Dorobek badawczy i organizacyjny Ludwika Ehrlicha na tle rozwoju

Przeszłość – Teraźniejszość – Przyszłość.
Problemy badawcze młodych politologów
Kraków 2010
ISBN 978-83-7271-635-4
s. 133–143
Tomasz Pugacewicz
Uniwersytet Jagielloński
Dorobek badawczy i organizacyjny Ludwika
Ehrlicha na tle rozwoju nauki o stosunkach
międzynarodowych w Polsce do 1950 roku
Abstrakt
Celem artykułu jest prezentacja i ocena dorobku Ludwika Ehrlicha w obszarze nauki
o stosunkach międzynarodowych na tle polskiego i europejskiego rozwoju tej dyscypliny. Praca obejmuje okres od I wojny światowej do momentu silnej ideologizacji nauki
w Polsce w okresie po 1945 roku. Cześć pierwsza artykułu jest poświęcona przedstawieniu przesłanek i form instytucjonalizacji nauki o stosunkach międzynarodowych
w Europie po I wojnie światowej. W kolejnej części autor skupia się na polskim wkładzie w badania nad zagadnieniami międzynarodowymi w latach 1919–1949. Omawia
także dzieje instytucji życia naukowego, w których prowadzono prace z tej dziedziny.
Na tak zarysowanym tle zostaje ukazany dorobek badawczy i organizacyjny Ehrlicha we
wspomnianym okresie. Artykuł zamyka ocena osiągnięć wspomnianego badacza. We
wnioskach wskazano na kluczową rolę Ehrlicha w budowaniu zrębów tejże dziedziny
w Polsce oraz wagę jego aktywnego udział w jej życiu międzynarodowym.
Celem artykułu jest prezentacja i ocena dorobku Ludwika Ehrlicha (1889–1968)
w dziedzinie nauki o stosunkach międzynarodowych na tle rozwoju tej dyscypliny
w Polsce do 1950 roku. Koncentruje się na wątkach akademickich, dlatego też z zakresu pracy zostały wykluczone opracowania o charakterze nienaukowym. Artykuł
obejmuje okres od końca I wojny światowej do 1950 roku. Za wyborem daty początkowej przemawiają dwie przesłanki. Wraz z końcem tzw. Wielkiej Wojny rozpoczyna się instytucjonalizacja nauki o stosunkach międzynarodowych i jednocześnie jest
to moment, gdy Ehrlich pisze swoje pierwsze artykuły dotyczące tej dyscypliny. Data
końcowa wynika, po pierwsze, z faktu, że tuż po II wojnie światowej dochodzi do
znaczących zmian w światowej organizacji nauki o stosunkach międzynarodowych, co
zamyka pewien okres jej historii. Jednocześnie w Polsce od 1950 roku, w wyniku silnej
ideologizacji nauki, dochodzi do przebudowy struktur szkolnictwa wyższego, w tym likwidacji szeregu instytucji reprezentujących dyscypliny badawcze rozwijające się przed
134
Tomasz Pugacewicz
II wojną światową. Po tej dacie próżno szukać publikacji Ehrlicha koncentrujących się
na zagadnieniach związanych z nauką o stosunkach międzynarodowych.
Ocena dorobku Ehrlicha na tle rozwoju nauki o stosunkach międzynarodowych
w Polsce nie może mieć miejsca bez krótkiego opisu tej drugiej. Z kolei zrozumienie dynamiki badań prowadzonych w kraju, będących często efektem kontaktów
z przedstawicielami nauki z zagranicy, wiąże się z poznaniem stanu badań tej dyscypliny w państwach europejskich. W związku z powyższym niniejszy artykuł składa
się z trzech części. Pierwsza jest poświęcona przedstawieniu stanu nauki o stosunkach
międzynarodowych w Europie po I wojnie światowej. W kolejnej części autor skupia się na polskim dorobku badań nad zagadnieniami międzynarodowymi w latach
1919–1949. Dopiero na tak zarysowanym tle – w części trzeciej – zostanie przedstawiony dorobek badawczy i organizacyjny Ehrlicha. Artykuł zamyka ocena osiągnięć
wspomnianego badacza w relacji do rozwoju tej dyscypliny w Polsce i na świecie.
Badania nad stosunkami międzynarodowymi w Europie po I wojnie
światowej
Rozwój badań nad zagadnieniami międzynarodowymi w Europie ulega intensyfikacji wraz z instytucjonalizacją nauki badającej tę tematykę po I wojnie światowej. Co prawda już w okresie przed 1914 rokiem zagadnienia międzynarodowe
miały swoje miejsce w programach części europejskich uczelni wyższych kształcących urzędników publicznych, w tym pracowników służby zagranicznej. Natomiast
w Stanach Zjednoczonych tą problematyką zajmowały się wydziały nauk o polityce (political science), intensywnie rozwijające się w tym państwie już od przełomu
XIX i XX wieku. Jednakże dopiero po tzw. Wielkiej Wojnie dochodzi do powstania
w Europie oddzielnych katedr uczelnianych i wyspecjalizowanych szkół zajmujących
się nie tylko dydaktyką, ale także badaniami we wspomnianym obszarze.
