Wykład LTP 2015 Wiewiorowski Część 3

Łacińska terminologia prawnicza
z elementami retoryki
dr hab. Jacek Wiewiorowski
Katedra Prawa Rzymskiego
i Historii Prawa Sądowego
Wydział Prawa i Administracji
UAM w Poznaniu
ul. Św. Marcin 90, sala nr 101
61 809 Poznań
rzym.amu.edu.pl
[email protected]
tel. (48) 61 8294 358
Dyżury:
Wtorki, godz. 12.00-14.00 – sala 101 CI
Czwartek, godz. 10.30-11.30 – sala 1.2. CIN
Reguły dotyczące obowiązywania prawa stanowionego
cessante ratione legis cessat ipsa lex - Gdy ustaje przyczyna
obowiązywania ustawy, traci moc sama ustawa
(insp. D. 35.1.72. 6 Papinianus libro 18 quaestionum: Falsam causam
legato non obesse verius est, quia ratio legandi legato non cohaeret:
sed plerumque doli exceptio locum habebit, si probetur alias
legaturus non fuisse.
inter arma (enim) silent leges – wśród szczęku oręża (zatem) milczą
prawa – etym. Cicero, Pro Milone, 4, 11
-
lex iniusta/iniustissima non est lex - ustawa niesłuszna/ najbardziej
niesłuszna nie jest ustawą
Św. Augustyn, Św. Tomasz z Akwinu
Formuła Gustawa Radbrucha 1946 r. - Gesetzliches Unrecht und
übergesetzliches Recht - Ustawowe bezprawie i ponadustawowe
prawo – http://www.iusetlex.pl/pdf/magazyn/ustawa_i_prawo.pdf
tłum. J. Zajadło)
- Jeśli ustawa narusza elementarne poczucie sprawiedliwości
- Jeśli ustwaodawca świadomie dąży do niesprawiedliwości, wówczas
jego postanowienia nie zasługują na miano prawa
M. Szyszkowska, Zarys filozofii prawa. Białystok 2000, s. 256-266;
http://www.bibliotekacyfrowa.pl/Content/37387/019.pdf
J. Zajadło, Formuła Radbrucha. Filozofia prawa na granicy
pozytywizmu prawniczego i prawa natury, Gdańsk 2001
lex iniusta/iniustissima non est lex - ustawa niesłuszna/ najbardziej
niesłuszna nie jest ustawą
Świadome dążenie ustawodawcy do marginalizacji instytucji prawnej/
organu ochrony prawnej – wbrew aktom prawnym wyższego rzędu
(np. Konstytucji) – ex iniuria ius non oritur (z bezprawia nie
powstaje prawo) konkurująca, zwłaszcza w doktrynie prawa
międzynarodowego z maksymą ex factis ius oritur (prawo
powstaje z faktów) – DYSKUSYJNE
Apices iuris non sunt iura – sztuczki prawne to nie prawo (Ad. D.
17.1.9.4) – spór o TK: art. 195. ust. 1 a 197 Konstytucji RP)
L. L. Fuller, Moralność prawa, tłum. S. Amsterdamski, Warszawa 1978
– „Wewnętrzna moralność prawa”
- niesprzeczność (lex superior derogat legi inferiori)
- prawo nakłada obowiązki, które można spełnić
J. Zajadło (red.), Łacińska terminologia prawnicza, Warszawa 2013
(drugie wydanie)
Pojęcia i zwroty
lex
Reguły dotyczące innych problemów interpretacji tekstów
prawnych (prawa stanowionego)
- benignius leges interpretandae sunt, quo voluntas earum
conservetur ustawy są właściwiej interpretowane, gdy
zachowuje się ich ducha (D. 1.3.18 Celsus libro 29 digestorum)
Publius Iuventius Celsus Titus Aufidius Hoenius Severianus II w.
n.e.
- Scire leges non hoc est verba larum tenere, sed vim ac
potestatem Znać prawa to nie znaczy trzymać się słów ustawy,
ale jej treści i mocy działania (D. 1.3.17 Celsus libro 26
digestorum)
- In legibus magis simplicitas quam difficultas placet - W prawie
podoba się bardziej prostota niż zawiłość (I. 2.23.7)
Pojęcia i zwroty
lex
Reguły dotyczące innych problemów interpretacji tekstów
prawnych (prawa stanowionego)
- consuetudo est optima legum interpres - Zwyczaj jest najlepszą
wykładnią prawa (D.1.3.37 Paulus libro primo quaestionum:
optima enim est legum interpres consuetudo)
- ubi lex non distinquit, nec nos distinguere debemus = lege non
distinguente nec nostrum est distinguere - tam, gdzie ustawa
nie wprowadza rozróżnień nie powinniśmy my takich rozróżnień
wprowadzać – Glossa Pretium ad D. 6.2.8: Gaius libro septimo ad
edictum provinciale. De pretio vero soluto nihil exprimitur: unde
potest coniectura capi, quasi nec sententia praetoris ea sit, ut
requiratur, an solutum sit pretium (Nic nie mówi się natomiast o
zapłacie ceny. Przypuszczalnie nie było wolą pretora, by badano,
czy cena została zapłacona).
Ubi lex non distinguit nec noc distinguere
debemus
OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
VERICY TRSTENJAK
przedstawiona w dniu 28 września 2010 r.
Sprawa C‑241/09
Fluxys SA
przeciwko
Commission de régulation de l’électricité et du gaz (CREG)
Według art. 1 ust. 1, odpowiednio, dyrektywy 2003/55 oraz rozporządzenia
nr 1775/2005, oba te akty dotyczą transportu gazu. Zgodnie z art. 2 pkt 3
dyrektywy 2003/55 oraz z art. 2 rozporządzenia nr 1775/2005 transport gazu
oznacza przesył gazu ziemnego siecią gazociągów wysokociśnieniowych
z wyłączeniem sieci gazociągów kopalnianych, w celu dostarczenia go
odbiorcom, ale nie oznacza dostaw. Definicja transportu gazu nie dokonuje
zatem
rozróżnienia
pomiędzy
wewnętrznym
przesyłem
gazu
i transgranicznym przesyłem gazu. Zgodnie z zasadą ubi lex non
distinguit, nec nos distinguere debemus przemawia to za
porównywalnością działalności w zakresie przesyłania i w zakresie tranzytu.
