Chiny czyli Państwo Środka - Fundacja Świat na Wyciągnięcie Ręki

Warszawa, 2009 r.
Chiny – Zhōngguó czyli Państwo Środka
Kinga Białek
[email protected]
Streszczenie:
Artykuł prezentuje podstawowe informacje o Chinach i mieszkańcach tego kraju. W tekście
opisane zostały podstawowe cechy kultury chińskiej, w tym normy i wartości. Podsumowaniem
artykułu jest krótka relfeksja na temat zależności między obrzędowością o skokiem cywilizacyjnym
w Państwie Środka.
Spis tematów:
–
Informacje ogólne
–
Ludzie i kultura
–
Obrzędowość kultury chińskiej a skok cywilizacyjny
Informacje ogólne
Chiny – Zhōngguó (tłum. Państwo Środka), niezwykle zróżnicowany kraj, którego cechy
trudno opisać w kilku zdaniach; z pewnością cechy te będą w wielu przypadkach poprzedzone
przedrostkiem „naj-”. Warto przyjrzeć się fenomenowi Chin, jako że kraj ten zaczyna liczyć się
wśród czołowych mocarstw świata, w Polsce czasem lekceważonym i przesłanianym nie zawsze
uzasadnionymi „potępieniami moralnymi”.
Chiny są ośrodkiem jednej z najstarszych cywilizacji świata (formowanie się państwa
nastąpiło około 2200 r. p.n.e.), są najbardziej zaludnionym krajem świata (populacja ok
1.300.000.000 ludności), zajmują jeną z największych powierzchni państw na świecie (prawie
9.560.000 km kw.), dokonuje się tu najliczniejsza na świecie migracja wewnętrzna (w ostatnich
latach ok. 140 mln Chińczyków przeniosło się ze wsi do miast). Chiny to także kraj ogromnych
skrajności – rozwój ekonomiczny i jedno z najwyższych PKB na świecie (prawie 4 mld USD)
koegzystuje ze znacznym zanieczyszczeniem środowiska (jedno z największych zużyć dwutlenku
© Fundacja Świat na Wyciągnięcie Ręki 2009 www.swiaty.org.pl
1
węgla na świecie) oraz ubóstwem mieszkańców (kilka milionów ludności żyje poniżej 4 USD
miesięcznie).
Chiny leżą w obszarze Azji południowo-wschodniej i graniczą z 14 państwami: Afganistan,
Bhutan, Birma, Indie, Kazachstan, Kirgistan, Korea Północna, Laos, Mongolia, Nepal, Pakistan,
Rosja, Tadżykistan, Wietnam. W skład Chińskiej Republiki Ludowej wchodzi około 30 prowincji wraz
z Hongkongiem, Macao i Republiką Chińską na Tajwanie. Językiem urzędowym jest chiński
(Pǔtōnghuà, czyli mowa powszechna; chiński mandaryński). Władzę w Chińskiej Republice Ludowej
od 1949 roku sprawuje Komunistyczna Partia Chin, u ustrój tego kraju określany jest jako republika
ludowa, przez rząd chiński zwany socjalizmem; w praktyce zaś można by go jednak określić jako
rodzaj kapitalizmu z mechanizmami prywatyzacji, giełdą i reformami ekonomicznymi, przy
jednoczesnym autorytarnym mechanizmie politycznym.
Chiny posiadają jedną z najstarszych historii świata, stale dokumentowaną od ponad 4.000
lat. Cywilizacja chińska przyniosła światu jedne z najważniejszych wynalazków: papier, druk, proch i
kompas. W czasie, kiedy w Europie nauczał Chrystus, w Chinach funkcjonowała instytucja, którą
dziś określilibyśmy agencją rynku rolnego. Od początku stosowano tutaj system dziesiętny,
wprawdzie bez zera, a już w starożytności opanowany został wyrób stali. Do XIX wieku Chiny
pozostawały najwyżej rozwiniętą cywilizacją rolniczą, budując swoje imperium niezależnie i
odrębnie od cywilizacji grecko-rzymskiej czy arabskiej. XIX-wieczna rewolucja przemysłowotechniczna w Europie uczyniła mocarstwo z „Zachodu”, Rosji i Japonii, pod których wpływem
znalazły się Chiny. Od przełomu XIX i XX wieku w Chinach rozpoczął się proces okcydentalizacji, czyli
naśladowania i przyjmowania wzorców z Zachodu. Dopiero w ostatnich latach przed mieszkańcami
Państwa Środka pojawiła się nowa perspektywa: rozwój w oparciu o wartości azjatyckie i wejście
dzięki temu do grupy najbardziej rozwiniętych krajów na świecie.
Ludzie i kultura
Do mieszkańców Chin (Zhōngguóren,
człowiek, obywatel Państwa Środka) zalicza się
głównie Hanów (podzielonych na kilkadziesiąt grup posługujących się różnymi dialektami języka
chińskiego i zróżnicowanych pod względem tradycji) oraz 55 pozostałych mniejszości narodowych