Można wyodrębnić trzy przyczyny wspomnianej instytucjonalizacji. Po pierwsze,
reprezentujący początkowo różne dyscypliny nauki amerykańscy i brytyjscy uczeni
– najpierw zgromadzeni w wydzielonych, rządowych grupach badawczych, a potem
uczestniczący wspólnie w konferencji paryskiej – uświadomili sobie istnienie jednego, wspólnego obszaru badawczego. Wyrazem tego była decyzja tychże badaczy
S. Mauersberg, Nauka i szkolnictwo wyższe w latach 1939–1951, [w:] Historia nauki polskiej, red.
B. Suchodolski, t. 5, cz. 1, red. Z. Skubała-Tokarska, Wrocław 1992, s. 459 i n.
Kształceniem dyplomatów zajmowała się Akademia Orientalna w Wiedniu, utworzona w 1754 r., później przekształcona w Akademię Konsularną. Urzędnicy publiczni zdobywali także wiedzę o sprawach
międzynarodowych w ramach Wolnej Szkoły Nauk Politycznych w Paryżu, założonej w 1871 r. Wreszcie
w 1895 r. powstała London School of Economics, stanowiąca narzędzie filantropów do niwelowania różnic społecznych. Por. J. Kukułka, Wstęp do nauki o stosunkach międzynarodowych, Warszawa 2003, s. 38.
„Instytucjonalizację amerykańskiej nauki o polityce rozpoczęło utworzenie School of Political Science
na Uniwersytecie Columbia w 1880 roku. […] W 1900 roku zostały zorganizowane wykłady z polityki
międzynarodowej na Uniwersytecie Visconsin. […] Ogólnokrajowego charakteru nabrało […] utworzone w 1903 r. […] American Political Science Association, które od 1906 r. wydaje «The American
Political Science Review»”. J. Kukułka, Teoria stosunków międzynarodowych, Warszawa 2000, s. 62.
Dorobek badawczy i organizacyjny Ludwika Ehrlicha...
135
o powołaniu angielsko-amerykańskiego instytutu (z siedzibami w Londynie i Nowym Jorku), który miał się zająć badaniami zagadnień międzynarodowych.
Druga przyczyna tkwiła w charakterze konfliktu zakończonego w 1918 roku,
który spowodował wzrost zainteresowania opinii publicznej zagadnieniami międzynarodowymi. Doprowadziło to do wzrostu zapotrzebowania na specjalistyczną
wiedzę i osoby ją posiadające, co w konsekwencji pociągnęło za sobą rozwój uczelni
w tym kierunku.
Wreszcie przyczyna trzecia, ale chyba najważniejsza. Otóż formalnie zakończony w trakcie paryskiej konferencji konflikt był pierwszym wymagającym totalnego
zaangażowania stron. Władze państwowe, aby nie przegrać, musiały zmobilizować
wszystkie środki cywilne i wojskowe. Jednocześnie ogrom ofiar i przedłużający się
konflikt coraz bardziej przysłaniały zarówno pierwotny cel wojny, jak i w ogóle jej
sens. W takich warunkach coraz większą popularność zdobywały poglądy Włodzimierza Lenina i bolszewików o zapewnieniu pokoju na świecie poprzez międzynarodową współpracę klasy robotniczej. Wszystko to skłaniało myślicieli i polityków
państw zachodnich do poszukiwania sposobu wpływania na opinię publiczną, zarówno we własnym kraju, jak i za granicą.
Odpowiedź na powyższe problemy znalazł nurt określany przez Chrisa Browna
mianem liberalnego internacjonalizmu. To właśnie przyjęcie jego założeń przez myślicieli i polityków możemy uznać za główną przyczynę powstania nowej dyscypliny.
Koncepcja ta zakładała możliwość harmonijnego współżycia państw. Przyczyny dotychczasowych wojen upatrywała ona w niedemokratycznych rządach lub też w braku odpowiedniej świadomości opinii publicznej w państwach demokratycznych.
Środkiem zaradczym miało być więc promowanie demokracji oraz wiedzy na temat
zagadnień międzynarodowych. Wraz z odpowiednim systemem organizacji międzynarodowych powinny one zapewnić pokojowe rozwiązywanie konfliktów.
Koncepcja ta rozwijała się jeszcze przed I wojną światową w Wielkiej Brytanii
i Stanach Zjednoczonych. W obu krajach znajdowała zwolenników wśród prywatnych organizacji: w Wielkiej Brytanii między innymi wśród członków Towarzystwa
Fabiańskiego, a w USA wśród władz Fundacji Rockefellera i Carnegiego. O ile jednak brytyjscy politycy odnosili się ze sceptycyzmem do tych przekonań, to w Stanach
Zjednoczonych ich gorącym zwolennikiem był sam prezydent Woodrow Wilson.
Z uwagi na doniosłą rolę USA w zakończeniu I wojny światowej to właśnie z osobą
tego polityka i jego poglądami – określanymi mianem wilsonizmu – wiąże się popularyzację liberalnego internacjonalizmu.
Ibidem, s. 72–73; Peter Grosse, Continuing the Inquiry: The Council on Foreign Relations from 1921 to
1996, New York 1996.
L. Ehrlich, Wstęp do nauki o stosunkach międzynarodowych, Kraków 1947, s. 36–37.
Ch. Brown, Understanding International Relations, Basingstoke 2001, s. 21–24; R.H. Jackson,
G. Sørensen, Wprowadzenie do stosunków międzynarodowych: teorie i kierunki badawcze, przeł. A. Czwojdrak, Kraków 2006, s. 36–37.