(...)
Clara non sunt interpretanda - nie dokonuje się wykładni tego, co
jasne (POLSKA - krytykowana – Maciej Zieliński: omnia sunt
interpretanda. Zob.
https://repozytorium.amu.edu.pl/bitstream/10593/1943/1/09.%20MACI
EJ%20ZIELI%C5%83SKI,%20MAREK%20ZIRK-SADOWSKI
%20RPEiS%202-2011.pdf)
interpretatio cessat in claris- wykładnia kończy się wtedy, gdy
osiągamy jasność (Petrus Paulus Parisius, Consilia II, Frankfurt a.M
1590, Cons. 6 nr 5, fol. 12.)
ALE
In dubio contra proferentem - wątpliwości tłumaczy się przeciwko
autorowi wzorca umownego
in ambiguitas contra stipulatorem - sformułowanie dwuznaczne
rozumieć należy przeciw składającemu oświadczenie (zobowiązania
umowne)
Sygn. akt I CSK 211/11, WYROK W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ z 27 stycznia 2012 r.
…Wątpliwości interpretacyjne, które nie dają się usunąć w drodze ogólnych dyrektyw wykładni
oświadczeń woli, powinny być rozstrzygnięte na niekorzyść strony, która zredagowała tekst wywołujący te
wątpliwości (in dubio contra proferentem) – podobnie Wyrok SN z dnia 8 października 2004 r., V CK
670/03
Pojęcia i zwroty
lex
Zwroty określające przepisy ustawy z uwagi na sankcję ich
naruszenia
lex imperfecta – ustawa niedoskonała (brak sankcji)
lex minus quam perfecta – ustawa mniej niż doskonała
(opatrzona sankcją ale nie pozbawiająca ważności
czynności)
lex perfecta – ustawa doskonała (sankcja nieważności)
lex plus quam perfecta – ustawa bardziej niż doskonała
(sankcja nieważności i kara)
Tituli ex corpore Ulpiani/ Epitome Ulpiani pr. 2 (III/IV w. n.e.): Minus
quam perfecta lex est, quae vetat aliquid fieri, et si factum sit, non
rescindit, sed poenam iniungit ei, qui contra legem fecit – Ustawa
mqp jest to ustawa, która zakazuje czegoś, ale jeśli zostało
dokonane, nie czyni nieważnym ale nakłada karę.
Pojęcia i zwroty
lex
konkretny porządek prawny - Normy kolizyjne
lex causae – prawo właściwe w danej sprawie
lex domicilii – prawo miejsca zamieszkania
lex fori – prawo prawo miejsca siedzibysądu
lex loci actus – prawo miejsca dokonania czynności
lex loci celebrationis – prawo miejsca dokonania aktu
uroczystego (ceremonii)
lex loci contractus – prawo miejsca, w którym została
zawarta umowa
lex patriae – prawo ojczyste
lex rei sitae – prawo położenia rzeczy
Pojęcia i zwroty
ius privatum
Hereditas
Bonum / bona
Res corporales et incorporales
Possessio
Dominium
Iura in re aliena
Obligatio / obligationes
Pojęcia i zwroty
ius privatum
• (…) hominum causa omne ius constitutum sit
-Wszelkie prawo winno być stanowione ze
względu na człowieka D.1.5.2 Hermogenianus
libro primo iuris epitomarum (Aurelius
Hermogenianus III/IV w. n.e.)
Nawiązanie w art. 30 Konst. RP?: Przyrodzona i
niezbywalna godność człowieka stanowi źródło
wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona
nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest
obowiązkiem władz publicznych.
Paremia łacińska
Nasciturus pro iam nato habetur quitiens de
commodis eius agitur - dziecko poczęte uważa
się za już narodzone, o ile chodzi o jego korzyści
W ścisłym nawiązaniu do źródeł rzymskich - sformułowana w okresie
średniowiecza – wpływ prawa kanonicznego (termin nasciturus – łacina
średniowieczna)
Tytuł 1,5 o statusie człowieka
Titulus 1,5 De statu hominum
D.1,5,7 (Paulus, libro singulari de
portionibus, quae liberis
damnatorum conceduntur) qui in
utero est, perinde ac si in rebus
humanis esset, custoditur, quoties
de commodis ipsins partus
quaeritur, quamquam alii,
antequam nascatur, nequaquam
prosit.
D. 1,5,7 (Paulus, w Pojedynczej
księdze o udziałach
majątkowych które będą
obciążały dzieci
zasądzonego). To, które
znajduje się w brzuchu matki
jest chronione tak, jakby już
było na świecie, gdy chodzi o
jego korzyści, choćby z jego
urodzenia nikt inny nie miał
korzyści.
Nasciturus
Zdolność prawna człowieka wolnego zaczynała się w momencie jego
urodzenia ale dyskusyjne znaczenie aktu tollere liberos – często w
prawach feudalnych inne kryteria - krzyk dziecka, podniesienieuznanie przez ojca etc.
Gdy chodziło o korzyści (D. 1,5,7: commoda) lub prawa (D. 50,16,231:
ius) dziecka poczętego (nasciturus), zakładano fikcję wcześniejszego
urodzenia - stąd uwzględniano przy dziedziczeniu dziecko urodzone
dopiero po śmierci ojca, zwane pogrobowcem (postumus).