(które stanowią jedynie 8% populacji całego kraju). Ponadto, do sfery cywilizacji chińskiej zaliczyć
też trzeba trudną do zdefiniowania i policzenia diasporę chińską. W samej Azji Południowo© Fundacja Świat na Wyciągnięcie Ręki 2009 www.swiaty.org.pl
2
Wschodniej liczy ona ok. 20-40 mln ludzi, a na świecie jej liczbę szacuje się na około 50-60 mln.
Można z powodzeniem stwierdzić, że niewielkie społeczności chińskie obecne są w każdym
państwie na świecie.
Ci, którzy mieli możliwość kontaktu z chińską diasporą, na pewno zetknęli się z obecnymi w
wielu miastach na świecie „China Towns”. Wszędzie w tych miejscach uwagę zwraca spoistość i
wewnętrzna zależność tej społeczności. Podtrzymywanie więzi i wzajemnych relacji jest bowiem
jedną z najważniejszych cech kultury chińskiej.
Kiedy przywołamy sobie w pamięci termin „rodzina”, często przychodzą nam na myśl
związki międzyludzkie i relacje panujące między naszymi najbliższymi. Rzadziej pewnie myślimy o
rodzinie, jako o pewnej grupie społecznej, pewnej instytucji, do której przynależymy i dzięki temu
podlegamy systemowi obowiązków i przywilejów. Czy kiedykolwiek zastanawialiśmy się, by rodzina
mogła stanowić podstawowy wyznacznik relacji w państwie, w społeczeństwie? W Chinach rodzina
jest podstawową jednostką w strukturze społecznej. W przeciwieństwie do europejskiego kręgu
społeczno-kulturowego, w hierarchii społecznej centralnej pozycji nie zajmuje jednostka czy
pojedynczy człowiek. To właśnie rodzina nadawała i nadaje charakter więziom nie tylko
międzyludzkim, ale także społecznym i państwowym. Rodzina stanowiła także podstawową
jednostkę ekonomiczną, gdyż – składając się nie tylko z małżonków, ale też z dziadków, synów
(żonatych i kawalerów), niezamężnych córek – zajmowała tę samą ziemię i uprawiała ten sam kult
przodków. Taką rodziną kierował przywódca, któremu należało się posłuszeństwo wszystkich jego
najbliższych. Funkcja ta przypadała najstarszemu członkowi, który z racji pełnionej funkcji, musiał
strzec swojego wizerunku jako osoby surowej. Taka forma porządku w rodzinie często tłumiła
indywidualne uczucia jednostki i stanowiła często pewnego rodzaju więzienie dla niej samej.
Na ukształtowanie się postaw i wartości społeczeństwa chińskiego wpływ miały trzy prądy
filozoficzne. Był to mianowicie konfucjanizm, który za ideał człowieka stawiał uczonego urzędnika,
służącemu społeczeństwu i strzegącego porządku w rodzinie. Obok niego, pewną rolę odegrały
założenia taoizmu, jak i moizmu. Najważniejszą zasadą, który przyniosła wpływ na charakter
struktury społecznej w Chinach, jest kult przodków. Został on wyniesiony na wyżyny właśnie przez
Konfucjusza i jego uczniów, którzy – wykorzystując stosunkowo prosty i uprawiany jedynie przez
elity kult przodków – nadali mu głębokie znaczenie, przeobrazili go w najważniejszą powinność
każdego Chińczyka.
© Fundacja Świat na Wyciągnięcie Ręki 2009 www.swiaty.org.pl
3
Aby w pełni zrealizować swój państwowo-społeczny ideał, Konfucjusz opracował dodatkowo
teorię, zwana „nauką o hiao”. Zakładała ona bezwarunkowe okazywanie szacunku rodzicom. Na tej
podstawie też, zagadnienie stosunku dzieci do rodziców przesłoniło zupełnie sprawę wszelkich
innych stosunków w społeczeństwie. Zasady te nadały rodzinie chińskiej specjalny charakter:
uważano, iż im głębiej będzie wpojony duch pokory, tym bardziej ustępliwych i posłusznych
obywateli będzie miało państwo. Stad też surowa pozycja ojca, jako głowy rodziny, czy rola syna,
który nie mógł się za wszelką cenę przeciwstawić jego woli, nawet, gdy podejrzewał, iż działania
ojca nie są słuszne. Takie pojmowanie rodziny miało również wpływ na małżeństwo: zawierano je
nie z woli młodych ludzi, ale dla rodziny, z woli rodziny i dla potrzeb rodziny. Rodzina była rzeczą
podstawową, rzeczą wieczną, zatem duża odpowiedzialność spoczywała na głowie rodziny.
Przywódca nie może dopuścić do wygaśnięcia rodu i tym samym zaniedbania kontynuowania kultu