Wydaje się, że nie mały wpływ na rozwój takich poglądów w dwóch wymienionych państwach
anglosaskich miał fakt, że nie doznały one tej skali zniszczeń materialnych i ludzkich, co pozostali
136
Tomasz Pugacewicz
Znając źródła instytucjonalizacji nauki o stosunkach międzynarodowych, możemy przejść do jej głównych przejawów. Pierwsze jednostki badawcze i specjalistyczne
periodyki powstają jako pokłosie paryskiej konferencji pokojowej. Zaliczamy do nich
Royal Institute of International Affairs w Londynie (1919) i jego pismo „International
Affairs” (1924) oraz Council of Foreign Relations w Nowym Jorku (1921) i jej pismo
„Foreign Affairs” (1922). Nie dziwi fakt, że w Wielkiej Brytanii to właśnie filantropi
fundują na uniwersytetach pierwsze katedry polityki lub stosunków międzynarodowych; kolejno w Aberystwyth (1919, katedra imienia Woodrowa Wilsona), Londynie
(1923) i Oksfordzie (1930). W 1923 roku powstają jednostki naukowe zajmujące się
tą tematyką we Francji i Niemczech. Natomiast trzy lata później przy Lidze Narodów
w Genewie rozpoczyna działalność wyższa uczelnia kształcąca w tym zakresie10.
Moim zdaniem kluczowym przejawem instytucjonalizacji badań nad tą problematyką była odbywająca się corocznie, od 1928 do 1939 roku, Stała Konferencja
Wyższych Studiów Międzynarodowych przy paryskim Międzynarodowym Instytucie Współpracy Intelektualnej Ligi Narodów. Skupiła ona na równoprawnych zasadach przedstawicieli krajowych instytutów badawczych i jednostek uniwersyteckich
z całego świata oraz stanowiła miejsce dyskusji nad wybranymi problemami międzynarodowymi, ale również zagadnieniami dotyczącymi samej dyscyplin naukowej.
W czasie jej obrad poruszano między innymi kwestie związane z nauczaniem stosunków międzynarodowych11.
Losy wspomnianej konferencji dobrze obrazują koleje podejścia badawczego
nauki o stosunkach międzynarodowych z okresu dwudziestolecia międzywojennego. Według Davida Longa Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO), którą powołano do organizacji międzynarodowej
współpracy naukowców po II wojnie światowej, była zdominowana przez amerykańskich badaczy. W związku z tym władze UNESCO nie chciały podtrzymywać
funkcjonowania wspomnianej konferencji, gdyż nie posiadały tam głosu decydującego i optowały za powstaniem nowej organizacji, bardziej scentralizowanej i co
ważniejsze, propagującej amerykański model nauk społecznych. W duchu amerykańskich political science uznano w 1949 roku w czasie paryskich obrad konferencji
uczestnicy konfliktu. Pozwalało to mniej emocjonalnie i z większym optymizmem patrzeć w przyszłość. Por.: Ch. Brown, op. cit., s. 21–25; R.H. Jackson, G. Sørensen, op. cit., s. 36–40.
J. Kukułka, Teoria stosunków międzynarodowych, s. 72–73; P. Grosse, op. cit.
Pierwszymi kierownikami tych katedr byli doradcy brytyjskich władz i uczestnicy konferencji pokojowej w Paryżu: Alfred Zimmern oraz Philip Noel-Baker. Por.: S. Smith, J. Balis, Wprowadzenie, [w:]
Globalizacja polityki światowej. Wprowadzenie do stosunków międzynarodowych, red. S. Smith, J. Balis,
przeł. M. Filary et al., Kraków 2008, s. 4; Ch. Brown, op. cit., s. 24; J. Kukułka, Teoria stosunków międzynarodowych, s. 73, 77–88.
10
J. Kukułka, Teoria stosunków międzynarodowych, s. 71, 80, 83.
11
La Confeìrence permanente des hautes eìtudes internationales; ses origines, ses fonctions, son organisation,
Paris 1937, s. 11–36; D. Long, Who Killed the International Studies Conference?, „Review of International Studies”, 2006, Vol. 32, s. 604–607, 618; J. Kolasa, International Intellectual Cooperation: the
League Experience and the Beginnings of UNESCO, Wrocław 1962, s. 93–110.
Dorobek badawczy i organizacyjny Ludwika Ehrlicha...
137
UNESCO stosunki międzynarodowe za jeden z czterech obszarów nauk o polityce.
W tym samym roku utworzono przy UNESCO International Political Science Association, wzorujące się na American Political Science Association. Natomiast pozbawiona wsparcia finansowego i organizacyjnego Stała Konferencja Wyższych Studiów
Międzynarodowych uległa rozpadowi na początku lat 50. Powstałe w 1959 roku International Studies Associations (ISA) nie kultywowało tradycji tej konferencji. ISA
było organizacją z siedzibą w Stanach Zjednoczonych i reprezentowało wyłącznie
tamtejsze podejście badawcze do nauki o stosunkach międzynarodowych12.
Badanie zagadnień międzynarodowych w Polsce do 1950 roku
Przechodząc do kwestii badania zagadnień międzynarodowych w Polsce do 1950
roku, należy podkreślić, że z pewnym opóźnieniem, ale jednak następował tu rozwój
tej dyscypliny.