W ścisłym nawiązaniu do źródeł rzymskich powstała jedna z najszerzej
recypowanych paremii prawniczych, według której „tego, kto ma się
urodzić, uznaje się za już urodzonego, ilekroć chodzi o jego korzyści”
(nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius
quaeritur). Realizowana jest ona w różnej postaci we współczesnych
ustawodawstwach – w tym polskie prawo (dodatkowo odszkodowanie
za szkody powstałe w okresie prenatalnym).
Dla prawa rzymskiego nieistotny dylemat momentu wcielenia duszy –
rozważana od czasów starożytnych; najsilniejszy impuls –
chrześcijaństwo – brak dogmatycznego uściślenia (moment poczęcia
- stanowisko Kościoła katolickiego ustalone dopiero XIX w. a
współczesna medycyna)
Paremia łacińska
nasciturus pro iam nato habetur quitiens de commodis eius agitur
Komentarz do art. 8 KC (red. A. Kidyba, Warszawa 2009)
• …. Syntetycznie rzecz ujmując, w doktrynie wyróżnić można cztery zasadnicze nurty
•
zapatrywań na sytuację cywilnoprawną nienarodzonego jeszcze dziecka w świetle
art.. 8 k.c. Zdaniem jednych nie ma ono zdolności prawnej, zdaniem drugich ma ono
tę zdolność jeszcze przed urodzeniem, lecz pod warunkiem rozwiązującym
martwego urodzenia, z kolei trzecia, najbardziej liczna grupa badaczy, opowiada się
za konstrukcją zdolności pod warunkiem zawieszającym żywego urodzenia, a
ostatnia wreszcie czwarta koncepcja opowiada się za pełną zdolnością prawną
nasciturusa.
Trzy pierwsze grupy poglądów występowały przed nowelizacją z 1993 r., a dla
wszystkich badaczy wspólne były dwa elementy: po pierwsze, nikt nie utrzymywał, że
nasciturus ma pełną zdolność prawną, ale z drugiej strony nie kwestionowano zasady
Nasciturus pro iam nato habetur quotiens de commodis eius agitur, przyjmującej
życzliwie dla dziecka poczętego, że po urodzeniu nabywa ono należne mu korzyści
powstałe jeszcze przed tą chwilą, która stała się uznanym powszechnie minimalnym
standardem ochrony nasciturusa. Dyskusyjna natomiast jest interpretacja charakteru
implikacji, jakie ta zasada wywołuje.
•
Art. 8. § 1. Każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdolność prawną.
Nasciturus
Wyrok SN z dnia 26 września 1996 r.
III ARN 40/96
Dziecko urodzone w czasie transportu do Polski z miejsca
przymusowego pobytu matki na zesłaniu lub deportacji w b. Związku
Socjalistycznych Republik Radzieckich, jest osobą represjonowaną
(…)
Podobnie podzielić trzeba stanowisko, że pojęcie "osób" użyte w
przytoczonym wyżej przepisie art. 4 ust. 1 pkt 3 lit. b ustawy o
kombatantach, odnosi się także do dziecka poczętego, które urodziło
się żywe (nasciturus).
Podmiotowość nasciturusa ma charakter warunkowy, a jego sytuacja
prawna jest zbieżna z sytuacją dziecka już urodzonego (por. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 4 kwietnia 1966 r., II PR 139/66, OSN 1966
poz. 158).
Pojęcia i zwroty
ius quod ad personas pertinet
Matrimonium putativum
Matrimonium legitimum
Martimonium = coniux / maritus / vir + coniux / marita / uxor
Pojęcia i zwroty
ius quod ad personas pertinet
Parentes / genitores
ascendentes/ descendentes
Cognatus, affinis, persona,
» Mater / mater semper certa est
Pater / pater est
quem nuptiae demonstrat
Domniemanie ojcowstwa w prawie
rzymskim?
D. 2.4.5 Paulus libro quarto ad edictum (De in ius vocando - o
wezwaniu do sądu)
Quia semper certa est, etiam si volgo conceperit: pater vero is est,
quem nuptiae demonstrant. (...) Ponieważ ta [tj. matka] zawsze jest
pewna, nawet jeśli pocznie z nieprawego łoża; ojciec jest zaś to ten,
na którego wskazuje małżeństwo.
Wśród romanistów toczona jest stąd ożywiona dyskusja na temat
znaczenia paremii w starożytności:
1. D. 2.4.5 - rzekome 'domniemanie prawne' (praesumptio iuris) –
zdanie wystąpiło tylko raz w źródłach okresu klasycznego i nie jest
dowodem istnienia domniemania ojcostwa w prawie klasycznym –
związek jedynie z De in ius vocando. Brak praesumptiones iuris w
prawie rzymskim - ewentualnie dopiero w ramach kompilacji
justyniańskiej
2. D. 2.4.5 - dowód istnienia co najmniej elementów koncepcji
domniemania ojcostwa w prawie rzymskim okresu klasycznego
Domniemanie ojcowstwa
nawiązania w późniejszym prawie– celem ustalenie ojcostwa
(niepewność ojcostwa mężczyzny – potwierdzenia ze strony
współczesnej biologii)
tylko na te dzieci, które urodziły się nie wcześniej niż w 182 dniu
od początku małżeństwa i nie później niż w 300 dniu od jego
zakończenia – naturalne doświadczenie oraz Hippokrates (ok.
460-370 p.n.e.) lekarz grecki, jeden z najwybitniejszych
prekursorów współczesnej medycyny, obdarzony przydomkiem
"ojca medycyny„
(przysięga Hippokratesa - Wbrew powszechnej opinii jej autorem
nie był sam Hipokrates, lecz jego uczniowie, należący do kręgu
pitagorejczyków (stąd między innymi niechęć do leczenia
operacyjnego). Zaś samo sformułowanie podstawowych zasad
etycznych zawodu lekarza wielu przypisuje Egipcjaninowi
Imhotepowi - pierwszy architekt i lekarz znany z imienia z
pisanych źródeł historycznych, twórcy m.in.. piramidy
schodkowej Dżesera w Sakkarze z ok. 2630-2611 p.n.e).
