienia Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem.
Zainteresowanie Z. Daszyńskiej-Golińskiej myślą socjalistyczną było konsekwencją jej podejścia do dorobku niemieckiej szkoły historycznej. Polska
ekonomistka zarówno co do metody, jak i samej koncepcji bliższa była tradycji
niemieckiej młodszej szkoły historycznej niż ekonomii neoklasycznej. Podzielała pogląd Gustava von Schmollera i jego zwolenników, określanych mianem
propagatorów socjalizmu z katedry, o konieczności interwencji państwa w sferę
gospodarczą, w szczególności zadań, jakie ma do spełnienia państwo w obszarze
polityki społecznej. W swoim artykule pt. Polityka społeczna a Polska stwierdza, że „nakazy religii i dobrego serca, czy miłości bliźniego, których wyrazem
była dobroczynność prywatna i publiczna, przeobraziły się w surowe reguły
obowiązku społecznego i utrwaliły w reformach społecznych i ustawodawstwie
socjalnym. Masy robotnicze żądały reform, przyłączyła się do nich inteligencja
pracująca, wojna ułatwiła im zetknięcie, porozumienie i wykazała niezbędność
i znaczenie tych szarych jednostek, które narażając życie wywalczyły w ciężkim
znoju o zwycięstwo. Zresztą zmieniła się psychika: indywidualizm, który takie
tryumfy (...) święcił przez cały wiek XIX i pierwszy dziesiątek lat XX wieku
stanął bezradny wobec powojennego chaosu. I oto powojenna polityka społeczna oprzeć się musiała na nowych podstawach”18.
Powyższy cytat pokazuje krytyczny stosunek autorki do ekonomii klasycznej, a w szczególności do tych założeń metodologicznych, które prowadzą do
postrzegania społeczeństwa jako jedynie sumy jednostek kierujących się maksymalizacją własnej korzyści. Zdaniem Z. Daszyńskiej-Golińskiej analiza historyczna jasno dowodzi, że podejście propagowane przez A. Smitha, D. Ricardo
i kontynuatorów ich myśli nie zapewniło harmonijnego rozwoju wszystkim
członkom społeczeństwa. Kwestia społeczna nie znajduje rozwiązania w ramach
polityki leseferyzmu. Potrzebne są zatem działania mające na celu stymulowanie
rozwoju całego społeczeństwa. Kwestia społeczna nie sprowadza się jedynie do
kwestii robotniczej, ale dotyczy również innych grup zawodowych. Dodatkowo
wydarzenia pierwszej wojny światowej i sytuacja gospodarcza, jaka po niej nastąpiła, uświadomiły powstawanie nowego problemu społecznego, jakim jest
bezrobocie, wcześniej nie występujące w takim rozmiarze. Z. Daszyńska-Golińska stwierdza, że „bezrobocie (...) nie jest zjawiskiem przemijającym, związanym z kryzysami w przemyśle. Te milionowe rzesze bezrobotnych, które za17
Zob. J. Auleytner, Polska polityka społeczna..., s. 46–48.
Z. Daszyńska-Golińska, Polityka społeczna a Polska, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1930, rocznik dziewiąty, s. 191.
18
168
Wojciech Giza
ciemniają horyzont Anglii i mącą optymizm Mac Donalda i jego Partii Pracy, to
bodajże zjawisko stałe zależne nie tylko od powojennego chaosu, czy ustroju
kapitalistycznego, ale związane z rozwojem techniki i przyrostem ludności.
Okresy bezrobocia muszą być przewidywane i regulowane niemal na równi
z okresami pracy”19.
Analiza warunków życia i zatrudnienia istniejących po pierwszej wojnie
światowej uwidacznia, zdaniem Z. Daszyńskiej-Golińskiej, konieczność podejmowania prób rozwiązania kwestii społecznej zarówno na szczeblu rządowym,
jak i międzynarodowym. W wymiarze międzynarodowym ogromne znaczenie
ma powołana w 1919 r. w Waszyngtonie Międzynarodowa Organizacja Pracy.
To jej działanie, zdaniem polskiej ekonomistki, ma kluczowe znaczenie dla
kształtowania ustawodawstwa i reform w zakresie pracy.