Już w 1926 roku powstaje Towarzystwo Badania Zagadnień Międzynarodowych
w Warszawie, stawiające sobie za cel studiowanie i popularyzowanie wiedzy z zakresu
stosunków międzynarodowych. Główną formą jego działalności było organizowanie
odczytów. Na początku lat 30. pozyskało grant Fundacji Carnegiego na opracowanie publikacji na temat I wojny światowej. Twórcą i wieloletnim przewodniczącym
Towarzystwa był wybitny historyk, profesor Uniwersytetu Warszawskiego Marceli
Handelsman13.
Ważniejszy od towarzystwa wydaje się jednak Centralny Komitet Polskich Instytucji Nauk Politycznych (CKPINP), utworzony w 1929 roku po wizycie Arnolda
Toynbee’go, ówczesnego sekretarza wspomnianego Royal Institute of International
Affairs. CKPINP nosił pierwotnie nazwę Komitetu Porozumiewawczego Kierowników Katedr i Szkół Nauk Politycznych oraz Instytutów Badających Zagadnienia
Międzynarodowe. Wydaje się jednak, że nazwa komitetu uległa zmianie z uwagi na
dominującą w Polsce tradycję włączania zagadnień międzynarodowych w zakres terminu „nauki polityczne”14. Tymczasem wyłącznym celem tego komitetu była koordynacja uczestnictwa polskich uczonych we wspomnianej Stałej Konferencji Wyższych Studiów Międzynarodowych15.
W komitecie tym były skupione praktycznie wszystkie polskie instytucje zajmujące się badaniem zagadnień o charakterze międzynarodowym. Ośrodki takie istniały
w większości miast uniwersyteckich ówczesnej Polski. Należy jednak zwrócić uwagę na
fakt, że często były one związane z wydziałami prawa lub też specjalistycznymi instytucjami badającymi wybrane zagadnienia międzynarodowe. Najważniejszą pozycję odD. Long, op. cit., s. 603–622.
Towarzystwa naukowe i upowszechniające naukę działające w przeszłości na ziemiach polskich, cz. 3,
red. B. Sordylowa, Słownik polskich towarzystw naukowych, t. 2, Warszawa 2001, s. 81–83.
14
M. Nodzykoska-Gromadzka, Z dziejów polskich nauk politycznych, „Studia Nauk Politycznych” 1973,
nr 2/12, s. 106–107.
15
A.M. Brzeziński, Polska Komisja Międzynarodowej Współpracy Intelektualnej (1924–1939), Łódź 2001,
s. 104–118.
12
13
138
Tomasz Pugacewicz
grywał ośrodek warszawski ze Szkołą Nauk Politycznych, oddzielną Wolną Wszechnicą
Polską z Wydziałem Nauk Politycznych i Społecznych, Seminarium Prawa Państwowego i Międzynarodowego na Wydziale Prawa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego, podobnym Seminarium Międzynarodowego Prawa Publicznego w Szkole
Głównej Handlowej czy wreszcie niewielką Szkołą Wschodnioznawczą przy Instytucie
Wschodnim w Warszawie. Jako kolejny ośrodek można wskazać Szkołę Nauk Politycznych przy Wydziale Prawa UJ w Krakowie, najstarszą w Polsce, bo istniejącą już
od 1911 roku; wreszcie Wydział Prawa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, gdzie działał Zakład Prawa Politycznego i Prawa Narodów oraz
Studium Dyplomatyczne, o którym będzie mowa dalej. Należy też wspomnieć o Seminarium Prawa Politycznego na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim oraz Szkole Nauk
Politycznych, funkcjonującej przy Instytucie Naukowo-Badawczym Europy Wschodniej na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, jak również o funkcjonującej tamże
Katedrze Prawa Politycznego. Z kolei na Uniwersytecie Poznańskim działała Katedra
Prawa Międzynarodowego i Szkoła Nauk Politycznych. Wreszcie, nie można zapominać o Instytucie Bałtyckim w Gdyni czy też Instytucie Geograficznym UJ16.
Można wymienić cztery polskie periodyki z okresu dwudziestolecia międzywojennego poświęcone wyłącznie zagadnieniom międzynarodowych. W latach 1919–
1921 ukazywał się „Przegląd Dyplomatyczny”, wydawany przez MSZ RP. Później
jego miejsce zajął „Przegląd Polityczny. Czasopismo poświęcone zagadnieniom polityki zagranicznej”, redagowany przez wspomnianego już przewodniczącego Towarzystwa Badania Zagadnień Międzynarodowych, Handelsmana. Przez pewien czas
rywalizowało z nim pismo „Sprawy Obce”. Po upadku „Przeglądu Politycznego” jego
miejsce zajęła „Polityka Narodów”, redagowana przez Juliana Makowskiego17.