Domniemanie ojcostwa w
świetle nauk biologicznych
Współcześni ludzie są potomkami osobników, którzy odnieśli
sukces reprodukcyjny i pozostawili po sobie płodne potomstwo,
czemu sprzyjało wykształcenie się u ludzi szeregu przystosowań
korzystnych dla uzyskania sukcesu reprodukcyjnego,
odmiennych dla kobiet i mężczyzn (psychologia ewolucyjna)
- Ludzie dzielą z innymi ssakami niepewność co do ojcostwa
podczas gdy pochodzenie dziecka od matki było do niedawna
oczywiste; dodatkowo kobiecy cykl płodności charakteryzuje się
ukrytą owulacją utrudniającą możliwość ustalenia okresu
koncepcyjnego
- Homo sapiens - należy do zaledwie 5 procent gatunków
Mammalia, u których osobniki płci męskiej biorą aktywny udział
w opiece i dbaniu o potomstwo – do niedawna element kluczowy
dla przeżycia i sukcesu życiowego (długotrwałe dzieciństwo)
W tym kontekście zrozumiałe staje się to, iż zdanie zanotowane przez
Paulusa w D. 2.4.5, z pewnością przy analizie problemu związanego z
in ius vocatio (wezwania do sądu) odwołało się do kwestii
powszechnie zrozumiałej, nie tylko przez Rzymian ale czytelnej w
innych epokach.
D. 2.4.5 w kontekście możliwości pozywania do sądu występowała w
pismach autorów średniowiecznych
- Ale już wówczas, prawdopodobnie przede wszystkim pod wpływem
rozwoju refleksji nad zagadnieniem pokrewieństwa w
średniowiecznym prawie kanonicznym - niezwykle ważnym także
dla rodzimych praw zwyczajowych - oraz być może rozwoju
konstrukcji praesumptio iuris, zdanie Paulusa stało się jednym z
najważniejszych wkładów Rzymian w rozwoju reguł dotyczących
domniemania ojcostwa.
- W XVI w. na bazie powiedzenia Mater semper certa est... powstała
nawet paremia Pater semper incertus (Ojciec jest zawsze
niepewny).
Ius quod ad personas...
I. 1.2
Ius naturale es quod natura omnia animalia docuit (…) hinc
descendit maris atque feminae coniunctio quam nos
matrimonium apellamus (...)
Prawo naturalne jest to, czego natura nauczyła wszystkie istoty
żywe (…) Stąd wywodzi się związek mężczyzny z kobietą, który
my nazywamy małżeństwem (...)
słowo matrimonium definiuje główną funkcję małżeństwa dla
Rzymian (od mater – matka)- prokreacja; celem
małżeństwa posiadanie legalnych potomków a Państwo
nowych obywateli
Związki jednopłciowe – legalne nieznane – 'homoseksualne'
(terminologia XIX w.!) praktyki ale nie tak powszechne jak
wśród starożytnych Greków
The prevalence of homosexuality is constant in every human
community.
Permanently exhibits homosexual behaviour about 2-7% of
people, and homosexuality declares about 1.4% of women
and 2.8% of men. Also, a lot of people declaring their
heterosexuality, show in different periods of their life the
bisexual behaviour.
Ius privatum
Persona
Res
Hereditas
Obligatio/obli
gationes
Bonum/Bona
Possessio
Res
Dominium
Corporales/ Iura in re
Res
aliena
Incorporales
Pojęcia i zwroty
obligatio
• Obligatio est vinculum iuris, quo necessitate adstringimur alicuius
solvendae rei secundum nostrae civitatis iuria- zobowiązanie jest
węzłem prawnym, który który zmusza nas do świadczenia czegoś
zgodnie z prawami naszego państwa (I. 3.13. pr. )
• Creditor – debitor
• Obligatio ex contractu / obligatio ex delicto
• Obligatio quasi ex contractu / obligatio quasi ex delicto
Brak zasady pacta sunt servanda w prawie rzymskim okresu
starożytności
• obligatio ex lege
• obligatio naturalis / obligatio civilis
• obligatio in solidum (Solidarność niewłaściwa - po stronie
zobowiązanej występuje kilku dłużników, z których każdy może
spełnić świadczenie co uwalnia pozostałych) / obligatio pro rata
(zobowiązanie podzielone na części – reguła w prawie rzymskim)
WYROK
Dnia 15 marca 2012 r.
Sąd Najwyższy
o uchylenie wyroku sądu polubownego,
Nie można podzielić twierdzenia pozwanego, że zasady
odpowiedzialności cywilnej za wyrządzenie szkody nie należą do
podstawowych zasad porządku prawnego w Polsce. Na gruncie
prawa cywilnego, a więc w stosunkach prywatnoprawnych, w których
na skutek rozmaitych zdarzeń, zwłaszcza działań niebezpiecznych,
wynikających z działalności gospodarczej, ruchu pojazdów, a także z
czynności prawnych, powstawanie szkód ma rozmiary powszechne i
wymaga regulacji prawnych, gwarantujących odpowiedzialność
odszkodowawczą. Przepisy w tym zakresie należą do podstawowych
norm prawa zobowiązań i w ramach odpowiedzialności ex delicto i
ex contractu mogą zostać uznane za tworzące jedne z
podstawowych zasad porządku prawnego w państwie. Innymi słowy,
jeżeli ktokolwiek doznaje szkody i są spełnione przesłanki
odpowiedzialności w ramach któregoś z reżimów odpowiedzialności
cywilnej, to w granicach przewidzianych prawem (art. 361 § 1 i 2 k.c.)
Wyrok z dnia 30 marca 2011 r., III CSK 165/10
Po uprawomocnieniu się wyroku wstępnego podniesienie
zarzutu przedawnienia roszczenia jest bezskuteczne.