Z. Daszyńska-Golińska swoje poglądy na temat teoretycznych podstaw polityki społecznej najpełniej przedstawiła w pracy pt. Polityka społeczna (Économie sociale), wydanej w 1933 r.20 Autorka próbuje w swoich rozważaniach wyjaśnić, czym jest polityka społeczna. Mimo wielu przytoczonych definicji
(definicje zaproponowane m.in. przez: Hermana Greulicha, Wernera Sombarta,
Piotra Struve, Władysław Zawadzkiego) stwierdza, że ani definicja, ani zakres
polityki dotychczas nie zostały ustalone. Jej zdaniem najlepiej wyprowadzić je
z praktyki, opisu dotychczasowych reform społecznych i tendencji, według których się rozwijały21. Problematyka polityki społecznej dotyczy wszystkich rodzajów wykonywanej pracy (pracy umysłowej oraz pracy fizycznej). Nie ogranicza się ona do warunków pracy i płacy, ale dotyczy położenia materialnego
pracowników i ich rodzin, którzy w wyniku zdarzeń losowych stracili źródło
utrzymania. Działania w zakresie polityki społecznej powinny w równym stopniu dotyczyć wszystkich grup zawodowych. Ponadto dążenie do ich realizacji
powinno mieć charakter ponadnarodowy. Polska ekonomistka podkreśla, że „polityka społeczna jest naturalnym wynikiem dzisiejszych stosunków gospodarczych i tej mimowolnej solidarności, jaka wytworzyła się na tle współczesnej
cywilizacji”22.
19
Ibidem, s. 192–193.
Z. Daszyńska-Golińska, Polityka społeczna (Économie sociale), Nakładem Towarzystwa
Bratniej Pomocy Studentów Wolnej Wszechnicy Polskiej z Pomocą Finansową Ministerstwa
Opieki Społecznej, Warszawa 1933. W przeciwieństwie do powyżej przytoczonej pracy wydana
rok wcześniej praca Z. Daszyńskiej-Golińskiej: Teoretyczne podstawy polityki społecznej w zarysie
(Nakładem Sekcji Wydawniczej Towarzystwa Bratniej Pomocy Studentów Wolnej Wszechnicy
Polskiej, Warszawa 1932) miała, jak sama autorka określiła, charakter historyczno-filozoficzny,
prezentujący stosunek poszczególnych szkół ekonomicznych i ekonomistów do problemu pracy
w okresie rozwoju kapitalizmu.
21
Zob. Z. Daszyńska-Golińska, Polityka społeczna..., s. 4.
22
Ibidem, s. 4.
20
Kwestia społeczna w koncepcji Zofii Daszyńskiej-Golińskiej
169
Z. Daszyńska-Golińska, celowo rezygnując z przedstawienia definicji polityki społecznej, scharakteryzowała jej przedmiot i zakres poprzez sześć następujących tez:
– podstawowym zadaniem polityki społecznej jest postęp ogólnego dobrobytu społeczeństwa, zwłaszcza tych jego członków, którzy należą do grupy pracowników najemnych;
– postęp ten dokonuje się za pośrednictwem powszechnych reform;
– reformy te mają charakter ewolucyjny;
– wprowadzenie reform społecznych wymaga autorytetu; konieczna jest zatem ingerencja państwa w celu wprowadzenia norm określających wzajemne
relacje poszczególnych klas społecznych i zagwarantowania ich trwałości;
– polityka społeczna, realizowana w ramach danego systemu społeczno-gospodarczego, nie może naruszać praw ekonomicznych, powodując przy tym spadek efektywności;
– polityka społeczna, mimo że tworzy normy dla pracowników żyjących
w danym okresie, nie powinna pomijać praw dziedziczności23.
Dla realizacji celów wyznaczanych na gruncie polityki społecznej konieczne
jest, zdaniem Z. Daszyńskiej-Golińskiej, rozpatrzenie znaczenia tych podmiotów, które mają decydujący wpływ na kształt polityki społecznej. Podmiotami
tymi są: państwo, Kościół oraz Międzynarodowa Organizacja Pracy.
Omawiając etatyzm w dziedzinie gospodarczej i społecznej Z. Daszyńska-Golińska wskazuje na zmienność warunków gospodarowania. Rzeczywistość
społeczno-gospodarcza w okresie pierwszej rewolucji przemysłowej, opisywana
przez A. Smitha i D. Ricardo, zasadniczo zmieniła się na przełomie XIX i XX
stulecia. Skłania to Z. Daszyńską-Golińską do innego spojrzenia na rolę państwa, niż miało to miejsce na gruncie ekonomii klasycznej lansującej leseferyzm. Wraz z rozwojem społecznym pojawiają się nowe potrzeby zbiorowe wynikające ze: zmian świadomości społecznej (wyrazem ich jest dążenie do
podniesienia standardów pracy i mieszkaniowych oraz wydłużenie czasu wolnego), procesów urbanizacji, chęci swobodnego przemieszczania dzięki nowemu
wynalazkowi – kolei, konieczności zadbania o dobrobyt przyszłych pokoleń24.