przodków. Musiał troszczyć się o przyszłość, mając za zadanie sprowadzenie na świat jak
największej liczby potomków – synów, następnie ożenienie ich i doczekanie się wnuków. Jak można
się domyśleć, ożenek syna traktowano jak wydarzenie niezwykle ważne. Współcześnie procesy te
są również zauważalne – władze chińskie w ramach obowiązującej polityki kontroli narodzin (2+1,
czyli rodzice i dziecko) zezwalają na narodziny kolejnego dziecka w momencie, gdy pierwsza
narodzi się dziewczynka.
Obrzędowość kultury chińskiej a skok cywilizacyjny
Kultura chińska uchodzi za jedną z najbardziej obrzędowych kultur – ogromne przywiązanie
do tradycji, do więzi społecznych i kultu przodków nie zostało szczęśliwie zniszczone przez liczne
zmiany
polityczno-ekonomiczne.
Najważniejszym
świętem
rodzinnym
i
jednocześnie
najsłynniejszym świętem chińskim jest Nowy Rok, obchodzony niezmiennie hucznie od tysięcy lat
według kalendarza chińskiego. Przypada on zwykle na przełomie stycznia i lutego. Zarówno w
Chinach jak i we wszystkich China Towns na świecie odczuwa się wtedy atmosferę świąt, wszyscy
obchodzą wówczas urodziny i obdarowują się prezentami. Znakiem rozpoznawczym Chińskiego
Nowego Roku, są czerwone ozdoby i fajerwerki, których obecność tłumaczy taka oto legenda:
„Dawno temu żył straszny potwór zwany Nian (Rok), który niszczył wszystko co spotkał na
swojej drodze. Bogowie niebios zdecydowali ukryć potwora w górach i pozwolić mu wydostawać
się stamtąd tylko raz w roku. Mieszkańcy wiosek i miast postanowili pokonać Niana. Wiedząc, że
© Fundacja Świat na Wyciągnięcie Ręki 2009 www.swiaty.org.pl
4
boi się on koloru czerwonego, światła i hałasu, zapalili w domach czerwone latarnie, rozwiesili
czerwone ozdoby i robili jak najwięcej hałasu, również poprzez puszczanie fajerwerków. Potwór
widząc to, przestraszył się hałasu i światła tak bardzo, że wrócił czym prędzej w góry i już nigdy nie
opuścił swej jaskini. Ludzie cieszyli się wygraną i zdecydowali co roku świętować zwycięstwo nad
Nianem poprzez puszczanie fajerwerków, bicie w gongi, zdobienie na czerwono swych obejść i
palenie świateł w domach przez całą noc.”
Zadziwiający jest fakt, że przy procesach rozwoju ekonomicznego, okcydentalizacji i licznych
reformach państwowych, Chińczycy nie zatracili szacunku do tradycji i obrzędowości. Być może
tłumaczy to fakt, iż Chiny wkraczające w XXI wiek stanowią jednocześnie paradoks i zagadkę. W
okresie 1978-1998 Chiny czterokrotnie zwiększyły swój PKB, jednak gospodarka tego kraju nie jest
w pełni zreformowana. Napięcia między sztywnym i autorytarnym systemem politycznym a
zliberalizowaną gospodarką niosą ze sobą poważne wyzwania. Przestrzeganie praw człowieka czy
wolności i swobód obywateli w Chinach jest tego przykładem. Wraz z demontażem systemu
totalitarnego i poszerzeniem zakresu wolności pojawia się niezależne myślenie i różne formy
protestu. Rozkwit indywidualnej przedsiębiorczości, burzliwy rozwój wydawnictw i pozarządowej
prasy kontrastuje z działaniami rządu wobec mniejszości tybetańskiej czy niepełnosprawnych
członków społeczeństwa. Koncepcja praw człowieka była obca cywilizacji konfucjańsko-buddyjskiej,
co stanowi wyzwanie dla Chin zapożyczających wzorce i wartości kultury Zachodu. Procesy
przemian dziejące się w Chinach mogą być obszarem do poszukiwań odpowiedzi na pytanie, na ile
skok cywilizacyjny może zmienić kulturę danego kraju.
Bibliografia:

Rocznik Azja – Pacyfik, Tom IV (2001) Chiny. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek

Pimpaneau, J. (2001) Chiny. Kultura i tradycje. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie
Dialog.

Raport o Rozwoju Społecznym HDR UNDP 2007/2008 (www.hdr.undp.org)

Stillmark, B. (2007) Chiński Nowy Rok – propozycje zajęć dla dzieci. Warszawa: Fundacja
Edukacji Międzykulturowej

Wasiljewa, L., (1973) Kulty, religie i tradycje Chin. Warszawa: PIW.

Yan, M. (2004) Dziennik Ma Yan. Z życia chińskiej uczennicy. Warszawa: Albatros.
© Fundacja Świat na Wyciągnięcie Ręki 2009 www.swiaty.org.pl
5