Czasopismom dotyczącym ogólnie zagadnień międzynarodowych towarzyszyło
wiele periodyków specjalizujących się w sprawach związanych z sąsiadami Polski,
wybranych zjawiskach stosunków międzynarodowych czy regionach świata. Można
tu wymienić takie pisma, jak: „Sprawy Narodowościowe”, „Strażnica Zachodnia”,
„Przegląd Wschodni. Miesięcznik poświęcony badaniu rzeczywistości sowieckiej
i stosunków wzajemnych Polski i ZSRR” czy „Palestyna i Bliski Wschód. Czasopismo poświęcone sprawom gospodarczym Palestyny i Bliskiego Wschodu”. W tym
okresie istniało także kilka serii wydawniczych związanych z interesującą nas tematyką, wśród których należy wymienić między innymi: Bibliotekę Umiejętności
Prawnych i Politycznych, Prace z zakresu zagadnień polityki międzynarodowej Koła
Naukowego Szkoły Nauk Politycznych w Warszawie, publikacje Wydawnictwa Seminarium Prawa Politycznego i Międzynarodowego Uniwersytetu Warszawskiego,
Bibliotekę Prawa Politycznego i Prawa Narodów Uniwersytetu Jana Kazimierza we
Lwowie czy też Bibliotheque des relations internationales tegoż samego uniwersytetu.
J. Kukułka, Teoria stosunków międzynarodowych, s. 65–67, 87–90.
H. Głębocki, „Przegląd Dyplomatyczny” 1919–1921, „Polski Przegląd Dyplomatyczny” 2001, t. 1,
nr 1/1, s. 178–179; M. Kornat, „Polski Przegląd Dyplomatyczny” (2001–2009), „Polski Przegląd Dyplomatyczny” 2009, nr 4–5/50–51, s. 6–7.
16
17
Dorobek badawczy i organizacyjny Ludwika Ehrlicha...
139
Próby tworzenia kompendiów dotyczących zagadnień międzynarodowych – brakowało bowiem publikacji poświęconych tylko i wyłącznie tej tematyce – możemy
znaleźć w ramach Encyklopedii podręcznej prawa publicznego (konstytucyjnego, administracyjnego i międzynarodowego) oraz Encyklopedji nauk politycznych18.
Po II wojnie światowej badania naukowe były kontynuowane tylko w dwóch
ośrodkach. W Krakowie i Warszawie odrodziły się Szkoły Nauk Politycznych, przy
czym w tym ostatnim przypadku już pod nazwą Akademii Nauk Politycznych. Obie
jednostki zostały jednak zlikwidowane do 1950 roku. W miejsce drugiej zostaje powołana Szkoła Główna Służby Zagranicznej, której celem nie było jednak prowadzenie badań, ale kształcenie kadr polskiej służby zagranicznej. Natomiast w 1947 roku
powstaje w Warszawie Polski Instytut Spraw Międzynarodowych – ośrodek badawczy
nadzorowany przez resort spraw zagranicznych. Wydaje on periodyk „Sprawy Międzynarodowe”, przez długie lata jedyne pismo w Polsce poświęcone tylko i wyłącznie
naukowej perspektywie zagadnień międzynarodowych19. Natomiast rozpoczęte prace
wydawnicze w PISM nad „Rocznikiem Prawa Międzynarodowego”, który mógł być
szansą na kontynuowanie badań polskich prawników nad stosunkami międzynarodowymi, zostają przerwane po opublikowaniu jednego tomu w 1949 roku20.
Znając koleje europejskich i polskich zinstytucjonalizowanych badań nad zagadnieniami międzynarodowymi, możemy przyjrzeć się wkładowi w to zjawisko dorobku naukowego i organizacyjnego Ehrlicha.
Praca badawcza i organizacyjna Ehrlicha w obszarze nauki
o stosunkach międzynarodowych
Ludwik Ehrlich jest znany głównie jako wybitny badacz prawa międzynarodowego, w tym historii piętnastowiecznej polskiej szkoły prawa narodów21. Dotychczas
nie poświęcono jednak zbyt dużej uwagi jego badaniom w obszarze nauki o stosunkach międzynarodowych22.
18
Np. wybrane hasła w: Encyklopedja podręczna prawa publicznego (konstytucyjnego, administracyjnego
i międzynarodowego), red. Z. Cybichowski, t. 1, Warszawa 1926.
19
J. Kukułka, Teoria stosunków międzynarodowych, s. 89–90.
20
Por. „Rocznik Prawa Międzynarodowego” 1949.
21
S.E. Nahlik, Ludwik Ehrlich (1889–1968), „Państwo i Prawo” 1969, nr 2, s. 382–385; K. Lankosz,
Ludwik Ehrlich (1889–1968), [w:] Złota księga Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego, red. J. Stelmach i W. Uruszczak, Kraków 2000, s. 315–318. Na zasługi Ehrlicha w obszarze prawa konstytucyjnego wskazują: A. Redzik, Nauczanie i nauka prawa politycznego na uniwersytecie Jana
Kazimierza we Lwowie, „Przegląd Sejmowy” 2007, nr 5/82, s. 129–131; A. Ławniczak, M. MasternakKubiak, A. Preisner, Prawo konstytucyjne na Uniwersytecie Lwowskim w okresie międzywojennym, [w:]
Prawo konstytucyjne II Rzeczypospolitej. Nauka i instytucje. XLVII Ogólnopolski Zjazd Katedr i Zakładów
Prawa Konstytucyjnego, red. P. Sarnecki, Kraków 2006, s. 21–22.
