Awifauna w ekosystemie Jeziora Zbąszyńskiego

Awifauna w ekosystemie Jeziora Zbąszyńskiego

Awifauna w ekosystemie Jeziora Zbąszyńskiego Ptaki zamieszkują wszystkie strefy geograficzne kuli ziemskiej. Brak ich całkowicie
lub pojawiają się tylko wyjątkowo w okolicach podbiegunowych, na centralnie położonych
obszarach oceanów i wielkich pustyń oraz na szczytach najwyższych gór. Zamieszkują w
zasadzie biotopy lądowe, jednak wytworzyła się grupa gatunków związanych ekologicznie i
biologicznie, mniej lub bardziej ściśle ze środowiskiem wodnym. Nie ma wyraźnej i ostrej
granicy oddzielającej tzw. ptaki wodne od pozostałych.
Gromada ptaków jest najbardziej zróżnicowaną spośród gromad kręgowców lądowych.
Według nowoczesnej systematyki liczy obecnie około 10 tys. gatunków ptaków. Z tej liczby blisko
1000 gatunków to ptaki związane biologicznie ze środowiskiem wodnym, a kolejne 200 to ptaki mórz,
oceanów, nie występujące w biotopach słodkowodnych lub pojawiające się w nich jedynie
sporadycznie.
W granicach Polski stwierdzono występowanie ok. 450 gatunków ptaków, z których 150
gnieździ się lub żeruje prawie wyłącznie w środowiskach wód słodkich.
Biotopy słodkowodne dzielą się na dwie zasadnicze grupy, a mianowicie wody stojące
(lenityczne): jeziora stawy, mokradła oraz wody płynące (lotyczne): żródła, strumienie, potoki i rzeki.
Wymienione grupy biotopów różnią się wyraźnie warunkami ekologicznymi, a w
konsekwencji składem i liczebnością awifauny.
Dla
zdrowego
funkcjonowania
zbiornika i dla ptaków w okresie lęgowym
ogromne znaczenie ma strefa brzegowa.
Zwłaszcza
Rozumiemy
jej
tu
stan
ekologiczny.
wysoki
stopień
mozaikowatości siedlisk w postaci dobrze
wykształconych pasów roślinności wodnej
i szuwarowej. Dobry stan zdrowotny
tworzącej ją roślinności.
Jest to strefa
styku lądu i wody. Jest to niejako „skóra”
Północno-­‐zachodni brzeg Jeziora Zbąszyńskiego (Fot. M. Kupczyk) dla toni wodnej zbiornika. Wyróżniamy w niej wybrzeże ( pas lądu ) przyległy do zbiornika,
pobrzeże (strefa przejściowa) i litoral
Jezioro Zbąszyńskie należy do wód stojących zdominowanym przez dwie strefy , toni
wodnej i brzegową. Jest akwenem o dużej powierzchni i stosunkowo płytkim. Pytamy, jakie
czynniki decydują o awifaunie zamieszkującej ten akwen?
Ptaki mają dużą tolerancję ekologiczną oraz niezwykłą wprost łatwość przemieszczania się z
miejsca na miejsce. Trudno jest zatem łączyć w sposób trwały gatunek ptaka lub grupę gatunków z
określonym biotopem. Obserwuje się jednak pewną określoną współzmienność między typem
środowiska a składem i liczebnością gatunków w nim żyjących. W przypadku ptaków wodnych,
czynnikiem decydującym o występowaniu określonych gatunków i o ich liczebności jest charakter
zbiornika wodnego i jego otoczenia. Rozstrzyga o tym liczba miejsc do ukrycia i gnieżdżenia się, a
także dostępność pokarmu.
Po za troficznością akwenu o składzie i
liczebności zgrupowań ptaków lęgowych jeziora
decydują: wielkość zbiornika, stopień jego pokrycia
przez szuwary i oczerety oraz ich wewnętrzna
mozaikowatość, a także charakter otoczenia akwenu.