…Odstąpiono wtedy m.in. od zasady uwzględniania
przedawnienia z urzędu, powracając do zawartej w kodeksie
zobowiązań klasycznej koncepcji prawa uchylania się dłużnika
od spełnienia świadczenia po
upływie określonego czasu; jego wykonanie nadawało
zobowiązaniu charakter obligatio naturalis. Kodeks
zobowiązań wprost zakazywał sądowi uwzględnienia
przedawnienia z urzędu (art. 273 § 2 k.z.).
Pojęcia i zwroty
causa (przyczyna prawna) to cel społeczno-gospodarczy, od którego
istnienia określony porządek prawny uzależnia skuteczność
oświadczenia woli.
Causa obligandi vel acquirendi - celem jest nabycie prawa lub innej
korzyści majątkowej przez dokonującego przysporzenia
Causa solvendi – składający oświadczenie zmierza do rozwiązania
węzła obligacyjnego (zwrot pożyczki).
Causa donandi – składający oświadczenie woli zmierza do
bezpłatnego dokonania przysporzenia majątkowego na rzecz
kontrahenta (darowizna).
iusta causa traditionis
iusta causa possidendi
ale
causa criminalis
causa civilis
Sygn. akt II CSK 546/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 maja 2012 r.
…Jak słusznie wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7
kwietnia 2005 r. II CSK 592/04 (OSP 2006/3/36),
wydanym na tle art. 54 § 1 pr. upadł., celem spełnienia
świadczenia jest zwolnienie się z zobowiązania (causa
solvendi), co przy odwołaniu się do konstrukcji czynności
kauzalnych, charakteryzuję tę czynność jako odpłatną.
Sygn. akt IV CSK 344/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 marca 2011 r.
… Skoncentrowanie się przez Sąd Apelacyjny jedynie na postaci
nienależnego świadczenia objętej kondykcją indebiti, doprowadziło
ten Sąd do naruszenia art. 410 k.c. przez przyjęcie, że inne – niż
uzyskanie od pozwanej świadczenia z umowy zobowiązującej –
motywy postępowania skarżącego, nie mają żadnego znaczenia dla
zasadności zgłoszonego roszczenia. Tymczasem, z perspektywy
condictio causa data causa non secuta są istotne inne motywy, niż te
mieszczące się w ramach causa solvendi czy causa obligandi vel
acquirendi.
Pojęcia i zwroty
culpa
Culpa in custodiendo
Culpa in eligendo
culpa
neglegentia
dolus
Culpa lata
Culpa levis
Culpa in concreto
Culpa in abstracto
Culpa in contrahendo
dolus premeditatus
dolus repentinus
dolus subsequens
dolus directus
dolus coloratus
dolus evetualis
Pojęcia i zwroty
• Volenti non fit iniuria - Chcącemu nie dzieje się
krzywda (D. 47.10.1.5 : Ulpianus libro 56 ad edictum
(…) quia nulla iniuria est, quae in volentem fiat.
Działanie za zgodą pokrzywdzonego – prawo karne –
okoliczności wyłączające bezprawność (XIX w. najpierw obrona konieczna)– ‘Kontratyp’ (W. Wolter)
zachowanie wypełniające znamiona czynu
zabronionego nadal jest czynem zabronionym, ale
nie jest przestępstwem. Innymi słowy uchyla on
karną bezprawność czynu.
Kontratyp określony w przepisach prawa karnego nie
musi uchylać bezprawności czynu w innych
gałęziach prawa.
OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
ELEANOR SHARPSTON
przedstawiona w dniu 26 października 2006 r.
Urząd Harmonizacji w ramach Rynku Wewnętrznego(znaki towarowe
i wzory) (OHIM)
przeciwko
Kaul GmbH
Jednakże odstępstwo od powyższej zasady usprawiedliwione jest w sytuacji,
w której osoba uprawniona z patentu wyrazi zgodę na rozważenie nowej
podstawy sprzeciwu: volenti non fit iniuria. W pewnych sytuacjach
rozpoznanie takiej podstawy w scentralizowanym postępowaniu przed EUP
może nawet leżeć w interesie tej osoby. Oczywiste jest jednak, że podstawę
taką może przywołać wyłącznie izba odwoławcza, a jeżeli przywoła ją strona
wnosząca sprzeciw, to winna zostać dopuszczona w postępowaniu, tylko o ile
zostanie prima facie uznana przez tę izbę za mającą bardzo istotne
znaczenie dla sprawy. Jeżeli dopuszcza się nową podstawę sprzeciwu, to –
biorąc pod uwagę wyżej wskazany cel postępowania odwoławczego, sprawę
należy przekazać do dalszego rozpoznania przez organ pierwszej instancji,
chyba że przemawiają przeciwko temu szczególne powody. Można w tym
miejscu dodać, że jeśli osoba uprawniona z patentu nie wyrazi zgody na
uzupełnienie sprzeciwu o nową podstawę, to podstawa ta nie może być
rozważana merytorycznie w decyzji izby odwoławczej. Decyzja taka może
zawierać jedynie wzmiankę o poruszeniu takiej kwestii”
Pojęcia i zwroty
Casus fortuitus/ casus mixtus
Casus a nullo praestantur
Casus sentit dominus
Pojęcia i zwroty
Vis maior
Vis
Vis absoluta
• Ulpian, księga trzydziesta druga komentarza do edyktu
(D.19,2,15,2)
Gdy wystąpiła nawałnica o katastrofalnej sile, to zobaczmy, czy
wydzierżawiający powinien odpowiadać za cokolwiek wobec
dzierżawcy. Servius mówi, że właściciel powinien odpowiadać
wobec dzierżawcy [za następstwa] siły, której nie można się
przeciwstawić, jak na przykład: powódź, sójki, szpaki i to, co
podobnie występuje, albo wkroczenie wroga. Ale jeśli wada
wynika z samej rzeczy, to szkodę ponosi dzierżawca. Na
przykład: jeśli wino skwaśnieje, gdy plony zostaną zniszczone
przez robaki lub chwasty. Lecz jeśli osunięcie ziemi
spowodowałoby utratę całości plonów, szkoda nie powinna
obciążać dzierżawcy i nie powinien być zobowiązany do
zapłaty czynszu powyżej wartości utraconych nasion. Jeśli
susza zniszczy zbiór oliwek, albo to zdarzyłoby się z powodu
nadzwyczajnego działania słońca, szkodę ponosi właściciel.
