docSt´˝enie selenu we krwi w ró˝nych populacjach osób zdrowych i
download 
Reklamacja Transkrypt
St´˝enie selenu we krwi w ró˝nych populacjach osób zdrowych i
St´˝enie selenu we krwi w ró˝nych populacjach osób zdrowych i chorych – przeglàd piÊmiennictwa z lat 2005–2010 Blood selenium concentration in various populations of healthy and sick people – review of literature fromthe years 2005–2010 Pawe∏ Gaç1, Krystyna Pawlas2,3 1 2 3 Ko∏o Naukowe Zdrowia Ârodowiskowego i Epidemiologii przy Katedrze i Zak∏adzie Higieny Akademii Medycznej im. Piastów Âlàskich we Wroc∏awiu. Kierownik: dr hab. n. med. K. Pawlas, prof. nadzw. Katedra i Zak∏ad Higieny Akademii Medycznej im. Piastów Âlàskich we Wroc∏awiu. Kierownik: dr hab. n. med. K. Pawlas, prof. nadzw. Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Ârodowiskowego w Sosnowcu. Dyrektor: dr n. med. P. Brewczyƒski Streszczenie Abstract Selenu ze wzgl´du na istotne funkcje biologiczne, a tak˝e niewielkà rozpi´toÊç mi´dzy dawkà niezb´dnà do prawid∏owego funkcjonowania organizmu a jego dawkà toksycznà stanowi w ostatnich latach przedmiot du˝ego zainteresowania toksykologów i badaczy innych dziedzin. W obecnej pracy dokonano przeglàdu 55 artyku∏ów opublikowanych w latach 2005–2010 pod kàtem analizy st´˝enia selenu we krwi w ró˝nych populacjach. Omówiono metodyk´ oznaczeƒ selenu we krwi, zakres st´˝eƒ selenu we krwi u osób zdrowych oraz zale˝noÊci pomi´dzy st´˝eniem selenu we krwi a wyst´powaniem ró˝nych jednostek chorobowych m.in. nowotworów z∏oÊliwych, chorób uk∏adu krà˝enia, cukrzycy oraz zaka˝eƒ wirusowych. Zdaniem autorów wa˝ne wydaje si´ opracowanie i standaryzacja jednej rekomendowanej metody oznaczania st´˝enia selenu oraz wskazanie preferowanego materia∏u biologicznego do jego oznaczeƒ. Ponadto wskazana jest dalsza kontynuacja badaƒ na temat znaczenia selenu dla zdrowia ludzi, która rozwia∏aby istniejàce w tej dziedzinie wàtpliwoÊci. Due to its significant biological functions, as well as slight diversity between the dose essential for proper functioning of the organism and its toxic dosage, during the recent years selenium concentration constituted a subject of considerable interest as far as toxicology specialists and researchers from other branches are concerned. This thesis reviews 55 articles published between 2005 and 2010 and focuses on the analysis concerning blood selenium concentration in various populations. Methodology related with various manners of marking blood selenium level, scope of blood selenium concentrations in healthy people, as well as dependence between blood selenium concentration and the occurrence of various diseases, such as malignant tumours, diseases of circulatory system, diabetes and viral infections. According to the authors, what seems important is the elaboration and standardisation of the method used to mark selenium concentration and indication of preferred biological material for marking the above. What is more, further follow up of the study focusing on significance of selenium on people health is recommended, as this would resolve all doubts within this field. S∏owa kluczowe: selen, st´˝enie we krwi, zdrowi, chorzy Keywords: blood selenium concentration, healthy, sick Nades∏ano: 17.01.2011 Zatwierdzono do druku: 25.01.2011 Medycyna Ârodowiskowa / Environmental Medicine 2011; 14 (1) 93 Rola selenu w organizmie Optymalne funkcjonowanie ca∏ego organizmu wymaga odpowiednich st´˝eƒ wielu pierwiastków chemicznych. Dla prawid∏owego przebiegu szlaków metabolicznych niezb´dne sà pierwiastki wyst´pujàce w organizmach w niewielkich st´˝eniach. SpoÊród wielu z nich na szczególnà uwag´ zas∏uguje selen (Se). Uznanie selenu za pierwiastek Êladowy stanowi osiàgni´cie ostatnich 50 lat [1]. Rola selenu w organizmach ˝ywych jest wieloraka. Selen wyst´puje we wszystkich komórkach organizmu. Najwi´ksze st´˝enia osiàga w narzàdach mià˝szowych tj. w wàtrobie, nerkach i trzustce. Sumaryczna zawartoÊç selenu w ca∏ym organizmie si´ga 16 mg [2]. Selen wchodzi w sk∏ad co najmniej 20 enzymów, g∏ównie selenoprotein [1, 3]. Rola selenoprotein zwiàzana jest, przede wszystkim, z katalizowaniem reakcji oksydo-redukcyjnych i równowagà oksydacyjn´ organizmu. Najlepiej poznany uk∏ad selenoprotein stanowi rodzina peroksydaz glutatiotowych (GPX), do których zalicza si´: cytoplazmatycznà peroksydaz´ glutationowà, osoczowà peroksydaz´ glutationowà, fosfolipidowà hydroperoksydowà peroksydaz´ glutationu i ˝o∏àdkowo-jelitowà peroksydaz´ glutationu. SpoÊród pozosta∏ych selenoprotein znaczàcà rol´ pe∏nià jeszcze: selenoproteiny P i W, dejodynazy jodotyroninowe (typu I, II i III), syntetaz´ selenofosfatowà oraz reduktaz´ tioredoksynów [3, 4]. Niewystarczajàce st´˝enia selenu skutkujà obni˝eniem aktywnoÊci selenoproteaz, a w efekcie nasilonym powstawaniem wolnych rodników tlenowych w organizmie. SpoÊród znanych selenoproteaz jedynie dejodynazy jodotyroninowe nie pe∏nià funkcji zwiàzanych z detoksyfikacjà, ich rola polega raczej na modulacji metabolizmu hormonów tarczycy w tkankach docelowych [3]. Ponadto jony selenu sà niezb´dne dla prawid∏owego funkcjonowania uk∏adu immunologicznego. Najprawdopodobniej odgrywajà kluczowà rol´ w hamowaniu progresji niektórych wirusów. Ochronne dzia∏anie selenu polega przede wszystkim na podtrzymywaniu immunokompetencji gospodarza i prawid∏owym przebiegu reakcji redox (utleniania i redukcji). W dost´pnym piÊmiennictwie potwierdzono wst´pnie t´ hipotez´, w badaniach dotyczàcych infekcji: wirusem ospy wietrznej, mi´czaka zakaênego (molluscum contagiosum), HIV-1, Coxsackie typu B3, wirusem WZW B i C oraz wirusem odry [5–7]. Liczne badania ostatniego 20-lecia wykaza∏y równie˝, ˝e selen stanowi potrzebny element dla prawid∏owego funkcjonowania uk∏adu rozrodczego oraz prawid∏owego rozwoju p∏odu i dziecka. U kobiet, u których wyst´powa∏y poronienia, podobnie jak 94 u m´˝czyzn, u których rozpoznawano oligospermi´, odnotowywano obni˝one st´˝enia selenu w surowicy [8, 9]. Wcià˝ poznawane jest poza tym znaczenie selenu w