Brzeg jeziora, a zwłaszcza porastająca go roślinność
stanowią główne miejsca gnieżdżenia się ptaków, gdy
tymczasem inne strefy jeziora są miejscem żerowania.
Szuwar na wschodnim brzegu jeziora (Fot. M. Kupczyk) Do
gatunków
związanych
troficznie
czapla siwa, kania czarna, perkozy, tracze, nury, a
także kaczki nurkujące, mewy, rybitwy. Obszary
wypłycone i pokryte płatami roślinności są rejonem
i
żerowania
kaczek
właściwych
(pływających), łyski, bączka, łabędzia niemego,
błotniaka stawowego. Na takim samym terenie
gnieżdżą się niektóre ptaki z rzędu wróblowych,
Perkoz dwuczuby (Fot. T. Kałuski) związane ze środowiskiem wodnym.
Płytkie jeziora dodatkowo zasiedlają ptaki związane z mokradłami.
Ptaki zasiedlające jezioro można podzielić na trzy grupy troficzne:
- grupę drapieżników (rybożercy i inne),
- grupę zdobywającą pokarm roślinny i zwierzęcy,
- grupę roślinożerców.
strefą
limnetyczną (otwartej wody) należą przede wszystkim
ptaki odżywiające się rybami, jak: kormoran, rybołów,
gniazdowania
ze
Najliczniej i w sposób najbardziej różnorodny zasiedlane są jeziora płytkie, silnie zarośnięte,
typu stawowego lub wypłycone części jezior. Im dalej posunięta jest eutrofizacja jeziora, tym więcej i
bardziej różnorodnie będzie reprezentowany zespół ptaków, a tym samym ten element biocenozy
wpłynie na ekosystem. Przykładem takiego akwenu jest Jezioro Zbąszyńskie.
Jest ono położone pośród pól i zasilane
jest głównie wodami opadowymi spływającymi z
okolicznych
przepływającej
wyniesień
i
wodami
przez
jezioro.
Przy
Obry
okazji
wymywane z pól nawozy mineralne spływając do
jezior przyspieszają proces ich eutrofizacji, a tym
samym cały proces lądowienia. Strefa pobrzeża
jeziora
Pole uprawne (Fot. T. Kałuski) Zbąszyńskiego
jest
bardzo
dobrze
wykształcona, dojrzała i mocno zróżnicowana.
Naturalny spływ z pól jest mocno spowolniony przez szeroki pas dobrze wykształconych
lasów łęgowych. Otaczają one misę jeziora na znacznej długości linii brzegowej. Zamieszkuje
tu
wiele organizmów nie występujących w innych strefach jeziora, jak
dżdżownice,
muchówki, skoczogonki, wazonkowce, ślimaki oraz mniej licznie pijawki, chruściki. Są one
na jeziorze słabo rozpoznane.
Brzegi
jeziora
charakteryzują
zróżnicowanym
stopniem
szuwarową
oczeretową,
i
zarośnięcia
która
się
roślinnością
w
postaci
charakterystycznych pasów w kształcie pierścieni
pokrywa jego obrzeża. Tu już zaczyna się strefa litoralu
tworząca pas od pobrzeża aż do głębokości przenikania
światła i obejmuje płytki obszar 6 - 8m , zróżnicowany
pod względem środowiskowym i biologicznym. Strefa
ta w jeziorze Zbąszyńskim jest dominująca i ciągnie się
jako płytkie obszary na ogromnych powierzchniach
zbiornika. Charakter falowania zależy w dużym stopniu
od kierunku wiejących wiatrów .
Charakterystyczne dla litoralu są także wahania
zawartości
tlenu
wynikające
stąd,
że
w
dzień
Roślinność szuwarowa (Fot. M. Kupczyk) dostarczają go w sporej ilości zarówno rośliny zielone, jak i duża w stosunku do objętości
wody powierzchnia styku litoralu z atmosferą, a nocą na skutek intensywnego oddychania
roślin może nastąpić wyczerpanie tlenu.