22
Jedynie J. Gilas i J. Kukułka wśród powojennych badaczy stosunków międzynarodowych w Polsce
odnotowują pracę Ehrlicha Wstęp do nauki o stosunkach międzynarodowych. Tylko ten drugi jednak dostrzega i szerzej przedstawia jej przełomowy charakter; por. J. Gilas, Wstęp do nauki stosunków międzynarodowych, Toruń 1975, s. 72–73; J. Kukułka, Wstęp do nauki o stosunkach międzynarodowych, s. 10–12.
140
Tomasz Pugacewicz
Na wstępie można stwierdzić, że już w okresie swoich studiów i pierwszej pracy
zawodowej Ehrlich był świadkiem narodzin idei, która doprowadziła do instytucjonalizacji nauki o stosunkach międzynarodowych. W tym samym czasie miał możliwość
przyjrzenia się anglosaskim (w tym amerykańskim) metodom badań w zakresie nauk
o polityce. Umożliwiły mu to studia prawnicze w Wielkiej Brytanii oraz praca na Wydziale Nauk Politycznych Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley. Nowe, powojenne idee, promujące współpracę między narodami i instytucjonalizację badań nad stosunkami międzynarodowymi, odgrywają dużą rolę w artykule The War and Political
Theory, opublikowanym przez niego na łamach kalifornijskiego przeglądu prawnego
z 1918 roku23. Ponadto profesor Ehrlich przez trzy lata pracował w polskiej służbie zagranicznej jako kierownik biura prasowego w Nowym Jorku. Z kolei w ramach struktur Ligi Narodów w latach 1927–1928 pełnił funkcję sędziego narodowego w Stałym
Trybunale Sprawiedliwości Międzynarodowej w Hadze. Od 1924 roku do wybuchu
II wojny światowej piastował zaś stanowisko kierownika Katedry Prawa Politycznego i Prawa Narodów – dziś byśmy powiedzieli konstytucyjnego i międzynarodowego
publicznego – Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie24.
Przyjrzyjmy się teraz konkretnym działaniom podejmowanym przez lwowskiego
uczonego w obszarze nauki o stosunkach międzynarodowych. Największym dokonaniem Ehrlicha było utworzenie Studium Dyplomatycznego przy Wydziale Prawa
UJK i kierowanie nim w latach 1930–1939. Jednostka ta kształciła przyszłych pracowników polskiej służby dyplomatycznej. Jednakże dydaktyka nie była jedyną formą
działalności tego ośrodka. W 1936 roku w jego ramach utworzono cztery seminaria,
zajmujące się badaniem zagadnień międzynarodowych. Jednemu z nich, dotyczącemu metodologii w ramach nauki o stosunkach międzynarodowych, współprzewodniczył Ludwik Ehrlich25. Na próżno szukać w innych polskich ośrodkach naukowych
okresu międzywojennego seminarium skoncentrowanego właśnie na nauce o stosunkach międzynarodowych, a cóż dopiero na jej aspektach metodologicznych.
Według dokumentów znajdujących się w Archiwum Akt Nowych w Warszawie,
zbadanych przez Andrzeja M. Brzezińskiego, to właśnie Ehrlich był inicjatorem powołania wspomnianego Centralnego Komitetu Polskich Instytucji Nauk Politycznych
oraz jego przewodniczącym w latach 1934–1937. W momencie przejmowania władzy
Ważnym krokiem w kierunku przywrócenia pamięci o dokonaniach wspominanego badacza jest praca
A. Redzik, oparta w dużej mierze na zasobach lwowskich archiwów: Lwowska szkoła dyplomatyczna.
Zarys historii Studium Dyplomatycznego przy Wydziale Prawa Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie
(1930–1939), „Polski Przegląd Dyplomatyczny” 2006, nr 5/33, s. 125–130. Skromną próbę wypełnienia wspomnianej luki podejmuje autor poniższego artykuły w opracowaniu biograficznym Ludwik Ehrlich (1889–1968) – prekursor nauki o stosunkach międzynarodowych w Polsce, które jest przygotowywane
do publikacji na łamach „Politei. Pisma Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych UJ”.
23
L. Ehrlich, The War and Political Theory, „California Law Review” 1918, Vol. 6, No. 6, s. 418–442;
idem, The War and Political Theory II, „California Law Review” 1918, Vol. 7, No. 1, s. 33–57; A. Redzik,
op. cit., s. 127–128.
24
Ibidem, s. 128–129.
25
Ibidem, s. 121–149.
Dorobek badawczy i organizacyjny Ludwika Ehrlicha...
141
w tej jednostce polscy badacze z rzadka brali udział w spotkaniach Stałej Konferencji
Wyższych Studiów Międzynarodowych, a jeśli już, to najczęściej jedynie jako słuchacze.
Tymczasem lwowski uczony doprowadził do wzrostu liczby polskich delegatów uczestniczących w jej obradach oraz do publikacji ich referatów w postaci zbiorów pokonferencyjnych w kraju i zagranicą26. Wyjątkowym wydarzeniem w działalności Ehrlicha
jest organizacja i przewodniczenie międzynarodowej konferencji na temat nauczania
prawa międzynarodowego i stosunków międzynarodowych na uczelniach wyższych,
mającej miejsce w 1934 roku we Lwowie27. Choć konferencje z udziałem gości zagranicznych i dotyczące prawa, w tym prawa międzynarodowego, miały wcześniej miejsce
w Polsce i tej części Europy, to jednak było to pierwsze wydarzenie naukowe stawiające
– na wzór anglosaski – na jednej płaszczyźnie zagadnienia nie tylko prawne, ale także
dotyczące szerzej samych stosunków międzynarodowych. W skali ogólnoeuropejskiej
podobną tematykę poruszano tylko na forum Stałej Konferencji Wyższych Studiów
Międzynarodowych, ale i tam nie zabrakło osoby uczonego ze Lwowa.