procesie kancerogenezy i w fukcjonowaniu uk∏adu sercowo-naczyniowego. Liczne badania zdajà si´ potwierdzaç protekcyjne dzia∏anie selenu w tych aspektach [10–13]. èród∏a selenu Selen znajduje si´ w skorupie ziemskiej, glebie i wodzie. Jednak jego rozmieszczenie nie jest równomierne. Istniejà obszary ubogie w ten pierwiastek jak np. prowincja Keshan w Chinach, czy Finlandia w Europie, oraz obszary o jego podwy˝szonej zawartoÊci np. niektóre tereny Chin, Ameryki Pó∏nocnej, czy Amazonii w pobli˝u emitorów przemys∏owych. èród∏em selenu dla cz∏owieka jest po˝ywienie, g∏ównie zbo˝a, podroby, owoce morza, drób i mi´so. W zale˝noÊci od miejsca pochodzenia Êrodków spo˝ywczych, mogà one byç ubogie w selen, jak zbo˝e i ry˝ z prowincji Keshan lub zawieraç jego podwy˝szone wartoÊci jak np. orzechy brazylijskie. BioprzyswajalnoÊç selenu zale˝y od formy wyst´powania i sk∏adu po˝ywienia oraz od cech osobniczych. Zwiàzki organiczne sà ∏atwiej przyswajane ni˝ nieorganiczne zwiàzki selenu [14–16]. W przypadku selenu okreÊlona w 1993 przez Scientific Committee for Food of the Eouropean Commission zalecana dawka dziennego spo˝ycia wynosi 55 µg/dzieƒ, ale ró˝ne kraje przyj´∏y inne wartoÊci (zakres waha si´ od 30–85 µg/dzieƒ), a wg WHO (1996) zalecane dawki to 30 µg/dzieƒ dla kobiet i 40 µg/dzieƒ dla m´˝czyzn. St´˝enie tego pierwiastka w ustroju oznacza si´ we krwi, surowicy, osoczu, moczu, w∏osach i innych mediach. Sam poziom selenu nienajlepiej odzwierciedla status tego pierwiastka w organizmie. Ocenia si´, ˝e lepszym wskaênikiem by∏aby ocena aktywnoÊci poszczególnych selenoprotein. Do tej pory nie uda∏o si´ jednak˝e ustaliç, którà lub które selenoproteiny wybraç, stàd do porównaƒ mi´dzy poszczególnymi krajami u˝ywa si´ poziomu selenu w osoczu, krwi, czy surowicy. Nadmierna ekspozycja objawia si´ wzrostem poziomu selenu we krwi, moczu i w∏osach, ale nie przyj´to jak do tej pory markera dla tego pierwiastka. Przyjmuje si´, ˝e niedobór selenu w organizmie wyst´puje, gdy w osoczu jego poziom spada poni˝ej 85 µg/L [17, 18]. Zarówno niedobór selenu jak i jego nadmiar sà niekorzystne dla organizmu. Niedobór selenu Problem szkodliwoÊci niedoboru selenu dla organizmu zosta∏ rozpoznany w drugiej po∏owie lat 50. ubieg∏ego wieku, gdy stwierdzono u wielu zwie- Medycyna Ârodowiskowa / Environmental Medicine 2011; 14 (1) rzàt, a zw∏aszcza jagniàt i cielàt, choroby zwiàzane z niedoborem selenu: choroby mi´Êni tj. chorob´ bia∏ych mi´Êni, miopati´ serca i mi´Êni szkieletowych. Póêniejsze badania potwierdzi∏y tak˝e wiele zmian chorobowych u ludzi. W rejonie Keshan w Chinach stwierdzano kardiomiopatie wieku dzieci´cego zwiàzane z silnym niedoborem selenu w diecie, tzw. chorob´ Keshan oraz chorob´ degeneracyjnà naczyƒ krwionoÊnych w obr´bie koÊci zwanà chorobà Keshin-Beck. Aczkolwiek obecnie przyjmuje si´, ˝e do schorzeƒ tych przyczyniajà si´ tak˝e oprócz selenu ró˝ne kofaktory. Niewàtpliwie zaÊ niedobór selenu powoduje zaburzenia uk∏adu immunologicznego, zaburzenia uk∏adu obrony antyoksydacyjnej, funkcjonowania tarczycy oraz zaburzenia funkcjonowania wszystkich tych systemów, w których selen odgrywa podstawowà rolà, o czym by∏a mowa powy˝ej. Z niedoborem selenu zwiàzana jest podatnoÊç na choroby wirusowe, choroby nowotworowe, zaburzenia neuropsychiatryczne i zaburzenia zdolnoÊci rozrodczych u m´˝czyzn. Szczególnà rol´ niedobór selenu odgrywa w chorobach uk∏adu krà˝enia. W Finlandii, gdzie w populacji poziom selenu by∏ niski obserwowano wysokà nadumieralnoÊç z powodu chorób uk∏adu sercowo-naczyniowego, która uleg∏a radykalnemu zmniejszeniu po wprowadzeniu suplementacji tym pierwiastkiem. Obecnie rozwa˝a si´ wprowadzenie takiego rozwiàzania z powodu niedoboru selenu w Rosji [19–21]. ToksycznoÊç selenu JednoczeÊnie zauwa˝yç nale˝y, ˝e selen charakteryzuje jedna z najwy˝szych toksycznoÊci spoÊród wszystkich uznanych pierwiastków Êladowych [1]. Wykazano, ˝e nadmierne st´˝enia selenu w organizmie mogà mieç dzia∏anie szkodliwe, efekty toksyczne zale˝à zaÊ od rodzaju zwiàzku chemicznego selenu, drogi wch∏aniania, czasu ekspozycji i dawki przyj´tej. Wed∏ug obecnego stanu wiedzy uwa˝a si´, ˝e toksyczne sà st´˝enie selenu ju˝ w zakresie 0,4–0,7 mg/kg [22]. Dawniej opisywano objawy ostrych zatruç zwiàzkami selenu (objawy grypopodobne, zmiany stawowe, zmiany skórne, objawy podra˝nienia uk∏adu oddechowego, metaliczny smak w ustach), pod postacià tzw. goràczki odlewników. Objawy toksycznego dzia∏ania selenu na organizm, nazywane równie˝ selenozà, wyst´pujà gdy poda˝ Se w diecie przekroczy 900 µg/dzieƒ [22]. W zwiàzku z tym ustalono najwy˝sze dopuszczalne st´˝enie (NDS) dla zwiàzków selenu w Êrodowisku pracy. Zgodnie z obowiàzujàcym w Polsce rozporzàdzaniem Ministra Pracy i Polityki Spo∏ecznej wynosi ono w przeliczeniu na st´˝enie selenu 0,1 mg/m3 [23]. Za bezpiecznà poda˝ dziennà selenu w diecie uznano 450 µg [24]. Metodyka oznaczeƒ selenu w materiale biologicznym Z uwagi na pokrótce opisanà powy˝ej niewielkà rozpi´toÊç pomi´dzy poda˝à selenu niezb´dnà do prawid∏owego funkcjonowania organizmu a jego dawkà toksycznà, selen budzi w ostatnich latach du˝e zainteresowania toksykologów i badaczy innych dziedzin. Istotne wydaje si´ ustalenie norm prawid∏owego st´˝enia selenu w materiale biologicznym. St´˝enia selenu we krwi w ró˝nych populacjach dost´pne w 55 artyku∏ach opublikowanych w latach 2005–2010 przedstawiono w tabelach I i II [25–79]. W analizowanym artyku∏ach st´˝enia selenu we krwi oznaczano przy pomocy 8 metod badawczych. Najcz´Êciej stosowano atomowà spektrometri´ absorpcyjnà (AAS, ang. Atomic Absorption Spectrometry) [26, 28–31, 36, 38, 40–42, 45, 47, 48, 51–56, 59–62, 68, 72, 73, 75, 76, 79], ponadto spektrometri´ mas w plazmie indukcyjnie sprz´˝onej (ICP-MS, ang. Inductively Coupled Plasma Mass Spectrometry) [27, 32, 43, 46, 49, 63, 64, 70, 71], w niektórych badaniach zmodyfikowanà przez u˝ycie dynamicznej komory reakcyjnej (ICP-DRC-MS, ang. Inductively Coupled Plasma Mass Spectrometry with Dynamic Reaction Cell) [65–67, 69]. Sporadycznie