Zaspokojenie powyższych potrzeb może zajść, zdaniem polskiej ekonomistki,
tylko przy założeniu większej ingerencji państwa. Mówiąc o roli państwa w zakresie polityki społecznej Z. Daszyńska-Golińska podkreśla, że państwo tworzy
normy prawne w zakresie polityki społecznej, jak również gwarantuje ich przestrzeganie. Działanie państwa nie powinno jednak osłabiać inicjatywy poszczególnych jednostek. Ponadto ważnym organem wspomagającym państwo jest
samorząd.
23
24
Ibidem, s. 5.
Ibidem, s. 122–124.
170
Wojciech Giza
Wśród szczegółowych dziedzin z zakresu polityki społecznej wymagających
interwencji państwa, autorka Polityki społecznej... wymienia:
– tworzenie powszechnie obowiązujących standardów zapewniających bezpieczeństwo i higienę pracy,
– kreowanie polityki socjalnej ze szczególnym uwzględnieniem ustaw chroniących pracowników młodocianych, kobiety, jak również innych zatrudnionych
w celu zapewnienia im czasu pracy i warunków odpoczynku pozwalających na
harmonijny rozwój,
– wprowadzanie powszechnych ubezpieczeń społecznych (ubezpieczenia na
wypadek bezrobocia),
– umożliwienie częściowego, a niekiedy całkowitego wywłaszczenia prywatnych właścicieli w sytuacji, gdy przemawia za tym ważny interes społeczny,
np. konieczność zbudowania dróg, regulacja rzek, względy militarne25.
Oprócz państwa znaczący wpływ na kształtowanie się polityki społecznej
ma, zdaniem Z. Daszyńskiej-Golińskiej, Kościół katolicki. Stwierdza ona, że
„chrześcijanizm (...) umożliwił nowy humanitarny światopogląd na sprawę wydziedziczonych, nieszczęśliwym wskazywał nie tylko pociechę i sprawiedliwość
w życiu przyszłym, ale pomoc przez działanie miłosierdzia oraz instytucje dobroczynne. Współczesny humanitaryzm i oparta na nim polityka społeczna nie
dałyby się pomyśleć bez tak przygotowanego gruntu. To też filantropia i zakłady
dobroczynne noszą dotychczas przeważnie religijny charakter”26.
W opinii Z. Daszyńskiej-Golińskiej rola Kościoła nie sprowadza się jedynie
do niesienia pomocy najbardziej potrzebującym. Kościół stawia sobie za cel
wpływanie na kształt reform społecznych, gdyż uważa, że kwestia społeczna,
a w szczególności kwestia robotnicza ma moralny charakter, stanowiąc tym samym integralną część nauki społecznej Kościoła. Szczególnego znaczenia w tym
kontekście nabierają encykliki papieskie, wyrażające stanowisko Kościoła
w kwestii społecznej. W encyklice Rerum Novarum z 15 maja 1891 r. papież
Leon XIII wystąpił przeciw socjalizmowi i komunizmowi jako doktrynie usiłującej rozwiązać kwestię społeczną poprzez zniesienie prywatnej własności. Jako
przeciwwagę dla zyskującego coraz więcej zwolenników socjalizmu papież proponował podjęcie reform społecznych w ramach istniejącego ustroju opartego na
własności prywatnej. Innym niezwykle ważnym dokumentem zawierającym stanowisko Kościoła w kwestii społecznej jest opublikowana przez Piusa XI encyklika Quadragesimo Anno, wydana w czterdziestą rocznicę encykliki Rerum
Novarum. Kościół podtrzymuje w niej negatywny stosunek do socjalizmu, jednakże krytycznie odnosi się do doktryn liberalnych, proponując uwzględnienie
25
26
Ibidem, s. 136–138.
Ibidem, s. 143.
Kwestia społeczna w koncepcji Zofii Daszyńskiej-Golińskiej
171
w zakresie porządku społecznego zasad głoszonych przez naukę społeczną Kościoła.