Brzeg zachodni (strona odwietrzna) ma najsłabiej wykształcone zbiorowiska roślin
wodnych, szuwarów i oczeretów. Amfifity (rośliny ziemnowodne) występują w znikomej
ilości. Strefa helofitów (roślin bagiennych) porasta brzegi jeziora wąskim, miejscami
porozrywanym pasem. Wśród nich dominuje szuwar trzcinowy Scirpo-Phragmithetum. W
niewielu miejscach występują niewielkie, zanikające płaty nymfeidów (roślin o liściach
pływających na powierzchni wody). Strefę lądową porasta szeroki pas pięknie
wykształconego łęgu olchowego. W tej części jeziora wyraźnie dominuje w krajobrazie
zbiornika.
W części wschodniej (nawietrznej) akwenu da się już zaobserwować wyraźny rozwój
zbiorowisk roślinnych porastających brzegi jeziora (amfifity i helofity) przejawiający się
większą bujnością i zwartością rosnących tu roślin oraz zwiększeniem szerokości pasa
poszczególnych zbiorowisk roślinnych, a które całkowicie pokrywają brzegi szerokim pasem.
Obficiej występują także nymfeidy i elodeidy. Wyraźny pas tworzą rośliny ziemnowodne.
Niezwykle bujnie rozwinięty jest tu zespół trzcin i oczeretów. Od strony lądu pas ten
otoczony jest w wielu miejscach rosnącymi pojedynczo lub grupami kępiastymi wierzbami.
Z uwagi na to, że jest to jezioro o rozległej, otwartej przestrzeni wodnej część
wschodnia jest dodatkowo zasilana materią organiczną i szuwar tam mocno przyrasta. Bardzo
często podczas silnych wiatrów odrywają się kępy szuwarów i tworzą charakterystyczne dla
tego jeziora pływające po tafli „trzcinowe wysepki”. W zacisznej części północno-wschodniej
dość dobrze rozwinięty jest jeden z najpiękniejszych i najbardziej malowniczych zespołów
zarastających wody jezior z dominującą rośliną w tym zespole grążelem żółtym, podczas gdy
grzybienie białe rosną tylko pojedynczo.
Monotonny
krajobraz
trzcin
urozmaicają
kępiaste wierzby szare, które rozwijają się w
środku szuwaru i na jego obrzeżach. Brzegi są
tu tak silnie porośnięte, iż praktycznie nie ma
dostępu do zwierciadła wody od strony lądu.
Najbardziej zróżnicowana roślinność
rośnie w najdalej na północ wysuniętej części
dawnego basenu jeziornego, utworzonego
Północny brzeg jeziora (Fot. M. Kupczyk) przez doły potorfowe i wyrobiska po kredzie jeziornej. W tym fragmencie jeziora
oddzielonym już usypanym wałem wyraźnemu zanikowi uległa tafla wodna, która w okresie
lata całkowicie zanika i pokryta jest przez zespół roślin o liściach pływających. W
omawianym kompleksie jest to najsilniej zarośnięta część. Wszystkie strefy roślinności
opisywane wcześniej są tutaj bardzo dobrze rozwinięte. Pas szuwarów wchodzi w kierunku
południowym w taflę jeziora głęboko i często tworzy tam charakterystyczną strukturę
określaną jako wiszary, które stanowią plątaninę korzeni, kłączy i łodyg roślinności wodnej,
błotnej i częściowo lądowej.
Jeziora i mokradła są w tutejszym krajobrazie nie tylko istotnym elementem
przyrodniczym, ale jednocześnie należą do składników najbardziej wrażliwych i bardzo
szybko
reagujących
na
wszelkie
zmiany
warunków
naturalnych
głównie
tych
spowodowanych działalnością człowieka. W ostatnich 50 latach w związku z intensyfikacją
produkcji rolnej nasiliły się procesy przeżyźnienia wód jeziornych w wyniku których
przyspieszeniu uległ proces starzenia się zbiornika.