zw∏aszcza w najnowszych badaniach pos∏ugiwano si´ równie˝ spektroskopià fluorescencji (F, ang. Fluorescence Spectroscopy) [33, 34, 50, 57, 77, 78], spektrometrià absorpcji atomowej z generowaniem wodorków (HGAAS, ang. Hybrid Generation Atomic Absorption Spektrometry) [25, 37, 44], chromatografià gazowà z detekcjà spektrometrii mass (GC-MS, ang. Gas Chromatography Mass Spectrometry) [39] oraz katodowà woltamperometrià stripingowà zró˝nicowanego impulsu (DPCSV, ang. Differential Pulse Catholic Stripping Voltametry) [35]. Niektórzy badacze stosowali ponadto poÊrednie metody oznaczenia st´˝enia selenu [58]. Jako materia∏ badawczy najcz´Êciej wybierano surowic´ [26, 28–32, 34–36, 42, 45, 47, 49, 50, 52, 54–56, 58–62, 65–67, 72, 73, 75, 78], rzadziej osocze [27, 38, 40, 41, 43, 46, 53, 57, 68, 74, 76, 77, 79] oraz krew pe∏nà [25, 27, 33, 37, 39, 44, 48, 51, 63, 64, 69–71]. W pojedynczych badaniach st´˝enie selenu oznaczano w krwinkach czerwonych [27, 40, 68]. W przypadku badaƒ prowadzonych u noworodków za materia∏ badawczy przyj´to krew p´powinowà [51]. W analizowanym piÊmiennictwie wyniki oznaczenia st´˝enia selenu przedstawiano najcz´Êciej w µg/L, µg/dL lub równowa˝nych ng/mL [25, 28–35, 37, 39–44, 47–51, 54–62, 64–74, 77–79]. W cz´Êci badaƒ, zw∏aszcza tych póêniej publikowanych, st´˝enia selenu przedstawiano w µmol/L [26, 27, 36, 38, 45, 46, 52, 53, 63, 75, 76]. Medycyna Ârodowiskowa / Environmental Medicine 2011; 14 (1) 95 96 Medycyna Ârodowiskowa / Environmental Medicine 2011; 14 (1) 2005 2008 2007 2008 2007 2005 W∏ochy Chiny Turcja Belgia Iran 2007 W∏ochy Czechy 2007 2008 Wielka Brytania 2006 Indie Wielka Brytania 2006 2008 Wietnam 2006 2008 Wietnam Wielka Brytania 2008 Wietnam Polska 2008 Wielka Brytania 2009 Turcja 2007 2009 Turcja Polska 2007 2010 Turcja 2009 Nowa Zelandia Wielka Brytania 2010 Nigeria Kraj badania 2001 1998–2000 1996–2001 1998 1998–1999 1999–2005 2004 2004 2004 2007 2007 2007–2008 1998–1999 1996–2006 Data Lata publikacji badania badania 32 80 61 401 1042 2414 966 22 56 30 250 1380 140 292 152 27 49 70 74 351 62 67 88 83,7 79,7 78,98 75,01 0,94 73,2 0,9 69,8 0,87 68,04 67,6 63,5 61,6 61 60,5 58,4 51 47,6 46,8 46,2 0,49 0,47 19,1 LiczebÂrednie noÊç st´˝enie badanej selenu grupy 11,1 4,4 24,14 28,35 0,16 20,2 0,2 11,7 0,21 5,36 18,1 14,3 13,6 12,9 14,9 8,26 20,6 26,4 10,2 0,15 0,23 3,0 µg/l ng/ml ng/ml µg/l µmol/l µg/l µmol/l µg/l µmol/l ng/ml µg/l µg/l µg/l µg/l µg/l µg/l µg/l µg/l µg/l µg/l µmol/l µmol/l µg/l 83,7 79,7 78,98 75,01 74,26 73,2 71,1 69,8 68,73 68,04 67,6 63,5 61,6 61 60,5 58,4 51 47,6 46,8 46,2 38,71 37,13 19,1 OdchyÂrednie lenie st´˝enie Jednostka standarselenu dowe (w µg/l) surowica osocze osocze krew pe∏na osocze krew pe∏na surowica surowica krew pe∏na surowica surowica krew pe∏na surowica surowica surowica surowica surowica surowica surowica surowica osocze surowica krew pe∏na Materia∏ badany ch∏opcy wczeÊniaki kobiety ch∏opcy dziewcz´ta kobiety w cià˝y kobiety kobiety, matki dzieci z wadami cewy nerwowej kobiety ci´˝arne wczeÊniaki Uwagi nt. badanej populacji *16 18–65 60 15–84 75,6 33 74,8 30 *1 33,65 `45 10–105 7,75 7,7 7,8 29 9 25,8 28,8 20–43 *1 *1 19–68 42 41 40 39 38 37 36 31 27 35 34 33 32 32 32 31 30 29 29 28 27 26 25 Âredni wiek Refebadanej rencja populacji Tabela I. St´˝enia selenu we krwi w ró˝nych populacjach osób zdrowych (dost´pne w publikacjach opublikowanych w latach 2005–2010). Table I. Blood selenium concentration in various populations of healthy people (available in publications published between 2005 and 2010). AAS AAS AAS GC-MS AAS HGAAS AAS AAS ICP-MS DPCSV F F ICP-MS ICP-MS ICP-MS AAS AAS AAS AAS AAS ICP–MS AAS HGAAS Metoda oznaczenia selenu Medycyna Ârodowiskowa / Environmental Medicine 2011; 14 (1) 97 2007 2008 Belgia Szwajcaria 2010 2006 2009 2006 2009 2006 2006 Czechy Chiny Iran Tajwan Iran USA USA 2005 2009 Iran Norwegia 2009 2007 2007 Belgia Belgia Iran 2005 Iran 2009 2008 Iran 2007 2007 Wielka Brytania Belgia 2006 Francja Dania 2006 2006 2005 Iran Francja 2007 Belgia Austria 2007 Belgia 2003 1992–1993 2008 2008 1986–2001 2007–2008 1995–2006 2008 1985–1989 1997– 2005 2005–2006 1985–1989 1985–1989 2006 1991–1997 1994–1995 1994–1995 2002–2004 2006 2006 59 619 30 2755 30 1087 37 98 106 30 374 817 1847 710 346 49 24 100 121 7876 5141 159 22 41 119 121 118,2 117,03 110,9 110,56 10,9 1,35 1,34 102,1 100,3 98,9 98,7 98 97 94,8 95 93,9 91,7 1,15 1,14 1,09 85,9 85 85 85 14 19,2 17,15 21,5 17,49 0,48 12,2 11,72 18,2 19,8 12,9 19 19,7 17 13,6 11,9 0,016 0,20 0,19 24,0 10,8 16 13 µg/l µg/l µg/l µg/l µg/l µg/dl µmol/l µmol/l µg/l µg/l µg/l µg/l µg/l µg/l µg/l µg/l µg/l µg/l µmol/l µmol/l µmol/l µg/l µg/l µg/l µg/l 121 118,2 117,03 110,9 110,5 109 106,65 105,86 102,1 100,3 98,9 98,7 98 97 94,8 95 93,9 91,7 90,85 90,06 86,11 85,9 85 85 85 osocze surowica krew pe∏na surowica krew pe∏na surowica osocze surowica surowica krew p´powinowa krew pe∏na surowica surowica krew pe∏na krew pe∏na osocze surowica surowica osocze surowica surowica krew pe∏na surowica osocze osocze kobiety kobiety kobiety, matki wczesniaków palacze m´˝czyêni wczeÊniaki kobiety m´˝czyêni kobiety stosujàce doustnà antykoncepcj´ kobiety kobiety m´˝czyêni dziewcz´ta kobiety stosujàce antykoncepcj´ wewnàtrzmacicznà kobiety niestosujàce aktykoncepcji 35,8 77,3 18 –*69 63,4 63,8 29–69 §16 *1 18–65 18–72 48,8 44,4 §16 32,4 20–60 35–60 40–60 18–65 *16 44 44,6 57 56 51 55 51 54 53 52 42 51 48 50 49 48 48 43 42 47 46 45 45 44 42 43 43 F AAS AAS AAS AAS AAS AAS AAS AAS AAS AAS F ICP-MS AAS AAS ICP-MS AAS AAS ICP-MS AAS AAS HGAAS AAS ICP-MS ICP-MS 98 Medycyna Ârodowiskowa / Environmental Medicine 2011; 14 (1) 30 22 81 543 10 98 2006 2002–2003 2000–2002 1996–2000 2002–2003 2003–2004 2003–2004 2003–2004 1996–2000 2005 1998–1999 1996–2000 1996–2000 1988–1994 61 12 155 31 849 50 31 1893 796 1227 158 130 193 56 274 358 7497 1998–1994 13887 2008 2003 2003 1992–1994 2007–2009 1995–2006 432,45 303 291,8 216,69 152,3 142 139,08 137,7 136,4 136,1 135 133 1,68 1,68 132 126 125,7 125,6 