Trzecim podmiotem, oprócz państwa i Kościoła, mającym decydujący wpływ
na kierunki reform, jest powołana do życia w 1919 r. przy Lidze Narodów –
Międzynarodowa Organizacja Pracy. Zdaniem Z. Daszyńskiej-Golińskiej rozwiązanie kwestii społecznej ma największe szanse w ramach międzynarodowych działań. Przyjęte przez tę organizację postulaty pokazują, w jakim kierunku powinno iść ustawodawstwo pracy, aby skutecznie rozwiązywać kwestię
społeczną. Listę tych postulatów przytacza Z. Daszyńska-Golińska27:
– prawo zrzeszania się,
– paca zapewniająca przyzwoity poziom życia,
– 8-godzinny dzień i 48-godzinny tydzień pracy,
– wypoczynek co najmniej 24 godziny w tygodniu,
– zakaz pracy dzieci i ograniczenia w zakresie pracy młodzieży w celu
umożliwienia im edukacji i rozwoju,
– jednakowa płaca za tę samą pracę bez względu na płeć,
– zakaz wyzysku emigrantów,
– obowiązkowa inspekcja pracy.
Omawiając wpływ Międzynarodowej Organizacji Pracy na procesy zachodzące w II Rzeczypospolitej, Z. Daszyńska-Golińska podkreśla, że nie wszystkie
zalecenia tej organizacji zostały wprowadzone w polskich warunkach. Dodaje
jednak, że działalność tej organizacji wywarła znaczący wpływ na kształtowanie
się ustawodawstwa pracy i zabezpieczeń społecznych w Polsce.
4. Zakończenie
Analiza dorobku Zofii Daszyńskiej-Golińskiej pozwala stwierdzić, że mimo
wielu obszarów badawczych, którymi zajmowała się polska ekonomistka, bez
wątpienia najważniejszym z nich jest polityka społeczna. Osiągnięcia Z. Daszyńskiej-Golińskiej nie sprowadzają się jedynie do refleksji teoretycznej, ale
mają również praktyczny wymiar. Jej działalność społeczna, polityczna, jak
również dydaktyczna wpływała w znaczący sposób na kształtowanie się ustawodawstwa pracy i rozwiązań w zakresie polityki społecznej w II Rzeczypospolitej.
W koncepcji Z. Daszyńskiej-Golińskiej podstawą do kreowania określonych
rozwiązań na gruncie polityki społecznej są przesłanki wynikające z doktryny
niemieckiej szkoły historycznej. Jej zwolennicy odrzucali leseferyzm jako model
polityki społeczno-gospodarczej, w ramach którego kwestia społeczna może zo27
Ibidem, s. 158.
172
Wojciech Giza
stać rozwiązana. Polska ekonomistka twierdzi, że w celu rozwiązania kwestii
społecznej konieczne jest zaangażowanie się państwa, dzięki któremu można
kreować określone rozwiązania prawno-instytucjonalne w zakresie zabezpieczenia socjalnego. Oprócz państwa również Kościół odgrywa ważną rolę w kształtowaniu stosunków społecznych, upominając się o prawa pracowników i zmarginalizowanej części społeczeństwa. W nauce społecznej Kościoła zawarty jest
fundament aksjologiczny pozwalający określić zakres pożądanych rozwiązań
w kwestii społecznej. Ostatnim podmiotem wpływającym na kształt polityki
społecznej jest, zadaniem Z. Daszyńskiej-Golińskiej, Międzynarodowa Organizacja Pracy, tworząca międzynarodowe standardy w zakresie ustawodawstwa
pracy i zabezpieczenia społecznego.
Literatura
Auleytner J., Polska polityka społeczna. Kreowanie ładu społecznego, Wydawnictwo Wyższej
Szkoły Pedagogicznej TWP, Warszawa 2005.
Auleytner J., Polskie Towarzystwo Polityki Społecznej w latach 1924–1948, „Polityka Społeczna”
2001, nr 11–12.
Biegeleisen L.W., Prof. Dr. Zofia Daszyńska-Golińska: „Podstawy teoretyczne polityki społecznej
w zarysie” Warszawa 1932, str. 123. „Polityka społeczna (Économie sociale)”. Warszawa
1933, str. 456 (recenzja), „Ekonomista” 1934, t. 1.
Biegeleisen L.W., Zofia Daszyńska-Golińska – jako ekonomistka, „Ekonomista” 1934, t. 1.
Brügmann U., Kościoły i kwestia socjalna, http://www.kns.gower.pl/knp/uwe.htm.
Daszyńska-Golińska Z., Polityka społeczna a Polska, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1930, rocznik dziewiąty.