Przyspieszone zostały procesy wypłycania oraz zarastania roślinnością wodną i
szuwarową. W następstwie zarastania w najpłytszych fragmentach zbiornika zmniejszyła się
powierzchnia lustra otwartej wody i jednocześnie poszerzyła się powierzchnia zajmowana
przez roślinność, a niektóre przekształciły się już w trudno dostępne mokradła lub bagniska
mało przydatne dla awifauny lęgowej i przelotnej.
Ptaki poza rybami są głównym elementem fauny kręgowców jeziora. Są one powiązane z
pozostałymi elementami składowymi ekosystemu jeziornego wielostronnie. Ich znaczenie jest
bardzo złożone i ma charakter wszechstronnego oddziaływania na poszczególne jego
składowe. Nadzwyczaj ważną cechą ptaków wodnych jest to, że są one ogniwem
otwierającym łańcuch obiegu materii w jeziorze, co jest związane ze zdolnością opuszczania
zbiornika przez ptaki. Te gatunki, które na nim żerują, a gnieżdżą się poza nim (np. czaple,
kormorany, ptaki drapieżne), wynoszą znaczne
ilości
energii.
W
przestrzeni
powietrznej
zbiornika licznie żerują jaskółki, jerzyk. Chwytają
latające w powietrzu owady i tym samym
powiększają ilość energii usuwanej ze zbiornika.
Podobne znaczenie mają sikory licznie żerujące w
szuwarach trzcinowych jeziora.
Łyska (Fot. T. Kałuski) Występujące na jeziorze łyska,
perkoz dwuczuby, wodnik, brzęczka, trzciniak,
trzcinniczek i rokitniczka tworzą grupę gatunków wskaźnikowych. Oznacza to, że reagują one
przez zwiększenie lub zmniejszenie liczebności lęgowych par w procesie zarastania lub
zmianie stanu biologicznego zbiornika.
Istnieje wyraźna zależność występowania i liczebności poszczególnych gatunków
lęgowych od struktury nadbrzeżnych szuwarów i zarośli. O liczebności i zagęszczeniu
trzcinniczka, dominanta w zgrupowaniu ptaków lęgowych szuwarów, decyduje obecność
krzewów wierzbowych i jakość trzciny.
Stosunki dominacji i zagęszczeń w
obrębie gatunków tworzących zgrupowania
lęgowe
są
odbiciem
ilości
i
jakości
istniejących mikrośrodowisk. Pozwala to na
dość
precyzyjne
określenie
stanu
biologicznego jeziora, a zwłaszcza jego
strefy brzeżnej, niezwykle istotnej dla życia i
Trzciniak (Fot. M. Kupczyk) funkcjonowania całego akwenu.
Ptaki rozmieszczone są na jeziorze strefowo, ale poszczególne strefy są przez ptaki
wykorzystywane w różny sposób i zmienia się w kolejnych sezonach fenologicznych w roku.
Największa liczba gatunków związana jest ze strefą zarośli brzegowych, brzegu i trzcinowisk,
a najliczniej pod względem liczby osobników przebywa w strefie styku trzcinowisko – woda
czyli w strefie litoralu. Gnieżdżą się tutaj perkozy, kaczki, łyski, wodniki i inne rzadsze
chruściele oraz wróblowe. Najuboższa, tak pod względem gatunkowym jak i ilościowym jest
strefa otwartej wody. Jest ona miejscem żerowania ichtiofagów – perkozów, traczy,
kormoranów, mew i rybitw.
W okresie lęgowym większość ptaków związana jest ze strefą brzeżną, a w okresach
polęgowym i zimowania ze strefą lustra otwartej wody.
Opracował: dr Michał Kupczyk