124,8 123 122 122 122 1,54 65,4 7,44 5,76 1,2 19,9 18,8 0,4 1 14,72 10 13 35 ng/ml µg/l µg/l µg/l µg/l µg/l µg/l ng/ml µg/l µg/l µg/l µg/l µmol/l µmol/l µg/l µg/l ng/ml ng/ml µg/l µg/l µg/l µg/l µg/l µmol/l 432,45 303 291,8 216,69 152,3 142 139,08 137,7 136,4 136,1 135 133 132,72 132,72 132 126 125,7 125,6 124,8 123 122 122 122 121,66 krwinki czerwone krew pe∏na krew pe∏na osocze krew pe∏na surowica krwinki czerwone surowica surowica surowica surowica krew pe∏na krew pe∏na krwinki czerwone surowica surowica surowica surowica krew p´powinowa osocze osocze surowica surowica surowica kobiety 132,1–1500,2 µg/l 85–182 µg/l 1,26– 2,24 µmol/l wczeÊniaki m´˝czyêni kobiety m´˝czyêni niepalacze 60 15 –65 43,2 36,6 40–49 43,2 55,6 53,6 52,5 50–59 18–70 30–65 *1 60–69 §70 42,8 `45 *1 37,1 36,2 74,1 58,93 29–69 40 71 70 68 69 62 68 67 66 65 62 64 63 27 62 62 61 60 51 57 57 59 58 52 AAS ICP-MS ICP-MS AAS ICP-DRC-MS AAS AAS ICP-DRC-MS ICP-DRC-MS ICP-DRC-MS AAS ICP-MS ICP-MS ICP-MS AAS AAS AAS AAS AAS F F AAS I AAS AAS – atomowa spektrometria absorpcyjna (ang. Atomic Absorption Spectrometry); DPCSV – katodowa woltamperometria stripingowa zró˝nicowanego impulsu (ang. Differential Pulse Cathodic Stripping Voltametry); F – spektroskopia fluorescencji (ang. Fluorescence Spectroscopy); GC–MS – chromatografia gazowa z detekcjà spektrometrii mass (ang. Gas Chromatography Mass Spectrometry); HGAAS – spektrometria absorbcji atomowej z generowaniem wodorków (ang. Hybrid Generation Atomic Absorption Spektrometry); I – poÊrednio przez spektrometryczne oznaczenie peroksydazy glutationowej (ang. Indirectly by Spectrometric Sign of Glutathione Peroxidase); ICP-DRC-MS – spektrometria mas z dynamicznà komorà reakcyjnà w plazmie indukcyjnie sprz´˝onej (ang. Inductively Coupled Plasma Mass Spectrometry with Dynamic Reaction Cell); ICP-MS – spektrometria mas w plazmie indukcyjnie sprz´˝onej (ang. Inductively Coupled Plasma Mass 5pectrometry) 2008 2009 USA Turcja 2009 USA 2010 2009 USA 2010 2006 Niemcy Nigeria 2007 Kanada Brazylia 2007 Wielka Brytania 2005 2009 USA 2007 2009 USA Chiny 2007 USA Bangladesz 2008 USA 2009 2009 Iran USA 2006 USA 2009 2006 USA 2005 2006 USA Chiny 2010 Argentyna USA 2009 Norwegia Medycyna Ârodowiskowa / Environmental Medicine 2011; 14 (1) 99 2006 2009 2006 2008 2009 2009 2008 2009 2007 2008 2006 Niemcy Indie Iran Niemcy Niemcy Turcja Albania Wielka Brytania Holandia Francja 2007 Polska 2005 2006 Wielka Brytania Chiny 2008 Wielka Brytania Indie 2009 Nowa Zelandia Kraj badania 2002–2003 2002–2005 1999–2000 1999–2000 1999–2000 2002–2003 1996–2006 Data Lata publikacji badania badania 64 10 73 112 77 752 782 100 30 93 33 30 92 80 25 34 1,23 1,19 84,05 84 76,98 74,8 71,5 66,4 63,13 61 55,09 51,97 47,48 42,5 39,7 0,45 LiczebÂrednie noÊç st´˝enie badanej selenu grupy 0,08 0,25 22,4 32,44 28,1 22,3 11,2 22,5 3,79 9,87 7,5 13,8 0,17 µmol/l µmol/l µg/l µg/l ng/ml µg/l µg/l µg/l ng/ml µg/l µg/l ng/ml µg/l µg/l µg/l µmol/l 97,17 94,01 84,05 84 76,98 74,8 71,5 66,4 63,13 61 55,09 51,97 47,48 42,5 39,7 35,55 OdchyÂrednie lenie st´˝enie Jednostka standarselenu dowe (w µg/l) osocze surowica osocze surowica osocze surowica surowica surowica surowica surowica krwinki czerwone surowica surowica surowica surowica surowica Materia∏ badany choroby wàtroby gastrologiczne operacje astma choroby tarczycy osteoporoza stabilna d∏awica piersiowa ostry zespó∏ wieƒcowy zakoƒczony prze˝yciem HIV stany przedrakowe jamy ustnej ostry zespó∏ wieƒcowy zakoƒczony zgonem WZW C rak jamy ustnej nara˝eni na o∏ów rak piersi nadciÊnienie t´tnicze w cià˝y ostre zaburzenia oddechowe Uwagi nt. badanej populacji 45,1 57 40,73 52,8 61 61,3 60,8 35,4 34,1 67,6 49,5 53,97 9 45 32 *1 76 75 74 73 40 72 72 47 35 72 68 35 30 34 31 26 Âredni wiek Refebadanej rencja populacji Tabela II. St´˝enia selenu we krwi w ró˝nych populacjach osób chorych (dost´pne w publikacjach opublikowanych w latach 2005–2010). Table II. Blood selenium concentration in various populations of sick people (available in publications published between 2005 and 2010). AAS AAS U AAS AAS AAS AAS AAS DPCSV AAS AAS DPCSV AAS F AAS AAS Metoda oznaczenia selenu 100 Medycyna Ârodowiskowa / Environmental Medicine 2011; 14 (1) 2006 2007 2006 2010 2008 2007 2009 2009 2009 2009 2007 2009 2009 2009 2009 2010 2007 2005 2010 2008 Chiny USA USA Argentyna Kolumbia Wielka Brytania USA USA USA USA USA USA USA USA USA Argentyna Bangladesz Chiny Nigeria Turcja 2000–2002 2002–2003 2003–2004 2007–2009 2003–2004 1996–2000 1996–2000 1996–2000 1988–1994 1996–2000 2003–2004 1994–2001 2002–2005 1986–2001 2001–2005 1992–1994 2007–2009 2006 2006 303 33 12 77 121 41 1411 48 117 181 1379 186 169 489 46 213 121 89 13 45 44 150,1 159,12 291 400,45 143,7 145 138,3 121,4 (Me) 123 123 125 126,5 128 134,5 121,03 10,9 110,9 112 114 12,1 10,7 68,91 5,3 18,3 27 19,8 2 1 27 1,4 13 1,2 µg/l µg/l µg/l ng/ml µg/l µg/l µg/l µg/l µg/l µg/l ng/ml µg/l ng/ml µg/l µg/l µg/dl µg/l µg/l µg/l µg/dl µg/dl 150,1 159,12 291 400,45 143,7 145 138,3 121,4 (Me) 123 123 125 126,5 128 134,5 121,03 109 110,9 112 114 121 107 krew pe∏na osocze krew pe∏na krwinki czerwone surowica surowica surowica surowica surowica surowica surowica surowica surowica osocze osocze surowica surowica surowica surowica osocze osocze rak okr´˝nicy rak okr´˝nicy rak okr´˝nicy cukrzyca rak okr´˝nicy choroby naczyƒ obwodowych nadciÊnienie t´tnicze cukrzyca ∏agodny przerost prostaty zmiany skórne WZW C rak piersi osteoporoza 61 45 49,5 59,4 60,53 61,6 40–49 50–59 60–69 58,3 §70 67,2 choroby uk∏adu 49,2 pokarmowego z wysokim ryzykiem raka ˝o∏àdka rak wàtroby 63,5 hiv 4,6 anemia, kobiety 74,6 gruczolak prostaty 62,2 choroby uk∏adu 48,4 pokarmowego z niskim ryzykiem raka ˝o∏àdka astma po suple40 mentacji selenu rak prostaty 62 (Me) 69 68 71 40 66 58 65 62 62 62 61 62 67 79 74 54 78 59 58 77 77 ICP-DRC-MS AAS ICP–MS AAS ICP-DRC-MS I ICP-DRC-MS AAS AAS AAS AAS AAS ICP-DRC-MS AAS U AAS F AAS I F F AAS – atomowa spektrometria absorpcyjna (ang. Atomic Absorption Spectrometry); DPCSV – katodowa woltamperometria stripingowa zró˝nicowanego impulsu (ang. Differential Pulse Catholic Stripping Voltametry); f – spektroskopia fluorescencji (ang. fluorescence spectroscopy); I – poÊrednio przez spektrometryczne oznaczenie peroksydazy glutationowej (ang. Indirectly by Spectrometric Sign of Glutathione Peroxidase); ICP-DRC-MS – spektrometria mas z dynamicznà komorà reakcyjnà w plazmie indukcyjnie sprz´˝onej (ang. Inductively Coupled Plasma Mass Spectrometry with dynamic Reaction Cell); ICP-MS – spektrometria mas w plazmie indukcyjnie sprz´˝onej (ang. Inductively Coupled Plasma Mass Spectrometry); ME – mediana st´˝enia selenu; U – nieokreÊlone (ang. Undefined). 