Gdy nie zdarzyło się nic nadzwyczajnego, szkodę ponosi
dzierżawca. To samo można powiedzieć [w przypadku], gdy
przechodzące oddziały wojskowe coś zabiorą. Lecz jeśli
trzęsienie ziemi tak zniszczy grunt, że ten już nie istnieje,
szkoda obciąża właściciela. Stąd jest on zobowiązany wydać
dzierżawcy grunt, aby ten mógł uzyskiwać pożytki.
Sygn. akt I PK 88/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 stycznia 2012 r.
…..
Na gruncie prawa cywilnego pojęcie siły wyższej ujmowane jest obiektywnie, co
oznacza, że siłę wyższą odróżnia się od zwykłego przypadku (casus) tym, że
chodzi tu o zdarzenie nadzwyczajne, zewnętrzne i niemożliwe do
zapobieżenia (vis cui humana infirmitas resistere non potest [siła, której
ludzka słabość nie może się oprzeć]). W prawie pracy przyjęte jest takie samo
rozumienie siły wyższej
Parafraza D. 44.7. (De obligationibus et actionibus)1.4 Gaius libro secundo
aureorum: Et ille quidem qui mutuum accepit, si quolibet casu quod accepit
amiserit, nihilo minus obligatus permanet: is vero qui utendum accepit, si
maiore casu, cui humana infirmitas resistere non potest, veluti incendio ruina
naufragio, rem quam accepit amiserit, securus est. Alias tamen exactissimam
diligentiam custodiendae rei praestare compellitur, nec sufficit ei eandem
diligentiam adhibere, quam suis rebus adhibet, si alius diligentior custodire
poterit. Sed et in maioribus casibus, si culpa eius interveniat, tenetur, veluti si
quasi amicos ad cenam invitaturus argentum, quod in eam rem utendum
acceperit, peregre proficiscens secum portare voluerit et id aut naufragio aut
Wieloznaczność terminu casus
OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO M. POIARESA MADURA przedstawiona w dniu
29 czerwca 2004 r.
Sprawa C‑181/03 P
Albert Nardone
przeciwko
Komisji Wspólnot Europejskich
… Obecna sprawa ma więc dwojaki charakter. Trzeba będzie bowiem wypowiedzieć się
jednocześnie co do wykładni orzecznictwa Trybunału i co do zastosowania przepisów
regulaminu w szczególnych okolicznościach, jakie legły u podstaw niniejszego sporu.
Zawiłość sprawy polega na tym, że ani orzecznictwo, ani regulamin nie były tworzone
z myślą o zastosowaniu ich w podobnych okolicznościach(7).
… (7) D. 1,3,10 Iulianus 59 dig.: Neque leges neque senatus consulta ita scribi
possunt, ut omnes casus qui quandoque inciderint comprehendantur, sed
sufficit ea quae plerumque accidunt contineri. Ani ustawy, ani uchwały senatu nie
mogą być pisane tak, aby obejmowały wszystkie przypadki, które mogą się zdarzyć,
lecz wystarczy, że zawierają te, które zdarzają się najczęściej.
Pojęcia i zwroty
periculum
Periculum locatoris Periculum debitoris
Periculum in mora
Pojęcia i zwroty
Lucrum cessans
Damnum emergens
Damnum/
Damnum compensare
Pojęcia i zwroty
solutio
Datio in solutum
res ; tempus, locum
Sygn. akt I CSK 10/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 2 grudnia 2010 r.
… strony przewidziały w umowie możliwość zawarcia
„porozumienia modyfikacyjnego", odwołującego się do art.
453 k.c. Rozumieć przez nie należy, że stronom mogło
chodzić o zastosowanie konstrukcji prawnej datio in
solutum
• Zobowiązanie
przemienne (obligatio
alternativa)
jest
zobowiązaniem,
którego
wykonanie polega na tym, że dłużnik (debitor)
może
spełnić
jedno
z
kilku
alternatywnych świadczeń (solutio). Zasadniczo
wybór świadczenia należy do dłużnika. Może on
dokonać wyboru przez złożenie oświadczenia
woli drugiej stronie albo też po prostu spełniając
dane świadczenie.
• Upoważnienie
przemienne (facultas
alternativa) polega na tym, że dłużnik (debitor)
może zwolnić się od swojego zobowiązania,
spełniając inne świadczenie. Upoważnienie
przemienne
powstaje
z
umowy lub
w
przypadkach
przewidzianych
szczególnymi
przepisami prawnymi.
Pojęcia i zwroty
• 1. mora debitoris = mora solvendi
• 1.1. interpellatio - wezwanie/ mora ex rei fit - z treści umowy wynika,
kiedy dane świadczenie ma być wykonane i automatycznie jeśli nie
zostanie wykonane to bez wezwania ma miejsce zwłoka
1.2. fur semper moram facere videtur - Złodziej postrzegany jest zawsze jako
będący w zwłoce – ad. D. 13.1.20 Tryphoninus libro 15 disputationum (De
condictione furtiva - o skardze [z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia] z
powodu rzeczy skradzionej): Licet fur paratus fuerit excipere condictionem
et per me steterit, dum in rebus humanis res fuerat, condicere eam, postea
autem perempta est, tamen durare condictionem veteres voluerunt, quia
videtur, qui primo invito domino rem contrectaverit, semper in restituenda
ea, quam nec debuit auferre, moram facere.