Ehrlich brał – praktycznie od samego początku, bo od 1929 roku – udział w pracach wspomnianej konferencji. Kilkakrotnie miał też możliwość przewodniczenia
sesjom poświęconym zagadnieniom nauczania stosunków międzynarodowych28.
Był również współredaktorem, razem z nestorem nauki o stosunkach międzynarodowych Alfredem Zimmernem, tomu pokonferencyjnego z 1938 roku dotyczącego
sposobów nauczania tej dyscypliny29.
Ponadto Ehrlich był inicjatorem i redaktorem kilku serii wydawniczych, które zawierały prace polskich badaczy w języku angielskim i francuskim. Początkowo
większość z nich traktowała o zagadnieniach stricte prawniczych, by z czasem coraz
bardziej zbliżyć się do tematyki międzynarodowej. Wśród takich serii można przytoczyć między innymi trzytomową Bibliotheque des relations internationales. Najcenniejszym elementem dorobku wydawniczego lwowskiego uczonego było powołanie
i pełnienie roli redaktora naczelnego pierwszego w Polsce pisma poświęconego nie
tyle zagadnieniom, co samej nauce (a więc m.in. metodologii) stosunków międzynarodowych. „Annals of International Law and International Relations” ukazały się
jednak tylko w jednym tomie z 1938 roku. Na ich łamach możemy znaleźć między
innymi artykuł Stanisława Huberta, ucznia Ehrlicha, pod tytułem International Relations as a Subject of Research30.
A.M. Brzeziński, op. cit., s. 104–118.
S.E. Nahlik, Przesiane przez pamięć, t. 1: W rodzinnym gnieździe, Kraków 1987, s. 255–257; Conférence sur l’enseignement du droit international et des relations internationales. Lwów 26–28 juin 1934.
Correspondance. Procès-verbaux. Matériaux, Lwów 1935, s. 7–9; L. Ehrlich, Letter of Invitation (extract),
„Annals of International Law and International Relations” 1938, vol. 1, s. 87–88.
28
L. Ehrlich, Wstęp do nauki o stosunkach międzynarodowych, s. 44; J. Kolasa, op. cit., s. 104; K. Lankosz,
op. cit., s. 317.
29
Por. L’enseignement universitaire des relations internationales. Travaux de la XIe session de la Conférence
permanente des Hautes études internationales. Prague 1938, red. A. Zimmern, Paris 1939.
30
S. Hubert, International Relations as a Subject of Research, „Annals of International Law and International Relations” 1938, vol. 1, s. 48–56.
26
27
142
Tomasz Pugacewicz
Po II wojnie światowej Ehrlich wraz z rodziną przeniósł się z Lwowa do Krakowa, gdzie do odejścia na emeryturę w roku 1960 pełnił funkcję kierownika Katedry
Prawa Międzynarodowego Publicznego. Jednocześnie w latach 1946–1949 był dyrektorem odrodzonej po wojnie Szkoły Nauk Politycznych UJ. Powiększył on skalę
jej działań, przyjmując na pierwszy rok aż 600 studentów. Jej optykę skupił, jak sam
twierdził w przemówieniu inauguracyjnym, na zagadnieniach „nauki o stosunkach
międzynarodowych”31. Zainicjował i redagował kilkutomową serię pt. Biblioteka
Szkoły Nauk Politycznych UJ, w ramach której ukazała się jego przełomowa praca
Wstęp do nauki o stosunkach międzynarodowych 32.
Wspomniana monografia stawia Ehrlicha w czołówce badaczy zagadnień stosunków międzynarodowych, którzy w latach 30. i 40. opracowali syntetyczny zbiór
informacji wprowadzających do całej dyscypliny. Podobnie jak prace innych pionierów w tym obszarze, książka ta prezentowała kolejno genezę nauki o stosunkach
międzynarodowych, jej poszczególne gałęzie oraz proponowane metody badawcze33.
W Polsce była to praca nie mająca w owym czasie swojego odpowiednika.
Niestety, postępująca ideologizacja nauki w powojennej Polsce doprowadziła do
likwidacji Szkoły Nauk Politycznych UJ oraz uniemożliwiła dalsze prowadzenie badań w tym kierunku przez Ehrlicha, skazując na zapomnienie jego dotychczasowy
dorobek34. W dalszych badaniach uczony skupił się na historii prawa narodów w Polsce oraz na prawie międzynarodowym publicznym.
Podsumowanie
Podsumowując, można stwierdzić, że Ehrlich był prekursorem i współtwórcą instytucjonalizacji nauki o stosunkach międzynarodowych w Polsce okresu międzywojennego oraz podejmował próby jej odbudowy po II wojnie światowej, a także brał
czynny udział w międzynarodowym rozwoju tej dyscypliny.