2008 Kolumbia St´˝enie selenu we krwi osób zdrowych St´˝enia selenu we krwi w ró˝nych populacjach osób zdrowych dost´pne w analizowanych 47 artyku∏ach opublikowanych w latach 2005–2010 przedstawiono w tabeli I [25–71]. Ârednie st´˝enie selenu waha∏o si´ w badanych populacjach od 19,1 µg/L krwi pe∏nej dla pewnej populacji mieszkaƒców Nigerii [25] do 303 µg/L krwi pe∏nej dla innej populacji mieszkaƒców Nigerii [71], a nawet do 432,45 µg/L krwinek czerwonych dla mieszkaƒców Turcji [40]. Wi´kszoÊç analizowanych badaƒ przeprowadzono w Europie, Ameryce Pó∏nocnej (wszystkie w USA z wyjàtkiem jednego w Kanadzie) oraz Azji [27–57, 59–69]. W 22 badaniach prowadzonych na terenie krajów europejskich [27–31, 33, 34, 36–38, 40, 41, 43–45, 46, 48–50, 52, 53, 64] najni˝sze st´˝enia selenu wynoszàce Êrednio 38,71 µg/L osocza uzyskano w Wielkiej Brytanii w grupie wczeÊniaków [27], najwy˝sze zaÊ wynoszàce Êrednio 133 µg/L krwi pe∏nej w losowej populacji Niemców [64], a nawet wynoszàce 432,45 µg/L krwinek czerwonych dla mieszkaƒców Turcji [40]. St´˝enie selenu w Polsce wynios∏o dla dzieci wg Kapki i wsp. [30] 51 µg/L surowicy, dla doros∏ych natomiast wg K∏apciƒskiej i wsp. [33] 63,5 µg/L krwi pe∏nej. Nie odbiega∏o ono od st´˝eƒ selenu w innych populacjach Europy. W europejskich badaniach st´˝eƒ selenu we krwi przodowali Brytyjczycy [27, 31, 34, 46]. W 10 badaniach pó∏nocnoamerykaƒskich [56, 57, 59–63, 65–67] uzyskano Êrednie st´˝enia selenu w zakresie od 118,2 µg/L surowicy [56] do 142 µg/L surowicy [62]. Natomiast w 10 badaniach pochodzàcych z Azji [32, 35, 39, 42, 47, 51, 54, 55, 68, 69] najni˝sze st´˝enia selenu wynoszàce Êrednio 60,5 µg/L surowicy obserwowano dla populacji dziewczàt z Wietnamu [32], najwy˝sze zaÊ wynoszàce Êrednio 216,69 µg/L osocza w losowej populacji mieszkaƒców Chin [68]. W azjatyckich badaniach st´˝eƒ selenu we krwi przodowali naukowcy z Chin [39, 54, 68] i z Iranu [42, 47, 51]. W badaniach prowadzonych u dzieci [26, 27, 30, 32, 42, 51] zakres obserwowanych st´˝eƒ selenu wynosi∏ od 37,13 µg/L surowicy dla populacji Nowej Zelandii [26] do 85 µg/L surowicy dla grupy dziewczàt z Iranu [42], a nawet do 132,72 µg/L krwinek czerwonych w grupie wczeÊniaków z Wielkiej Brytanii [27]. W analizowanych badaniach nie obserwowano znamiennych ró˝nic st´˝eƒ selenu we krwi pomi´dzy p∏ciami. Jedynie w badaniu Safaralizadeh i wsp. przeprowadzonym na populacji iraƒskiej wskazywano na wy˝sze st´˝enia selenu we krwi u m´˝czyzn w porównaniu z kobietami (m´˝czyêni: 102,1µg/L surowicy, kobiety: 93,9 µg/L surowicy) [42]. WÊród analizowanych publikacji jedynie badania Connelly-Frost i wsp. koncentrowa∏y si´ na zale˝noÊci st´˝enia selenu we krwi od wieku. W wyodr´bnionych w tych badaniach przedzia∏ach wiekowych: 40–49 lat, 50–59 lat, 60–69 lat i §70 lat Êrednie st´˝enia selenu w surowicy wynosi∏y odpowiednio 142 µg/L, 135 µg/L, 132 µg/L i 126 µg/L [62]. Na ich podstawie mo˝na wnioskowaç, ˝e istnieje ujemna korelacja pomi´dzy wiekiem a st´˝eniem selenu, a proces starzenia mo˝e byç zwiàzany z post´pujàcym deficytem mikroelementów. Zale˝noÊci tej nie potwierdzono w innych badaniach. Ellingsen i wsp. wskazali natomiast na zwiàzek pomi´dzy paleniem papierosów a st´˝eniem selenu. W badaniach prowadzonych w Norwegii wykazali, ˝e populacja palaczy tytoniu charakteryzuje si´ istotnie ni˝szym Êrednim st´˝eniem selenu w surowicy w porównaniu do populacji osób niepalàcych (palacze: 105,86 µg/L vs. niepalàcy: 121,66 µg/L) [52]. St´˝enie selenu we krwi osób chorych St´˝enia selenu we krwi w ró˝nych populacjach osób chorych dost´pne w analizowanych 26 artyku∏ach opublikowanych w latach 2005–2010 przedstawiono w tabeli II [26, 30, 31, 34, 35, 40, 47, 54, 58, 59, 61, 62, 65–69, 71–79]. Ârednie st´˝enie selenu waha∏o si´ w badanych populacjach od 35,55 µg/L surowicy dla noworodków z ostrymi zaburzeniami oddechowymi [26] do 291 µg/L krwi pe∏nej dla kobiet chorujàcych na raka piersi [71], a nawet do 400,45 µg/L krwinek czerwonych dla chorych na osteoporoz´ [40]. Wi´kszoÊç prowadzonych badaƒ dotyczy∏a roli selenu w procesach nowotworzenia [34, 35, 54, 58, 62, 71, 79], przede wszystkim nowotworów z∏oÊliwych prostaty, piersi i okr´˝nicy [34, 58, 62, 71, 79]; w nast´pnej kolejnoÊci: znaczenia selenu w patogenezie chorób uk∏adu krà˝enia i cukrzycy [61, 65–67, 72] oraz st´˝eƒ selenu u zara˝onych wirusami HIV i HCV [47, 68, 78]. Pojedyncze badania koncentrowa∏y si´ na zwiàzku st´˝enia selenu z przebiegiem cià˝y [31], z wyst´powaniem zaburzeƒ oddechowych u noworodków [26], z chorobami skóry [69], tarczycy [73], wàtroby [76] i uk∏adu pokarmowego [75, 77], z cz´stoÊcià i nasileniem astmy [74], anemii [59] i osteoporozy [40]. W badaniach Kapki i wsp. analizowano natomiast wp∏yw Êrodowiskowej ekspozycji na o∏ów na st´˝enie selenu we krwi dzieci [30]. W znaczàcej wi´kszoÊci badaƒ obserwowano wy˝sze st´˝enia selenu we krwi u osób zdrowych w porównaniu do osób chorych na danà jednostk´ chorobowà oraz istnienie ujemnej zale˝noÊci pomi´dzy st´˝eniem selenu a wyst´powaniem bàdê nasileniem badanej patologii. Ponadto Lubos i wsp. wykazali na przyk∏adzie stabilnej d∏awicy piersiowej i ostrego zespo∏u wieƒcowego (OZW), ˝e ni˝sze st´˝enia selenu w surowicy mogà stanowiç czynnik predykcyjny wystàpienia OZW (d∏awica piersiowa: 74,8 µg/L vs. OZW: 71,5 µg/L), a tak˝e czynnik