• 1.3. perpetuatio obligationis – dosł. Uwiecznienie zobowiązania Przeniesienie ryzyka
• 2.Mora creditoris = mora accipienti
Pojęcia i zwroty
ważność umowy
Utile per inutile non vitiatur – to, co jest skuteczne, nie doznaje
uszczerbku ze strony tego, co jest nieskuteczne. Dotyczy
problemu częściowej nieważności czynności prawnej. Częściowa
nieważność czynności nie powoduje całkowitej nieważności te
czynności.
Accursius (1182 – 1260) glossa non tenere ad. D. 32.9 (De legatis
et fideicommissis) Maecenatus libro primo fideicommissorum: Si
ita fuerit fideicommissum relictum: "ad quemcumque ex
testamento meo vel ab intestato" vel ita: "ad quemcumque
quoquo iure bona mea perveniant": hac oratione et eius, qui
postea natus erit inve familiam venerit et eius, qui postea
cognatus esse coeperit, fidei commissum videtur: eius quoque,
quae nondum nupta erit, sed postea eo casu, quo ex edicto ad
uxorem bona mariti intestati solent pertinere.
ale
Quod ab initio vitiosum est, non potest tractu temporis
convalescere - To, co od początku jest wadliwe, nie może być
uzdrowione z upływem czasu - D.50.17.29 Paulus libro octavo
ad Sabinum
Pojęcia i zwroty
ważność umowy
Ratihabitio (enim) mandato comparatur
potwierdzenie równa się zleceniu D. 46.3.12.4
Ulpianus libro 30 ad Sabinum (De solutionibus et
liberationibus - o wykonanich i zwolnieniach z
zobowiązania): Sed et si non vero procuratori
solvam, ratum autem habeat dominus quod
solutum est, liberatio contingit: rati enim habitio
mandato comparatur.
Pojęcia i zwroty
contractus
• Contractus ab initio voluntatis est, ex post facto necessitatis Zawarcie kontraktu jest dobrowolne, lecz wykonanie
przymusowe
C. 4.10.5 Imperatores Diocletianus, Maximianus.
Sicut initio libera potestas unicuique est habendi vel non habendi contractus,
ita renuntiare semel constitutae obligationi adversario non consentiente
minime potest.[…] (a. 293)
• Contractus bilateralis - contractus multilateralis
• Contractus innominatus – brak zaskarżalności w prawie
rzymskim (nie obowiazywała zasada pacta sunt servanda)
• Contractus vitalitus (aż do śmierci jednej ze stron)
Pojęcia i zwroty
contractus
• Essentialia contractus - przedmiotowo istotne składniki treści
kontraktu
Np. Emptio-venditio: consensus, merx, pretium
• Naturalia contractus - przedmiotowo nieistotne składniki treści
kontraktu, powinny się znaleźć w jej treści, jednakże jeśli
strony ich do tej treści nie włączą; czynność jest ważna, a
brakujące elementy można ustalić na podstawie np. zasad
współżycia społecznego, innych przepisów, zwyczajów (np.
ustalenie miejsca wykonania umowy
• Accidentalia contractus nie wpływają na istotę kontraktu (np.
na to, czy daną umowę uznamy za umowę sprzedaży czy
najmu), jednakże mocą woli stron zostały podniesione do
rangi istotnych (np. termin, warunek, polecenie).
Paremia łacińska
pacta sunt servanda –
umów należy dotrzymywać
D.2,14,7,7 (Ulpian libro IV ad edictum)
Ait praetor: Pacta conventa, quae neque dolo malo, neque adversus
leges plebis scita senatus consulta dectreta edicta principium, neque
quo fraus cui eorum fiat, facta erunt, servabo.
D.2,14,7,7 (Ulpian, księga IV komentarza do edyktu)
Pretor powiada: będę chronił nieformalne porozumienia które nie są
podstępne, ani nie są sprzeczne z ustawami, plebiscytami, uchwałami
senatu, wyrokami lub edyktami cesarza i które nie zmierzają do ich
obejścia.
Kanonistyka – pojęcie grzechu; Hugo Grotius (1583–1645) „O prawie
wojny i pokoju” (De iure belli ac pacis) z 1625 r. - początkowo na
gruncie prawa międzynarodowego publicznego
ale
Już w XI w. - prawnicy bizantyńscy – Meditatio de nudiis pactis
Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez
Tribunale di Genova (Włochy) w dniu 21 października 2011 r. -Mattia
Manzi, Compagnia Naviera Orchestra przeciwko Capitaneria di Porto di
Genova
(Sprawa C-537/11)
…Przepis art. 4a dyrektywy 1999/32/WE2 zmienionego dyrektywą
2005/33/WE należy dokonywać - z poszanowaniem
międzynarodowej zasady dobrej wiary i zasady lojalnej współpracy
między Wspólnotą a państwami członkowskimi bo w innym
przypadku (…) jest bezprawny ze względu na sprzeczność z ogólną
zasadą prawa międzynarodowego pacta sunt servanda oraz z
zasadą lojalnej współpracy między Wspólnotą a państwami
członkowskimi, ponieważ wymusza na państwach członkowskich,
które przystąpiły do załącznika VI i ratyfikowały go, uchybienie
zobowiązaniom przyjętym przez nie w stosunku do innych państw
będących stronami załącznika VI konwencji MARPOL 73/78
J. Haidt, Prawy umysł. Dlaczego dobrych
ludzi dzieli religia i polityka?,
tłum. A. Nowak-Młynikowska, Sopot 2014
(oryg. The Righteous Mind. Why Good
People Are Divided by Politics and Religion, New York
2012
poczucie sprawiedliwości jest jednym z kilku
wrodzonych filarów moralności na których opiera
się myślenie moralne u ludzi
Moral Foundations Theory - potrzeba bycia fair jest w
ogóle podstawą idei sprawiedliwości
Pojęcia i zwroty
contractus
• Rebus sic stantibus [omnis contractus
intellegitur] – dosł. ‘ponieważ sprawy przybrały
taki obrót’ - każda umowa jest pojmowana jako
obowiązująca tylko w danych, oznaczonych
warunkach – św. Tomasz z Akwinu (1225-1274)
– Summa theologiae(theologica) 2, 2, 110, 3 rat.