Ehrlich jawi się jako pionier nauki o stosunkach międzynarodowych w Polsce
okresu międzywojennego, gdyż był: (1) twórcą pierwszego ośrodka nastawionego
nie tylko na dydaktykę, ale także badanie zagadnień międzynarodowych; (2) inicjatorem i redaktorem serii wydawniczych poświęconych tym zagadnieniom (jednych
z niewielu na ówczesnym rynku wydawniczym); (3) inicjatorem oraz redaktorem
jedynego w Polsce i wychodzącego od razu w języku angielskim pisma naukowego
A. Zięba, Szkoła Nauk Politycznych, „Czasopismo Prawno-Historyczne” LIII, z. 2, 2001, s. 211–218;
L. Ehrlich, Z przemówienia na uroczystości otwarcia roku akademickiego Szkoły Nauk Politycznych UJ,
[w:] Sprawozdanie Koła Uczniów i Absolwentów Szkoły Nauk Politycznych w Krakowie za rok 1946/47/48,
Kraków 1947, s. 4–10.
32
J. Kukułka, Wstęp do nauki o stosunkach międzynarodowych, s. 10, 14.
33
Wśród innych pionierów, którzy przygotowali podobne wprowadzenia można wymienić: M.F. Stawell,
The Growth of International Thought (1929), A.E. Zimmern, The Study of International Relations (1931),
C. Chodges, The Background of International Relations (1931), S.H. Bailey, International Studies in Modern Education (1938), E.H. Carr, The Twenty Years Crisis, 1919–1939. An Introduction to the Study of
International Relations (1939), Q. Wright, The Study of International Relations (1955). Ibidem, s. 10, 14.
34
S. Mauersberg, op. cit., s. 459 i n.
31
Dorobek badawczy i organizacyjny Ludwika Ehrlicha...
143
poświęconego metodologii nauki o stosunkach międzynarodowych; (4) wreszcie
inicjatorem oraz kilkuletnim przewodniczącym instytucji koordynującej udział polskich badawczy w międzynarodowych konferencjach poświęconych tej dyscyplinie.
Po II wojnie światowej a przed rokiem 1950 Ehrlich brał czynny udział w kontynuowaniu i rozwijaniu przedwojennych badań nad zagadnieniami międzynarodowymi,
między innymi przez: (1) ponowne uruchomienie Szkoły Nauk Politycznych UJ i jej
ukierunkowanie na ten obszar nauki; (2) redakcję serii naukowej poświęconej tej
dyscyplinie; (3) i wreszcie napisanie pierwszego podręcznika wprowadzającego do
studiowania tej dziedziny wiedzy.
W kontekście międzynarodowego rozwoju omawianej dyscypliny lwowski uczony
(1) był organizatorem i przewodniczącym międzynarodowej konferencji z 1934 roku
poświęconej kwestiom nauczania stosunków międzynarodowych; (2) uczestnikiem,
nieraz jako referent, większości spotkań Stałej Konferencji Wyższych Studiów Międzynarodowych; (3) inicjatorem i kilkakrotnym przewodniczącym sesji wspomnianej konferencji dotyczącej kwestii nauczania tych zagadnień; (4) a także współredaktorem tomu
pokonferencyjnego z 1938 roku, dotyczącego sposobów nauczania tej dyscypliny.
Wymienione powyżej osiągnięcia Ludwika Ehrlicha pozwalają stwierdzić, że
jego wkład w naukę o stosunkach międzynarodowych był niebagatelny. Dotyczy to
w szczególności rozwoju tej dyscypliny w kraju. Można wręcz zaryzykować tezę, że
gdyby nie działalność organizacyjna i badawcza lwowskiego uczonego, to jej bilans
w kraju przed II wojną światową byłby zdecydowanie słabszy i nie gwarantowałby
Polsce pełnoprawnego uczestnictwa w jej międzynarodowym rozwoju. Jednakże
i w odniesieniu do nauki światowej dorobek lwowskiego uczonego pozostaje znaczący. Tutaj główne zasługi położył Ehrlich w obszarze metod nauczania stosunków
międzynarodowych. Imponujący dorobek organizacyjny i badawczy stawiają go
w czołówce europejskich badaczy zajmujących się tą tematyką w okresie dwudziestolecia międzywojennego.
Tomasz Pugacewicz – ur. w 1983 r., doktorant w Instytucie Amerykanistyki i Studiów
Polonijnych UJ. Pod opieką prof. dr hab. Andrzeja Mani przygotowuje rozprawę doktorską
dotyczącą mechanizmów kształtowania polityki zagranicznej USA. W 2008 roku obronił
na kierunku stosunki międzynarodowe w INPSM UJ pracę magisterską pt. Polityka Stanów Zjednoczonych wobec Kazachstanu w latach 1991–2000 – sukces czy porażka?.
W czasie studiów członek Zespołu Badawczego Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ ds. Tarczy Antyrakietowej w Polsce. Koordynator wydania raportu końcowego
pt. Wpływ tarczy antyrakietowej na pozycję międzynarodową Polski. Konsekwencje
umieszczenia systemu obrony przeciwrakietowej Stanów Zjednoczonych na terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej oraz autor dwóch zamieszczonych w nim artykułów. Interesuje
się między innymi wewnętrznymi uwarunkowaniami polityki zagranicznej USA, szczególnie wobec państw byłego ZSRR, oraz historią nauki o stosunkach międzynarodowych.