predykcyjny wystàpienia zgonu w przebiegu Medycyna Ârodowiskowa / Environmental Medicine 2011; 14 (1) 101 OZW (OZW zakoƒczony prze˝yciem: 71,5 µg/L vs. OZW zakoƒczony zgonem: 61 µg/L) [72]. Ciekawe wyniki badaƒ, z uwagi na pewnà odmiennoÊç od ogólnej tendencji wspomnianej powy˝ej, w dziedzinie znaczenia selenu w onkologii uzyskali Yuan i wsp [54], López Fontana i wsp [58] oraz ConnellyFrost i wsp. [62]. Yuan i wsp. wykazali brak zwiàzku pomi´dzy st´˝eniem selenu w surowicy a wyst´powaniem raka wàtrobowokomórkowego [54]. W badaniach López Fontana i wsp. obserwowano wprawdzie ni˝sze st´˝enia selenu w surowicy w grupie chorych z gruczolakiem prostaty w porównaniu do zdrowych m´˝czyzn (gruczolak prostaty: 114 µg/L vs. zdrowi: 122 µg/L), jednak najwy˝szymi st´˝eniami selenu w surowicy charakteryzowali si´ m´˝czyêni z ∏agodnym przerostem gruczo∏u krokowego (145 µg/L) [58]. Connelly-Frost i wsp. natomiast potwierdzili zwiàzek pomi´dzy niskim st´˝eniem selenu w surowicy a wyst´powaniem raka okr´˝nicy, wykazali jednak, ˝e nie dotyczy on pacjentów powy˝ej 70 roku ˝ycia [62]. Równie˝ w aspekcie wp∏ywu selenu a wyst´powanie chorób uk∏adu krà˝enia i cukrzycy obserwowano w analizowanym piÊmiennictwie pewne odst´pstwa od opisywanej poprzednio ogólnej tendencji. Amerykanie w wielooÊrodkowych randomizowanych badaniach uzyskali potwierdzenie wyst´powania ni˝szych st´˝eƒ selenu w grupie osób chorujàcych na choroby naczyƒ obwodowych w porównaniu do grupy osób zdrowych (choroby naczyƒ obwodowych: 134,5 µg/L vs. zdrowi: 137,7 µg/L) [67], nie uzyskali jednak takich potwierdzeƒ w stosunku do cukrzycy czy nadciÊnienia t´tniczego [61, 65, 66]. Wg Bleys i wsp. st´˝enie selenu w surowicy osób chorych na cukrzyc´ by∏o wy˝sze ni˝ st´˝enie selenu w surowicy osób zdrowych (cukrzyca: 126,5?g/L vs. zdrowi: 125,7 µg/L) [61], analogiczne wyniki uzyska∏ Laclaustra i wsp. (cukrzyca: 143,7 µg/L vs. zdrowi: 136,4 µg/L) [66]. Równie˝ w populacji chorych na nadciÊnienie t´tnicze wg Laclaustra i wsp. st´˝enie selenu w surowicy by∏o wy˝sze ni˝ w populacji ogólnej (nadciÊnienie t´tnicze: 138,3 µg/L vs. zdrowi: 136,1 µg/L) [65]. T∏umaczyç powy˝sze wyniki mo˝e sposób doboru badanych. We wszystkich wspomnianych badaniach kryterium w∏àczenia osób do projektu by∏ wiek powy˝ej 40. roku ˝ycia. Podsumowanie Reasumujàc nale˝y przypomnieç, ˝e ostre zatrucia zwiàzkami selenu zdarzajà si´ obecnie wyjàtkowo (zatrucia przypadkowe lub samobójcze), objawy jawnego niedoboru selenu równie˝ dotyczà stosunkowo niewielkiego odsetka populacji ogólnej. Przeglàd aktualnego piÊmiennictwa ukazuje, ˝e wartoÊci Êrednie st´˝eƒ selenu we krwi u osób zdrowych mieszczà si´ w zakresie od oko∏o 40 µg/L do oko∏o 102 400 µg/L. Nie obserwuje si´ przy tym zasadniczych ró˝nic st´˝eƒ selenu w zale˝noÊci od metodyki oznaczenia. Wa˝ne wydaje si´ jednak opracowanie jednej rekomendowanej metody oznaczenia i jej standaryzacja. Wyniki uzyskiwane przy jej u˝yciu by∏yby ca∏kowicie porównywalne. Przydatne by∏oby ponadto wskazanie preferowanego materia∏u biologicznego do oznaczeƒ st´˝eƒ selenu. Oznaczeƒ wartoÊci st´˝eƒ np. w krwinkach czerwonych ró˝nià si´ bowiem od oznaczeƒ wartoÊci we krwi pe∏nej, osocza czy surowicy. WartoÊci obserwowane w ró˝nych stanach chorobowych równie˝ nie odbiegajà znaczàco od powy˝ej podanego uogólnionego zakresu wyst´pujàcego w populacji osób zdrowych. Niezmiernie istotne wydaje si´ wi´c stosowanie w prowadzonych badaniach mo˝liwie dok∏adnego doboru grupy kontrolnej do grupy badanej, w celu uzyskania ich maksymalnej porównywalnoÊci w aspekcie czynników zak∏ócajàcych analiz´; najlepiej metodà „case to case”. Zastosowanie sugerowanych rozwiàzaƒ w opinii autorów umo˝liwi∏oby rozwianie istniejàcych wàtpliwoÊci dotyczàcych np. zwiàzku pomi´dzy st´˝eniem selenu a nadciÊnieniem t´tniczym, cukrzycà, czy niektórymi nowotworami (zw∏aszcza w okreÊlonych grupach wiekowych), o których wspominano w artykule; a tak˝e dalszà kontynuacj´ badaƒ w dziedzinie znaczenia selenu dla zdrowia ludzi, która wydaje si´ byç niezb´dna. Wykaz piÊmiennictwa 1.Dodig S., Cepelak I.: The facts and controversies about selenium. Acta Pharm 2004; 54: 261-276. 2.Puzanowska-Tarasiewicz H., Kuêmicka L., Tarasiewicz M.: Biological function of some elements and their compounds. II. Selenium, selenate, selenium organic compounds. Pol Merkur Lekarski 2009; 159: 249-252. 3.Holben D. H., Smith A. M.: The diverse role of selenium within selenoproteins: a review. J Am Diet Assoc 1999; 99:836843. 4.Burk R. F., Hill K. E., Motley A. K.: Selenoprotein metabolism and function: evidence for more than one function for selenoprotein P. J Nutr 2003; 133: 1517S-1520S. 5.Stone C. A., Kawai K., Kupka R. i wsp.: Role of selenium in HIV infection. Nutr Rev 2010; 68: 671-681. 6.Stehbens W. E.: Oxidative stress in viral hepatitis and AIDS. Exp Mol Pathol 2004; 77: 121-132. 7.Zhang W., Ramanathan C. S., Nadimpalli R. G. i wsp.: Selenium-dependent glutathione peroxidase modules encoded by RNA viruses. Biol Trace Elem Res 1999; 70: 97-116. 8.Boitani C., Puglisi R.: Selenium, a key element in spermatogenesis and male fertility. Adv Exp Med Biol 2008; 636: 6573. 9.Black R. E.: Micronutrients in pregnancy. Br J Nutr 2001; 85: S193-S197. 10. Navas-Acien A., Bleys J., Guallar E.: Selenium intake and cardiovascular risk: what is new? Curr Opin Lipidol 2008; 19: 43-49. 11. Zagrodzki P., Laszczyk P.: Selenium and cardiovascular disease: selected issues. Postepy Hig Med Dosw (Online). 2006; 60: 624-631. Medycyna Ârodowiskowa / Environmental Medicine 2011; 14 (1) 12. Micke O., Schomburg L., Buentzel J. i wsp.: Selenium in oncology: from chemistry to clinics. Molecules 2009; 14: 39753988. 13. Jackson M. I., Combs G. F. Jr.: Selenium and anticarcinogenesis: underlying mechanisms. Curr Opin Clin Nutr Metab Care 2008; 11: 718-726. 14. Kuczyƒska J., Biziuk M.: Biogeochemia selenu i jego monitoring w materia∏ach biologicznych pochodzenia ludzkiego. Ecol Chem Eng 2007; 51: 47-65. 