5
– Seneca (Lucius Annaeus Seneca
(4 BC – 65 AD)
De beneficiis 4, 34, 3-4, 35
Pojęcia i zwroty
contractus
• Impossibilium nulla obligatio est - Nie ma zobowiązania,
gdy [świadczenie] jest niemożliwe D. 50, 17, 185 Celsus
libro octavo digestorum – tradycja romanistyczna
OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
NIILA JÄÄSKINENA
przedstawiona w dniu 21 marca 2013 r.
Sprawa C‑241/11
Komisja Europejska
przeciwko
Republice Czeskiej
… Jednakże, uwzględniając zasadę impossibilium nulla obligatio
est, Trybunał w ramach oceny wagi naruszenia do celów
ewentualnego nałożenia kar pieniężnych może uwzględnić
rzeczywiste trudności, jakich państwo członkowskie może
doświadczać w procesie wykonania wyroku na mocy art. 258 TFUE.
(...)
Ex maleficio non oritur contractus - Kontrakt nie rodzi się z czynu
bezprawnego
Wyprowadzona na podstawie D. 18.1.35.3 Gaius libro decimo ad
edictum provinciale (De contrahenda emptione et de pactis inter
emptorem et venditorem compositis et quae res venire non possunt o kontrakcie kupna, umowach zawartych między kupującym i
sprzedającym i o rzeczach, które nie mogą być zbywane):Si quis
amico peregre eunti mandaverit, ut fugitivum suum quaerat et si
invenerit vendat, nec ipse contra senatus consultum committit, quia
non vendidit, neque amicus eius, quia praesentem vendit: emptor
quoque, qui praesentem emit, recte negotium gerere intellegitur. i D.
46.1.70.5 Gaius libro primo de verborum obligationibus (De
fideiussoribus et mandatoribus - o poręczycielach i dajacych
zlecenia): Id quod volgo dictum est maleficiorum fideiussorem accipi
non posse non sic intellegi debet, ut in poenam furti is, cui furtum
factum est, fideiussorem accipere non possit (nam poenas ob
maleficia solvi magna ratio suadet), sed ita potius, ut qui cum alio
cum quo furtum admisit, in partem, quam ex furto sibi restitui
desiderat, fideiussorem obligare non possit, et qui alieno hortatu ad
furtum faciendum provectus est, ne in furti poena ab eo qui hortatus
est fideiussorem accipere possit. In quibus casibus illa ratio impedit
fideiussorem obligari, quia scilicet in nullam rationem adhibetur
fideiussor, cum flagitiosae rei societas coita nullam vim habet
Pojęcia i zwroty
contractus
Contractus
stricti iuris
Contractus
bonae fidei
Pojęcia i zwroty
bona fides
• bona fides - mala fides
venire contra factum proprium (nemini licet) - nie wolno
występować przeciwko temu, co wynika z własnych czynów
Azo (?- 1230) Brocardica sive generalia iuris, 10,28: venire
contra proprium factum nulli conceditur na podstawie
D.1,7,25pr. (Paulus, lib. 5 opinionum; De adoptionibus et
emancipationibus et aliis modis quibus potestas solvitur o adopcjach i emancypacjach oraz innych sposobach
wyjścia spod władzy [ojcowskiej]: Post mortem filiae suae, quae
ut mater familias quasi iure emancipata vixerat et testamento scriptis
heredibus decessit, adversus factum suum, quasi non iure eam nec
praesentibus testibus emancipasset, pater movere controversiam
prohibetur.
= tu patere legem quam fecisti - powinieneś przestrzegać
prawa, które uczyniłeś
Pojęcia i zwroty
bona fides
turpitudinem suam allegans nemo audiatur Powołujący się na własny występek nie będzie
wysłuchany (ad C.7.8.5 a. 223): Si creditoribus
satisfactum fuerit, ancillae, quae pignori obligatae a debitore
manumissae erant, liberae fiunt. Nam ipse manumissor si fraudem
se fecisse creditoribus, ut revocet libertates, audeat dicere, audiri
non debet nec heredes eius
• dolo facit qui petit quod redditurus est Działa podstępnie ten, kto żąda tego, co
będzie musiał zwrócić (D.50,17,173,3 Paulus
libro sexto ad Plautium)
Pojęcia i zwroty
Interpretacja umów:
in conventionibus contrahentium voluntas potius quam verba spectanda
sunt - W umowach bardziej uwzględnia się zamiar stron, niż dosłowne
brzmienie D. 50.16.219 Papinianus libro secundo responsorum - De
verborum significatione.
in ambiguitas contra stipulatorem- wątpliwości tłumaczy się na niekorzyść
tego, kto złożył oświadczenie w sposób niejasny (Anonim) - D. 34.5.26
Celsus libro 26 digestorum: Cum quaeritur in stipulatione, quid acti sit,
ambiguitas contra stipulatorem est (De rebus dubiis - o rzeczach
wątpliwych).
In contractibus tacite insunt, quae sunt moris et consuetudinis - w
umowach zawierają się milcząco także wymagania wynikające z
obyczajów i zwyczaju (ad. D. 21.1.31.20 Ulpianus libro primo ad edictum
aedilium curulium - De aedilicio edicto et redhibitione et quanti minoris o edykcie edylów i [o skargach] o odstąpienie od umowy i obniżenie ceny
[z powodu wad fizycznych rzeczy sprzedanej]: Quia adsidua est duplae stipulatio,
idcirco placuit etiam ex empto agi posse, si duplam venditor mancipii non caveat: ea enim,
quae sunt moris et consuetudinis, in bonae fidei iudiciis debent venire.