Daszyńska-Golińska Z., Polityka społeczna (Économie sociale), Nakładem Towarzystwa Bratniej
Pomocy Studentów Wolnej Wszechnicy Polskiej z Pomocą Finansową Ministerstwa Opieki
Społecznej, Warszawa 1933.
Daszyńska-Golińska Z., Przełom w socjalizmie, Towarzystwo Wydawnicze, Lwów 1900.
Daszyńska-Golińska Z., Teoretyczne podstawy polityki społecznej w XIX stuleciu, Nakładem Księgarni Naukowej, Warszawa 1909.
Daszyńska-Golińska Z., Teoretyczne podstawy polityki społecznej w zarysie, Nakładem Sekcji
Wydawniczej Towarzystwa Bratniej Pomocy Studentów Wolnej Wszechnicy Polskiej, Warszawa 1932.
Daszyńska-Golińska Z., Zagadnienia populacyjne w świetle obrad Międzynarodowego kongresu
populacyjnego w Genewie, „Ekonomista” 1928, t. 1.
Daszyńska-Golińska Z., Zasady ekonomii społecznej, Lwów 1892.
Dziewulski S., Działalność naukowa i społeczna Prof. dr Zofii Daszyńskiej-Golińskiej, „Ekonomista” 1927, t. 1.
Frieske K.W., Dwie tradycje Soziale Frage i Public Policy [w:] Teoretyczne problemy nauki
o polityce społecznej. Materiały z konferencji w Warszawie 27–29 XI 1997 r., pod red. J. Auleytnera i J. Daneckiego, Komitet Nauk o Polityce Społecznej PAN, Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP, Warszawa 1999.
Heilbroner R., Wielcy ekonomiści. Czasy, życie, idee, PWE, Warszawa 1993.
Nowa encyklopedia powszechna PWN, t. 3, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997.
Kwestia społeczna w koncepcji Zofii Daszyńskiej-Golińskiej
173
Orczyk J., Polityka społeczna. Uwarunkowania i cele, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań
2005.
Polski słownik biograficzny, Wrocław–Kraków–Warszawa 1959, t. VIII/1.
Szpak J., Historia gospodarcza powszechna, PWE, Warszawa 1999.
Teoretyczne problemy nauki o polityce społecznej. Materiały z konferencji w Warszawie 27–29 XI
1997 r., pod red. J. Auleytnera i J. Daneckiego, Komitet Nauk o Polityce Społecznej PAN,
Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP, Warszawa 1999.
Wokół teorii polityki społecznej. Szkice i studia dedykowane Profesorowi Janowi Daneckiemu na
jubileusz siedemdziesiątych piątych urodzin, pod red. B. Rysz-Kowalczyk i B. Szatur-Jaworskiej, Instytut Polityki Społecznej, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2003.
The Social Issue in the Concept of Zofia Daszyńska-Golińska
The objective of the paper is to present the social aspect of Zofia Daszyńska-Golińska’s opinions in the context of her views on economics. Adopting the position of the historical school of
thinking, she made efforts to develop an optimal social policy model in the period of the Second
Republic of Poland. In order to achieve this objective, she conducted an in-depth analysis of the
impact of the state, the Catholic Church and the International Labour Organization on developing
solutions in the area of labour legislation, social security as well as the organizations responsible
for social policies.
Wojciech Giza – adiunkt w Katedrze Historii Myśli Ekonomicznej na Wydziale Ekonomii i Stosunków
Międzynarodowych Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Studia wyższe ukończył w 1996 r. na Wydziale Humanistycznym Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie
(obecnie Akademia Pedagogiczna w Krakowie), uzyskując tytuł magistra, a następnie w 1997 r. na
Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, również uzyskując tytuł magistra. W 2003 r.
uzyskał w Akademii Ekonomicznej w Krakowie stopień doktora nauk ekonomicznych na podstawie
rozprawy nt. „Wileński ośrodek myśli ekonomicznej w pierwszej połowie XIX wieku”.
Zainteresowania naukowo-badawcze: historia polskiej i powszechnej myśli ekonomicznej ze szczególnym uwzględnieniem teorii ekonomicznych XIX w., metodologia ekonomii, mikroekonomia.
Kontakt: Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Wydział Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych,
Katedra Historii Myśli Ekonomicznej, ul. Rakowicka 27, 31-510 Kraków, tel.: 0-12 293-53-23,
fax: 0-12 293-50-48, e-mail: [email protected].