15. Lemire M., Fillion M., Barbosa jr F. i wsp.: Eleveated levels of selenium in the typical diet of Amazonian riverside population. Sci Total Environ 2010; 408: 4076-4084. 16. Navarro-Alarcon M., Cabrera-Vique C.: Selenium in food and the human body: a review. Sci Total Environ 2008; 400: 115-141. 17. HŒgberg J., Alexander J.: Selenium (w:) Norbert G. (ed.): Handbook on the Toxicology of Metals. Academic Press, Inc., 2007: 783-807. 18. Wolak I., Zaporowska H.: Rola selenu i wybranych Se-Bia∏ek w organizmie cz∏owieka. AnnUMCS 2005; 60(suppl 16): 457460. 19. Ermakow V., Jovanoviç L.: Selenium deficiency as a consequence of human activity and its correction. J Geochem Explor 2010; 107: 193-199. 20. El Ghany Hefnawy A., T?rtoa-P?rez JL.: The Importance of selenium and its effects of its deficiency in animal health. Small Ruminant Res 2010; 89: 185-192. 21. Rayman MP.: The importance of selenium to human health. Lancet 2000; 356: 233-241. 22. Raisbeck M. F.: Selenosis. Vet Clin North Am Food Anim Pract 2000; 16: 465-480. 23. Rozporzàdzenie Ministra Pracy i Polityki Spo∏ecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwy˝szych dopuszczalnych st´˝eƒ i nat´˝eƒ czynników szkodliwych dla zdrowia w Êrodowisku pracy. Dz. U. 2002 nr 217 poz. 1833. 24. Chan S., Gerson B., Subramaniam S.: The role of copper, molybdenum, selenium, and zinc in nutrition and health. Clin Lab Med 1998; 18(4): 673-685. 25. Gbadebo A. M., Babalola O. O., Ajigbotesho F. L.: Selenium concentration in food and blood of residents of Abeokuta Metropolis, Southwestern Nigeria. J Geochem Explor 2010; 107: 175-179. 26. Dick A., Ford R.: Cholinergic and oxidative stress mechanisms in sudden infant death syndrome. Acta Paediatr 2009; 98: 1768-1775. 27. Marriott L. D., Foote K. D., Kimber A. C. i wsp.: Zinc, copper, selenium and manganese blood levels in preterm infants. Arch Dis Child Fetal Neonatal Ed 2007; 92: F494-F497. 28. Kilinc M., Coskun A., Bilge F. i wsp.: Serum reference levels of selenium, zinc and copper in healthy pregnant women at a prenatal screening program in southeastern Mediterranean region of Turkey. J Trace Elem Med Biol 2010; 24: 152-156. 29. Zeyrek D., Soran M., Cakmak A. i wsp.: Serum copper and zinc levels in mothers and cord blood of their newborn infants with neural tube defects: a case-control study. Indian Pediatr 2009; 46: 675-680. 30. Kapka L., Baumgartner A., Siwiƒska E. i wsp.: Environmental lead exposure increases micronuclei in children. Mutagenesis 2007; 22: 201-207. 31. Mistry H. D., Wilson V., Ramsay M. M. i wsp.: Reduced selenium concentrations and glutathione peroxidase activity in preeclamptic pregnancies. Hypertension 2008; 52: 881-888. 32. Nhien N. V., Khan N. C., Yabutani T. i wsp.: Relationship of low serum selenium to anemia among primary school children living in rural Vietnam. J Nutr Sci Vitaminol (Tokyo) 2008; 54: 454-459. 33. K∏apciƒska B., Poprzecki S., Danch A. i wsp.: Selenium levels in blood of upper Silesian population: evidence of suboptimal selenium status in a significant percentage of the population. Biol Trace Elem Res 2005; 108: 1-15. 34. Charalabopoulos K., Kotsalos A., Batistatou A. i wsp.: Selenium in serum and neoplastic tissue in breast cancer: correlation with CEA. Br J Cancer 2006; 95: 674-676. 35. Khanna S. S., Karjodkar F. R.: Circulating immune complexes and trace elements (Copper, Iron and Selenium) as markers in oral precancer and cancer: a randomised, controlled clinical trial. Head Face Med 2006; 2: 33. 36. Ruggiero C., Cherubini A., Guralnik J. i wsp.: The interplay between uric acid and antioxidants in relation to physical function in older persons. J Am Geriatr Soc 2007; 55: 1206-1215. 37. Batáriová A., Cerná M., Sp?vácková V. i wsp.: Whole blood selenium content in healthy adults in the Czech Republic. Sci Total Environ 2005; 338: 183-188. 38. Lauretani F., Semba R. D., Bandinelli S. i wsp.: Low plasma selenium concentrations and mortality among older community-dwelling adults: the InCHIANTI Study. Aging Clin Exp Res 2008; 20: 153-158. 39. Li N., Gao Z., Luo D. i wsp.: Selenium level in the environment and the population of Zhoukoudian area, Beijing, China. Sci Total Environ 2007; 381: 105-111. 40. Odabasi E., Turan M., Aydin A. i wsp.: Magnesium, zinc, copper, manganese, and selenium levels in postmenopausal women with osteoporosis. Can magnesium play a key role in osteoporosis? Ann Acad Med Singapore 2008; 37: 564-567. 41. Van Cauwenbergh R., Robberecht H., Van Vlaslaer V. i wsp.: Plasma selenium levels in healthy blood bank donors in the central-eastern part of Belgium. J Trace Elem Med Biol 2007; 21: 225-233. 42. Safaralizadeh R., Kardar G. A., Pourpak Z. i wsp.: Serum concentration of selenium in healthy individuals living in Tehran. Nutr J 2005; 4: 32. 43. Pincemail J., Vanbelle S., Gaspard U. i wsp.: Effect of different contraceptive methods on the oxidative stress status in women aged 40 48 years from the ELAN study in the province of Liege, Belgium. Hum Reprod 2007; 22: 2335-2343. 44. Gundacker C., Komarnicki G., Zödl B. i wsp.: Whole blood mercury and selenium concentrations in a selected Austrian population: does gender matter? Sci Total Environ 2006; 372: 76-86. 45. Arnaud J., Bertrais S., Roussel A. M. i wsp.: Serum selenium determinants in French adults: the SU. VI. M. AX study. Br J Nutr 2006; 95: 313-320. 46. Méplan C., Crosley L. K., Nicol F. i wsp.: Genetic polymorphisms in the human selenoprotein P gene determine the response of selenoprotein markers to selenium supplementation in a gender-specific manner (the SELGEN study). FASEB J 2007; 21: 3063-3074. 47. Khalili H., Soudbakhsh A., Hajiabdolbaghi M. i wsp.: Nutritional status and serum zinc and selenium levels in Iranian HIV infected individuals. BMC Infect Dis 2008; 8: 165. 48. Nawrot T. S., Staessen J. A., Roels H. A. i wsp.: Blood pressure and blood selenium: a cross-sectional and longitudinal population study. Eur Heart J 2007; 28: 628-633. 49. Burri J., Haldimann M., Dudler V.: Selenium status of the Swiss population: assessment and change over a decade. J Trace Elem Med Biol 2008; 22: 112-119. 50. Rasmussen L. B., Hollenbach B., Laurberg P. i wsp.: Serum selenium and selenoprotein P status in adult Danes - 8-year followup. J Trace Elem Med Biol 2009; 23: 265-271. 51. Iranpour R., Zandian A., Mohammadizadeh M. i wsp.: Comparison of maternal and umbilical cord blood selenium levels in term and preterm infants. Zhongguo Dang Dai Er Ke Za Zhi 2009; 11(7): 513-516. Medycyna Ârodowiskowa / Environmental Medicine 2011; 14 (1) 103 52. Ellingsen D. G., Thomassen Y., Rustad P. i wsp.: The timetrend and the relation between smoking and circulating selenium concentrations in Norway. J Trace Elem Med Biol 2009; 23: 107-115. 53. Vidlar A., Vostalova J., Ulrichova J. i wsp.: The safety and efficacy of a silymarin and selenium combination in men after radical prostatectomy - a six month placebo-controlled double-blind clinical trial. Biomed Pap Med Fac Univ Palacky Olomouc Czech Repub 2010; 154: 239-244. 54. Yuan J. M., Gao Y. T., Ong C. N. i wsp.: Prediagnostic level of serum retinol in relation to reduced risk of hepatocellular carcinoma. J Natl Cancer Inst 2006; 98: 482-490. 55. Chen C. J., Lai J. S., Wu C. C. i wsp.: Serum selenium in adult Taiwanese. Sci Total Environ 2006; 367: 448-450. 56. Walston J., Xue Q., Semba R. D. i wsp.: Serum antioxidants, inflammation, and total mortality in older women. Am J Epidemiol 2006; 163: 18-26. 57. Burk R. F., Norsworthy B. K., Hill K. E. i wsp.: Effects of chemical form of selenium on plasma biomarkers in a highdose human supplementation trial. Cancer Epidemiol Biomarkers Prev 2006; 15: 804-810. 58. López Fontana C. M., Pérez Elizalde R. F., Vanrell M. C. i wsp.: Relation between selenium plasma levels and different prostatic pathologies. Actas Urol Esp 2010; 34: 625-629. 59. Semba R. D., Ferrucci L., Cappola A. R. i wsp.: Low Serum Selenium Is Associated with Anemia Among Older Women Living in the Community: the Women's Health and Aging Studies I and II. Biol Trace Elem Res 2006; 112: 97-107. 60. Bleys J., Navas-Acien A., Guallar E.: Serum selenium levels and all-cause, cancer, and cardiovascular mortality among US adults. Arch Intern Med 2008; 168: 404-410. 61. Bleys J., Navas-Acien A., Guallar E.: Serum selenium and diabetes in U. S. adults. Diabetes Care 2007; 30: 829-834. 62. Connelly-Frost A., Poole C., Satia J. A. i wsp.: Selenium, folate, and colon cancer. Nutr Cancer 2009; 61: 165-178. 63. Clark N. A., Teschke K., Rideout K. i wsp.: Trace element levels in adults from the west coast of Canada and associations with age, gender, diet, activities, and levels of other trace elements. Chemosphere 2007; 70: 155-164. 64. Heitland P., Köster H. D.: Biomonitoring of 37 trace elements in blood samples from inhabitants of northern Germany by ICP-MS. J Trace Elem Med Biol 2006; 20: 253-262. 65. Laclaustra M., Navas-Acien A., Stranges S. i wsp.: Serum selenium concentrations and hypertension in the US Population. Circ Cardiovasc Qual Outcomes 2009; 2: 369-376. 66. Laclaustra M., Navas-Acien A., Stranges S. i wsp.: Serum selenium concentrations and diabetes in U. S. adults: National Health and Nutrition Examination Survey (NHANES) 20032004. Environ Health Perspect 2009; 117: 1409-1413. 67. Bleys J., Navas-Acien A., Laclaustra M. i wsp.: Serum selenium and peripheral arterial disease: results from the national health and nutrition examination survey, 2003-2004. Am J Epidemiol 2009; 169: 996-1003. 104 68. Ko W. S., Guo C. H., Yeh M. S. i wsp.: Blood micronutrient, oxidative stress, and viral load in patients with chronic hepatitis C. World J Gastroenterol 2005; 11: 4697-4702. 69. Chen Y., Hall M., Graziano J. H. i wsp.: A prospective study of blood selenium levels and the risk of arsenic-related premalignant skin lesions. Cancer Epidemiol Biomarkers Prev 2007; 16: 207-213. 70. Lemire M., Fillion M., Barbosa F. Jr. i wsp.: Elevated levels of selenium in the typical diet of Amazonian riverside populations. Sci Total Environ 2010; 408: 4076-4084. 71. Alatise O. I., Schrauzer G. N.: Lead exposure: a contributing cause of the current breast cancer epidemic in Nigerian women. Biol Trace Elem Res 2010; 136: 127-139. 72. Lubos E., Sinning C. R., Schnabel R. B. i wsp.: Serum selenium and prognosis in cardiovascular disease: results from the AtheroGene study. Atherosclerosis 2010; 209: 271-277. 73. Doupis J., Stavrianos C., Saltiki K. i wsp.: Thyroid volume, selenium levels and nutritional habits in a rural region in Albania. Hormones (Athens) 2009; 8: 296-302. 74. Shaheen S. O., Newson R. B., Rayman M. P. i wsp.: Randomised, double blind, placebo-controlled trial of selenium supplementation in adult asthma. Thorax 2007; 62: 483-490. 75. van Stijn M. F., Ligthart-Melis G. C., Boelens P. G. i wsp.: Antioxidant enriched enteral nutrition and oxidative stress after major gastrointestinal tract surgery. World J Gastroenterol 2008; 14: 6960-6969. 76. Bonnefont-Rousselot D., Ratziu V., Giral P. i wsp.: Blood oxidative stress markers are unreliable markers of hepatic steatosis. Aliment Pharmacol Ther 2006; 23: 91-98. 77. Camargo M. C., Burk R. F., Bravo L. E. i wsp.: Plasma selenium measurements in subjects from areas with contrasting gastric cancer risks in Colombia. Arch Med Res 2008; 39: 443-451. 78. Hurwitz B. E., Klaus J. R., Llabre M. M. i wsp.: Suppression of human immunodeficiency virus type 1 viral load with selenium supplementation: a randomized controlled trial. Arch Intern Med 2007; 167: 148-154. 79. Chan J. M., Oh W. K., Xie W. i wsp.: Plasma selenium, manganese superoxide dismutase, and intermediate- or high-risk prostate cancer. J Clin Oncol 2009; 27: 3577-3583. Adres do korespondencji: lek. med. Pawe∏ Gaç Akademia Medyczna im. Piastów Âlàskich we Wroc∏awiu Katedra i Zak∏ad Higieny Ko∏o Naukowe Zdrowia Ârodowiskowego i Epidemiologii 50-345 Wroc∏aw, ul. Mikulicza-Radeckiego 7 tel. (71) 784-15-08, e-mail: pawelgac@interia. pl Medycyna Ârodowiskowa / Environmental Medicine 2011; 14 (1)
